Scriptie innovatief toneelbeeld kelvin pater by Kelvin Pater

scriptie innovatief toneelbeeld

Kelvin Pater amsterdamse hogeschool voor de kunsten opleiding techniek & theater interne begeleider: jan derk van den berg externe begeleider: theun mosk intern commissielid: marijke hoogenboom extern commissielid: jurriaan van stigt, LEVS juni 2015

Inhoudsopgave: Inhoudsopgave: ......................................................................................... 1 Inleiding ....................................................................................................... 4 Onderzoekswerkwijze: ........................................................................... 5 1. Ter informatie: Theaterbelichting door de eeuwen heen. ..... 7 1.1 Grieks theater. ........................................................................................... 7 1.2 Romeins theater. ...................................................................................... 9 1.3 Theaterbelichting in de Middeleeuwen. ......................................... 10 1.4 Theaterbelichting in de Renaissance. ............................................. 11 1.5 Theaterbelichting in de Barok. .......................................................... 13 1.6 Theaterbelichting in Engeland, Duitsland en Frankrijk voor 1750. ............................................................................. 14 1.7 Theaterbelichting na 1750. ................................................................. 17 1.8 Theaterbelichting in de twintigste eeuw. ...................................... 18 1.8.1 Bauhaus ............................................................................................................ 19 1.8.2 Technische ontwikkelingen. .................................................................... 19

2. Natuurlijk licht. ................................................................................... 21 2.1 Zonlicht ...................................................................................................... 21 2.1.1 Intensiteit ........................................................................................................ 21 2.1.2 Kleur .................................................................................................................. 22 2.1.3 Mate van verspreiding ............................................................................... 23 2.1.4 Avondrood ...................................................................................................... 23 2.2 Maanlicht .................................................................................................. 24 2.3 Asgrauw licht ........................................................................................... 26 2.4 Luminiscentie van plantensappen en dieren ............................... 26 3. Welke theaters inspireerden mij? ................................................ 28 3.1 Theatre de la Pleine Lune .................................................................... 28 3.2 Karaza Theatre ........................................................................................ 29 3.3 Bellevue Lunchtheater ......................................................................... 29

4. Wat voor technische mogelijkheden zijn er om natuurlijk licht toe te passen in het theater? ..................................................... 31 4.1 Diafragma’s .............................................................................................. 31 4.2 Camera Obscura ...................................................................................... 32 4.3 Jaloezie spiegels ...................................................................................... 32 4.4 Lenzen ........................................................................................................ 33 4.5 Lichtpijpen / Solartubes ...................................................................... 34 4.5.1 Low-‐budget lichtpijpen ............................................................................. 35 4.6 PV-‐panelen (zonnepaneel) .................................................................. 35 4.7 Zonnecollectoren ................................................................................... 36 4.8 Natuurlijk ultraviolet (zon)licht ....................................................... 36 4.9 Reflecterende doeken ........................................................................... 37 4.10 Reflecterende platen / staanders ................................................... 37 4.11 Blacklight (UV) verf ............................................................................. 37 4.12 Kunstlicht ............................................................................................... 38 4.12.1 Gloeilamp licht ............................................................................................ 38 4.12.2 Gasontladings licht ................................................................................... 39 4.12.3 LED licht ........................................................................................................ 42 5. Hoe wordt er gebruik gemaakt van natuurlijk licht in andere kunstdisciplines? .................................................................................... 43 5.1 Architectuur ............................................................................................. 44 5.1.1 Le Corbusier ................................................................................................... 45 5.1.3 Tadao Ando. .................................................................................................... 52 5.1.4 Steven Holl ...................................................................................................... 53 5.2 Beeldende Kunst ..................................................................................... 55 5.2.1 James Turrell. ................................................................................................. 55 5.3 Film ............................................................................................................. 59 5.3.1 Stanley Kubrick en John Alcott. .............................................................. 60

6. Hoe zie ik een innovatief toneelbeeld voor mij? ...................... 61 6.1 Aanpassen theatergebouwen ............................................................. 68 6.2 Verplaatsbaarheid ................................................................................. 69 6.3 Enquêtes .................................................................................................... 69 6.3.1 Voor welke doelgroepen kan bezoek aan een natuurlijk licht theater interessant zijn? ....................................................................................... 70 6.3.2 Zzp’ers ............................................................................................................... 71 6.3.3 Gepensioneerden ......................................................................................... 72 6.4 Hoe beleeft men een voorstelling wanneer deze op verschillende tijden verspreid over de dag gespeeld wordt? ........................................... 73

7. Conclusie ............................................................................................... 74 8. Bronvermelding .................................................................................. 77 Gepubliceerde bronnen .............................................................................. 77 Internetsites .................................................................................................... 78 DVD / Documentaires .................................................................................. 79 Ongepubliceerde bronnen ......................................................................... 79 Lees-‐ en kijk tips ..................................................................................... 80

Inleiding Eind 2012 kreeg ik als derdejaars student OTT de kans om een ontwerp te maken voor de voorgevel van het Rembrandthuis. Mij werd gevraagd om voor de museumnacht een ontwerp te maken dat de aandacht zou trekken en te maken had met thema: Rembrandt als leermeester. Na uitgebreid onderzoek besloot ik door middel van verschillende spiegels het Rembrandthuis aan te lichten. Dit project bleek de start van een onderzoek naar de werking en mogelijkheden van reflecterende materialen zoals spiegels. Toen ik een jaar later achter het bestaan van het “Theatre de la Pleine Lune” kwam, besloot ik natuurlijk licht en reflectieve materialen als scriptieonderwerpen te kiezen. Alhoewel ik zelf erg geïnteresseerd ben in de combinatie van deze twee onderwerpen, bleek het lastig om tot een heldere vraagstelling te komen. De keuze om tijdens mijn laatste studiejaar te verdiepen in het vak lichtontwerp, gaf uiteindelijk de doorslag. In deze scriptie probeer ik op een zo overtuigend mogelijke manier het belang van licht in theatervormgeving uit te leggen, ten einde te komen tot een innovatieve vorm van belichting op basis van het gebruik van natuurlijk licht. Mijn hoofdvraag luidt daarom: Hoe te komen tot een innovatief toneelbeeld met natuurlijke belichting als belangrijk uitgangspunt.

Onderzoekswerkwijze:

Door allereerst te onderzoeken hoe het vak ‘lichtontwerper’

voor theater is ontstaan en hoe vormen van natuurlijk licht een rol speelden in het verleden ontstaat de basiskennis die ik vereist acht om mijn hoofdvraag te kunnen beantwoorden. Uit de geschiedenis blijkt namelijk dat er door de eeuwen heen vele technieken zijn bedacht om natuurlijk licht te beïnvloeden.

In het hierop volgende hoofdstuk 2 beschrijf ik wat natuurlijk

licht is en wat voor verschillende soorten van natuurlijk licht er zijn. Ik behandel de verschillende soorten zon-‐ en maanlicht, het asgrauw licht en bioluminescente planten en dieren.

Aan de hand van hoofdstuk 1 en 2 ga ik vervolgens in

hoofdstuk 3 dieper in op de theaters die mij hebben geïnspireerd omdat bij elk van hen gebruik gemaakt is van het natuurlijk licht.

In hoofdstuk 4 noem ik enkele attributen die in een natuurlijk

licht theater goed van pas zouden kunnen komen. Ten slotte worden ook de diverse bestaande vormen van kunstlicht beschreven, omdat vooralsnog niet uit te sluiten is dat dit als ondersteuning van natuurlijk licht noodzakelijk is.

Door een blik te werpen op de verschillende kunstdisciplines

anders dan theater ga ik vervolgens in hoofdstuk 5 op zoek naar innovatieve technieken die in de theaterwereld nog niet worden toegepast.

Ik besluit mijn onderzoek in hoofdstuk 6 met mijn eigen

concept en een enquête waarin ik onderzoek doe naar de verschillende doelgroepen en hun interesse voor een natuurlijk licht theater.

1. Ter informatie: Theaterbelichting door de eeuwen heen. In dit hoofdstuk beschrijf ik hoe het gebruik van licht in theater zich gedurende de eeuwen heeft ontwikkeld en hoe het uiteindelijk heeft geleidt tot het ontstaan van de lichtontwerper. Ik vertel over de manier van werken ten tijde van de Grieken, Romeinen, Middeleeuwen, Renaissance, Barok en de verschillende manieren van werken in landen binnen Europa na de Barok. 1.1 Grieks theater. Licht zorgt ervoor dat wij dingen kunnen zien, maar zelf is het niet zichtbaar. ‘Wat is dan licht?‘ Dat is een van de fundamentele vragen waar de Griekse filosofen zich mee bezig hielden.1 In de loop der tijd hebben verschillende theorieën de revue gepasseerd. Over het algemeen werden dag en licht gezien als gelijkwaardig aan waarheid en schoonheid. De combinatie tussen dag en licht werd gezien als goddelijke perfectie. Kunstlicht kon wat de Grieken betreft niet tippen aan deze perfectie en pure schoonheid. Omdat kunstlicht nog niet in staat was onderwerpen in zijn geheel te belichten, speelde men overdag. De vanaf de zesde eeuw voor Chr. door de staat georganiseerde voorstellingen om de god Dionysos

1 Keller 2010: p. 33 2 Marcus Vitruvius Pollio (± 85 — 20 v.Chr.) was een Romeins militair, architect 7

te eren speelden rond het middaguur. Zo was men er zeker van dat alles goed werd belicht. Soms werden er zelfs meerdere voorstellingen achter elkaar gespeeld! Het verloop van de zon gedurende de dag werd dus meegenomen in de voorstellingen. De locatie van een theater werd bepaald door zijn positie ten opzichte van de zon. Een Griekse regel die door de romein Vitruvius2 bewaard is gebleven: ‘Plaats een theater nooit richting het zuiden.‘ Teveel naar het westen of oosten werkt ook niet. De stand van de zon verblindt dan de ogen en zorgt voor afleiding van het publiek of de acteurs. Het noorden, oftewel frontlicht, blijkt dus de beste lichtpositie. Wanneer dit niet mogelijk is kan er als oplossing gekeken worden naar snelgroeiende bomen, die voor schaduw op het toneel kunnen zorgen.3

Later, rond 480 v. Chr., werd de tijd waarop gespeeld werd aangepast aan de stukken. Op deze manier kon de stand van de zon in combinatie met haar kleur de scène versterken.4 Wanneer men een specifieke scène wilde creëren lastte men een pauze in tot het ‘moment van de dag’ waarop de stand van de zon weer kloppend was met het verhaal. Om te laten zien dat scenes zich in de avond 2 Marcus Vitruvius Pollio (± 85 — 20 v.Chr.) was een Romeins militair, architect

en ingenieur. Hij is bekend als auteur van een boek over de bouwkunst en architectuur: De Architectura libri decem (De bouwkunst, in tien delen). 3 Cheney 1918: p.136, 170

4 http://itsallaboutthelight.weebly.com/lighting-‐history-‐-‐intensity-‐control.html

afspeelden werden er fakkels aangestoken en werden er zwarte doeken opgehangen. Goddelijke straffen zoals bliksemflitsen, vliegende sterren etc. werden op de muren geschilderd. Daarnaast zorgden reflecterende materialen voor diverse andere lichthoeken. 1.2 Romeins theater. Vanaf de derde eeuw voor Chr. namen de Romeinen, naast vele andere cultuuruitingen, ook de Griekse vorm van theater maken en haar architectuur over. Later (rond 25 v. C.), toen de spelen5 de hoofdrol begonnen op te eisen, verloor het theater haar rol als onderdeel van religieuze evenementen. Spektakelstukken en entertainment werden de nieuwe vormen van theater. (Fig.2) Zo waren de Romeinen er niet bang voor om in het theater complete huizen af te laten branden of bliksemflitsen te laten ontstaan. Langzaam overdekte men ook het theater. De theaterbelichting veranderde niet veel, maar de eerste vormen van theater zoals wij dat nu kennen werden al wel zichtbaar. In de late Romeinse Rijk werd het theater steeds vaker onderdeel van grote georganiseerde wettelijke aangelegenheden. Deze waren binnen en/of in de avond. Flinke hoeveelheden olielampen, kaarsen en fakkels waren dus

5 Romeinse spelen vroege vorm van een festival. Publiek kon in een amphi-‐

theater kijken naar voorgeprogrammeerd programma: Een dagprogramma bestond uit: ‘s ochtends jacht op roofdieren, rond het middaguur openbare executies en ‘s middags gladiatoren gevechten.

nodig.6 De ontwikkeling van de olielamp met gesloten reservoir moet hier erg geholpen hebben. Via Vitruvius is er nog aardig wat informatie doorgegeven over de theater belichting ten tijde van de Grieken. Over de eigen Romeinse manier van werken is helaas weinig bewaard gebleven. 1.3 Theaterbelichting in de Middeleeuwen. Middeleeuws theater was er in vele vormen. Een eenduidige vorm van theaterbelichting was er dus ook niet. De belangrijkste locaties waren kerken en grote stadspleinen. Mysterie en mirakel spelen werden bijna allemaal overdag vertoond. Aan de hand van oude geschriften kregen de kerken ten tijde van de Gotiek een andere visie op het licht. De voornaamste bron hiervoor was de lichttheorie van Dionysius-‐de-‐Pseudo-‐Areopagiet7. Deze theorie, waarin God het licht is, werd als eerste overgenomen door de abt Suger van de abdijkerk van Saint-‐Denis te Parijs rond 1140 en leidde uiteindelijk tot het concept voor de gotische kerk. God was volgens de theorie van Dionysius in eerste instantie het licht in de vorm van onzichtbaar licht; we hebben allemaal een vonkje van dat licht in ons, onze ziel. Maar het zichtbare licht is een manifestatie van dit onzichtbare licht, van God. Het licht dat door 6 Keller 2010: p. 33 7 De naam die tegenwoordig gegeven wordt aan een vijfde eeuwse christelijke theoloog en neoplatonistisch filosoof, die zichzelf in zijn werken voordeed als Dionysius de Areopagiet.

de glas-‐in-‐lood ramen naar binnen schijnt toont de pure schoonheid en onbeperkte macht van God. De heilige voorstellingen die op de ramen gebrandschilderd zijn worden door God zelf, in Zijn hoedanigheid als Licht, tot leven gewekt. De kerk werd zo een toonbeeld van de hemel op aarde. (Fig. 3) Licht werd ook gezien als het meest nobele van alle natuurlijke fenomenen. Het gebruikte het minste materiaal en was het puurst van vorm. De waarde van objecten werd dan ook bepaald door de hoeveel licht die het object in zich opnam. Volgens de theorie van Dyonisius hebben we namelijk allemaal een vonkje van dat licht in ons, onze ziel. 1.4 Theaterbelichting in de Renaissance. Het theater veranderde pas echt compleet tijdens de Renaissance in Italië. De eerste vormen van theaterbelichting zoals we die nu kennen hebben hun oorsprong in de 16de eeuw. Op zoek naar de oude bouwmethoden vinden architecten in Italië de bouw-‐ voorschriften van Vitruvius. Verschillende, veelal verkeerde, interpretaties van teksten zorgden voor nieuwe gedachtegangen en afspraken. Zo herontdekten de Italianen de oude Griekse stijl van theater maken, die in de loop der tijd verloren was gegaan. De herontdekking van het ronddraaiende prisma (periaktos) was de belangrijkste. De drie zijden van zo’n prisma gaven aan waar het stuk zich afspeelde. (Fig. 4) Dit zorgde ervoor dat er meer diepte op

het toneel ontstond. Het duurde niet lang voordat het eerste stuk waarin de diepte van decor ook met licht werd benadrukt gepresenteerd werd. Baldassare Peruzzi8 toonde als eerste een perspectivisch toneeldecor, waarin hij de belichting gebruikte om extra diepte te creëren.9 Later schreef een goede vriend, Sebastiano Serlio10, onder andere aan de hand van zijn nagelaten tekeningen, een boek over zijn inzichten over het perspectivisch toneeldecor. Wat betreft theaterbelichting schreef hij onder andere over verschillende lichtposities; zijlicht, voetlicht en frontlicht. Ook gebruikte hij geen licht dat binnen de zichtveld van het publiek was, zoals kroonluchters. Waar Serlio voornamelijk bekend om stond was de manier waarop hij decorbelichting en speciale effecten zoals opkomende zonnen en sterrenhemels kon combineren. 11 Ook vond hij dat de acteurs zo gelijkwaardig mogelijk belicht moesten worden. In zijn boek schrijft hij onder meer dat er bij het schilderen van decors rekening moet worden gehouden met de belichting. Zo kan het beste driedimensionale effect bereikt worden. Het bekendst bewaarde voorbeeld daarvan is het Teatro Olimpico van Palladio en zijn leerling Scamozzi te Vicenza. Als eerste stuk werd gekozen voor 8 Baldassare Peruzzi (1481-‐1536) was een Italiaans architect, kunstschilder en

decorateur. 9 van Thienen 1969: p.127 10 Sebastiano Serlio (1475 –1554) was een Italiaans architect ten tijde van de late renaissance. 11 Keller 2010: p. 33

Oedipus Rex, geregisseerd door Angelo Ingegneri12. Ingegneri had een duidelijke mening over het belang van theaterbelichting. Zo hing hij bijvoorbeeld rond het publiek minder lampen op. Daarmee zorgde hij ervoor dat het voortoneel een veel belangrijkere rol kreeg. Hiermee leidde hij een nieuwe periode in: het Barok theater, met als voorloper het Teatro Olimpico te Vicenza. 1.5 Theaterbelichting in de Barok. Theaters als het Teatro Farnese in Parma (1618) gaven aan in welke richting gezocht moest worden. Allen werden overdekt en kunstmatig aangelicht. Ontelbare olielampen, kaarsen met glazen lenzen en sommige zelfs met reflectors werden in het decor geplaatst. Alleen al in het Teatro Olimpico hebben op zijn minst 4000 olielampen met glazen reservoir gebrand.13 (Fig. 5) Gekleurd licht creëerde men door de olie of het glas te kleuren. Het echte probleem zat hem in het dimmen van het licht. Daarover is gelukkig veel geschreven door Nicola Sabbatini14 in zijn boek over de theatertechniek15. Zo verzon hij allerlei cilinders die om lampen heen konden worden gezet. Aan een kant waren zij echter half 12 Angelo Ingegneri (1550 -‐1613) was een Italiaans dichter en regisseur. 13 van Thienen 1969: p.134

14 Nicola Sabbatini (1574 –1654) was een Italiaans architect ten tijde van de

barok. 15 Sabbattini, Nicola (1638). Pratica di fabricar scene e machine ne' teatri

open. Door de cilinders te draaien, dimde men langzaam de lichtbron. (Fig. 6) Sabbatini verzon ook allerlei praktische mogelijkheden om lampen op afstand aan te steken. De een nog brandgevaarlijker dan de ander. Zo stelde hij een stalen kabel voor met aan het uiteinde kleine stukjes in alcohol gedoopte doeken. Praktische oplossingen als deze openden deuren voor het maken van meer dramatische lichtontwerpen. Leoni de ‘Sommi, een Italiaanse regisseur, vond dat warm licht meer geschikt was voor komedie, terwijl een donkere ruimte geschikter was voor tragedies omdat het publiek dan makkelijker in de gewenste mind-‐set te krijgen was. 16 1.6 Theaterbelichting in Engeland, Duitsland en Frankrijk voor 1750. In Engeland was de situatie heel anders dan in Italië. Toen Shakespeare in 1590 in Londen aankwam, hadden zich daar al drie grote theaters gevestigd. Zij waren onderdeel van het leven in de stad. Omdat er geen uniform theater was is het moeilijk te definiëren hoe de theaters er aan het eind van de 16de eeuw in Engeland uitzagen. Meestal waren het ronde of grotendeels ronde gebouwen. (Fig. 7) Zitplaatsen waren er op de verschillende verdiepingen rondom. Verder was alleen het toneel overdekt. De meeste voorstellingen speelden overdag, artificieel licht was 16 Keller 2010: p. 35 14

dus niet nodig. Fakkels, kandelaars en andere soorten licht werden alleen gebruikt voor theatrale effecten: als een acteur met een fakkel opkwam was het nacht. Licht speelde dus een ondergeschikte rol tot de architect Indigo Jones de (inmiddels geperfectioneerde versie van de) Italiaanse vorm van theatervormgeving en belichting meenam. In Duitsland werden de Italiaanse decor-‐ en lichttechnieken overgenomen en geperfectioneerd door Joseph Furttenbach17. Het was Furttenbach die als eerste voorstelde om in de hoeken boven het toneel lampen op te hangen die door middel van spiegels naar beneden reflecteerden. Het toplicht was geboren! Verder ontwikkelde hij allerlei reflectoren die ervoor zorgden dat lampen meer intensiteit hadden en tevens het publiek niet verblindde.18 Ook werd hier de schusterkugel uitgevonden, een glazen bol voorzien van water. (Fig. 8) Het licht dat in de bol scheen werd door het water en het glas gebroken en verspreid door de ruimte. Schoenmakers gebruikten deze glazen bol ook wel als lichtspot.

17 Joseph Furtenbach (1591–1667) was een Duits architect, mathematicus en technicus. 18 van Thienen 1969: p. 307 15

Behalve de theaterstukken die aan het hof gepresenteerd werden, waren er in het Frankrijk van de 17de eeuw veel huiskamer voorstellingen. Deze waren in het begin erg simpel van opzet. Licht kwam binnen via de ramen en aan het decor werd weinig geld gespendeerd. Net zoals in de rest van Europa ontwikkelden de theaters zich echter snel en ook de Fransen besloten over te gaan op kunstmatig licht. Allereerst door het gebruik van kandelaars, fakkels en kaarsen. Later kregen kroonluchters eens steeds grotere betekenis. In het Palais-‐Royal bijvoorbeeld werden de twee voorste kroonluchters aan het begin van de voorstelling omhoog gehesen, terwijl er op exact hetzelfde moment 50 blikmetalen olielampen, elk met 5 vlammen, aangestoken werden op het achtertoneel.19 In tegenstelling tot de Italiaanse theaters zat het publiek tijdens de voorstelling vol in het licht. De voorstellingen die gepresenteerd werden aan het hof, waren toch nog wel andere koek. Wanneer Lodewijk XIV arriveerde werden er enorme vuurwerken afgestoken. Tijdens de voorstelling baadde Versailles in het licht. Op elk dak, balustrade, balkon en in elk raam stonden rijen lampen opgesteld. De barokke manier van aanlichten werd zo totaal omvergeblazen door de enorme hoeveelheid licht. In1688 werd bijvoorbeeld het park van Versailles door 24.000 wassen kaarsen verlicht. Het publiek werd daardoor natuurlijk ook onderdeel van 19 van Thienen 1969: p. 134 16

de voorstelling. Dit was de bedoeling: voorstellingen als deze werden uitgevoerd om macht te tonen en als pure zelfverheerlijking. Vandaar ook dat het publiekslicht nog tot laat in de 19de eeuw aan bleef staan tijdens de voorstellingen. 1.7 Theaterbelichting na 1750. Halverwege de 18de eeuw groeide de vraag naar licht dat enigszins natuurlijk oogde, zoals dat wel kon op decorschilderingen. Francesco Algarotti, een Italiaanse kunstkenner, schreef in 1750: Wat zou er gebeuren wanneer iemand de kennis over lichtverspreiding volledig zou beheersen? In andere woorden: Wat zou er gebeuren wanneer iemand in staat is bepaalde delen van het toneel helder te belichten en andere delen compleet donker te laten? Zou dat niet een succesvolle vertaling zijn van de levendige chiaro scuro zoals die te zien is in de schilderijen van Rembrandt?20

Kort hierna kwam Antoine-‐Laurent Lavoisier op het idee om verschillende parabolische reflectoren te gebruiken. Door deze reflectoren waren de intensiteit en lichtpositie aan te passen. Deze ‘armaturen’ werden al snel in de zijtonelen geplaatst. (Fig. 9) Zo kon eindelijk het chiaro-‐scuro21 verpestende voetlicht vermeden worden. Gaslicht werd voor het eerst geïntroduceerd in 1803. Vooral in Engeland werd hier veel mee geëxperimenteerd. 20 Keller 2010: p. 37 21 Een techniek uit de schilderkunst, en later film en fotografie, waarbij de licht-‐ donkercontrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid vaak zijn.

Omdat het gaslicht toch erg diffuus bleek heeft het nooit veel invloed gehad op de theaterbelichting. 1.8 Theaterbelichting in de twintigste eeuw. De komst van de wolfraam (Tungsten) lamp in 1905 zorgde voor een enorme verandering. Met name de scenografen Edward Gordon Craig en Adolphe Appia maakten hier goed gebruik van en zorgden in het begin van de 20ste eeuw met hun progressieve ideeën voor grote veranderingen. Edward Gordon Craig zorgde er met zijn decorontwerpen voor dat licht een belangrijke rol ging spelen (Fig. 10) en een compleet nieuwe creatieve bijdrage kon leveren. Het vak ‘lichtontwerper’ was geboren. Zelf koos hij voor heldere beelden die geholpen door effecten als rook voor zowel realistische als directionele lichtbeelden zorgden. Ook was het Craig die als eerste via een elektronisch schakelbord (‘lichttafel’) zijn licht bediende.22 Adolphe Appia stond bekend om zijn wisselingen tussen simpele, diffuse en dramatische geaccentueerde lichtbeelden. Deze manier van werken zorgden ervoor dat zijn toneelbeelden heel ruimtelijk werden. Zijn lichtontwerpen baseerde hij overigens op de intensiteit en richting van een spot. Zelf noemde hij dit het bepalen van “de schaduwwaarde”.

22 van Thienen 1969: Deel II, 195

Later verklaarde hij: ‘ Licht is het belangrijkste drie-‐dimensionale medium op het toneel. Zonder zijn uitzonderlijke kracht om alles in een ruimte met elkaar te verbinden zien we alleen wat objecten zijn, niet hoe zij zich uitten.’23

1.8.1 Bauhaus Het ontstaan van het Bauhaus zorgde na de Eerste Wereldoorlog (1914-‐1918) voor een nieuwe opwelling in de wereld van decor en lichtontwerp. Vernieuwende ideeën volgden elkaar in rap tempo op. Onder de vele bekende expressionisten als Kandinsky, Piscator, Meyerhold, Schlemmer en Moholy-‐Nagy waren het voornamelijk de laatste twee die met hun concepten voor verandering zorgden. Zo verzon Moholy-‐Nagy in 1930 een lichtrekwisiet dat onderdeel werd van de ruimte en tegelijkertijd doorlopend schaduwen en reflecties maakte. (Fig. 11) Licht was altijd dienend geweest, daar kwam nu verandering in. 1.8.2 Technische ontwikkelingen. Na de Eerste Wereldoorlog zorgden technische ontwikkelingen op het gebied van armaturen en dimmers voor opnieuw grote veranderingen. Naast gloeilampen kwamen er nieuwe segment armaturen. Zo ontstond in 1935 de eerste versie van de TL lamp 23 Keller 2010: p. 204

zoals wij die nu kennen en niet veel later werden ook natrium lampen in de theaters gebruikt. De eerste halogeen lamp kwam in 1959 op de markt, gevolgd door de HMI in 1970. Meer technische informatie over deze lichtbronnen is te vinden in hoofdstuk 4.2. Na 1930 ontstond er langzamerhand een basisconfiguratie voor theaters. Theaters inspireerden elkaar en zorgden er zo voor dat ontwerpers in verschillende theaters gelijksoortige mogelijkheden kregen. Door deze technische ontwikkelingen kreeg de moderne lichtontwerper een groot palet aan mogelijkheden om mee te werken. Creatieve ideeën werden steeds minder vaak beperkt door technische mogelijkheden. Bekende lichtontwerpers als bijvoorbeeld Max Reinhardt en Josef Svoboda werden bekend vanwege hun visie en manier van werken, niet zozeer vanwege de technieken die zij uitvonden. Aanpassingen in denkwijze over theaterbelichting ontstonden nu door de vernieuwende lichtbeelden van de verschillende lichtontwerpers. Heden ten dage geldt dit nog steeds. Lichtontwerpers worden vaak gevraagd vanwege hun stijl. 24

24 Keller 2010: p. 204

2. Natuurlijk licht. Het hoofdstuk natuurlijk licht spreekt als het ware voor zichzelf; hierin behandel ik licht afkomstig van de zon en de maan. Ook asgrauw licht, lichtgevende dieren, planten en gesteenten en poollicht bespreek ik in het kort. 2.1 Zonlicht Te onderscheiden zijn zonlicht en hemellicht. Zonlicht is onverstoord licht direct afkomstig van de zon. Hemellicht is het door klimatologische omstandigheden beïnvloed zonlicht. Deze begrippen worden echter vaak door elkaar gehaald. In werkelijkheid bezitten ze compleet verschillende fysieke eigenschappen. De grootste verschillen zitten in de lichtintensiteit, de kleur en de mate waarin het licht verspreid wordt. (Fig. 12) 2.1.1 Intensiteit: Zonlicht is een erg intense lichtbron die gemiddeld tussen de 5000 en 10000 candela25 aan licht uitstraalt. Deze intensiteit is erg afhankelijk van de jaargetijden en de plaatsing van de zon ten opzichte van de aarde. Het meest intens is zij rond de evenaar tijdens het middaguur, wanneer zij pal boven ons hoofd en het dichtst bij het aardoppervlak staat. Er is dan geen schaduw waar te nemen.

25 Eén candela komt ongeveer overeen met de lichtsterkte van een gewone kaars.

Ook op grote hoogte, daar waar de lucht zeer ijl is, levert de zon een erg hoge lichtintensiteit. Het zwakst is de zon in de winter op de Noord-‐ en Zuidpool. De zonnestralen moeten dan namelijk de langste afstand door de atmosfeer afleggen alvorens ze de aarde kunnen bereiken. De lichtintensiteit van de zon op aarde hangt grotendeels af van meteorologische omstandigheden. Zo kan het zijn dat lichte mist ontzettend fel licht veroorzaakt (rond 8000 candela), nog feller dan op heldere dagen met een blauwe hemel, terwijl een dik wolkendek haast al het zonlicht tegenhoudt. 26 2.1.2 Kleur: De kleurtemperatuur van de zon verandert gedurende de dag van ongeveer 2000°K (warm licht) bij zonsopkomst en zonsondergang tot een kleurtemperatuur van ongeveer 6000°K (neutraal helder licht) tijdens het middaguur. Hemellicht, bij heldere blauwe luchten, wordt met een kleurtemperatuur van 10.000°K ook wel als koud licht omschreven. Een bewolkte dag houdt het midden tussen zonlicht en een heldere blauwe lucht met een gemiddelde kleurtemperatuur van rond de 7500°K.27

26 Heschong L, Skylighting Guidelines. z. pl, 2004 27 Heschong L, Skylighting Guidelines. z. pl, 2004

2.1.3 Mate van verspreiding: De zon wordt gezien als een puntbron omdat haar uitstraling erg gericht is. Hemellicht, het door klimatologische omstandigheden beïnvloed zonlicht, verspreidt daarentegen het licht juist en is daardoor veel diffuser. Een puntbron als de zon zorgt voor scherpe schaduwen, terwijl hemellicht geen duidelijke schaduw veroorzaakt. Hemellicht zorgt bij een bewolkte dag voor de meest egale belichting.28 2.1.4 Avondrood: Zonlicht dat door de aard atmosfeer reist wordt verstrooid. De lichtdeeltjes (fotonen) ontmoeten de elektronen die in de moleculen van de atmosfeer aanwezig zijn, zoals stikstof, zuurstof, water, etcetera en worden hierdoor van koers veranderd. Dit verschijnsel staat bekend als Rayleigh-‐verstrooiing. In het licht van de zon zitten alle kleuren, van lange naar korte golflengte: rood, oranje, geel, groen, blauw, indigo en violet. De mate van Rayleigh-‐verstrooiing is sterk afhankelijk van de golflengte van het licht. Blauw licht wordt veel sterker verstrooid dan rood licht. Daardoor is de hemel, wanneer de zon hoog aan de hemel staat, blauw. Wanneer de zon laag aan de hemel staat, scheren de zonnestralen door de atmosfeer om ons te bereiken. Ze leggen een langere weg af door de atmosfeer. 28 Heschong L, Skylighting Guidelines. z. pl, 2004

De mate van verstrooiing is daardoor sterker, zo sterk zelfs dat niet alleen blauw licht wordt verstrooid, maar bijna alle kleuren. Alleen oranje en rood licht blijven dus over, domineren het zonlicht en kleuren de hemel rood.29 2.2 Maanlicht Maanlicht is gereflecteerd licht van de zon op aarde. Alhoewel dit maanlicht een miljoen keer zwakker is dan de zon, is de licht-‐ opbrengst bij volle maan nog altijd voldoende om te kunnen lezen. Hoewel zij er stralend en kleurloos uitziet heeft de maan in feite de kleur van bruine aarde. Door atmosferisch strooilicht overdag en overstraling ’s nachts, lijkt de kleur meestal anders.30 Overdag is de maan bijvoorbeeld opvallend zuiver wit, omdat het sterk verstrooide blauwe hemellicht vermengd wordt met haar eigen geelachtige licht. Bij zonsondergang ziet men haar, naarmate het blauwe licht van de hemel verdwijnt, geleidelijk geler worden. Op een gegeven ogenblik lijkt ze zelfs zuiver geel geworden. De kleur is nu sterker doordat je ogen nog niet gewend zijn aan de zwakke blauwe achtergrond. Doordat de omgeving tegen het einde van de schemering donkerder wordt loopt de kleur geleidelijk terug naar licht wit. 31 29 http://hemel.waarnemen.com/FAQ/Aarde/004.html 30 Lynch & Livingston 2006; p. 163 31 Minnaert 1937; p.283

‘s Nachts blijft de maan licht geelachtig, precies zoals de zon overdag. Tijdens heldere winternachten, als de maan hoog aan de hemel staat, is zij het witst. Bij opkomst en ondergang vertoont ze nabij de horizon dezelfde oranje en rode tinten als de ondergaande zon. Door de veel geringere lichtsterkte is daar echter weinig van zichtbaar. Bij volle maan ontstaat tijdens een heldere nacht een brons-‐gele tint, veroorzaakt door de complementaire kleur van de omgeving. Niet te verwarren met de kleur van de maan is de kleur die het landschap aanneemt als gevolg van het maanlicht. Deze kleur is afhankelijk van het landschap en wordt in het algemeen als blauw/ groenblauw ervaren.32 Het verschil in ervaring tussen zon en maanlicht werd in 1937 door Marcel Minnaert treffend omschreven: ‘Ga een landschap bij maneschijn waarnemen en geef u rekenschap van het verschil vergeleken met de verlichting bij dag! Het typische is, dat bij maneschijn alles wat niet vol verlicht is zich vrijwel eenvormig donker vertoont, terwijl daar bij dag nog allerlei helderheidsgraden in voorkomen. Zo komt het dat het fotografische negatief van een landschap met zon, onderbelicht en donker afgedrukt, de indruk weergeeft die we van een landschap met maneschijn krijgen. De schilders geven ons op een dergelijke wijze de suggestie van het nachtelijke landschap, door alles bijna even donker weer te geven; het verzwakken van de tegenstellingen wekt in ons de onbewuste indruk dat de verlichting wel heel gering moet zijn.’ 33

32 Minnaert 1937; p.283 33 Minnaert 1937; p.97

2.3 Asgrauw licht: Wanneer de maan op zijn zwakst is, blijft het maanoppervlak toch zwak verlicht. (Fig. 13) Dit ‘asgrauw licht’ is afkomstig van de fel reflecterende aarde. Merkwaardig is wel dat het asgrauwe licht niet altijd even sterk is. Soms is het bijna onzichtbaar en soms is het zo wit dat men de donkere vlekken op het maanoppervlak kan onderscheiden. De veranderingen in de sterkte van het asgrauwe licht schrijft men toe aan het feit dat de naar de maan gekeerde reflecterende zijde van de aarde constant verandert. De reflectieve waarde van de aarde wordt onder andere beïnvloed door oceanen, continenten en meteorologische omstandigheden.34 2.4 Luminiscentie van plantensappen en dieren: Natuurlijke lichtbronnen (biologische) kom ook voor op aarde. Hierbij kan gedacht worden aan glimwormen, ook wel bekend onder de naam vuurvlieg en bijvoorbeeld de plantensappen van een es. Glimwormen hebben de eigenschap om zelfstandig licht te produceren, een proces dat bioluminescentie wordt genoemd. In speciale organen in het achterlijf wordt na een biochemische reactie het pigment luciferine geoxideerd waardoor licht ontstaat.

34 Minnaert 1937; p.281

Door middel van een dunne laag kleine kristallen wordt het licht naar buiten gereflecteerd. Bij de meeste soorten glimwormen is het licht geelgroen van kleur, maar er bestaan ook glimwormen die zowel groen als rood licht uitstralen. (Fig. 14) Op internet gaan verhalen rond over het gebruik van glimwormen in theater. Zo schijnen Chinese theatergroepen ze vroeger gevangen te hebben en in kooien gehouden. Waarvoor ze precies gebruikt werden is onbekend.35 Het schors van een es vertoont ook tekenen van luminescentie36. Dit is het best waar te nemen door het schors van de es in een glas water te dompelen. Het water zal nu direct blauw lijken. Dit verschijnsel is te danken aan een vloeistof in de schors die het ultraviolette licht van de zon opzuigt en daarvoor in de plaats blauwe stralen uitzendt. Twijgen van de paardenkastanje vertonen het verschijnsel ook, maar dan moet men enkele druppels ammonia aan de vloeistof toevoegen.

35 Minnaert 1937; p.325 t/m 328 36 Het uitzenden van licht door stoffen. Dit effect ontstaat als door toevoer van energie aan stoffen elektronen in een hoger energieniveau komen en bij terug val naar een lager niveau de energie vrijkomt in de vorm van licht.

3. Welke theaters inspireerden mij? Drie theaters inspireerden mij om te komen tot mijn concept. Het Theatre de la Pleine Lune door zijn creatieve omgang met natuurlijk licht, het Karaza Theatre door de mogelijkheid het theater te verplaatsen en Lunchtheater Bellevue vanwege de tal van mogelijkheden die ze bieden. In de volgende subkoppen beschrijf ik deze theaters in het kort. 3.1 Theatre de la Pleine Lune Theatre de la Pleine Lune -‐ Qua concept en uitgangspunt is het Theatre de la Pleine Lune een goed voorbeeld voor mij geweest. Gedreven door hun eigen interesse in meer experimenteler vormen van theater besloten de makers een theater te ontwikkelen waarin maanlicht door middel van spiegels omgezet werd tot toneellicht. Enkele keren per jaar, wanneer de maan op haar grootst en felst is, konden er voorstellingen opgevoerd worden. Wat ik interessant vind aan het Theatre de la Pleine Lune is de manier waarop zij met het pure (maan)licht omgaan. (Fig. 15) Door middel van allerlei berekeningen werd de lichtintensiteit en kleur van de maan bepaald. Zodoende konden de spiegels op de gewenste manier worden afgesteld. Hierbij moet niet vergeten worden dat de maan een bewegende lichtbron is! Voorstellingen waren afhankelijk van de meteorologische omstandigheden en de creativiteit van de

makers, waardoor het licht automatisch een belangrijkere rol kreeg dan het ondersteunen, dan wel accentueren van de voorstelling.37 3.2 Karaza Theatre Het Karaza Theatre werd in 1985 door Tadao Ando ontworpen voor het reizende avant-‐gardistische theater gezelschap onder leiding van de Japanse regisseur Kara Juro. Interessant aan dit theater is het feit dat het ontworpen is om verplaatsbaar te zijn. Het theater was grotendeels overdekt door rode lichtdoorlatende stoffen. (Fig. 16) Doordat het theater rond was, was het altijd mogelijk de positie van de ingang aan de hand van de zonnestand te bepalen. Vooral de link met de zon vond ik erg interessant. In dit reizende theater werd rekening gehouden met de invloed van natuurlijk licht op de voorstelling.38 3.3 Bellevue Lunchtheater Het Bellevue Lunchtheater is een springplank voor nieuw, debuterend schrijftalent en een proeftuin voor oude rotten. De voorstellingen van maximaal een uur worden om 12:30 uur gespeeld in de Paloni Zaal van Theater Bellevue. Vooraf of na afloop kun je terecht in Theatercafé en Restaurant De Smoeshaan voor de broodnodige versnaperingen. Zo vormt Bellevue Lunchtheater een 37 Keller 2010: p. 23

38 http://www.slideshare.net/ArqRicardoLopez1/portable-‐architecture

verrassende onderbreking van de (werk)dag. Door grote belangstelling van zowel pers als publiek worden een paar voorstellingen vaak later in het seizoen ook gespeeld in de grote zaal van Bellevue, als avondvoorstelling.39

39 http://www.theaterbellevue.nl/serie/bellevue-‐lunchtheater/

4. Wat voor technische mogelijkheden zijn er om natuurlijk licht toe te passen in het theater? Tijdens het maken van deze scriptie stuitte ik op vele interessante mogelijkheden om natuurlijk licht op te vangen, te vervormen en te richten. In dit hoofdstuk worden een aantal van deze mogelijkheden behandeld. Voor de duidelijkheid noem ik deze ‘lichtvervormers’. Omdat zoals in de inleiding reeds vermeld is dat ondersteuning van natuurlijk licht door kunstmatig licht vooralsnog niet uit te sluiten is, bespreek ik ook deze in dit hoofdstuk. De verschillende lichtvervormers: 4.1 Diafragma’s Jean Nouvel maakte er in 1985 al op ingenieuze wijze gebruik van bij zijn ontwerp van het Institut du Monde d’Arabe (zie hfd. 6.1.2). (Fig.18) Het gebruik van diafragma’s spreekt voor zich: Hoe kleiner de diafragma is ingesteld, hoe minder licht hij doorlaat. Door de scherpe, dunne rand van het diafragma krijgt de lichtbundel ook een scherpe afscheiding. Dit kan opgelost worden door na het diafragma een frost filter (zorgt voor lichtverstrooiing) te plaatsen. Wat ik bijzonder vind aan de diafragma’s in het Institut du Monde d’Arabe is dat ze naast de puur technische functie, namelijk de gewenste hoeveelheid licht doorlaten, ook esthetisch hun waarde hebben. De omvang, vorm en hoeveelheid spelen hierbij een

belangrijke rol. De diafragma’s kunnen wat mij betreft op twee manieren toegepast worden. Als onderdeel van een lichtvervormer en als lichtvervormer zelf. 4.2 Camera Obscura De camera obscura, latijn voor donkere kamer, is een techniek waarbij er in een verduisterde ruimte in een van de wanden een klein gaatje is aangebracht. Het hierdoor invallende licht werpt een omgekeerde afbeelding van de buitenwereld op de tegenoverlig-‐ gende wand. Met spiegels wordt ervoor gezorgd dat de afbeelding weer rechtop komt te staan.40 4.3 Jaloezie spiegels Jaloezieën worden meestal binnenshuis gebruikt als zonnewering. Tegenwoordig gebruiken architecten ze echter ook voor precies het tegenovergestelde. De jaloezieën hangen buiten en weerkaatsen door middel van reflecterende materialen het natuurlijk licht naar binnen. (Fig. 20) Voor deze sturing zijn verschillende technieken bedacht. Unaniem is men over het gebruik van puur aluminium als reflector. De reflectieve waarde van puur aluminium bedraagt namelijk 98 procent. Dit in tegenstelling tot ‘normale’ spiegels met een reflectie waarde van tussen de 75 en 86 procent. Op internet vond ik een mogelijkheid die mij zeer aansprak. 40 Kleine WP in Kleur, 4, p. 1073

Het idee komt voort uit een prijsvraag, maar de ontwerper wil helaas anoniem blijven. Zijn ontwerp bestaat uit jaloezieën die horizontaal aan de muur dienen bevestigd te worden. (Fig. 21 + 22) Zo vangen zij zoveel mogelijk zonlicht op. Door de lamellen op de juiste manier af te stellen weerkaatsen zij zoveel mogelijk natuurlijk licht in de goede richting. Nadeel is de hoeveelheid strooilicht. Daarom zouden deze lichtvervormers op dit moment hoogstens als front-‐, tegen-‐ of speciaal licht gebruikt kunnen worden. Wie weet kunnen nieuwe technieken nog voor verbeteringen zorgen. 4.4 Lenzen Lenzen worden al eeuwen gebruikt in de (theater)belichting. Deze kennis kan goed gebruikt worden voor een vernieuwend toneelbeeld. De enorme diversiteit aan lenzen zorgen er net als bij conventionele armaturen voor dat het natuurlijk licht kan worden gebundeld en gericht. Het maken van een natuurlijk lichtarmatuur lijkt mij overbodig. Ik zou het logischer vinden om in elk theater een vaste installatie te plaatsen die zonlicht door middel van lenzen opvangt. Het licht kan later via lichtpijpen weer naar de juiste plek worden gericht.

4.5 Lichtpijpen / Solartubes Ze worden hier en daar al geplaatst in woningen maar toch is het (nog) geen veelgebruikt element in de architectuur: de lichtpijp of lichtbuis. (Fig. 23) De lichtbuizen werken zoals de naam al aangeeft via een buizensysteem. Via een kleine lichtkoepel wordt het opgevangen daglicht nagenoeg zonder lichtverlies getransporteerd. Bochten tot 90 graden kunnen gemaakt worden zonder dat het licht intensiteit verliest. Het bedrijf Solatube garandeert bij buislengte tot tien meter een reflectiewaarde van 99,7%.41 Er zijn zelfs verschillende accessoires zoals dimmers, licht en frost filters voor te koop. Voor een natuurlijk licht theater zou dit ideaal zijn. Licht kan met deze buizen vanuit elke positie opgevangen en uitgestraald worden. Licht uit deze buizen kan afhankelijk van de ‘eindstop filters’ diffuser of juist minder diffuus gemaakt worden. Zonder filter is de lichtbundel vergelijkbaar met een fresnel. Er is dus sprake van veel strooilicht.42 Na een gesprek met een verkoper bleek onder andere dat Solatube open staat voor ontwikkelingen van hun product, ook op theatergebied.43

41 http://www.solatube.nl/producten/technische-‐specificaties 42 http://www.solatube.nl/producten

43 Telefoongesprek met C. Schumann, Solatube USA (04-‐03-‐2015)

4.5.1 Low-‐budget lichtpijpen In Brazilië heeft uitvinder Alfredo Moser een goedkoop alternatief voor lichtpijpen gevonden. De zogenaamde waterlampen (Fig. 25) verspreiden ongeveer evenveel licht als een gloeilamp van vijftig of zestig watt. Het idee is eenvoudig. Een fles met water en bleekmiddel wordt in een gat in het dak gehangen, waarna het buitenlicht door de fles gebroken wordt en de daar onderliggende ruimte verlicht.44 Mocht een theater op zoek zijn naar een goedkoop energie zuinig alternatief, dan is ook dit altijd nog mogelijk! Opvallend is dat dit ontwerp veel vergelijkingen vertoond met de in 1750 uitgevonden schusterkugel. 4.6 PV-‐panelen (zonnepaneel) Een PV-‐paneel of zonnepaneel is een paneel dat zonne-‐energie omzet in elektriciteit. Een zonnepaneel bestaat uit een groot aantal fotovoltaïsche cellen. Het woord fotovoltaïsch komt van het Griekse woord photos: licht, en Volta. Dit is de naam van een Italiaanse graaf die in 1800 de eerste elektrische batterij uitvond.45 Naast het gebruiken van natuurlijk licht voor een voorstelling kan het licht ook opgeslagen worden. Op deze manier kunnen er tijdens voorstellingen overdag ook kunstmatige lichtbronnen gebruikt 44 http://gainhelpt.nu/blog/2013/07/18/waterlampen-‐voor-‐hutjes-‐in-‐

sloppenwijken 45 http://www.energieunie.nl/pv-‐panelen-‐zonnepanelen-‐zonne-‐energie.html

worden om specifieke momenten te belichten. Wanneer dezelfde voorstelling in de avond opgevoerd wordt, zal er gedurende de avond meer en meer gebruik gemaakt worden van de opgeslagen stroom. 4.7 Zonnecollectoren In tegenstelling tot een PV paneel zet een zonnecollector zonne-‐ energie om in warmte. Zonnecollectoren kunnen dus prima gebruikt worden voor een verwarmings-‐installatie of voor het verwarmen van water.46 (Fig. 26) 4.8 Natuurlijk ultraviolet (zon)licht Het gebruik van zonlicht heeft nog meer voordelen. Zo kan de grote hoeveelheid ultraviolette straling in zonlicht besmet water desinfecteren. (Fig. 27) De Zwitserse overheid heeft zelfs een ontwikkelingshulp programma opgezet (SODIS) dat gebruik maakt van dit principe. Door water minimaal zes uur in een gesloten petfles in de zon te laten liggen, kun je er verzekerd van zijn, schoon water te drinken.47 Toepassingen als deze maken van een theater gebruikmakend van natuurlijk licht ook nog een duurzaam theater.

46 http://www.hetzonneboilerhuis.nl/Collector.html

47 http://www.sodis.ch/methode/anwendung/index_EN

4.9 Reflecterende doeken In een theater hangen nagenoeg altijd zwarte, velours doeken. Voor een toneelbeeld waar het gaat om het zo zorgvuldig mogelijk gebruiken van het natuurlijk licht, kunnen deze doeken deels vervangen worden door doeken gemaakt van spiegelfolie. Op deze manier kan het toneelbeeld veel grootser en lichter ogen. 4.10 Reflecterende platen / staanders Dit is een techniek die al gebruikt werd door de Egyptenaren om de gangenstelsels in hun piramides te verlichten. De platen konden het licht ‘verplaatsen’ en gemakkelijk meegenomen worden.48 Op het toneel kunnen dit soort reflecterende platen en staanders het licht helpen richten. In de hedendaagse fotografie wordt ook veel van dit soort platen gebruik gemaakt. Door de juiste materiaalkeuze (reflectie en kleur) kan een optimale balans gevonden worden. 4.11 Blacklight (UV) verf Het tegenovergestelde kan ook. In een compleet donker theater kan gebruik gemaakt worden van UV licht. Dit kan op zowel kunstmatige als natuurlijke wijze. Kunstmatig door middel van zogenaamde Blacklight verf. 48 http://www.core77.com/posts/19949/dyson-‐award-‐concept-‐getting-‐outside-‐ light-‐inside-‐19949

Natuurlijk door middel van gestampte glimwormen! Dit is een oude techniek waarvan gedacht wordt dat hij door onder meer Caravaggio gebruikt werd.49 4.12 Kunstlicht Onder kunstlicht wordt verstaan licht afkomstig van elektrische kunstmatige lichtbronnen, onderverdeeld in twee hoofdgroepen: gloeilampen en gasontladingslampen. Bij gloeilampen wordt het licht opgewekt door het met elektrische energie op een hoge temperatuur brengen van een metaaldraad, bijvoorbeeld wolfraam, zodanig dat het gaat gloeien. Bij gasontladingslampen wordt licht opgewekt door het met elektrische energie ontsteken van een mengel van edelgassen en/of metaaldampen waardoor elektromagnetische straling ontstaat in de vorm van zichtbaar licht. 4.12.1 Gloeilamp licht. Gloeilampen zijn onderling weer te verdelen in drie categorieën: -‐ de vacuüm bulb met een kleurtemperatuur tussen de 2300°K en 2700°K -‐ de met edelgassen gevulde bulb met een kleurtemperatuur tussen 2600°K en 3000°K

49 http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/arts_and_culture/7936946.stm

-‐ de halogeen-‐gloeilamp. Een met edelgas en bromine of iodine gevulde bulb met een kleurtemperatuur tussen de 3000°K en 3400°K.50 De laatste, de halogeen-‐gloeilamp, wordt veelvuldig in het theater gebruikt omdat het lichtrendement veel hoger ligt, zijn kleurtemperatuur gedurende de levensduur hetzelfde blijft en omdat hij veel langer mee gaat. (Fig. 28) -‐ Reflectorlampen / PAR Ook de in de wereld van het theater alom bekende PAR is een halogeen-‐gloeilamp. Deze halogeen-‐gloeilamp is gemonteerd in een glas met opgedampte spiegel, afgesloten door een frontlens. Deze lens kan helder zijn of voorzien van een structuur in het glasoppervlak. Door de toepassing van een laagspanningsfilament of tungsten halogeen filament is de lichtopbrengst enorm hoog. Vandaar dat ook deze lamp erg populair is in de theaterwereld. Nadeel van de tot dusver genoemde gloeilampen is hun hoge energieverbruik en temperatuur. (Fig. 29)

50 Keller 2010: p. 109

4.12.2 Gasontladings licht. De grote verschillen van een gasontladingslamp ten opzichte van een gloeilamp zijn: -‐ de kleurtemperatuur ligt rond de 6000°K en is vergelijkbaar met daglicht. -‐ de verhouding lumen per watt is veel hoger. (hogere lichtopbrengst = energiezuiniger) -‐ gasontladingslampen zijn mechanisch gezien minder kwetsbaar. -‐ de opstarttijd om op vol vermogen te komen is veel langer en bedraagt enkele minuten. Het aantal verschillende type gasontladingslampen is enorm uitgebreid en neemt alleen maar toe. Een achttal van dit soort lampen bespreek ik in deze scriptie. -‐Lage-‐druk kwikontladingslamp Verreweg de bekendste lage-‐druk kwikontladingslamp is de TL-‐ fluorescentielamp. Fluorescentielampen hebben een diffuus lichtkarakter. De helderheid in een bepaalde richting is laag. Via een reflector kan het licht nog enigszins gedirigeerd worden. Fluorescentielampen lenen zich daarom uitstekend om decor elementen egaal aan te lichten. (Fig. 30) -‐ Hoge-‐druk kwikontladingslamp Het grote verschil tussen de hoge-‐ en de lage-‐druk kwikontladingslamp is dat een hoge-‐druk kwikontladingslamp de

elektromagnetische energie die in de ontlading wordt opgewekt over een veel groter golflengtegebied uitstraalt. Direct na het ontsteken geeft een hoge-‐druk kwikontladingslamp weinig licht. Er is dan namelijk nog sprake van een lage druk. Na de opstarttijd bereikt de lamp langzaam zijn hogedruk en intensiteit. De hoge-‐druk kwikontladingslamp laat zich in tegenstelling tot de lage-‐druk kwik ontladingslamp uitstekend bundelen in een bepaalde richting.51 (Fig. 31) -‐ Blacklight lamp Bij een hoge-‐druk kwikontladingslamp ontstaat een behoorlijke hoeveelheid ultraviolette straling. Bij blacklight lampen wordt hier gebruik van gemaakt. Om de ontladingsbuis van een hoge-‐druk kwikontladingslamp wordt een buitenballon van zogenaamd Wood’s glas geplaatst. Dit Wood’s glas laat ultraviolet licht door en absorbeert elektromagnetische straling. De blacklight lamp wordt in twee verschillende vormen in het theater toegepast: als TL-‐lage-‐ druk fluorescentielamp en als hoge-‐druk kwikontladingslamp. De TL-‐fluorescentielamp is ideaal voor het gelijkmatig diffuus aanlichten van grote vlakken op korte afstand. De hoge-‐druk kwikontladingslamp wordt daarentegen toegepast voor gebundeld fluorescentie licht. (Fig. 32) 51 van Uum 1991: p. 83

-‐ Xenon gasontladingslamp Dit is een hoge-‐druk gasontladingslamp waarin het edelgas Xenon wordt gebruikt. Deze lamp vertoont veel overeenkomsten met het spectrum voor daglicht door zijn hoge kleurtemperatuur. Xenonlampen worden vooral gebruikt als stroboscoop of als projector lamp. (Fig. 33) -‐ Haloïde metaaldamplamp (Fig. 34) De haloïde metaaldamplamp werkt volgens hetzelfde principe als de hoge-‐druk kwikontladingslamp. De kwikdampen zijn hier vervangen door dampen van andere metalen zoals natrium, thallium en indium. Elk van deze drie metalen zorgt voor een eigen specifieke maximum waarde in het elektromagnetisch spectrum. Voor natrium is dit geel, voor thallium groen en voor indium blauw. De combinatie met gloeilamplicht kan voor interessante beelden zorgen door de hoge lichtintensiteit en het grote verschil in kleurtemperatuur. Hoewel de Xenon hogedruk gasontladingslamp kwalitatief beter is dan de haloïde metaaldamp-‐lamp wordt deze laatste in het theater meer gebruikt omdat zij veel goedkoper is. 52

52 van Uum 1991: p. 92

4.12.3 LED licht De Light Emitting Diode is een elektronische halfgeleider component die licht uitzendt als er een elektrische stroom in de doorlaatrichting loopt. De spectrale waarde van de afzonderlijke LED is erg klein, maar door ze te combineren en er modules van te maken is het inmiddels mogelijk een redelijk evenwichtig kleuren-‐ spectrum te verkrijgen. Door de mogelijkheid kleuren te mixen, de LED’s nagenoeg traploos te kunnen dimmen en hun extreem lage stroomverbruik is dit inmiddels een veel in het theater toegepaste lichtbron. (Fig. 35)

5. Hoe wordt er gebruik gemaakt van natuurlijk licht in andere kunstdisciplines? Na kortstondig onderzoek besefte ik dat er in andere kunst-‐ disciplines dan het theater veel gebruik gemaakt wordt van natuurlijk licht. Vooral in de architectuur wordt er veel over gesproken en geschreven met name over de invloed op zijn gebruikers. In dit hoofdstuk zal, aan de hand van enkele voorbeelden, duidelijk worden hoe er in andere kunst-‐disciplines dan theater over natuurlijk licht gedacht wordt en hoe zij deze gedachtes vormgeven. Besproken worden onder andere de gebouwen en visies van architecten als Le Corbusier, Jean Nouvel, Tadao Ando en Steven Holl, lichtkunst van James Turrell en de film 'Barry Lyndon’ van Stanley Kubrick en John Alcott. 5.1 Architectuur: ‘Licht zorgt er voor dat het interieur en de anatomische details van een gebouw naar voren springen. Hiermee zorgen zij voor een zekere elegantie en grootsheid. Het is als een levend wezen die tot denken zet.‘ 53 De geschiedenis van de architectuur loopt gelijk met de binnenkomst van natuurlijk licht in kleine ruimtes. Het raam is 53 Le Corbusier, (Opname van ‘Ipod-‐gids’ tijdens bezoek aan kapel te Ronchamp (14-‐08-‐2014))

door de jaren heen het werktuig gebleken om licht en lucht, warm dan wel koud te introduceren. 54 Sommige architecten maken meer gebruik van deze kwaliteit dan anderen. De hieronder genoemde architecten hebben wat mij betreft ‘het licht gezien’. 5.1.1 Le Corbusier. ‘Zijn architectuur is een theater. Haar esthetische kracht wil niet zozeer de kunstliefhebber vleien als hem imponeren met haar grootsheid en eigenaardigheid. Dit theater presenteert drama door ruimte, door manipulatie van de overtollige ruimte.55 De architect Le Corbusier, of eigenlijk Charles Edouard Jeanneret, wordt over het algemeen gezien als een van de grootste en tevens meest omstreden architecten van de 20ste eeuw. Zijn ontwerpen kenmerken zich door het ontbreken van stilistische versieringen, waardoor de gebouwen teruggebracht kunnen worden tot de meest essentiële vormen: de rechthoek, het platte vlak, de kubus en de cilinder.56 54 Daylighting, natural light in architecture, D. Phillips, 2004, p.3 55 Lyon, Denis, Boissière, 2001: p. 124

56 Grote Winkler Prins Encyclopedie, deel 13, 1981: p. 561

Licht was een essentieel onderdeel in Le Corbusiers denkwijze. Zo schreef hij: ‘Architecture is the skillful, accurate and magnificent play of volumes seen in light.57 en ‘Light for me is the fundamental basis of architecture. I compose with light.’ 58

Gedurende zijn leven ontwikkelde hij nieuwe technieken om het natuurlijke licht te gebruiken. Vooral in Le Corbusier’s religieuze gebouwen zorgen de architec-‐ turale elementen licht, geluid en ruimte voor innerlijke gevoel van harmonie. Deze spirituele ervaring is het best te ervaren in de kapel Notre-‐Dame-‐du-‐Haut in Ronchamp en het dominicaner klooster La Tourette in Eveux. De kapel van de Notre-‐Dame-‐du-‐Haut: Voor de kapel van de Notre-‐Dame-‐du-‐Haut ontwierp Le Corbusier een ruimtelijke omgeving waarin het licht reageert op het materiaal en zijn vorm. Het natuurlijk licht speelt hier met de ruimte door continu veranderende stemmingen te laten ontstaan op verschil-‐ lende momenten van de dag tijdens gedurende de seizoenen. 57 Le Corbusier, 1923. (Etchells, 1989: p. 218, Towards a New Architecture) 58 Le Corbusier, (Aujame, 1991: p. 132, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts)

De kapel bestaat uit verschillende deels schuin geplaatste convexe en concave muren. Tussen de muren en het plafond straalt het daglicht nog naar binnen waardoor het dak lijkt te zweven. Het altaar, het hart van deze kapel, wordt benadrukt door de lichtschachten met hun ‘brise lumières’59. (Fig. 36) In de zuidwand zijn vele kleine, deels gekleurde glazen geplaatst. Samen zorgen zij ervoor dat er altijd een glimp van licht binnen-‐ komt. Deze kleuruitspattingen zijn een antwoord op de wens om de lichtintensiteit, en daarmee de vorm en het materiaal van de ruimte, zo goed mogelijk te kunnen controleren. Daarnaast maken zij met hun primaire en complementaire kleuren ook nog eens een duidelijke ‘doorzichtige’ link met het landschap om de kapel. (Fig. 37) De drie zijkapellen worden onafhankelijk van elkaar verlicht door periscoop-‐vormige lichttorens. Gericht op het oosten, westen en zuiden vangen deze drie torens het licht op verschillende momenten van de dag op. De lichttorens gericht op het oosten en westen vangen de zons op-‐ en zons ondergang, terwijl de zuidtoren het constante licht uit het noorden vangt.60 (Fig. 38) 59 Concept van Le Corbusier om licht mee te kunnen reguleren. Te vergelijken met verticale jaloezieën. 60 (Opname van ‘Ipod-‐gids’ tijdens bezoek aan kapel te Ronchamp (14-‐08-‐2014)) 47

Opnieuw wordt het licht via de brise-‐lumières gecontroleerd. De directe zonnestralen worden qua intensiteit getemperd en langzaam met het diffuse licht van andere lichtposities gemengd. Hierdoor ontstaat een schemerige sfeer. De toren gericht op het oosten is overigens aan de binnenkant diep rood geschilderd waardoor er tijdens zonsopkomst theatrale, ceremoniële momenten ontstaan. (Fig. 39) Het klooster van Sainte-‐Marie-‐de-‐la-‐Tourette: Kort nadat de kapel in Ronchamp af was, werd Le Corbusier gevraagd om het Dominicaner mannenklooster van Sainte-‐Marie-‐ de-‐la-‐Tourette te ontwerpen. De kerk van dit klooster is een rustgevende, ‘zware’ ruimte. Hier kan in alle ernst, gedisciplineerd gewerkt worden. De soberheid, de leegte en de donkerte zorgen niet voor afleiding, maar dwingen er juist toe het innerlijk en de connectie met God te zoeken. Wanneer je van buiten naar binnen-‐ treedt lijkt de kerk zelfs op een grimmige grot. Het contrast tussen de buiten-‐ en de binnenwereld, het wereldlijke en het religieuze is onmiskenbaar.61 De vorm van de kerk komt precies overeen met de idealen van Le Corbusier. Een plat plafond op vier betonnen wanden zonder enige vorm van decoratie. De kerk is in de oost-‐west richting geplaatst waardoor het altaar door de zonsopkomst verlicht wordt. 61 Lau, 2008: p. 4, The Poetics of Sacred Light

Le Corbusier stond een kleine hoeveelheid licht toe, maar de positie en vorm werden heel precies afgewogen. Aan de oostkant van de kerk zijn vier verschillende lichtgleuven. Een strook van de vloer tot aan het dak, drie ‘lichtkanonnen’62 boven de drie afzonderlijke altaren (Fig. 40), twee gleuven die de crypte scheiden van de kerk en drie kleine gaten rond de biechtkamer. Het gebied onder de drie lichtkanonnen is het lichtste gedeelte van de kerk. Alle drie de kanonnen hebben een eigen kleur. Zij zijn van binnen geschilderd en reflecteren daardoor gekleurd licht. Het noordelijke altaar staat onder een wit lichtkanon. De overige twee kanonnen kloppen met de kleuridealen van Le Corbusier, rood en blauw. Deze keuze van kleuren zorgt ervoor dat het licht gedimd wordt. Het licht dat uit de kanonnen komt, veroorzaakt ook een lage lichte gloed in de kerk zelf. Hoger in de kerk blijft het donker. De strook licht van vloer tot dak en de drie gaten rond de biechtkamer zorgen ervoor dat de ruime in balans blijft.63 De westkant van de kerk, die vooral voor ceremonies wordt gebruikt, wordt verlicht door drie lichtbronnen. Een onder een hoek geplaatst hemellicht, een horizontale gleuf bovenin de westmuur en twee sets met horizontale openingen in de noord-‐ en zuidmuur. Dit zorgt ervoor dat er in de ochtend op de westelijk gelegen muur een lichtbundel te zien is. 62 Term van Le Corbusier voor concave cilinder vormige buizen die licht

opvangen.

63 Lau, 2008: p. 4, The Poetics of Sacred Light

Op een heldere dag worden de ochtenduren gekenmerkt door een scherpe bundel. Een bewolkte dag zorgt voor een wazige schelp-‐ vormige bundel. In de namiddag wordt de westelijke muur steeds donkerder. De eveneens gekleurde sets met horizontale openingen zijn schuin in de muur gesneden. (Fig. 41) De uitsneden houden het licht vast en zorgen ervoor dat je het daadwerkelijke raam niet kan zien.64 5.1.2 Jean Nouvel. Nog studerend in Parijs, werd Jean Nouvel al als postmodern architect gezien. Zijn oplossingen waren altijd anders en vernieuwend. Gedurende deze periode ontmoette hij ook de decorontwerper Jacques Marquet die tot op heden een belangrijke sparring-‐partner is.65 De gebouwen van Jean Nouvel kenmerken zich door hun lichte, luchtige uitstraling. Zijn werk lijkt, hoe groot ook, zo licht als een veer. Deze kenmerken plus de kwaliteit om nieuwe technieken en materialen uit te vinden, maken Jean Nouvel een van hedendaags bekendste architecten. Hoewel Jean Nouvel ontzettend veel interessante gebouwen heeft ontworpen, springt een van zijn projecten er ver bovenuit.

64 Lau, 2008: p. 4, The Poetics of Sacred Light

65 http://www.jeannouvel.com/en/desktop/home/#/en/desktop/projet/

Het Institut du Monde Arabe. In 1981 won Jean Nouvel de competitie voor een van de projecten die tegenwoordig bekend staan als ‘de projecten van Mitterand’: Het Institut du Monde Arabe. Nouvel heeft ervoor gezorgd dat dit gebouw fungeert als bufferzone tussen de universiteit van Jussieu, bestaande uit grote vierkante blokken en de Seine. Aan de rivier-‐ kant volgt het gebouw de Seine. De andere, aan de zuidkant gelegen zijde, is zo rechthoekig als hij maar zijn kan. Toch is het deze zijde die de link legt met de Arabische cultuur. (Fig. 18) Achter een muur van glas ontvouwen zich namelijk duizenden bewegende geometrische motieven die werken als ‘brise-‐soleil’. In werkelijk-‐ heid zijn het duizenden diafragma’s die afhankelijk van het weer en het seizoen automatisch openen en sluiten. Door de gebroken lichtbundels die binnen ontstaan blijft dit westerse gebouw toch trouw aan de Arabische architectuur en zijn natuurlijke klimaat-‐ technieken. Zelf schrijft Nouvel over de zuidelijk gelegen wand: “The facade is not a repetition of an Arabian arabesque, but a free interpretation. More than this technique I pointed out the game with light, with its geometry, in order to respect its principle and to fit the building in the Paris weather and light. Thus the main characteristic of an arabian arabesque is not only its function but its capability to suit the quantity of light, I used technology to exalt the mood and not the function.”66

66 http://www.jeannouvel.com/en/desktop/home/#/en/desktop/projet/paris-‐ france-‐arab-‐world-‐institut1 51

5.1.3 Tadao Ando. De Japanner Tadao Ando, autodidact, is als jonge architect erg geïnspireerd door Louis Kahn en Le Corbusier. Tot op heden is dit nog steeds te zien. Wat opvallend is aan Ando’s ontwerpen is hun gezamenlijke duidelijke visie en ogenschijnlijke simpelheid. Simpele geometrische vormen, geplaatst op haast choreografische wijze hebben zijn werk gedurende de laatste dertig jaar gekarakteriseerd. In zijn ontwerpen probeert hij tot de essentie van vorm en materiaal te komen. De manier waarop hij daarna met deze vormen licht vangt maakt hem net als Nouvel een van hedendaags bekendste architecten. Licht wordt in de gebouwen van Ando gebruikt om het gebouw een ziel te geven. De subtiele veranderingen van het licht ondersteunen de complexheid van het gebouw. Door het gebruik van hemellicht, reflecterende oppervlakken en bewegende lichtbundels en schaduwen verrijkt Ando zijn gebouwen. De architect gaat met zijn gebouwen niet tegen de natuur in, maar juist met de natuur mee. Het beste voorbeeld hiervan is de Church of the Light in Ibaraki, Japan.67

67 http://www-‐bcf.usc.edu/~kcoleman/Precedents/ALL%20PDFs/

Church of the Light De Church of the Light is met zijn zes wanden en een plafond een simpel gebouw, dat eruit haalt wat erin zit. Toch zet het gebouw zich met deze sterke verbinding tussen licht en geloof af tegen de moderne ‘high-‐tech’ stedenbouw. Het heeft een soort tijdloos gevoel dat wordt versterkt door zijn bescheiden karakter. (Fig. 42) De kapel bestaat uit een rechthoekige vorm doorboort door een muur die, onder een hoek van 15° graden, geen enkele muur of zelfs het plafond raakt. Deze muur leidt de bezoeker de ruimte in. Op het moment dat de bezoeker binnenstapt, wordt de sturende begeleiding van de muur duidelijk: de bezoeker staat nu exact tegenover het uitgesneden en daardoor lichtgevende crucifix. De hoeveelheid openingen in de ruimte zijn tot minimum gehouden, waardoor het licht vanuit het crucifix nog feller lijkt.68 5.1.4 Steven Holl. Steven Holl is de afgelopen jaren steeds bekender geworden doordat hij zich met zijn werk meer en meer is gaan interesseren voor natuurverschijnselen. In zijn werk houdt hij rekening met de vrijheid en verantwoordelijkheid van de mens. Deze interesse komt naar eigen zeggen voort uit de werken van Maurice Merleau-‐Ponty. 68 http://www-‐

bcf.usc.edu/~kcoleman/Precedents/ALL%20PDFs/Ando_ChurchOfLight.pdf

De Glasgow School of Art – The Reid Building is hier een goed voorbeeld van. Tijdens het ontwerp proces is gedacht aan de gebruikers, de studenten, en hoe zij zich verhouden tot de ruimtes, Glasgow School of Art – The Reid Building The Reid Building is een aanvulling op het oorspronkelijke gebouw dat Rennie Mackintosh in 1909 ontwierp. Geïnspireerd door Mackintoshs bijzondere manieren om het natuurlijk licht te manipuleren, heeft Steven Holl met The Reid Building een gebouw ontworpen wat zowel aanvullend als contrasterend is. Bij de start van het ontwerpproces werd besloten de locaties van de verschillende ruimtes afhankelijk te laten zijn van de hoeveelheid natuurlijk licht. Zo zijn de ateliers voor de kunststudenten aan de noordkant geplaatst. Op deze manier vangen zij altijd het diffuse, volle spectrum aan noorderlicht. Ruimten waarbij dit minder van belang is, zoals kantoren, zijn aan de zuidkant geplaatst. Zij vangen dus altijd gebundeld zonlicht. Het meest bijzondere aan The Reid Building is de zogenoemde “driven void of light’. De hoek van de zon ten opzichte van de aarde verandert per seizoen. Om altijd daglicht in het gebouw te krijgen is er dwars door het gebouw plaats gemaakt voor een aflopende schacht. Deze lichtschacht staat onder een nauwkeurig uitgemeten hoek. Vanaf de lente tot en met de herfst wordt er op deze manier zoveel mogelijk licht opvangen. (Fig. 43)

Doordat de schacht tot in de kelder doorloopt en verbonden is met alle ruimtes in het gebouw, wordt elke ruimte voorzien van gereflecteerd natuurlijk licht. Verder zijn er op de verschillende zuidelijk gelegen terrassen strategisch geplaatste vijvers. Deze reflecteren het directe zonlicht ook weer naar binnen.69 5.2 Beeldende Kunst. ‘If you are going to talk about seeing… you have to talk about light, and not just light reflected of the surface.’70

Kunstenaars houden zich al eeuwen bezig met het thema licht. Leonardo da Vinci schreef over het belang van licht om de natuur te kunnen beschrijven. De romantici lieten het ‘sublieme’ zien door middel van licht en anderen, van de Russische icoon schilders tot de modern art kunstenaars, gebruikten abstracte vormen om goddelijk of innerlijk licht te laten zien.71 5.2.1 James Turrell. Veertig jaar geleden was het James Turrell die besloot het fenomeen licht vanuit een andere benadering te bekijken. Over het gebruik van licht in schilderkunst zei hij ooit: 69 http://www.stevenholl.com/project-‐detail.php?type=&id=140 70 James Turrell, (Kim, 2013: p. 87, James Turrell – A Retrospective 71 Govan, 2013: p. 13, James Turrell – A Retrospective

‘Monet started out painting cathedrals (of Rouen). You see the light and the light aspects on things, but with the haystack paintings he begins to take out the haystack. You forget the haystack but not the light. The impressionist really did this in a manner so that you’re really just looking at light, and thats the depiction of light in painting.’72

Turrell maakt in zijn werken van licht een haast tastbare substantie. Hiermee zorgt hij ervoor dat we op een fysieke manier naar licht kijken. Grote inspiratiebron voor Turrell is het boek “Natuurkunde in ’t Vrije Veld van de Vlaming Marcel Minnaerts, wat ook voor hoofdstuk 2 (natuurlijk licht) van deze scriptie een belangrijke leidraad is geweest. Licht is in Turrells werk geen instrument meer om andere verschijnselen te tonen. Deze manier van kijken naar licht heeft er toe geleid dat hij op dit moment ’s werelds bekendste lichtkunstenaar is. Alhoewel zijn werken meer gaan over de ervaring en perceptie is de invloed van natuurlijk licht wel degelijk aanwezig. Voor deze scriptie behandel ik zijn eerste project en zijn grootste project: The Mendota Stoppages en Roden Crater.

72 James Turrell, Kim, 2013: p. 89, James Turrell – A Retrospective

The Mendota Period. Tussen 1966 en 1974 huurde James Turrell het voormalige Mendota Hotel en bouwde er een studio. Geïnspireerd op Plato’s grot theorieën werd in alle ruimtes het externe licht buitengesloten. Het gebruik van projectoren leidde tot de zogenoemde ‘Projection Pieces’. Turrell omschreef een van deze ‘Projection Pieces’, ‘Afrum’ (Fig. 44), als: ‘a rectangle projected across a corner in such a way that from a distance there appeared to be a cube floating of the floor, yet in some manner attached to the corner of the space.’73

Terwijl de ‘Projection Pieces’ een statisch, kunstmatig lichtbeeld toonde, nodigde de compleet afgesloten ruimtes in de Mendota Studio ook uit tot het maken van camera obscura’s. Geïnspireerd door John Cage’s ‘silent compositions’ besloot Turrell gaten in de muren te maken en delen van de afgesloten ramen weer open te maken. Deze serie, ‘the Mendota Stoppages’ genoemd liet overdag zonlicht en ’s avonds straat-‐ en autolicht naar binnen. ‘Het licht, de schaduwen, de kleur en beweging ontstaan door de gleuven, resulteerden in een binnenwereld die werd gecreëerd door de verbinding met het licht van de buitenwereld.’74 (Fig. 45) 73 James Turrell, Kim / Govan, 2013: p. 52, James Turrell – A Retrospective 74 Haskell and Wortz, James Turrell – A Retrospective 2008; p. 29

De ruimte werd nu gedefinieerd door licht en niet door de fysieke kenmerken van het gebouw. Licht zorgde ervoor dat een ruimte met beperkingen toch telkens anders kon zijn. Turrell zelf zei in een interview over de Mendota Stoppages: ‘It was a performance, but I’m letting something else perform rather than my performing it. The day aspect of the work consisted of two pieces created by apertures opened into the space nearest the street. One piece was made for the winter side of the equinox and the other for the summer side. The night aspect consisted of ten pieces. The viewing took from two to four hours.’75

Roden Crater In 1974, nadat de huur voor het Mendota Hotel werd beëindigd, ging Turrell op zoek naar een manier om de ervaringen die hij had opgedaan in de buitenlucht uit te voeren. Dankzij een subsidie van het Guggenheim kon hij zeven maanden naar de ideale plek zoeken. Gelegen in de Painted Dessert, Arizona, werd dit de Roden Crater. (Fig. 46) Het was deze krater waar Turrell zijn eerste natuurlijke oneindige koepel kon maken. Maar daar hield het niet bij op. Tunnels, kamers, kleine openingen, allemaal zorgen zij ervoor dat wij met onze eigen ogen astronomische verschijnselen kunnen waarnemen. Doordat de ellips-‐ vormige krater op een as ligt die van noordoost naar zuidwest loopt, maak de krater elke dag de zonnestilstand mee. Een aan de oostelijke kant gelegen ‘inner -‐ 75 James Turrell, Kim, 2013: p. 43, 125 James Turrell – A Retrospective

space’ zal zich hier aan wijden. Samen met de andere ‘inner spaces’ wordt de kosmos hierdoor voor de mens zichtbaar gemaakt. (Fig. 47) Of zoals Craig Adcock zei: ‘Met zijn skyspaces, camera obscura tunnels en amphitheater zal Roden Crater, wanneer eenmaal voltooid, door middel van connecties tussen licht en ruimte, tijd tastbaar maken.’76

5.3 Film. Natuurlijk licht speelt al jaren een grote rol in de filmwereld. Zo heb je de groep DOGMA 95 met onder ander Lars von Trier in hun gelederen, die in hun grondregels stellen dat een film alleen geschoten mag worden in natuurlijk licht. Van te voren wordt in het storyboard bepaald in wat voor licht er geschoten gaat worden. Hierna is het een kwestie van wachten tot dit moment door de natuur gecreëerd wordt. Een gouden regel in de filmwereld is dat zonlicht altijd als tegenlicht gebruikt moet worden. Dit creëert diepte achter de acteur. Als frontlicht is de zon veel te fel. Hij blaast de mimiek of expressie als het ware uit het gezicht van de acteur. Zoals eerder vermeld in hoofdstuk 1 dachten de Grieken hier compleet anders over. Zij wilden juist zonlicht als frontlicht, om op deze manier de gezichten te kunnen zien. 76 Adcock, 1985; p. 101

5.3.1 Stanley Kubrick en John Alcott. Stanley Kubrick en zijn cameraman John Alcott zijn pioniers op het gebied van natuurlijk licht in film. Samen waren zij opzoek naar een manier om het licht zo natuurlijk mogelijk te laten zijn. Het mocht geen aandacht trekken. John Alcott: ‘It is possible then to emphasize colors more, on the streets and on the set.’77 Werkend aan 2001: A Space Odyssey, waarin natuurlijk licht werd nagebootst, besloten Kubrick en Alcott in hun volgende film ‘Barry Lyndon’ alleen natuurlijk licht te gebruiken. Barry Lyndon speelt zich af in de achttiende eeuw dus werd er alleen gebruik gemaakt van kaarslicht. Kubrick koos voor kaarslicht omdat hij wilde dat je als kijker begreep waar de acties van personages vandaan komen. Omdat te kunnen doen, moet je voelen in wat voor wereld zij leven. Het gebruik van natuurlijk licht leidde tot enorm positieve reacties. Nog nooit was een film uit de achttiende eeuw op het doek zo realistisch en natuurlijk overgekomen.78 Hieruit blijkt eens te meer dat het gebruik van natuurlijk licht een opmerkelijk verschil qua beleving kan opleveren. 77 http://www.cinematographers.nl/GreatDoPh/alcott.htm 78 https://fstoppers.com/video/stanley-‐kubrick-‐films-‐natural-‐candlelight-‐ insane-‐f07-‐lens-‐5049

6. Hoe zie ik een innovatief toneelbeeld voor mij? In de huidige theaterwereld wordt mijns inziens veel aandacht besteed aan het verbeteren van bestaande concepten en technieken maar niet aan het op een vernieuwende of innovatieve wijze denken aan theaterbeleving als geheel. Een belangrijk onderdeel hiervan is de beleving van het toneelbeeld. Innovatieve benaderingen worden wel uitgetest, maar – afgezien van enkele uitzonderingen – niet structureel doorgevoerd omdat ze te ver af staan van ‘de manier waarop we dingen nu eenmaal doen.’ Een goed voorbeeld is het Theatre de la Pleine Lune. (Fig. 15) Dit theater, wat vernieuwend bezig was door kunstmatig licht te elimineren en dit te vervangen door maanlicht, kreeg voor zijn duurzame en innovatieve concept veel complimenten maar heeft daarna nooit de kans gekregen zich verder door te ontwikkelen. Dit ligt aan het feit dat er in het theaterwereld een ‘regime’ is ontstaan: een stelsel dat heel goed op elkaar ingespeeld is, dat gemeenschappelijke ideeën heeft over hoe je dingen aanpakt en dat daardoor heel goed werkt, maar waarin vernieuwende denkwijzen moeilijk inpasbaar zijn en dogmatiek op de loer ligt. Het feit dat theatervoorstellingen nog altijd grotendeels ’s avonds opgevoerd worden is hier een duidelijk voorbeeld van.

Vandaar dat ik de tijd rijp acht voor een transitie79 in de denkwijze van het huidige theaterlandschap. In de huidige tijd, waarin theatervoorstellingen steeds minder worden bezocht, lijkt het ’s avonds opvoeren van voorstellingen namelijk niet meer een vanzelfsprekendheid.80 Steeds meer mensen starten wel of niet noodgedwongen hun eigen bedrijf op, of nemen meerdere banen tegelijk aan. De standaard werktijd tussen negen uur ‘s morgens en vijf uur ‘s avonds wordt dus steeds minder een vanzelfsprekendheid. Verschillende bedrijven zien nieuwe mogelijkheden en zijn zelfs al ingesprongen op de aanzienlijke groei van zelfstandigen, hun nieuwe doelgroep. Zo toont bioscoop concern Pathé bijvoorbeeld elke dag vanaf tien uur ‘s ochtends tot laat in de avond films. Iedereen die dat wil kan nu op elk moment van de dag een film in de bioscoop bekijken. Maar ook het theater kan hierop inspelen en zichzelf innoveren. Men zou uiteraard het concept eenvoudigweg kunnen kopiëren en meerdere malen per dag een theatervoorstelling kunnen opvoeren. Het verschil met de bioscoop is dan wel dat er om logistieke redenen waarschijnlijk telkens uitsluitend naar eenzelfde voorstelling gekeken kan worden.

79 Een transitie is een structurele verandering die het resultaat is van op elkaar

inwerkende en elkaar versterkende ontwikkelingen. 80 PDF, Zicht op cultuurdeelname, Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht, 2006

Een geheel nieuwe voorstelling inclusief decor, belichting, cast e.d. is onrealistisch in tegenstelling tot de bioscoopsituatie. Van transitie is hierbij dus nog geen sprake.

Destijds, in de Barok, onderging de theaterwereld tal van

vernieuwingen, mede dankzij het gebruik van gaslicht werd er besloten theaters te overdekken en kunstmatig aan te lichten. Voor theatermakers leverde dit vele nieuwe mogelijkheden op. Verbetering op verbetering volgde. Zeker na de uitvinding van het elektrisch licht. Nog altijd wordt gedacht in termen van verbetering en niet in vernieuwing. Zo besluiten tal van theaters om energie bewuster bezig te zijn door over te gaan tot de koop van LED armaturen. Dit is naar mijn idee het gevolg van de populariteit van het woord: duurzaamheid. De LED armaturen die door bedrijven geïntroduceerd worden zijn allen onderdeel van de lijn van ‘verantwoorde’ producten. Helaas blijkt echter dat ze niet als vervangers geproduceerd worden maar als extra mogelijkheid naast alle onverantwoorde producten. Minder slecht lijkt het nieuwe goed. Nog steeds wordt er elke dag weer gezocht naar energie vriendelijkere (‘verbeterde’) manieren om voorstellingen te belichten. De oorsprong van dit probleem ligt namelijk niet in het feit dat we teveel energie gebruiken, maar dat we nog steeds om voor mij oneigenlijke redenen voornamelijk ’s avonds spelen in een qua licht afgesloten theater.

Daarom vind ik dat het tijd is voor vernieuwing en stel ik voor om theater te benaderen vanuit een geheel ander en mijns inziens nieuw oogpunt: theatervoorstellingen gebruik makend van natuurlijke lichtbronnen en lichtomstandigheden om zo te komen tot een nieuw toneelbeeld of een nieuwe theaterbeleving. Het gebruik van natuurlijk licht als voornaamste lichtbron opent namelijk een compleet nieuwe wereld aan mogelijkheden. Publiek kan nu zelfs meerdere malen per dag ervaren dat elke ogenschijnlijk identieke voorstelling een geheel andere blijkt te zijn, daarmee uniek en de moeite waard om op een eventueel vroeger of later tijdstip opnieuw te aanschouwen. Licht heeft, net zoals de Grieken in de Oudheid vonden, in dit concept dus geen ondersteunende, maar een beeldbepalende rol. De Grieken konden hun concepten niet verder ontwikkelen omdat de technische kennis ontbrak. Tegenwoordig is dat een veel minder groot probleem. Overigens hoeft het niet zo te zijn dat alles op de schop moet want ik kan mij prima voorstellen dat bijvoorbeeld decor en cast onveranderd blijven en elke voorstelling afhankelijk van de natuurlijke lichtbron en omstandigheden een nieuw toneelbeeld kan opleveren.

In een tijd waarin duurzaamheid (sustainability) van steeds groter belang lijkt, past het concept voor een theater gebruik makend van natuurlijk licht perfect. Veel aandacht wordt besteed aan de overgang tussen de bestaande lineaire economie en de circulaire economie81. De theaterwereld gaat hier echter nog niet in mee. Zo heeft elk ontvangend theater zijn eigen basis-‐set technische apparatuur en worden decors zo gemaakt dat ze slechts één productie-‐periode stand houden. Maar in termen van de circulaire economie wordt nog niet veel gedacht. Er is naar mijn idee dus teveel sprake van een vervuilende industrie. Recycling is nog geen echt item bij het decorontwerpen. Daarom vind ik dat ontwerpen voor een innovatief toneelbeeld gebruik makend van natuurlijk licht ook moeten voldoen aan het cradle-‐to-‐cradle concept. Vanaf het eerste moment moet bij het ontwerp rekening gehouden worden met het feit dat al het materiaal wat gebruikt wordt volledig gerecycled moet kunnen worden.

81 In de circulaire economie worden producten en materialen hergebruikt en behouden grondstoffen hun waarde.

De duurzaamheid van een theatergebouw verbetert naast de aanschaf van producten zoals zonnepanelen en zonnecollectoren ontzettend door het meervoudig gebruiken van het gebouw. Het is een feit dat de toepassing van natuurlijk licht in het theater afhankelijk is van de meteorologische omstandigheden. Een voorstelling tijdens zonsopkomst bij heldere hemel geeft nou eenmaal een veel warmer beeld dan een tijdens een bewolkte grijze dag. Zelfs bij ogenschijnlijk “slecht” grijs weer kan een interessant toneelbeeld gerealiseerd worden door toepassing van modern kunstlicht dat ook gebruikt wordt tijdens avond voorstellingen. Geen voorstelling zal dus hetzelfde zijn. Een bijkomend voordeel aan het meerder malen per dag opvoeren van een voorstelling gebruik makend van natuurlijk licht, is de kans op commercieel succes. Er worden relatief weinig energie kosten gemaakt terwijl er wel meerdere (verschillende) voorstellingen per dag geprogrammeerd kunnen worden. Aan de hand van dit nieuwe natuurlijke kleurenpalet kan de technicus nu invulling geven aan de voorstelling. Dit kan door sceptici natuurlijk gezien worden als een nadeel, maar ik zie dit juist als een innovatief voordeel. Van technicus tot regisseur, van iedereen wordt nu verwacht creatief en experimenteel te werk te gaan.

Zo zal de voorstelling bijvoorbeeld met een bepaalde openheid voor veranderende lichtbeelden geregisseerd moeten worden. Als technicus wordt er van je verwacht veel meer met het fysieke licht bezig te zijn: ‘Wat voor weer is er op komst?’, ‘Wat voor kleur licht heeft mijn lichtbron?’ Dit zijn enkele vragen die aan de hand van verschillende weercomputers nu al binnen een tijdspanne van drie uur kunnen worden beantwoord. In de nabije toekomst zal dit door alle razendsnelle ontwikkelingen voor wat betreft reken-‐ capaciteiten van computers alleen maar verbeteren. Aan de hand van deze gegevens kan de technicus gemakkelijk inspelen op de meteorologische situatie ter plaatse. Hij of zij zal zeer inventief en creatief moeten kunnen omgaan met alle nieuwe input die ter beschikking zal komen. Vragen als hoe adequaat te reageren op constant veranderende lichtsituaties door weersomstandigheden op de aanwezige decors, kostuums, acteursbewegingen en dergelijke maken het voor de toekomstige belichter een steeds grotere uitdaging om tot een optimale voorstelling te komen. Je zou de nieuwe functie van de lichttechnicus of belichter enigszins kunnen vergelijken met een orkestdirigent die constant moet reageren en anticiperen op zowel het voltallige orkest, de solist, de reactie van het publiek, de wisselende akoestiek van de diverse concertzalen enzovoort enzovoort om tot een interessante

uitvoering te komen. Samen met de regisseur dienen de juiste omstandigheden voor de voorstelling besproken te worden. De eisen aan de regisseur zullen ook anders gesteld moeten worden. Hij of zij zal meer dan normaal betrokken moeten zijn bij het gehele ontwerpproces. Verder is er nog de keuze om vanwege het natuurlijk licht voor een theater op een bepaalde locatie te kiezen. Een theater als dit zal vooralsnog niet als vervanger van het huidige theater moeten worden gezien. Als een transitie in de theaterwereld gaat plaats vinden zou dit wel het geval kunnen zijn en kunnen bestaande theaters wellicht getransformeerd worden naar theaters waarbij natuurlijk licht een belangrijke basis vormt voor de totale beleving: het toneelbeeld. 6.1 Aanpassen theatergebouwen Hedendaagse theaters gebruik makend van natuurlijk licht bestaan nog niet. De grootste kans om ze te realiseren ontstaat wanneer een theater toe is aan verbouwing of groot onderhoud. Dit is namelijk hét moment waarop men als theaterbestuur kan besluiten het roer om te gooien en voor een vernieuwende, tevens energievriendelijke manier van theatermaken te kiezen. Voor een bestaand theater zit de grootste verandering in het dak. Dit zal vervangen moeten worden. (Fig. 48) Het nieuwe dak zal mogelijkheden moeten bieden om zonlicht op te vangen en op te slaan. Verder zal het het licht direct moeten kunnen transporteren

richting de theatervloer. Er zal eveneens een ingenieus systeem bedacht moeten worden om het licht in de goede richting te leiden. Geen enkel toneelbeeld ontwerp is immers hetzelfde, vandaar. Verder zal een installatie aanwezig moeten zijn dat de meteorologische omstandigheden kan monitoren. Voordat zo een ingenieus daksysteem geplaatst wordt, zal natuurlijk uitvoerig locatie en bouwkundig onderzoek gedaan moeten worden. Meer installatie mogelijkheden zijn besproken in hoofdstuk 4. 6.2 Verplaatsbaarheid Een verplaatsbaar natuurlijk licht theater behoort ook tot de mogelijkheden. Bij een verplaatsbaar natuurlijk licht theater stel ik mij een pop-‐up theater voor dat uit verschillende elementen kan worden opgebouwd. De kernconstructie bestaat in dat geval uit staanders en dwarsliggers. De verschillende ‘lichtvervormers’ worden bevestigd in panelen. Deze kunnen ieder voor zich tussen de verschillende staanders geschoven worden. Hierdoor ontstaat de mogelijk om het theater voor elke locatie en omstandigheid aan te kunnen passen.

6.3 Enquêtes Eerder dit jaar heb ik onderzocht of theater publiek geïnteresseerd is in nieuwe vormen van theater zoals een natuurlijk licht theater. Dit deed ik door middel van een enquête. Aan de hand van de

gegeven antwoorden op de enquête vragen blijkt dat het merendeel van het publiek open staat voor deze nieuwe vormen. Opvallend vond ik de hoeveelheid vragen die ik naderhand kreeg over de realisatie van zo’n theater. In de volgende subkoppen zijn een aantal van de antwoorden op mijn enquêtevragen verwerkt. 6.3.1 Voor welke doelgroepen kan bezoek aan een natuurlijk licht theater interessant zijn? Hoe interessant theater is voor een bepaalde doelgroep hangt altijd af van de voorstelling. Niet elke voorstelling is gemaakt voor hetzelfde publiek. Toch denk ik dat je door theater overdag op te voeren te maken zult krijgen met een ander soort publiek dan het reguliere theater publiek. Publiek dat overdag theater bezoekt zal eerder op zoek zijn naar afwisseling in de dagbesteding. De afgelopen maanden heb ik verscheidene keren het lunchtheater van Theater Bellevue bezocht. Opvallend vond ik de diverse leeftijdscategorieën onder het publiek. Gepensioneerden hadden voor de hand liggend de overhand. Maar doordat de voorstellingen kort van duur zijn, trekken zij ook een jong publiek aan dat hun middagpauze onder andere blijkt te gebruiken om theatervoorstel-‐ lingen te bezoeken.

6.3.2 Zzp’ers Desalniettemin denk ik dat er met een goede marketing strategie een totaal nieuwe groep bezoekers aangeboord kan worden: De zzp’er. Al sinds geruime tijd is bekend dat het aandeel zzp’ers gestaag toeneemt in Nederland. Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft er zelfs onderzoek naar gedaan. In de conclusie van hun betoog ‘De huidige en toekomstige groei van het aandeel zzp’ers in de werkzame beroepsbevolking’, gepubliceerd op 19-‐12-‐ 2012 schrijven zij: ‘Het aandeel zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) in de werkzame beroepsbevolking is gestegen van 6,2% in 1996 naar 9,8% in 2010. De stijging bij zowel mannen – van 6,6 naar 11,6% – als bij vrouwen – van 5,5 naar 7,9% – hangt sterk samen met cohort-‐ en leeftijdseffecten, welke ongeveer 90% van de stijging verklaren. Cohorteffecten bestaan uit een sociaal-‐culturele ontwikkeling en de effecten van beleid. Het leeftijdseffect is een samenstellingseffect: ouderen zijn vaker zzp’er, waardoor een vergrijzende samenleving meer zzp’ers krijgt.’82

Deze groep van zzp’ers, inmiddels gegroeid van 600.0000 in 1996 naar 1.400.000 bedrijven in 2015 is naar mijn idee potentieel zeer interessant voor de culturele sector. 82 PDF ‘De huidige en toekomstige groei van het aandeel zzp’ers in de werkzame beroepsbevolking.’ N. Bosch, G. Roelofs, D. van Vuuren en M. Wilkens, 19-‐12-‐2012

Doordat zij niet gebonden zijn aan vaste werktijden kunnen ze zelf plannen wanneer ze gaan werken en wanneer ze aan vrijetijdsbesteding doen. 6.3.3 Gepensioneerden Gepensioneerden wonen veelal niet in de grote steden waar zich de meeste theaters bevinden. De reguliere avond theatervoorstel-‐ lingen worden niet veel door deze groep buiten de stad wonende ouderen bezocht mede omdat de openbaar vervoer dienstregeling voor hen in de avonduren vaak niet gunstig is. Dit is natuurlijk nadelig voor de theaterbranche want we hebben het hier wel over een grote en groeiende doelgroep. Het natuurlijk-‐licht theater met zijn vele programmeringsmogelijkheden kan hiervoor een uitkomst bieden.

6.4 Hoe beleeft men een voorstelling wanneer deze op verschillende tijden verspreid over de dag gespeeld wordt? Of de tijd van spelen daadwerkelijk invloed heeft op de beleving van een voorstelling valt alleen te testen door de voorstelling op te voeren en daarna het publiek te ondervragen. Een blauwdruk geven van het eindresultaat is nog niet mogelijk omdat ik niet weet welke innovaties en technologieën er nog komen. Wel kan onderzocht worden hoe natuurlijk licht in andere omgevingen beleeft wordt. Onderzoek naar de invloed van natuurlijk licht op de gemoedstoestand van werknemers leidde tot de conclusie dat natuurlijk licht in alle opzichten beter is voor zowel werknemer als werkgever. Werknemers zijn minder vaak ziek en hun productivi-‐ teit stijgt in hoge mate..83 Daylight provides a better lighting environment than cool white or energy-‐efficient fluorescent electrical light sources because “daylight...most closely matches the visual response that, through evolution, humans have come to compare with all other light” (Franta and Anstead 1994). The majority of humans prefer a daylit environment because sunlight consists of a balanced spectrum of color, with its energy peaking slightly in the blue-‐green area of the visible spectrum (Liberman 1991).84

83 PDF, A Literature Review of the Effects of Natural Light on Building Occupants,

L. Edwards and P. Torcellini, July 2002 84 PDF Liberman, J. (1991). Light Medicine of the Future.

7. Conclusie Uit hoofdstuk 1 blijkt dat dankzij het gebruik van gaslicht in de Barok vernieuwende ideeën over kunstmatig licht ontstonden waardoor theaters overdekt werden en voorstellingen kunstmatig werden aangelicht. Dit leidde ertoe dat de kennis over het gebruik van natuurlijk licht voor theatervoorstellingen langzaam verdween.

In hoofdstuk 2 laat ik zien dat de pure schoonheid van het

natuurlijk licht echter nog steeds nog steeds aanwezig is en dat er verschillende soorten van natuurlijke lichtbronnen klaar staan om gebruikt te worden voor theater doeleinden.

Dat het gebruik van natuurlijk licht in theater af en toe nog

voorkomt blijkt uit hoofdstuk 3. De theaters die ik benoem maken mijns inziens echter nog niet gebruik van alle geboden kansen.

Hoofdstuk 4 laat vervolgens zien dat er ontzettend veel

verschillende manieren en zijn om het natuurlijk licht te gebruiken. Daarnaast tonen de lichtelementen aan dat natuurlijk licht naast het verlichten van ruimtes en omgevingen meer biedt zoals ultraviolette straling.

Hoofdstuk 5 toont aan dat er in andere kunstdisciplines dan

theater nog altijd veel gebruik wordt gemaakt van natuurlijk licht. Verscheidende ideeën uit deze kunstdisciplines lijken evengoed toepasbaar voor een natuurlijk licht theater.

Door het schrijven van mijn eigen concept toon ik

vervolgens in hoofdstuk 6 aan dat een natuurlijk licht theater ontzettend veel innovatieve mogelijkheden biedt maar dat mijn hoofdvraag ‘Hoe te komen tot een innovatief toneelbeeld met natuurlijke belichting als belangrijk uitgangspunt?’ nog niet tot een eenduidig antwoord leidt. Er zijn simpelweg te veel factoren die nader onderzoek vereisen. Ik denk hierbij aan: ‘Hoe kunnen we onszelf als theatermakers vernieuwen in plaats van verbeteren?’ We staan wat mij betreft opnieuw op het punt zoals destijds in de Renaissance en de Barok waar grote veranderingen in ons denken en ervaren over theaterbeleving zouden moeten plaatsvinden. Hoe kan een debat of discussie gevoerd worden over transitie in de theaterwereld?’ Mijn onderzoek heeft er toe geleid dat ik vrijer ben gaan denken over theatermaken en in het bijzonder theaterbelichting. Al hetgeen ik tot nu toe weet over actuele theaterbelichting geeft mij houvast, maar door mij te verdiepen in nieuwe mogelijkheden en al dan niet ingegeven door evoluerende ontwikkelingen kan ik mogelijk ook anderen aanzetten tot het nadenken over vernieuwing in de theaterwereld. Transities zullen echter pas plaatsvinden als mensen binnen gevestigde organisaties op een andere manier gaan denken en werken, als zij het nieuwe verhaal van de koplopers gaan herkennen en zich gaan verbinden met hun initiatieven.

Vandaar dat ik de rol van koploper op mij wil nemen. Wie werkzaam is in de theater industrie en -‐ al dan niet op achtergrondbasis -‐ mee wil praten: kelvin.pater@student.ahk.nl Inspiratie en documentatie waar ook ik mijn inspiratie vandaan heb is te vinden onderaan mijn bronnenlijst onder het kopje: Lees-‐ en kijk tips!

8. Bronvermelding Gepubliceerde bronnen: Artikelen / Boeken / PDF’s : -‐ Steane MA, The Architecture of Light. z.pl, 2011 -‐ Phillips D, Daylighting, natural light in architecture. Burlington MA (USA), 2004 -‐ Heschong L, Skylighting Guidelines. z. pl, 2004 -‐ Minnaert M, Natuurkunde in ‘t vrije veld. Zutphen, 1937 -‐ Edwards L and Torcellini P, A Literature Review of the Effects of Natural Light on Building Occupants. Colorado, 2002 -‐ Bosch N e.a., De huidige en toekomstige groei van het aandeel zzp’ers in de werkzame beroepsbevolking. z. pl. 2012 -‐ Cultuurnetwerk Nederland, Zicht op cultuurdeelname en cultuurbeleving van jongeren. Utrecht, 2004 -‐ Su Y, Arab World Institute Jean Nouvel. z. pl. 2008 -‐ Kronenburg R, Portable Architecture. Burlington MA (USA) 1996 -‐ Keller M, Light Fantastic. Munich, 1999 -‐ Govan M en Kim CY, James Turrell -‐ A retrospective. Los Angeles, 2013 -‐ Thienen van WS, Het doek gaat op I + II, Bussum, 1996 -‐ Winkler Prins Encyclopedie, Amsterdam, 1979 -‐ Cheney S, The Open Air Theatre, z. pl, 1918 -‐ Lynch, D. en W. Livingston, LICHT EN KLEUR IN DE NATUUR, Amsterdam 2006 -‐ Uum, van H, Tussen licht en donker -‐ Handboek Theaterbelichting, Amsterdam 1994

Internetsites: https://cassstudio6.wordpress.com/history-‐of-‐theatre/ http://www3.northern.edu/wild/LiteDes/ldhist.htm http://www.mts.net/~william5/history/hol.htm http://www.archdaily.com/101260/ad-‐classics-‐church-‐of-‐the-‐light-‐tadao-‐ando/ http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/arts_and_culture/7936946.stm http://www.theaterbellevue.nl/serie/bellevue-‐lunchtheater/ http://www.cbs.nl/nl-‐ NL/menu/themas/bedrijven/publicaties/artikelen/archief/2015/steeds-‐meer-‐ ondernemers-‐in-‐nederland.htm http://www.core77.com/posts/19949/dyson-‐award-‐concept-‐getting-‐outside-‐ light-‐inside-‐19949 http://theatredepleinelune.org/en/historic http://www.theateradvies.nl/en/know-‐how/innovaties/daglicht-‐op-‐het-‐ toneel.html http://plazilla.com/page/4294994893/een-‐24-‐uurseconomie http://www.fondspodiumkunsten.nl/nl/toekenningen/meerjarige_activiteitensu bsidie_producerende_instellingen_2013_2016/theater_bellevue/ http://static.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/philips/het_philipspavilj oen.htm http://www.livescience.com/8639-‐change-‐seasons-‐affects-‐animals-‐ humans.html http://www.theguardian.com/artanddesign/2010/jul/04/jean-‐nouvel-‐ serpentine-‐pavilion http://www.jeannouvel.com/en/desktop/home/#/en/desktop/projet/paris-‐ france-‐arab-‐world-‐institut1 http://www.cinematographers.nl/GreatDoPh/alcott.htm http://www.mech.hku.hk/sbe/case_study/case/hk/pek/stra_li.htm http://aa.usno.navy.mil/data/docs/MoonPhase.php https://www.behance.net/gallery/2332984/ROOF-‐FOR-‐AN-‐OPEN-‐AIR-‐ THEATRE https://fstoppers.com/video/stanley-‐kubrick-‐films-‐natural-‐candlelight-‐insane-‐ f07-‐lens-‐5049 http://www.stevenholl.com/project-‐detail.php?type=&id=140 http://home.earthlink.net/~kitathome/LunarLight/moonlight_gallery/techniqu e/moonbright.htm http://itsallaboutthelight.weebly.com/lighting-‐history-‐-‐intensity-‐control.html http://pietvanbragt.blogspot.nl/2014/12/gotiek-‐het-‐licht-‐als-‐goddelijke.html http://www-‐bcf.usc.edu/~kcoleman/Precedents/ALL%20PDFs/ http://www.energieunie.nl/pv-‐panelen-‐zonnepanelen-‐zonne-‐energie.html http://www.sodis.ch/methode/anwendung/index_EN

DVD / Documentaires: -‐ Kroon, de Pieter-‐Rim en Maarten, Hollands Licht, z. pl. 2003 -‐ Close Up, Tadao Ando (26-‐05-‐2013) -‐ Heijne, Bas, de Volmaakte Mens afl. 3, Sleutelen aan de ziel (27-‐05-‐2015) -‐ Heijne, Bas, de Volmaakte Mens afl. 4, de Bionische Mens (06-‐03-‐2015) Ongepubliceerde bronnen: Interviews -‐ Eigen opname van ‘Ipod-‐gids’ tijdens bezoek aan kapel te Ronchamp (14-‐08-‐2014) -‐ Telefoongesprek met C. Schumann, Solatube USA (04-‐03-‐2015) Enquêtes -‐ Eigen enquêtes ‘Vraag naar theater overdag’ (18-‐05-‐14)

Lees-‐ en kijk tips: -‐ Het artikel van Jelmer Mommers in de Correspondent met als titel: ‘Hoe duurzaamheid een duurzame samenleving in de weg staat’: https://decorrespondent.nl/2898/Hoe-‐duurzaamheid-‐een duurzame-‐samenleving-‐in-‐de-‐weg-‐staat-‐en-‐wat-‐eraan-‐te-‐ doen/186885189414-‐1eb6bafa -‐ De gesprekken met kunstenaar Neil Harbison in de serie ‘de Volmaakte Mens’ afl. 4 over de mogelijkheid kleuren te zien door middel van geluid: http://www.vpro.nl/de-‐volmaakte-‐ mens/kijk/afleveringen/aflevering-‐4.html -‐ Aflevering 3 uit de serie ‘de Volmaakte Mens’ over het sleutelen aan de ziel: http://www.vpro.nl/de-‐volmaakte-‐ mens/kijk/afleveringen/aflevering-‐3.html -‐ VPRO Tegenlicht, Nederland kantelt (22-‐02-‐2015) Over een zoektocht naar dwarse denkers en frisse kijkers: http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2014-‐2015/nederland-‐ kantelt.html -‐ Natuurkunde in ’t vrije veld deel I (1937) van Marcel Minnaerts In dit boek worden alle natuurkundige verschijnselen die zich dagelijks voordoen uitgelegd en verklaard. http://www.dbnl.org/tekst/minn004natu01_01/minn004natu01 _01.pdf