n u m e r
3 (94)
m a j
-
c z e r w i e c
2 0 1 9
• 2 1
Dnia 17 stycznia 1874 roku w Drelowie, parafii unickiej, wojsko rosyjskie zastrzeliło 13 unitów i raniło około 200 osób. Unici w Drelowie wytrwale bronili własnej cerkwi i wiary nie chcąc oddać kluczy do świątyni, i przyjąć prawosławia. – Malarz nieznany
W granicach II Rzeczypospolitej znalazły się trzy diecezje obrządku greckokatolickiego z dawnej Galicji Wschodniej (metropolitalna lwowska, przemyska i stanisławowska). Unia miała tam wyraźne ukraińskie oblicze narodowe. Dlatego też ani władze państwowe II Rzeczypospolitej, ani władze kościelne obrządku łacińskiego nie były zainteresowane prostą reaktywacją unickiej diecezji chełmskiej. Na początku lat dwudziestych do rzymskokatolickiego biskupa siedleckiego (podlaskiego) ks. Henryka Przeździeckiego zwracały się delegacje ludności prawosławnej z prośbą o przysłanie księży obrządku wschodniego. Chcąc uniknąć napływu na Podlasie ukraińskich księży greckokatolickich, podległych lwowskiemu metropolicie Szeptyckiemu, biskup podlaski zwrócił się do Rzymu z prośbą o udzielenie mu jurysdykcji nad duchowieństwem katolickim obrządku wschodniego na terenie diecezji siedleckiej. Upoważnienie takie otrzymał w instrukcji Zelum Aplitudinis, wydanej 10 XII 1923 r. przez Kongregację do Spraw Kościoła Wschodniego. Instrukcja Laudabili sane z 20 VIII 1929 r., skierowana do ordynariuszy archidiecezji wileńskiej, diecezji lubelskiej, łuckiej, pińskiej i siedleckiej, uznawała neounie za nowy obrządek, zwany bizantyńskosłowiańskim lub wschodniosłowiańskim. Parafie neounickie podlegały ordynariuszowi obrządku łacińskiego, zachowując dotychczasową prawosławną liturgię, co odróżniało je od obrządku greckokatolickiego. Zapoczątkowana na Podlasiu neounia przekroczyła granice II Rzeczypospolitej, docierając do Narwy i Esny w Estonii i do Charbina w Mandżurii. Na samym
Podlasiu pierwszą parafię bizantyńskosłowiańską erygował biskup Przeździecki 25 III 1925 r. w Holi. W tym samym roku powstały neounickie parafie w Połoskach, Bubelu Starym i Kojowcu, w roku 1926 – w Zabłociu i Terespolu, a w 1927 – w Kostomłotach i rok później – w Dokudowie. Przed wojną powstały na Podlasiu jeszcze trzy parafie neounickie: w Szóstce (1931), Kodniu (1932) i Białej Podlaskiej (1939). Obejmowały one od kilku do kilkudziesięciu miejscowości, w których działały także parafie obrządku łacińskiego i prawosławne. Liczba wiernych w poszczególnych parafiach słowiańskobizantyńskich była zróżnicowana i zmieniała się. W roku 1937 w diecezji siedleckiej było około 1290 neounitów, przy czym parafia w Zabłociu miała 10 wiernych, w Kodniu – 65, a w Terespolu – 48020. Wydarzenia z lat 1939–1947 (II wojna światowa, „wymiana” ludności z USRR i akcja „Wisła”) przetrwała tylko neounicka parafia w Kostomłotach, jedyne żywe świadectwo dramatycznych dziejów unii i unitów podlaskich w ostatnich dwu stuleciach. Jan Lewandowski
B. Łomacz, Neounia w diecezji siedleckiej [w:] Chrześcijański Wschód a kultura polska. Studia, red. R. Łużny, Lublin 1989; J. Lewandowski Die Tendenzen für die Kirchenunion (Neounion) in Polen (ehemaliger russischer Teil in den Jahren 1918– 1939, W: Die Stellung der römisch-katolischen Kirche und der politische Katholizismus in Österreich in in der Nachfolgestaaten 1918–1939, Graz 1995, s. 173–182. 20