PRÓXIMAPARADA.HURRENGOGELTOKIA.PROCHAInARRÊT.
TRANSIT
Lapublicación TRANSITPróximaparada espartedeunproyectofotográficorealizadopor JosebaA.Bontigui conmotivodelDíaInternacionaldelMigrantedelaño2022.Este proyectohasidoposiblegraciasalacolaboracióndelasasociacionesquetrabajana ambosladosdelríoBidasoayungrannúmerodecolaboradores.
Losautoresdelasfotografíasytextosdansuconsentimientoparalautilizacióngratuitade sucontenidoporpartedeestasasociacionesdeacogidayapoyoalosmigrantes.
2022©delasimágenesJosebaA.Bontigui.
2022©delostextossusautores.
TRANSITHurrengogeltokia argitalpena JosebaA.Bontiguik 2022koMigratzailearen NazioartekoEgunarenHariaegindakoargazki-proiektubatenparteda.Bidasoaibaiaren bialdeetanlanegitendutenelkarteenlanguntzakinetabestepertsonaeskerlortuda proiektuhau.
Argazkienetatestuenegileekbaimenaemanduteelkartehoriekberenedukiadoan erabiltzeko.
2022©argazkiakJosebaA.Bontigui. 2022©testuakeligeen.
Lapublication TRANSITProchainArrêt faitpartied’unprojetphotographiqueréalisépar JosebaA.Bontigui àl’occasiondelaJournéeInternationaledesMigrantsen2022.Ce projetaétérendupossiblegrâceàlacoopérationdesassociationsdesdeuxcôtésdela Bidasoaetd’ungrandnombredecollaborateurs.
Lesauteursdephotographiesetdetextesautorisentl'utilisationgratuitedeleurcontenu parcesassociationsd'accueiletdesoutienauximmigrés.
2022©photoJosebaA.Bontigui.
2022©textesleursauteurs.
TRANSIT PRÓXIMAPARADA.HURRENGOGELTOKIA.PROCHAINARRÊT.
PróximaEstación
Elproyecto TRANSITPróximaparada muestralasituacióndelosmigrantesentránsito quelleganalaciudaddeIrúnparacruzarlafronterahaciaFrancia.
Paralarealizacióndelasfotografíasselesexplicóel proyectoylosobjetivosqueseper‐seguían.Unosaceptaronaunquelagranmayoría,desistióelofrecimientopordiferentes motivos.Suúnicoobjetivoeracontinuarconsuviajeloantesposible.Porestemotivo,las fotografíassetomaronenescasosminutoseinclusoenalgunoscasos,solohubotiempode apretarelbotóndelobturador.
Losretratosquesemuestranquierenserunapuertaquenosllevealareflexiónylostex‐tosquelosacompañan,losrelatosdeungrupodepersonasquehandecididoadentrarsea travésdeellas.Sonunregaloquenoshacendesinteresadamente,unainvitaciónquenos animaaver,miraryacercarnosdemaneradistintaaunarealidadqueporignorada,nodeja deserinaceptableenplenosigloXXI.
TRANSITHurrengoGeltokia proiektuak, IruneraFrantziarakomugazeharkatzerairisten direnmigratzaileenegoeraerakustendu.
Argazkiakegiteko,proiektuaetalortunahizirenhelburuakazalduzitzaizkien.Batzuek onartueginzuten,nahizetagehienekukoeginzioteneskaintzariarrazoiezberdinengatik. Berehelburubakarrabidaiarekinahaliketalasterrenjarraitzeazen.Horidelaeta,argazkiak minutugutxitanhartuzireneta,kasubatzuetan,obturadoreazanpatzekodenborabesterik ezzenizan.
Erakustendirenerretratuekhausnarketaraeramangogaituenatebatizannahidute,eta horiekinbateradoazentestuek,haienbidezbarneratzeaerabakidutenpertsonatalde batenkontakizunak.Eskuzabalikegitendigutenopariada;XXI.mendeanonartezinakdiren errealitateetarabestemodubateraikustera,begiratzeraetahurbiltzerabultzatzengaituen gonbidapena.
4
ProchaiNarrêt
Leprojet TRANSITProchainArrêt montrelasituationdesmigrantsentransitquiarri‐ventàIrunpourtraverserlafrontièreverslaFrance.
Pourlaréalisationdesphotographies,nousleuravonsexpliquéleprojetetlesobjectifs poursuivis.Certainsontaccepté,bienquelagrandemajoritéd'entreeuxaientrejetél'offre pourdifférentesraisons.Leurseulobjectifétaitdepoursuivreleurvoyageleplusvitepossi‐ble.Pourcetteraison,lesphotosontétéprisesenquelquesminutesetmêmedanscertains cas,iln'yavaitqueletempsd’appuyersurleboutondel'obturateur.
Lesportraitsquisontprésentésveulentêtreuneportequinousamèneàlaréflexionet lestextesquilesaccompagnent,lesrécitsd’ungroupedepersonnesquiontdécidédes’y plonger.Chacund’entreeuxestuncadeauquinousrenddésintéressés,uneinvitationqui nousencourageàvoir,àregarderetànousrapprocherd’uneréalitéqui,parl’ignorance quenousenavons,necessed’êtreinacceptableauXXIesiècle.
JosebaA.Bontigui
Fotógrafoycoordinadordelproyecto
Argazkilariaetaproiektuarenkoordinatzailea
Photographeetcoordinateurduproject
5
Bostnegubetedituensarea
AlaineAranburu -OarsoBidasokoHITZA
LauurtebetezituenIrungoHarreraSareak(IHS)2022koabus‐tuan.Bietapaedukidituelaesandaiteke.Lehenasorrerakoali‐tzateke,LakaxitaGaztetxean100boluntariotikgoraelkartzen hasizirenekoa,etaegunIHSbezalaezagunadenariformaematen hasizitzaionekoa.Bigarrenajardunakaleanegitenhasizirenekoali‐tzateke,orainartekoarenurtegehienbiltzendituena.
DenaIrungotrenetaautobusgeltokianlotanzeudenAfrikatik etorritakomigrantetaldebatidentifikatuzuteneanhasizen.Ezinzu‐telaLapurdirapasaadierazizieten,etalehenaldizHendaiaetaIrun arteankontrolarrazistakzeudelapublikoeginzen.Horrenaurrean, LakaxitaGaztetxeariarretaegitekoespazioautzikozietengaldetu zioten,bertansortukozenakhartukozuendimentsioaaurrezjakin ezinik.Ordutik,gainera,manifestazioakegindirakontrolhoriekken‐tzeaeskatzekoetaazaroaren1eansinbolikokibadaere,Etorbidea zubikohesiakkenduzituztenIparetaHegoEuskalHerritarrek.
Gaztetxeanharreraegitenzuten,otorduakprestatu,gaztelania etaeuskaraklaseakeskaini,lotarakotxokobatprestatuetakudeatu, osasunarretaeman,etamigraziopolitikaduinakeskatu,besteak beste.Taldehorietakogehienakgauregunegunarteiraundute. Gainera,betielkarlaneandabilentaldeadaharrerasarea,IparEuskal HerrikoEtorkinekinBidasoaetaDiakiterekinedotaCastellokol’Auro‐raGrupdeSuportEnBorrianarekin.
Migranteekerehaienarteanboluntarioenlanaelkarbanatzen dute.Erahorretan,geltokirairistendirenean,badakiteGurutzeGo‐rriarenHilanderasbaliabiderakobideaseinalizatzendutelaoinatz berdeek[IHSklurreanjarritakoikurrakdira],etaGautxoriizeneko taldebatekharreraegingodielaIrunerairistean.Informazioapasat‐zeakbaduberealdetxarraere.Izanere,Bidasoaibaiapasatzealortu duenakabisatukodiebesteeibideonadelahelmugarairisteko,bai‐nabertanitodenakezdumezuhoripasako.
IrungoHilanderasekobaliabideaEspainiakoEstatuanbidean daudenmigranteentzakoegoitzabakarrada,etahorizabaltzeapre‐sioaeraginezlortuzuenharrerasareak.Harreraduinaetaintegrala eskatudute,kanpoangeratzendenikbadelako.Sareakoraindikez dakizeintzukdirenGurutzeGorriansartzekobaldintzakbainaegon,
Lapurdirapasaadierazi zieten,etalehenaldiz HendaiaetaIrunartean kontrolarrazistakzeudela publikoeginzen.
7
Hurrengogeltokia
PróximaEstación
Harrerakoek,goizero, 10:00etan,mahaiajartzen duteSanJuanplazan,eta migratzaileeihaien eskubideenberriematen diete,baitagomendioak emanerehaienhelmugara iristeko..
badaude.2021ean222pertsonageratuzirenkalean,eta2022kourria arte,88kezinizandutesartuHilanderasen.Orainarte24.000mi‐granterekinaritudalaneanIHS.
Baldintzenzorroztasunabatezereadingabeekjasatendute.Adin txikikoatzerritarez-lagunduagisaidentifikatzendituzte,etaberaz, migraziobideaezjarraitzekoaukeraematendiete,hauda, aldundiarenadintxikikoenegoitzabaterajoateaeskaintzendiete, etaezGurutzeGorriarenbaliabidera.Haieieretrantsituandauden migrantegisatratatzeaaldarrikatzenaridaIHS.Gaztehoriekezdute HegoEuskalHerrianbabesiknahi,Europarabideasegitunahidute etahanemanbeharlieketebabesa.GurutzeGorritikkanpogeratzen direnhorieiostatuemateazarduratzendagauekotxanda, Gautxorikokideak.
Gauregun,nagusiki,sarealautaldekosatzendute:Gautxoria, harrera,komunikazioaetaarropategiak.Badirabestetaldebatzuk beharrakjoanahalaaktibatuetadesaktibatuegitendirenak. Taldeenjardunaezagutzekohoberenaplazaratedotatrengeltokirat joateada,baitaarropategira,behardenarenneurriahartzeko. Harrerakoek,goizero,10:00etan,mahaiajartzenduteSanJuan plazan,etamigratzaileeihaieneskubideenberriematendiete,baita gomendioakemanerehaienhelmugarairisteko.Bainalauurteeta gerodekoratuarenpartesentitzendirasarekokideak,gauzaaskok berdinjarraitzendutelako,esaterako,IrungoHarreraSareak. Bestalde,boluntariogehienakBidasoaibaiarenbialdeetakoakdira. 2022an,ordea,joeraaldatzenhasidelaondorioztadaiteke, OarsoaldekobizpahiruboluntarioGautxoritaldeanpartehartzen hasibaitira.Hasieratiksareandabiltzangehienakemakumeakdira, eta40urtetikgorakoakdira.Aldiz,AfrikatikmigratzenIrunerairisten direngehienakgizonakdiraetagazteak.
https://www.euskalherriaharreraherria.info/cas/inicio.html
8
9 ProchaiNarrêt
Todocomenzó cuandose encontróaungrupode migrantesafricanosque dormíanenlaestaciónde trenyautobúsdeIrún.
LoscincoinviernosdeHarrera
AlaineAranburu -OarsoBidasokoHITZA
LaReddeAcogidadeIrúncumplió cuatroañosenagostode2022. Desdeentoncessepuededecirquehantenidodosetapas.Lapri‐meraseríasucreación,cuandoenelGaztetxedeLakaxitaco‐menzaronajuntarsemásde100voluntariosydarformaaloquehoy seconocecomoIHS-RAI.Lasegundacuandoiniciaronsuactividaden lacalle,laqueseha realizadodurantemásaños.
Todocomenzó cuandoseencontróaungrupodemigrantesaf‐ricanosquedormíanenlaestacióndetrenyautobúsdeIrún.Seles habíaimpedidopasarafrontera,fueentoncescuandoporprimerase hizopúblicoquehabíacontrolesracistasentreHendaiaeIrún.Ante estasituación,secoordinó unespacioenelGaztetxedeLakaxita,sin poderimaginarladimensiónrealdeloqueestabasucediendo.Desde entonces,sehanrealizadocontinuasmanifestacionespidiendolasu‐presióndeestoscontrolesyel1denoviembre,losciudadanosvascos delNorteydelSurretiraronsimbólicamentelasvallasquebloquean elpuenteAvenida.
ElGaztetxeseconvirtió enunlugardondesepreparabancomidas, ofrecíanclasesdecastellanoyeuskera,preparabanygestionabanlu‐garesparadormir,prestabanatenciónsanitariayexigíanpolíticasde migracióndignas.Lamayoríadeestosgrupossehanmantenidoha‐stanuestrosdíasycolaboranconotrosgruposcomoDiakitedelPaís Vasconorteol’AuroraGrupdeSuportdeCastellón.
LosmigrantesentreellostransmitenlainformaciónsobreIHS-RAI. CuandolleganalaestacióndetrenoautobusesdeIrunungrupo llamadoGautxorilesrecibeylesmuestralashuellasverdespintadas enelsueloquelesllevaránhastaelrefugiodelasHilanderasdelaCruz Roja(pintadasporlosvoluntariosdeIHS-RAI).Pasarinformación tambiéntienesuladoenlasombra. Loque hanconseguidopasarel ríoBidasoa lesinforma queesteesunbuencaminoparallegaraldes‐tino perolosquehanfallecidoahogadosenelintentonovanapoder pasarestemensaje.
ElrefugiodeHilanderasdeCruzRojaenIrúnesla únicasedepara migrantesenrutadelEstadoespañol.Su inauguración fuefrutodela presióndelared deacogida Lareddesdesusinicioshastahoysigue reclamando unaasistenciadignaeintegral,yaquehayquieneselsis‐
10 Hurrengogeltokia
temadeacogidadejaenlacalle.En2021quedaron222personasenla calleyhastaoctubrede2022,88nohanpodidoentrarenHilanderas. Aúnnosesabencuálessonlascondicionesqueseexigenparapoder entrar.LosmiembrosdelgrupoGautxoriqueseencargandelturno denocheseocupandarunasoluciónalosquehanquedadofuerade laCruzRoja.HastaelmomentolaReddeAcogidadeIrúnhaayudado a24.000migrantes.
Lasduraslascondicionesdeestasituaciónlasoportansobretodo losjóvenesquesonidentificadoscomomenoresextranjerosno acompañadosy,portanto,nolespermitencontinuar ensucamino migratorio Encambio,lesofrecenacudiraunaresidenciadela diputaciónforaldemenoresynoaldispositivodelaCruzRoja.LaIHSRAIreclamaque estosjovenes tambiénseantratadoscomo migrantesentránsito.Estosjóvenesnoquierenprotección,quieren seguirelcaminohaciaEuropayesallí dondedeberíantener asistencia.
Enlaactualidad,laredestá formadaprincipalmenteporcuatro grupos:Gautxori,Acogida,ComunicaciónyRopero.Existenotros gruposqueamedidavansurgiendolasnecesidadessevanactivando ydesactivando.Lamejormaneradeconocersuactividadessalirala calle,iralaestacióndetrenoalroperoparasaberqué senecesita.El grupodeacogidacolocacadamañanaunamesaenlaplazadeSan Juanalas10:00horas,informanalosmigrantesdesusderechosyles danrecomendacionesparallegarasudestino.Despuésdecuatro añosdetrabajolosmiembrosdelaredsesientenpartedeldecorado, muchascosassiguenigual.Lamayorpartedelvoluntariadose concentraenlosdosmárgenesdelríoBidasoa.Sinembargo,en2022 sepuedeconcluirquehacomenzadoacambiar,yaquevarios voluntariosdeOarsoaldeaparticipanenelgrupoGautxori.Lamayoría delaspersonasqueseencuentranenlared desdeelprincipio son mujeresdemásde 40años.Porelcontrario,lamayoríadequienes lleganaIrúnensuviajedesde Áfricasonhombresjóvenes.
https://www.euskalherriaharreraherria.info/cas/inicio.html
Enlaactualidad,laredestá formadaprincipalmentepor cuatrogrupos:Gautxori, Acogida,Comunicacióny Ropero.
11 PróximaEstación
BidasoaEtorkinekin
Associationhumanitaire,apolitiqueetnonconfessionnelle,qui apourobjetdemenerdesactionshumanitairesetsolidaires defaçonponctuelleet/oudurable,bénévoleetdésintéressée, enverslesexilé(e)sextracommunautaires,afinqu’ils/ellesaccèdentà uneviedécenteetautonome.
Leterritoired’interventionde BIDASOAETORKINEKIN sesitue surlestroiscommunesbordantlaBidassoa:Hendaye,Urrugneet Biriatou.Chacunetchacunepeutapporter,àsonniveau,sacontri‐butionà BIDASOAETORKINEKIN:logement,nourriture,ha‐billement,transport,accèsàl’enseignement,àl’apprentissagedu Français,auliensocial,culturel,sportif…
Detoustemps,notreterritoirefrontalieraétéuneterred’accueil etdesolidarité.L’aidehumanitairede BIDASOAETORKINEKIN relè‐vedu«principedefraternité»consacréparleConseilConstitutionnel le6juillet2018,quipermetd'aiderautruidansunbuthumanitaire, tantauniveaudel‘hébergementquedelacirculation,sansconsi‐dérationdelarégularitédesonséjoursurleterritoirenational(l’aide àl’entréesurleterritoireétantillégale).
Grâceàlarésiliencequipermetàcesfemmesetceshommes survivantesetsurvivants,remarquablementintelligent-e-sdepar leursprodigieusescapacitésd'adaptation,depasserdustatutde «non-être»,administrativementmort,austatutdesujetàpartentiè‐revial'altérité,c’est-à-dire:lareconnaissancedel'autredanssadi‐fférence,qu'ellesoitethnique,sociale,culturelle,religieuse…pourrenaîtreàsoietauxautresdansleurnouveaupaysd'accueil.Ànoter quecenouveausouffleexistentielvatraverseraussibienlesaidé-e-s quelesaidantsetleursproches.D'ailleurs:quiaidequi?Dansl'alchi‐mierelationnelledeladynamiqueaidant-aidé,l'aiden'est-ellepas réciproque?
Contribueàlarichesseéconomiqueetsocialedenotrepays,aussi bienàcourttermequ'àlongterme.Àcourtterme:l'aidehumanitai‐reauxexilé-e-s,-aidesanscontributionfinancièreouennatureen retour-engendredenombreusesdépensesdelapartdenotreasso‐ciationetdenosbénévoles,lesquellesparticipentdirectementàla dynamiquedescommercesetdel'économielocale.Àlongterme:
L’aidehumanitairede BIDASOAETORKINEKIN relèvedu«principede fraternité»
13
PróximaEstación
…solidaritésfamiliales ouparentales… solidaritééducativeet professionnelle… solidaritéécologique…
ens'orientantmajoritairementversdesformationsprofessionnali‐santescourtesdedeuxoutroisannées,endirectiondesmétiersdits entension,carmanquantdemain-d'oeuvrenationale,lesexilé-e-s, unefoisengagésdanslemondeprofessionnel,participentdirec‐tementàlarichessedenotrepayspendantaumoinsquaranteans, aussibienentantquetravailleurs(vialeurspaiementsdecotisations sociales)qu'entantdeconsommateurs.
Ouvredenouvellesperspectivesdesolidaritéhumaineplanétaire: solidaritésfamilialesouparentales(entrelesfamillesd'icietcellesde là-bas-siellesexistentencore,cardenombreuxexilé-e-ssont orphelinsousansfamille),solidaritééducativeetprofessionnelle(via desprojetsdepartenariatsbilatérauxquipourraientpermettre,siles conditionssontremplies,unretourdanslepaysd'originepour participeràsonpropredynamisme),solidaritéécologique(visantà diminuerici,etrégulerlà-bas,nosempreintes,écologiques respectives,àl'èredel'oliganthropocène:celleoù70%desémissions degazàeffetdeserresontproduitsparunmilliardd'individus.
https://www.bidasoa-etorkinekin.org
14 Hurrengogeltokia
15 ProchaiNarrêt
Nuestroterritorio fronterizoes históricamenteuna tierradeacogiday solidaridad.
BidasoaEtorkinekin
BIDASOAETORKINEKIN esunaasociaciónhumanitariaapolí‐ticaynoconfesionalquetienecomoobjetivorealizaracciones humanitariasysolidariasdemanerapuntualy/osostenible, voluntariaydesinteresada,haciatodoslosexiliadosnocomunitarios, paraquepuedanaccederaunavidadignayautónoma.
Elterritoriodeintervenciónde BIDASOAETORKINEKIN sesitúa enlostresmunicipiosquebordeanelríoBidasoa:Hendaye,Urrugne yBiriatou.Cadaunodeellospuedecontribuirdediferentesmanera‐s:vivienda,comida,ropa,transporte,accesoalaenseñanzay aprendizajedelfrancésolaorganizacióndeactividadesparacrear vínculossociales,culturales,deportivos…
Nuestroterritoriofronterizoeshistóricamenteunatierradeacogi‐daysolidaridad.Laayudahumanitariade BIDASOAETORKINEKIN seenmarcaenel"principiodefraternidad"consagradoporelConse‐joConstitucionalel6dejuliode2018,quepermiteayudaraotras personasconfineshumanitarios,tantoentérminosdealojamiento comodemovimiento,independientementedelaregularidaddesu estanciaenelterritorionacional(laasistenciaparaingresaralterrito‐rioesilegal).
Graciasalaresilenciaquepermiteaestasmujeresyhombressu‐pervivientes,notablementeinteligentesyconunaprodigiosaca‐pacidaddeadaptación,pasardelestatusde“noser”(administra‐tivamentemuerto),alestatusdesujetodeplenoderechoatravésde laalteridad,esdecir:elreconocimientodelotroensudiferencia,ya seaétnica,social,cultural,religiosa,etc.,para“ser”(administra‐tivamente).Hayquetenerencuentaqueestenuevoalientovital llegatantoalosqueayudancomoalosayudadosysusfamiliares. Además:¿quiénayudaaquién?Enladinámicadelaalquimiare‐lacional;¿laayudanoesrecíproca?
Contribuyenalariquezaeconómicaysocialdenuestropaís,tanto acortocomoalargoplazo.Acortoplazo:laayudahumanitariaalos exiliados-sincontribuciónfinancieraoenespecie-generanumero‐sosgastosporpartedenuestraasociaciónydenuestrosvoluntarios
16 Hurrengogeltokia
PróximaEstación
queparticipandirectamenteenladinámicadelosnegociosydela economíalocal.Alargoplazo:alorientarsemayoritariamentehacia formacionesprofesionalescortasdedosotresaños,profesionescon unagrandemanda,yaquefaltamanodeobranacional,losexiliados, unavezcontratados,participandirectamenteenlariquezadenues‐tropaísdurantealmenoscuarentaaños,tantocomotrabajadores (mediantesuspagosdecotizacionessociales)comoconsumidores.
Porotroladoabrenuevasperspectivasdesolidaridadhumana: solidaridadfamiliaroparentalentrelasfamiliasdeaquíylasdeallá (sitodavíaexisten,porquemuchosexiliadossonhuérfanososin familia),solidaridadeducativayprofesional(atravésdeproyectosde asociacionesbilateralesquepodríanpermitir,sisecumplenlas condiciones,deunregresoalpaísdeorigenparaparticiparensu desarrollo),solidaridadecológica(conelobjetivodedisminuiraquíy allílahuellaecológicaproducidaporlosgasesdeefectoinvernadero delapoblaciónmundial)
…abrenuevasperspectivas desolidaridadhumana …solidaridadeducativay profesional…solidaridad ecológica
https://www.bidasoa-etorkinekin.org
17
18 Prochainarrêt
HURRENGOGELTOKIA.PRÓXIMAPARADA.PROCHAIMEARRÊT
Lasfotografíasysushistorias Argazkiaketahaienistorioak
JosebaA.Bontigui
Fotografías-Argazkiak-Photographies
19
Photosethistoires TRANSIT
HurrengoGeltokia
Ungrupodepersonasdediferentesámbitosprofesionalesysocialessehanofrecidoa contarnosunahistoriaquenacedeunafotografía.Lasimágeneshansidotomadasenla plazadeSanJuandeIrúnalolargodevariassemanas.Todoslosretratadoshanestadode acuerdoenparticiparenelproyecto.
Alosparticipantesseleshaenviadounretratojuntoaunosdatosbásicosdelapersona retratada,unmigranteentránsito;nombre,edad,paísdeorigenyeltiempoquehaestado deviajehastallegaraIrún.Elobjetivoeraescribirloquelafotografíalesevocara.Latemática yelestiloeralibre,soloselespusocomocondiciónlaextensióndelmismo.
Loquevasaleeracontinuacióneselresultado,unregaloquenoshanhechoatodos nosotros.
Arloprofesionaletasozialdesberdinetakopertsonataldebatekargazkibatetiksortutako istoriobatkontatudigu.IrudiakIrungoSanJuanplazanhartudirahainbatastetanzehar. Erretratatutakoguztiakbatetorridiraproiektuanpartehartzearekin.
Parte-hartzaileeierretratubatbidalizaieerretratatutakopertsonarenoinarrizko datuekinbatera,iragaitzazkomigratzailebat:izena,adina,jatorrizkoherrialdeaetaIrunera iritsiartebidaianemanduendenbora.Helburuaargazkiakgogoraraztenzienaidazteazen. Gaiaetaestiloalibreakziren,testuarenluzapenabainoezzitzaienjarribaldintzagisa
Ondorenirakurrikoduzuna,emaitzada,guztioiegindigutenoparia.
Ungroupedepersonnesdedifférentsmilieuxprofessionnelsetsociauxontoffertdenous raconterunehistoirequinaîtd'unephotographie.Lesimagesontétéprisessurlaplace SanJuandeIrunpendantplusieurssemaines.Tousontacceptédeparticiperauprojet.
Unportraitaétéenvoyéauxparticipants,accompagnédesdonnéesdebasedela personnephotographiée,unmigrantentransit:lenom,l'âge,lepaysd'origineetletemps passéàIrun.L’objectifétaitd’écrirecequelaphotographieleurévoquait.Lethèmeetle styleétaientlibres,onneleuradonnéquelatailledutexte.
Cequevousallezlireci-dessousestlerésultat,uncadeauquetousnousontfait.
20
PróximaEstación
Losengañosdelamirada ~PeioM.Aierbe Nondaudegureziurtasunak? ~MikelElosegi
BienvenuChristian ~JoëlleAsselin
LasestríasdeÁfrica ~XabierEzeizabarrena
Construisonsdespontspasdesmurs ~EñautAramendi
OdeàFode ~GloriaPedemonte Dusman ~GuillermoGurrutxaga
Depuisunesemaine ~BénédicteDelaurence
Lafronteraresquebrajada ~JosuneMendigutxia
Atanal ~MikelIbarguren
Desmotssurunvisage ~ChristineMaynard
Nigeriakogaztea ~ItziarGomezSarasola
Lugaresqueunenpersonas ~AndoniCabañas
Lacancióndelsilencio ~ItziarEizagirre
Liverpool ~JosebaA.Bontigui
Bekaweru ~OihanaGalardi
LalágrimadeAhou~KarlosOrdóñezFerrer
21
Hurrengogeltokia
Losengañosdelamirada
PeioM.Aierbe
AlavistadelaimagendeNahumRabumi,podríamoshacer múltipleshipótesisdeaquiéncorrespondeeserostro.
PodríamospensarenunjugadordelaNBA,dondelosaf‐roamericanosarrasan.Talvez,aunsubsaharianosubidoauna patera.Ounafamadocantantederap.Ountrabajadorquemalvive enlacabañadeplásticoquehaconstruidojuntoalinvernaderoen elqueesexplotadodesolasol.Igualunfutbolistadeéxitoconcien‐tosdemilesdeseguidores.Oacaso…
¿Acasoimporta?Laverdadesquesí,ymucho.Porqueapesarde quelaclaveesquesetratadeunapersona,nuestramiradanoes neutra.Nosbasamosenopinionespreviasqueennuestrassocie‐dadesdesigualestenemosgrabadasenelinconsciente.Yesaopi‐niónprevia,esepre-juicio,sefija,sobretodo,enelcolordesupiel.Es negra.
Yahísedesatantodaunaseriedeimágeneslabradasalolargo desiglosdedominacióncolonialyprolongadasenelmundoactual. Unmundoenelqueunasnacionesvenaotrascomoinferiores, comosubdesarrolladas,comoatávicas.Enelquesemiraasusciu‐dadanoscomounpeligro,unaamenaza.Demodoque,aunqueno sepamosnadadelapersonadelaimagen,yacreemossabermu‐chascosassobreella.Lasquenosproporcionanuestroparticularar‐chivodeprejuicios.
Ysólo,siaesaimagenquenosllegafiltradapornuestrospre‐juiciosseleacompañanalgunosdatosconcretos,deunatrayectoria deéxito,cambiaremoselchipdelainformaciónquenoshabíasu‐ministradonuestramirada.
Silaimagenfuerablanca,“comonosotros”,nonosdiríanada. Nuestrosubconscientenonosdicenadanegativodenuestrapropia imagen.Encambio,losprejuiciosquetenemoshaciadeterminados rasgosnosponensistemáticamenteenguardiaanteunposiblepe‐
23
PróximaEstación
ligro,loque,conmuchafrecuencia,derivaencomportamientosdis‐criminatorioshaciaesaspersonas.
Tampocoesinfrecuenteque,entrenosotros,nosveamosadscri‐tosadeterminadosestereotiposporformarpartedeunpueblocon‐creto,odeunareligión.Yesaadjudicación,dictadaporestereotipos, nosllevalosdemonios.Noqueremosquenosjuzguenporloque otroshacen.Queremosqueseannuestrosactoslosqueseanvalo‐rados.
Yesto,peseaqueesetipodemiradasestereotipadasnosuelen conllevaraactitudesdiscriminatorias,cosaqueocurre,con frecuencia,cuandoaeseotronoloconsideramos,enlapráctica, comounigual.
Eldesconocimientoeselbancodepescaenelquelos mercaderesdelodiolanzansusredesconceboscontaminados, inventandohistorias,generalizandosituacionesindividuales, buscandodesviarlascausasrealesdelosproblemasalosquetene‐mosquehacerfrente,deshumanizandoaquienesnosonsinoseres humanos,igualquetúyqueyo.
Deahílaimportanciadelconocimientodelotro.Quelaopinión quetengamos,ymástodavía,queexpresemossobrealguien,se baseenunconocimientoconcreto.Y,aunqueestoesposible solamenteconunreducidonúmerodepersonas,nosonpocaslas oportunidades,enestemundourbanitayglobalizadoenquevivi‐mos,quetenemosparaelloenlavecindad,eneltrabajo,enelbarrio, enlaescuela,eneldeporte,enlauniversidad,enelocio…
Cuántasvecesnoshemosvistosorprendidoscuandoeseotrochi‐co,esaotrachica,ambosdepielnegra,noshablanenperfecto euskera.Elgestodenuestracaralodicetodo.Y,aunasí,escucha‐mosaquienpregunta¿dedóndeeres?yrecibelacontestaciónde cualquieradelaslocalidadesdenuestrosterritorios,insistir,sí,de Gasteiz…perodedónde,queriendosubrayarquesuorigennoesde aquí,quenoestannacionalcomonosotros.
Estasescenastanfrecuentesnosremiten,pues,aesosestereo‐tiposeimágenesprejuiciadasquetodostenemos.Ytenemosvalo‐resquenospuedenacompañareneltránsitohaciaunamiradaen laqueelcolorestéausente,o,mejoraún,formepartedenuestro universo.Porqueapreciamoslosvaloresdejusticia,igualdad,solida‐ridad.Sonvaloresqueproclamamosysobrelosquequeremos construirnuestrassociedades.Enellosnostenemosqueapoyar
24
Hurrengogeltokia
parasaberreconocernuestrosprejuiciosyevitarquecondicionen nuestrasconductas.
Enrealidad,todoselimitaaentenderquetodaslaspersonasson titularesdederechos.Queelprincipiodeigualdadnopuedequedar limitadoatextoslegalesyproclamas.Quelosderechossonparato‐daslaspersonas,onosonderechos,seconviertenenprivilegios.
Estáclaroqueacabarconelracismoylaxenofobiaque,comoun guadiana,emergeporaquíyporallí,hadetenercomoactorprinci‐palalEstadoylasadministracionespúblicasque,encontradicción conbuenapartedesusproclamasydesusnormativas,esfuente determinantedemuchasdeesasdiscriminaciones.Además,esa quiencorrespondevelarporquelosderechosserespeten.
Dichoesto,sonmuchosdenuestrosprejuicioseideasexcluyen‐tesenlasquesebasanesasautoridadesparadesarrollartodoun entramadoadministrativo,político,judicial,policialque,alapostre, vacíadecontenidolosprincipiosquedicendefender.
Yesquetodosytodasconocemosaalguienquenoalquilaelpiso adeterminadaspersonas,porelcolordesupieloporsuorigen;a quienllevaasucriaturaaotrocentroeducativoporqueenelmás cercanodesubarriohaymuchoinmigrante;alpubcuyoporterotie‐nelaindicacióndenopermitirelaccesoadeterminadoperfildejo‐ven;alatiendaqueponesistemáticamenteaunvigilanteaseguira laclientelaquenoseajustaa“nuestro”perfil;aquiennuncasesen‐taráenelasientolibredelautobússielvecinotieneuncolordepiel distinto...pornohablardelabarralibrequehayenelbarque frecuentamoscuandosaleenlaconversaciónlasopinionessobre “esagente”.
Portodoello,miremoslaimagendeNahumRabumitalycomo es,unapersonacomocualquieradenosotros,queseguramentetie‐netambiénqueabrirsecaminoenlavidayaquien,silocruzamos ennuestrocamino,seamoscapazdetratarleconloscriteriosde igualdadquequisiéramosparanosotros.
Sifuéramoscapaces“tansolo”deeseejercicio,¡cuántasinjus‐ticiasevitaríamosycuánmejorconstruiríamos,entretodasytodos, nuestrasociedad.
25
Prochainarrêt índice
Nondaudegure ziurtasunak?
MikelElosegi
Orainaspaldimilakalagunjoanzirengureherritikbiziduin batenbila.Denboranatzeragoegiterikizangobagenuen ikusikogenukenolagurearbasoaketorriizanzirenhonaez dakigunondik.Gauregunmilakalaguniristenaridiragureherrira gurearteanbizitzekoasmoekin;bereherrianezindutelakojarraitu. Etorkizunaikustekoahalmenaizangobagenuikusikogenukenola gureondorengoekhemendikaldeeginbeharkoduteoraindikeza‐gutzenezditugunarrazoibatzuengatik.Denokgaramigratzaileak. Horreladagizakienhistoria.
Besteekegitengaituztepertsona.GureNIbesteenbegiradatik sortzenda,gubakarrikezingaraNIizan,nikbakarikezindutnireNI eraiki.Den-denakgarabeharrezkoak.
Denokgarapertsona,denokgarapertsonamigratzaile.
HauIrungoSanJuanPlazan,egunerobaieztatzendugu.
Orain,historiatxikibat:
2019koudaberriaizangozeneta,ordurakoLaKaxitakoegunak joanak,eguneroegitengenienHarreraIrungoSanJuanPlazara hurbiltzenzirenemigranteei.Egunhartan,batzuetangertatzenzen bezala,Irungoikastetxebatekohaurbatzuketorrizirenetorkinen egoeraezagutzeraetaberelaguntzaeskaintzera.Beraiekinarigi‐nelaGineaKonakrykoemigrantegaztebatnegarzotinkahasizen. Guguztizharrituta,ezinulertuberarenganahurbilduginenpents‐atzenosasunarazobatedukikozuela.Pixkabatlasaituzenean hunkitutazegoelaesanzigunetaberariaspaldigertatuzitzaionpa‐sartehaukontatuzigun:
BerahaurbatzelaLiberiakoerrefuxiatutaldebatiritsizenbere herrixkara,helduaketahaurrekinosatutakotaldebat.Liberiagarai horretangerrazibileanzegoen.Irakasleekesanzietenetorriberri
27
PróximaEstación
haieklaguntzabeharzutelaetabakoitzakahalzuenaeskaintzeko. Bereetxeanpobreakizanikberaktxanotxobatbesterikezinizan zueneskaini.Etaorain,noladirengauzak,berazegoenIrunenlibe‐riarhaiekbereherrixkanzeudenbezala,laguntzarenpremian.
Ziuraskiberahaurbatzeneanezzuensekulanpentsatuegunen bateanmigrantebatizangozela.Gazteginearhonekhauguztia‐rekinerakutsizidanpertsonabatzela,pertsonamigrantebat.
Nondaudegureziurtasunak?
indize
28
Hurrengogeltokia
29 Prochainarrêt
BienvenueChristian
JoëlleAsselin
TaphotoChristianjel'airegardéeetencoreregardée.Désormais elleestimpriméedansmarétine.
Dansleciellesoiseauxmigrateurss'envolentàtired'ailes,en touteliberté,versunpaysoùlachaleurlesenveloppera.
Toi,tuespartiverslenordpourtenterd'yvivredeschoix.Ton "aventure"tul'asvécueseuloupeutêtreparfoisaccompagnépar desfrèresetsœursdanslamêmesituation.
JedécouvreTonregardvoilé,insondable,mélancoliquecomme sisonintensités'étaitéparpillédanschaquepaystraversé,des milliersdekilomètrespendantdesmois.JevoisaussidelaDignité.
Astutrouvécettelibertépromisedanstesrêves?Cetteliberté encréedanstatête,toncorpsparlarechercheduGraaldessinépar l'Europe?Non.Tonvisagesemblefigéparlaréalitéaprès"Boza".
Quis'ensoucie?mequestionneceregard. Christiangardelapetitelueurd'espoir,donnetoileplaisirde tracertabarbe.Donnetoileplaisirdetesouriredanslemiroir.
Tuesunhommedebout.
Riennipersonnenepeutt'enlevertadignité. Tun'espasindésirable.
BienvenueChristian indice
31
PróximaEstación
LasestríasdeAfrica
XabierEzeizabarrena
DesdeelmismoLagoshastaKisumuenlaorilladellagoVicto‐riahayhombresymujeresresquebrajadasporelhambreyel cansanciodesudolor.Hayniñosdemiradaperdidaquevia‐jancolgandodelasbicicletas,volcadossobrelospechosdesus madres;haymuchasdeellasquehanperdidoelfulgordesumirada cansadasdedaraluzenlugaresinsospechados.
EnAfrica,muchasciudadesselevantandelamismaselvay abundanlosárbolesinmensosquecubrenconsusramaselhori‐zontedelasabana.Entreellos,seformanextensosjardinesurbanos, dondelasbasurasseacumulanenbolsasquedandecomeralos cuervos,ávidosdecualquierresiduo.Allímismoestánlosmás pequeños,reciénsalidosdelasescuelas,igualquelosadolescentes ilusionados,caminodeunauniversidadinverosímilqueselevanta entreviejosbarraconesmilitares,aguasquecaendeunaladeray lamentosdeanimalescuandocaelanoche.
Cuandoéstacae,losmosquitossetransformanenunenjambre incombustiblequesearremolinaalalburdelasfarolasylasfuentes deluz,hastaquemuerendelantedenuestrosojosformando montonesencualquierpuntodeloscaminos.
Másallá,juntoalasaguasdellago,lanochesecierrasalvajemen‐teysólocobraalgodeluzconlatormentaseca.Aquí,sólorestala tenueluzdelhospitaldeguardia,dondelasmujerestraenalmundo máshijosencuartosdestartaladosypobladosporaquellosmosqui‐tosquehansobrevividoalasfarolasdelascalles.Enestelugar,los bebésnacendentrodeunagranmosquiteradecolorsepiaque contrastaconeltonocetrinodelamadre,eldoctoryelbebéque esperasupadre,fumandobajoelgranárboldelpatio.
Nohayluzeléctricaniaguapotable,demodoquelasnochesen lasaldeassonundesfilerutinarioyfantasmagórico.Elsenderose intuye,sedifuminaenlamentedecadacual,mientraslaslucesde laaldeasecruzanconeldesfiledehombresymujerescuyaspupilas brillanabiertasenlaoscuridaddelanocheydesuspieles.Ala mañanasiguiente,losanimalessedesperezanprontoy,sobretodo,
33
PróximaEstación
lasmanadassedejanverenlasorillasdellago,mientraslasmadres seafananporllegaralaciudadapieoenbicicletaparaobtener todoaquelloquesusbebésnecesitarán.
DeregresoaLagoslascosasnomejoran.Enlasinmediacionesde unaestaciónferroviariahayungranhangarabandonadocon hombresymujeresportodaspartes.Algunasdeellasestánemba‐razadas;haytambiénniñosygentesdemayoredad;algunosyacen desnudososimplementetapadosportraposytelasobtenidasde lossacosdeprovisionesqueseamontonanentreloscuerpos.Algu‐nosestántiradosenelsuelosollozandodeformaagonizante;otros parecenhabermuertoyahacealgúntiempo.
Losmáspequeñosestánsuciosydesnutridos,tienenlasbocas secasydelascomisurasdesuslabiossepercibeelresto blanquecinodelaúltimalechemanadadelospechosdesus madres.Notienenmásalimentoquelaspatatasobtenidasdeunos viejossacosyalgodececina,quehanestadocomiendojuntoalas patatascrudas.Loscuerposvivosnosedistinguendelosmuertos; tampocoessencillocalcularelnúmerodegentequeallíseencuen‐tra.
Elpanoramaestandantesco,queunocomienzaasentiruna terribleangustiainterior,miedoyunarepentinaincapacidadpara articularpalabra,mientrastodosnosmiramosmutuamenteen silencio.Muchosdeaquellosrostrosseencuentrandemacrados, exhaustos,estriadosporeltiempoylopenosodesusvidasenaquel lugaroscuro.Hacedemasiadocalorynoabundaelaguafresca.
Lasmujeresconsushijosenbrazossonlasquepresentanun aspectomásdoblegadoporelesfuerzo.Muchoshombresestán dormidos,abandonadosalasuertedeunlargosueñoeinvolunta‐riamenteremisosaenfrentarseasurealidadenelcorazóndeÁfrica.
Losbebésyelrestodeniñospresentanunporteescuálido,conlos brazosalargadosydesnudos,delgadoscomoespigasyamoratados, aveces,acausadelashorasylasinexplicablesposturasquedeben encontrarparaconciliarelsueño.
Lavisiónesladelmayorcaosquerecuerdo;nadieprestaatención alaveintenadecadáveresquesemezclanconmujeres,niñosy ancianos;nadieseocupadeaislarlasletrinascolindantes,dedonde manaunhedormuyfuerteydesagradable;nisiquierahayelmíni‐moordenenlaimprovisadadespensaquesevislumbraaladeriva porlaestancia,enformadepatatasrepartidasporelsuelo,cecina vieja,algunaslatasdeconservausadasybotellasdeaguadesperdi‐gadasporlosdominiosdecadacual.Aquellasgentesestánabando‐
34
Hurrengogeltokia
nadasasusuerteyellosmismoshanterminadodeabandonarsea lainerciadesuderiva.
MientrasestosucedeenLagos,elrestodeÁfricasigueesperando peoressuertes.Mientrastodoestosucede,losavionesvienenyvan desdeyhaciaOccidente.YelnuestroseescapadeÁfrica,como quienhuyedelpeordesussueños.
índice
35
Prochainarrêt
Mugakapurtu,zubiakeraiki
Construisonsdesponts pasdesmurs
EñautAramendi
C’estunexercicedifficilequededirecequem’inspirecette photoenseulementquelqueslignes.Eneffet,aupremier regard,jevoisunepersonnenoire,souriante,quisembleêtre enbonnesanté.Maislacartesurlagauchedecevisagesouriantet encorepleind’espoirmefaitvitecomprendrequ’ils’agitvraisemb‐lablementd’unepersonnemigranteentransit.Unepersonnema‐jeure,quiarriveduNigéria,quiatraversédenombreuxpaysd’Afri‐que,quiatraversél’océanAtlantiquepourentrerenEuropeparles IlesCanaries.Unepersonne,parmitantd’autres,quiarriveen Espagneaprèsdelongmoisvoiredelonguesannéesdesouffrance, d’insécurité,pleinesdedouleursetdepeines.Unepersonnequiune foisarrivéeàIrun,vachercherpartouslesmoyenspossiblesdepas‐sercettefrontièrehypermilitariséeimposéeparlesÉtatsfrançaiset espagnolafindepouvoircontinuersoncheminàlarecherched’un mondemeilleur.
Puis,trèsvitemevientàl’esprit,Dare,unepersonnequej’aipu rencontrerilyaplusieursmoisdecelamaintenant.Dare,vientlui aussiduNigéria.IlavaitréussiàpasserlepontSantiagoàpied,sans aucunedifficultémajeureavantdesefairereprendrequelquesmi‐nutesplustardparunepatrouilledepolicefrançaisedevantlagare d’Hendayealorsqu’ilvoulaitsimplementcontinuersoncheminvers uneautredestinationenFrance.Aprèssonrenvoiparlapoliceà Irun,Dareadécidéderetentersachanceparuncheminplus montagneux,maiscequ’ilnesavaitpasencorec’estquesescondi‐tionsdesanténeluipermettraientpasd’arriverauboutdecepéri‐pledansdebonnesconditions.C’estlorsd’unerandonnéedomi‐nicale,alorsquelanuitarriveàviveallurequejel’aitrouvéseul, abandonnéparlesautrespersonnesquivoyageaientavecluicarla crised’asthmedontilétaitvictimeneluipermettaitplusd’avancer assezvite.Dare,cejour-làétaitécraséparlafatigueetperdu.
Avecmonanglaisniveaucollège,onabienessayédecommuni‐quer.Lespremiersmotssontdesmotsderéconfortbiensûrmais trèsvitesesquestionsconcernentsontransitetsonpassageversla France.Ilveutsavoiroùest-cequ’ilest.Ilveutsavoirs’ilestbienen «France»oupas,s’ilrisquedenouveaudesefairearrêterparla
37
PróximaEstación
police.
J’aibiencertainesréponsesàsesquestions,j’essaiedelerassurer enluidisantqu’ilestbienen«France»mêmesimoncœurvoudrait quejeluiexpliquequ’ilestenPaysBasqueetquesonrêvedevoya‐geverslaFrancearriveracertainementdanslesprochainsjours, maisl’étatdefatiguedanslequelilestnemepermetpasdeluienle‐verlepeudeforceetdecouragequ’illuireste.Àlaquestiondesa‐voirs’ilrisquedesefairearrêterparlapolice,maréponseestencore moinsincertaine.Jeluidis,qu’onnesaitjamaisetquelapolicepeut l’arrêtericimêmesinousnepartonspasrapidement,qu’uncontrô‐ledepolicepeutseproduireàn’importequelmomentcarils patrouillentunpeupartout,encivil,enuniforme,despolicier-es nationaux,desgendarmesetmêmedesmilitairesVigipiratequi tournentàlongueurdejournée.
Alorscejour-là,oui,j’aiaidéDareàsortirdelamontagne,puisje l’aiaccompagnéjusqu’àBayonneoùilaenfinpusereposer,seravi‐tailleretreprendredesforcespourcontinuersonchemin.
Lelendemain,jel’aiinvitéàmangeràBayonneavecunautreami quiparlaitanglaisafindeluidonnerlemaximumd’informations pourlasuite.L’aideraumieuxpourcontinuersoncheminversun monde«meilleur»ensachanttoutdemêmequelaFrancedontil rêven’estpasforcémentaussiprochedecequ’ilpenseetqueles jours,lesmoisetlesannéesquiarriventnevontpasêtresimple. «Prekaritategorriradoaetajoatenuztendut!Dudaksartzenzaizkit etanireburuaribetikogalderahelduzait.Benetanlaguntzenditut horiegitendudanean?».Jelequittelà,sanssavoirsiunjouronaura l’occasiond’échangerunpeuplus.MaisouiDarecommebeaucoup d’autres,donnedesesnouvellesdetempsentemps.
Voilà,cequejevoisquandjeregardelaphotodecethomme! J’espèrequesonvoyageseraleplusfacilepossible,quesonrêvede mondemeilleurarriveraleplusrapidementpossibleetqu’enatten‐dantcejour-là,ilpuissegardersonvisageheureuxetsonsourire.
indice
38
Hurrengogeltokia
39 Prochainarrêt
PróximaEstación
OdeàFode
GloriaPedemonte
Jeneteconnaispas,jenet’aimêmejamaisrencontré. Jeneconnaispasnonplustonhistoire.
Maisjemedoutebienquetuastraversédesjoursetdesnuits sanssavoir, sansrienvoiraveccetteuniquelanternequiestl’espoir. L’espoirdetrouveruneviemeilleure,unevienouvellepeut-être, imaginerfairelesplusbellesrencontres,engarderlesmeilleurs souvenirs.
Tuavancessurcecheminparsemédeblessures.
Fode,tuesuneinspiration.
Tesyeuxsontemplisd’espoir,tuévoquescettegrandesagesse avecuneintimetendresse.
Cesourirequisedessinesurtonvisagesignifie-t-ilquetuesar‐rivéquelquepart?
Tesyeuxsontunelumièred’apaisement,teintésd’unedouce mélancolie.
Terappelles-tudetonpays?
A24ans,tuasparcourutantdeterritoirespourarriverjusqu’ici.
Cecouragequenousn’avonspas,nousautresassissurnotre confortetnosmatérialistesambitions.
Ettuavances,toujours,lecoeurpacifiste.
Fode,tun’espasseul.Ilyauratoujoursquelqu’un.epourte tendreunemain,ett’aideràtraverser,àcontinuertonchemin.
Etj’espèrequetuarriverasquelquepartoùtoncoeurpourra s’épanouirsurunsolquisaurat’accueillir.
Continuederêver,cerêvenomadeestnoble.
Parcourir,sentir…Fode…respire…
indice
41
Dusman
GuillermoGurrutxaga
Diote,Dusman,denokzapaltzendugunlurraLurraberadela; denokgarelaizakiberarenseme-alabak.HorriMari,Ala, Yave,naturaedokasualitateadeidiezaiokegu,bainasortu gintuenak,diotenez,berdinakegingintuen.Nikezdutinoizzure jaioterria,Mali,zapaldu.Horrexegatik,ezdutinoizilunabarraNiger ibaianBamakotikikusi.Edoberekalejendetsuetakoedozein txokotan,etahainbestetan,koraaintzinakoinstrumentuareneta hiphopgaraikidearenuztarketatiksortutakodoinurikentzun. BerrehunkilometroluzedutenBandiagarakoamildegierraldoiek eragindakobertigorikereezdutsentitu.
Ezagutzenditut,alta,berezeruarenurdinaedotaurakibilbidean sortzenduensoinua.EzdutMalirajoanbeharrikizanhanjaioizan zaretenontzatmaitasunajasotzekoetaematekobeharrazein tamainakoadenezagutzeko,edotazuenjaioterrianelkarriematen dizkiozuenbesarkadakzeinmusuaknolakoakdirenjakiteko, zelakoaizandaitekeenmaiteduzunhorrenheriotzarenaurrean sentidezakezuena,edoheriotzakberaksortzenduenetsipena. EzagutzenditutzukzurebidaialuzeanEuskalHerrirairitsiaurretik gureseme-alabenganedotagurasoengandugunmaitasuna ezagutzenzenituenbezala.
EzduguelkarezagutzenDusman,bainabiokdakiguzertaz gaudeneginak,biontzatzerizandaitekeenzoriontsusentitzeaeta nolakoadenbeldurraksordiezagukeenezinegona.Finean,biok garaizakiberarensemeak.Gurearteandagoenaldeakezdugaren horrekinzerikusirik,ezzukeznikezbaitugulekubateanzein besteanjaioizatekoezeregin.
Seguruaskohorrexegatikonartuduteberdinakgarela;baina, onartuetaegin,ezdiragauzabera.Zergatik,bestela,ninire jaioterrianbizinaitekeetazu,aldiz,denautzietaerbesterajoatera
43
PróximaEstación
behartuazaude?Berdineginakgareladiote,ahulezietabehar berdinakditugula,bainaorduanzergatikgaixotutakoanzukjasoko ezzenituzkeenzaintzakjasotzenditutnik?Indaredoenergia berdinaksortuakgareladiote,bainaorduanzergatikonartzendut nirebizitzaberehorretanjarraitzeazureetorkizunarenbilahasitako bidaiakhelmugarikaurkituduenalaezjakingabe?Yayak, Abdoulahyek,…Sohaïbok,Ibrahimek…Bidasoazeharkatunahian biziagaldudutenazkenenenarteandaude.Beldurnaizazkenak izanordezazkenetarikoakbesterikotekoezdiren.
Berdinakgareladiotenarren,geroezdutelazurekinedonirekin berdinjokatzendiodanean,agian,berdin-berdinonartubeharko nukeberdinakgarelaesanbai,bainapertsonakezberdintratatzen dituenjendartehorrenkideanaizenetikneuereezberdinakizango baginabezalajardutendutenhorietakoanaizela.Desberdintasunak berdinjarraidezan.Denaberdinbalitzaigubezala.
indize
44
Hurrengogeltokia
45 Prochainarrêt
PróximaEstación
Depuisunesemaine
BénédicteDelaurence
Ilyaunesemaine,j’aifaitlaconnaissanced’Oumar.Ilestoriginai‐redeGuinéeetilestdanssa22èmeannée.Lenomdesonpère estBanfa.C’esttoutcequejesaisdeluietjedoisluiinventerune vie.
Depuisunesemaine,jeregardesonsourire,sesjouesémaciées etjemedemandequisecachederrièrecettephoto.
Sourit-ilparcequ’ilestheureuxousourit-ilpournousfairecroire qu’ilestheureuxetqu’onlelaissetranquille,qu’onneluiposepas dequestions?Tropdequestionsluiontdéjàétéposéesetilest épuiséd’yrépondre.D’oùviens-tu?Commentt’appelles-tu?T’as quelâge?Ettouscesgensquiluiposentdesquestionsquinepren‐nentmêmepaslapeinedeluidirequiilssont,commentilss’appe‐llent,d’oùilsviennentetquelâgeilsont.
Depuisunesemainejemedemandeoùilest,siilatrouvéunpeu dequiétudedepuisquecettephotoaétéprise.
At’ilencorecesourire?ArriverdeGuinéesansfamilleàrejoindre, çapeutêtredifficilequandona21ans.Nepassavoiroudormir,co‐mmentmanger,s’habiller,avoirfroid,sesentirsale,sesentirseul… Maispeut-êtreat’ilrejointquelqu’unquil’attendait,quiavaitun toitàluioffriretunemploipourqu’ilpuissesubveniràsesbesoins etàceuxdesafamillerestéeaupays.C’estpourçaqu’ilestvenu, Oumar,pouraidersafamille,pourquesonpetitfrèreousapetite sœurpuissealleràl’école,quesonneveupuisseavoirlesmé‐dicamentsdontilabesoin,quesamèrepuissenourrirsafamille sanssecontenterdesrestes.
Depuisunesemainejemedemandesiilapurégularisersasi‐tuation,depuiscombiendetempsilestenEurope
21ans,c’estunbelâge,onalaviedevantsoi,dumoinsonsaitce qu’ellevautaprèsceàquoiilasurvécu.Estcequ’ilavaitunmétier avantdepartir,deprendrelaroutepourunmondemeilleur?Estce qu’ilaeul’opportunitéd’enapprendreun,d’avoiruneformationet
47
depouvoirtravailler?Est-cequ’ilapudéposerunedemandede titredeséjour,est-cequ’ilapul’obtenir?
Ouvit-ildanslaclandestinité,faisantdespetitsboulotsmal payés,àattendrelematinsurlebordd’uneroutequel’onviennele choisirpouruntravailàlajournée.?
Vat’ild’associationenassociationpouravoirunboutdepain,un caféchaudetunblousonpourl’hiver?
Depuisunesemainejemedemandesiilapusefairedesamis, pasdesamisdegalère,maisdesamisavecquiilpeutvivrecomme unjeunedesonâge
Estcequ’iladesamisavecquipartagerdebonsmoments,des amisquil’ontacceptésansluiavoirposétropdequestions,desamis quiontcompriscequ’ilavaitvécuetquiontenviedel’accompag‐nerdanssanouvellevie?
Est-cequ’ilafaitlaconnaissanced’unejeunefemmequil’aac‐ceptéavecsesblessuresetquicomprendsesinsomniesetparfois sescauchemars?
Est-cequ’ilafondéunefamille?Estilprêtàallerprésenterson enfantàsafamille,enGuinée,ainsiquesafemme.Sesparentsont ilsétéréticentsquandilleuraannoncéqu’ilavaittrouvéunefemme enEuropeetquandilleuraditqu’ilallaitêtrepère?
Depuisunesemaine,jemedemandesiilaprévuderentrerchez lui,pourretrouversafamille,leurmontrerqu’ilestdevenu quelqu’un,qu’ilestdevenu«lepetitfrançais».
Estcequ’ilaprévuderentrerchezluiparcequesonvoyageaété unéchec,qu’ilconnaîtlahontequecelareprésenterapourtouset surtoutlui,denepasavoirréussi?
Estcequ’ilaétévictimed’uncontrôled’identité,pasdepapiers, ladétentionprovisoiredansunCRAavantl’expulsionverssonpays d’origine?
Estcequ’Oumarferaunvoyageretouretreviendrareprendresa vieenEurope,parcequedorénavantilyestchezlui?
Depuisunesemainejemedemandecequiaétéleplusdur,ce quiluiamanquéleplusdepuisqu’ilaprislaroute.
Quandonestexilé,onneparleplusoumoinssalangue,lespays‐ages,lesodeurs,lesgoûtssontdifférents.Lesbruitsaussisontdi‐fférents,lesbruitsdelarue,cebrouhahaincessantn’apaslemême son,lesodeursdenourriturenesontpaslesmêmes,lesgensnese
48
Hurrengogeltokia
comportentpaspareillement.Ilestdifficilededéchiffrercequin’est pasdit,cettecommunicationnonverbale,sesregardsappuyésn’o‐ntpaslemêmesensdechaquecôtédelaMéditerranée.
Depuisunesemaine,jemedemandesiOumaraétérejeté,mo‐qué,agressépoursadifférencedecouleurdepeauouas’ila rencontrébeaucoupplusdegensbienveillantsquiontuniquement vuqueleurssangsavaientlamêmecouleur
DepuisunesemainejemedisquejeneconnaispasOumar,que noscheminsnesecroiserontprobablementjamaismaisquepen‐dantcetemps,j’aipenséàluichaquejouretj’espèrequ’ilaressenti cetteforcederrièrelui,quequelqu’unqu’ilneconnaissaitpas,qu’il nerencontreraitjamaisétaitlà,àluiimaginerunevie.
Depuisunesemaine,j’espèrequecesouriren’estplusunsourire bouclier,unsourirepouréviterlesquestions,maisunsourireàlavie, unsourireradieuxetoptimiste
Oumar,prendssoindetoi.
indice
49
Prochainarrêt
50 Durantelosaños2021y2022 hanfallecido 9jovenesmigrantes. 5ahogadosenelríoBidasoa. 3arrolladosporeltren. 1suicidio.
Unafrontera resquebrajada
JosuneMendigutxia
LaplazadeSanJuandeIrúnseconoceengranpartedeAfrica. Lasnoticiasdeloquesucedeaquíalasdiezdelamañanase hanextendidoportodoelcontinente.Sabenqueaesahora,los familiaresyamigosquedecidieronpartirenbuscadeunfuturome‐jorrecibiránlaayudaquenecesitanparacontinuar.
Lamayoríallevadosotresañosdeviaje,granpartedeltrayecto desdesusciudadesdeorigenenNigeria,CostadeMarfil,Guinea Conakry,Senegal,Mali…lohanhechoapie.Durantesuperiplose handetenidovariasvecesparatrabajaryganarlosmilesdeeuros quecobranlasmafiasporunaplazaenunapatera.Losquedes‐embarcaronenlasIslasCanariashanestadoretenidosduranteva‐riosmesesylospocosquelohicieronenalgunaplayadelapenínsu‐la,pudieroncontinuarsuviaje.Enlaplazaestánlosafortunados, muchosdesuscompañerosycompañerashanperdidolavidaenel camino.
Cuandosuenanlascampanasdelrelogdelayuntamientoco‐mienzalareunión.Todossabenqueaquírecibiránlaayudaque necesitanparaelultimotramodelcamino.Soyconscientedeque nolesresultafácilcalmarse,elmomentoquetantohanesperado desdequesalierondesuspaísesestácerca.Unpocomásypodrán ponerunpieenFrancia.
Lamayoría,cuandolesdaslobuenosdíasenfrancéslevantanla cabezaytemiransorprendidos.Susrostrosseiluminanyresponden conunasonrisa.Seguramente,desdequellegaronaEuropanadie leshansaludoamablemente.Meacercoaunoschicosylespido ayudaparairalalmacéndondeguardamossillasyunamesaplega‐ble.Cuandovolvemosalaplazanosorganizamosrápidamente, colocamoslamesabajolamarquesinaylarodeamosconlassillas.
Ahoraselesvemásrelajados,peroensusojossepuedeleerla desesperaciónporcruzarlafrontera.Paralamayoríaseráelultimo tramodeltrayectoyeslógicoqueesténimpacientesporatravesar elestrechoríoquelesseparadeunmejorfuturo.
51
PróximaEstación
Cuandolosveoallísientomiedo,nopuedoolvidarquedesdeel año2021hanfallecidonuevechicos.Lamayoríahabíanpasadopor laplazayconocíanlasrecomendacionesquelesdamos.Tambiénes ciertoquenosabemoslacantidaddevecesquehabránarriesgado susvidashastallegaraquíyunriótanestrecho,noparecepeligroso comparándoloconsutravesía.Noconocenlotraicioneroquees. Quienesestamosaquílosabemosmuybien;enloquevadeañose hanahogadocincochicos.
Entiendoperfectamentesudesesperación,noeslaprimeravez quealgunosdeellosnospidenayuda.Varioshanpasadolafrontera hastaseisvecesylapolicíafrancesaloshadevueltounayotravez. Cuandolosdejanaquísequedancompletamentedesamparados. Nopuedenacudiralrefugiodemigrantesporqueya˝gastaron˝los únicostresdíasqueles˝corresponden˝.Nosololeshanexpulsado deFrancia,tambiénloshandejadosolosenlacalle.
EnIrunhayundispositivoparamigrantesde100plazasconcri‐teriosabsurdoseinexplicables.Solosirveparacontrolarypresionar másalosreciénllegados.Notienenencuentaeltiempoquevana pasaraquí.Lesgusteono,tododependerádelosdíasquenecesiten paracruzarlafrontera.Ningunodeellosquierequedarseatrapado sinpoderavanzaroretroceder.Intentaránpasaralotroladouna, dos,tres…sieteveces.Lasqueseannecesariasparacontinuarsuvia‐je.
Semeencogeelcorazónalrecordarelrostrodelúltimofalleció enelríoBidasoa.Cruzólafronteraunayotravezyloexpulsaron cadaunadeellas.Loacompañabaotrochico,peroaéllorecuerdo especialmente,estabadispuestosapagardineroporcruzaralotro lado.Aldíasiguienteapareciósucadáverenelrío.Lapolicíanosdijo cómoibavestido,elcolordelacamisetayelpantalón.Enseguida supimosqueeraél.
Estascircunstanciasmeafectanmucho,estoyaquítodoslosdías, noesjustoloquelesestápasando.Séquehayunproblemadefon‐doquenopodemossolucionar…vienenbuscandounfuturomejor yaquísololesponenobstáculos.Noentiendoporquénosotrospo‐demosiracualquierpaíssinningúnproblema…parecequetodo dependedelcolordelapiel.Nosotrosquesomos“blanquitos”,po‐demosiracualquierlugarmientrasqueaelloslesponemostodo tipodedificultades.
Comomujerycomomadre,sientolanecesidaddedarlesafecto ycariñoelpocotiempoquepasanenIrún.Quieroqueduranteeste
52
Hurrengogeltokia
ratosesientanqueridos,mimados.Conelpasodelosaños,siempre tesorprendescuandollegaunchicoounachicaytecuentaquele hanhabladodelobienqueleshemostratado.
Cuandoconocessushistoriasdevidateresquebrajas,lamadre quepediósubebéenlapateraynopudohacernadaparasalvarle. Lasquelleganconsusniñosacuestas,nacidosenelviajefrutode lasviolacionesylosabusos.Laleccióndevidaquenosdan…noso‐trasnosagobiamospornadayellas,contodoloqueestánpasando, lleganconunasonrisayunaalegríaquenosresultainexplicable.
Noshemosacomodadodemasiado,noshemosacostumbradoa queestoseanormalynoloes.
índice
53
Prochainarrêt
PróximaEstación
Atanal
MikelIbarguren
Atanalgaztearenbegiradaezagutuditudanbesteetorkin guztienbegiradaberada.Begiradanekatuada,egindako bideluzearenoroimenagordetzenduenbegirada;gogorra da,bainaerabereansamurra,ezduerabatekoetsipenaere adierazten,esperantzaargibatatzematenzaiobegiradahorretan, IrunerairitsiadaetaBidasoagaineandagoenzubinaturalaze‐harkatunahidu.Etalortukodu,badakihandikedohemendik,gaur ezbadabiharlortukoduelafrantsesetaespainiargobernuekezarri‐takofronteramilitarizatuazeharkatzea.Gureherriandirenmuga naturalakharresiikusezinbihurtubaitituzte,etorkinenpasabidea oztopatzeko,hauenibilbideaeragozteko,arriskuzbetetzeko.
Atanalniresemeaizanzitekeen,gazteada,etorkizunoparoago batenametsaduelikatzen.Etaametsegiteaezdadelitua.Nolaez lagundu?Nolaezegonestatuekezarritakokontrolarrazistaetakri‐minalenkontra?Gizaeskubideakahoan,bainapraktikanguztizko‐ntrakoaegitendutenean?Gurebegienaurreanjendeahiltzenikus‐tendugunean?Zergutxiagogosedenarijatenemateabaino,egarri denariedatenemateabaino,aterbeabeharduenariaterbea eskeintzeabaino?Ezduterrukizegiten,elkartasunakezbaitauka zerikusirikerrukiarekin,elkartasunaemanegitenda,ezdaerosten, ezsaltzen.Beharduenarilaguntzaemateaezdagoarrazoitu beharrik,ezdaukaaitzakiarenbeharrik,emanegitendabesterik gabe.Elkartasunainorkharrapatuezindizunsentipeniksakonena baita.Ezingonukebestalderabegiratu,ezingonituzkebegiakitxi. Ezindut.Jendetxikiugarik,lekutxikietangauzatxikiakegiten, EduardoGaleanoparafraseatuz,ekintzariknobleena,duinena,hu‐manoenaegiteabaita.
Atanalberehelmugarenhelbideanda,Baionadubitartekojo‐muga,seguruenikberebideajarraitukodugero,Abdulah-k,Ibrahi‐mak,Assilak,Nabilak,Adamaketabesteaskokbezala.Denekdute etorkizunberribatekinamesten,nahizetaametshoriamesgaizto bihurtzendenaskotan.Ilegalakdireladiote,papergabeak,lanala‐purtzeradatozela,migranteenkrisiadeitzendiote,bainagober‐nuburuetaagintarienborondateadakrisiandagoena.Aldebateko
55
etabestekodiskurtsoarrazistekpertsonamigranteendeshumani‐zazioadakar.Etajendarteannormalizaturikdagodeshumanizazio hori.Naturalizatuegitendamigranteaetaheriotza.
Atanalbezala,besteakereneureeginditut,neurehurbilekoak balirabezalasentitzenditut,ikusezinakdiraaskorentzat,erdi gordean,erdiezkutuanibiltzendira;bainanirebegiakbetidaude haienpausoenatzetik,inorkbegiratzenezduenlekurantzbegirat‐zendutehandikotedabiltzanjakiteko;basoangalduakbatzuk,bide bazterreannorabiderikgabebesteak,aterbetuaknonbaitenagian, akituak,berotzarrakitota,hotzakhartutaedooinakurratutaaurki‐tzendituguBidasoazhonaindian.Urduritasuna,antsietatea,izua, kezkaazaleanitsatsitadutelaheltzendira.
Nikerebadutnireametsa.EuskalHerria,inolakobazterkeriarik gabekoharreraherriabihurtzea,harreraegitenduenherriaduindu egitendelakomunduarenaurrean.Munduanegotekobimodu daudelapentsatuizandutbeti,bestearilekuaegingodionmundua edobesteabaztertzenduena.Nikargidut,bestearilekuaegingo dionmunduarenaldekohautuaegitendut,nikamestekoeskubi‐deadudanlegezdutelakoametsegitekoeskubidea.Ezindiegu eskubidehoriebatsi.
Gogoanditutaurpegiasko,gogoanditutbasoangaldutahotzak dardarkaaurkitunituenbigazteak.Eskolabateanaterbetuakzeu‐dentapakiekinbabestuta.Etxebateraeramandutxaberoahartu, zopaberobatirentsietabehekosuarenondoanegonziren.Baina abiatunahizutenahaliketaazkarren.Baionaranahizutenheldu lehenbailehen.Anekdotabatbainogehiagoditutgordeak.Batzuk tentsiounekoak,besteakalaiagoak.Sudanekogaztebatekgaldegi‐tenzidanzergatiklaguntzennituen,ezzuenulertzen,bainaesanzi‐danberrizitzultzenbazenoporrikhoberenakordaindukozizkidala. Nikbereaurpegiarekingogoratukonintzelaerantzunniontxantxe‐tan,oporhorienzainegongonintzela.Abdulahzuenizena.Irriere egitengenuen,tentsioakbaretzeko,Baionarabideannekearen nekezloakhartuaurretik.Duelagutxibestebigaztehartunituen bidebazterrean.AtanalbezalaBoliKostakoakziren.Lauziren taldean,bainasakabanaturikzebiltzan,norbaitekpoliziadeitueta iheskabaitzebiltzan.Nonotedabiltza,zeregitenotedute,lortuote duteberaieknahizutenlekurairistea?Etaberaiensenideak,gura‐soak,anai-arrebaknolaotedaude?Bisegundoaskidira,beraien azaleanjarrietanolabizikodutenjakiteko.Galderaketengabeetort‐zenzaizkit.Etaerantzunakerrealitategordinarekinegitendutalka. Gordinaizatenjarraitukobaituberaienegunerokoakegunere.Bai‐
56
Hurrengogeltokia
nabazterkeriaarrazistarenaurreanjendetxikiokitxaropenaripa‐sabidehumanitariobatirekitzenahalengintzengara,-ezinzuelako bestelaizan-,besteguztiakbezalaAtanalekerebizitzanaukerabat izandezan.Aukerabat,besterikez,gukizandugunbezala,bizitzan aurreraegiteko.
57
Prochainarrêt indize
PróximaEstación
Desmotssurunvisage
ChristineMaynard
BonjourJacques,
J'aitaphoto,là,sousmesyeux.Jevoistonregardtristeetémou‐vant,commepleinencoredetouteslesdifficultésrencontréeslors detonparcoursjusqu'enEurope;jevoistondouxsourire,àpeine esquissé,unpeudouloureux.
TuviensduCameroun.Danscepays,lorsdelapériodededé‐colonisationsommetouterécentedel'Afrique,laFranceaexercé contrelemouvementnationalistecamerounaisunerépression massivequiafaitdesdizainesdemilliersdemortsetquiapermis d’installerdanscepaysunrégimedictatorialàlasoldedel'Etat français.C'étaitunefaçond’expérimenterpourlapremièrefoisle système,connuaujourd’huisouslenomdecetteformetrèspous‐séedenéocolonialisme,la«Françafrique».Danslesannées50-60, laFranceaprésentéofficiellementleCamerouncommeunpays indépendanttoutentirantofficieusementtouteslesficellesdu pouvoir,etenétablissantunsystèmedeprédationetquiestencore trèsloind’avoirdisparu.
TuviensduCameroun.Lapartdelapopulationpauvreaaug‐mentéenquelquesannées,surtoutdanslesrégionsdunordet danslesrégionsanglophones,enproieauxattaquesdugroupe BokoHaram.Letauxdechômageesttrèsimportant.
Deplus,leCamerounconnaîtuneforteinflation,tiréeprincipa‐lementparlapénurieetlahausseduprixdesproduitsdebase (pain,bléetproduitsconnexes,huilevégétaleetviande).Quantau gouvernement,iln'estunsecretpourpersonnequ'ilestfortement corrompu.Sonprésident,PaulBiya,règnedepuis1982.LePouvoira limitélacapacitédesopposantspolitiquesàopérerlibrement. Groupesarmésetforcesgouvernementalesrivalisentd'intensité dansleursexactionscontrelespopulationsetleursatteintesaux droitshumains.
TuviensduCameroun.Sil'Etatcamerounaisamisenplaceune politiqued’accueildesréfugié.esprovenantdezonesdeconflitau Niger,enCentrafriqueouauTchad,ilfaitfaceparailleursàune
59
émigrationimportantedesajeunesse,versdespaysoccidentaux ainsiqueverscertainspaysafricainscommeleSénégal,l’Algérie oul’AfriqueduSud.
Toi,tuesvenujusqu'auPaysBasque.Jenesaisriendeton parcours,maisjemedoutequetuasdûtraverserdeszonesdedé‐sert,lamer,etrencontrertoutessortesd'obstaclesetdedangers surtaroute.Jenesaispaslesraisonsquit'ontpousséàquitterton pays,tafamille,tesamis,toncadrefamilieretceuxquetuaimeset quit'aiment,maisjesuissûrequ'onnetentepasuntelexilsurun simplecoupdetêteetjemesurecombienl'espoird'uneviemeilleu‐repourtoietlestiensdoitêtrefortpouroserainsitoutquitter.
Tuesvenujusqu'auPaysBasque.Jenesaispasquelaccueiltu yasreçu,situaspubénéficierderéconfort,deconseilsetd'unac‐compagnementpourt'aideràaffronterlesnouveauxobstaclesde tavieici.J'espèrequetuastrouvétoutcelaauprèsdespersonnes quisontengagé.e.sdansdesactionsdesolidaritéavecceuxetce‐llesqui,commetoi,franchissentlesfrontièresàlarecherched'un avenirmeilleur.
Moi-mêmesuismilitantedansuneassociationlocaleenPays Basqueintérieur(EtorkinekinelkartasunaAmikuzen).Elleajus‐tementaccueillien2017,entreautresexilé.es,unCamerounais,qui étaitpartidesonpaysdepuispresque10ansetquidormaitsous unetenteàBayonne.LogéàSaintPalais,ilafiniparobtenirun titredeséjouretaputravailler.IlvitmaintenantàOloron(en Béarn),etagardécontactavecquelquespersonnesdel'asso‐ciation.
Jesouhaitetrèsfortque,commecejeuneCamerounais,tuaies ledroitdecirculeretdet'installerlàoùtuveux,letempsquetule veux.C'estpourquecesdroitsélémentairessoitaccordésàtouset toutesquenousnousbattonscollectivement.
Jetedis"boncourage","nerestepasseul". Reçoismespenséesamicales. Christine
indice
60
Hurrengogeltokia
61 Prochainarrêt
Nigeriakogaztea
ItziarGomezSarasola
Nigeriaduzusorlekua,26udaberrieta26negugorri.
Bideahasizenuen,mugazmuga,gogor,tinko;beldurrakhegoak emandizkiozureausardiari.Gurerairitsizara,duinetaumil.Esango dutelanakentzerazatozela,esangodutegureondasunaklapurtu nahidituzula,gureemakumeakbortxatu,esangodutehainbeste gauza…
Gizaeskubideakdatozkitburura,zurekinetengabeurratudi‐renak.
1.artikulua.Gizon-emakumeguztiakaskejaiotzendira,duintasun etaeskubideberberakdituztela;etaezagueraetakontzientziadute‐nezgero,elkarrenarteansenidelegezjokatubeharradute.
Etahorrelaxejokatzenduguazalzuridunok;egunerozuenlurra ustiatuetaguremuganharresisendoagoakjartzen.
Ulertunahidutzurebidaia,zureametsakpartekatu,bainaazal zurihonekezdituzten.Zurebizitzagazteakniksekulaezagutukoez ditudanastinduakbiziditu.Zureetxeanzaindaude,zuknoiz oihukatuko“Boza!”.
Bizitzakrudelhonetakoheroiazara.Etaniresuperbotereguztiak emannahinizkizuke.
63
PróximaEstación
indize
Eljovennigeriano
ItziarGómez
Nigeriatevionacerhace26primaveras,hace26crudosinviernos.
Comenzasteelviaje,fronteraafrontera,fuerte,decidido;elmiedo dioalasatuvalentía.Hasllegadoaquí,dignoynoble.Habráquien digaquevienesaquitarnostrabajo,quevienesarobarnos,aviolara nuestrasmujeres,dirántantascosas…
Meretumbanenlacabezalosderechoshumanos,aquellosque sehanvulneradocontigocontinuamente.
Artículo1.Todoslossereshumanosnacenlibreseigualesendig‐nidadyderechosy,dotadoscomoestánderazónyconciencia,de‐bencomportarsefraternalmentelosunosconlosotros.
Yasíactuamoslaspersonasdepielblanca;explotandovuestras tierrasyconstruyendocadavezmurosmásaltosennuestrasfro‐nteras.Quierocomprendertuviaje,compartirtussueños,peroesta pielblancamíanomedeja.Tujovenvidahavividovarapalosqueyo nuncaconoceré.Entucasa,tumadre,tupadre,todatufamilia esperanaoirtugrito;¡Boza!
Ereselhéroedeestavidaavecestancruel.Yquisieradartetodos missuperpoderes.
índice
64
Hurrengogeltokia
Lejeunenigérian
ItziarGómez
LeNigeriavousavunaîtreilya26printemps,ilya26hiversrigou‐reux.
Vousavezcommencélevoyage,frontièreàfrontière,fort,dé‐terminé;lapeuradonnédesailesàtoncourage.Tuesvenuiçi,dig‐neetnoble.Ilyauraceuxquidirontquetuviensprendrenousbou‐lots,quetuviensnousvoler,violernosfemmes,ilsdironttellement dechoses…
Lesdroitsuniverselesdel´hommerésonnentdansmatête,ceus quiontétéviolésavecvousenpermanence.
Article1ér.Touslesêtreshumainsnaissentlibresetégauxendig‐nitéetendroits.Ilssontdouésderaisonetdeconscienceetdoivent agirlesunsenverslesautresdansunespritdefraternité.
Etc´estainsiqu´agissentlespersonnesàlapeaublanche;ex‐ploitervosterresetconstruiredesmursdeplusenplushautssur nosfrontières.
Jevoudraiscomprendrevotreparcours,votrerevês,maisma peaublanchenemelaissepasfaire.Votrejeunevieaconnudesre‐versquejeneconnaîtraijamais.
Chez-toi,tamère,tonpère,toutetafamilleattendentd´entendre tescris;“Boza!”
Tueslehérosdecettevieparfoissicruelle.Etj´aimeraistedon‐nertousmessuperpouvoirs.
indice
65
Prochainarrêt
Lugaresqueunen personas
AndoniCabañas
Cuandomeencuentroconestoshombresymujeresenla plazadeSanJuanveoensusrostroselcansancioylaspreo‐cupaciones,loskilómetroscaminadosylassituacioneslímite vividas.Entoncesrecuerdoqueyotambiénestuvesoloamilesde kilómetrosdecasaytuvelasuertedeencontrarmeconquienesme ayudaron.Ahorasé,despuésdeconocerloquesucedeenestelu‐gar,quenoestaránsolos.
Mihistoriasucedióhacealgomásdeveinticincoaños,durantemi primeragranviajealextranjero.Unaoportunidaddetrabajo inesperadamellevóaunaisladelCaribecomogerentedeuna pequeñaempresa.Todoibaasersencillo,eldueñomeenseñaríalo necesario.Juntoalsueldoincluíacasa,cocheyunporcentajedelas ventastrimestrales.
Lacasadondemeinstalaroneraunapreciosavilladeestilo italiano.Seencontrabafrenteaunaplayadearenablanca sombreadaporcocoterosycoloreadaporunmarturquesa.Peroha‐bíaunpero,lateníaquecompartirconunaparejabelgaconlaque nocrucéunasolapalabraenlostresmesesquepaséallí,tampoco medejaronponerunpiemásalládemihabitación.
Lodelcoche…minuevojefeloolvidórápidamentealigualqueel sueldo.
Nolediimportancia,seguroquehabíasidoundespiste.Estaba entusiasmadoconminuevaaventuraycogerla˝guagua˝paraira trabajar,nomesuponíaningúnproblema.Alcontrario,asípodía palparelambientedelpaís.Enseguidamesentíencandiladoporel coloridoconelquevestíanlospasajerosylascancionesqueseoían atodovolumen.Alsegundodía,medicuentaquequienesver‐daderamentedisfrutabandelasmelodíasempalagosasdeEnrique Iglesiaseranloshombres.Lascantabanconlosojoscerrados,las manossobreelcorazónysufríandeamorconcadafrase.Lasmu‐jeresteníansupropiomundo,parecíanreinas.Llevabanpeinados defantasía,blusasytúnicascoloridasquemostrabansudignidady poder.Hablabanentreellasagritosacompañadosderisotadasy gestosexagerados.
67
PróximaEstación
Paraasombrodetodosytambiéndelmio,logréquelaoficinatu‐vieraunéxitoinesperado.Fueentoncescuandoentendíquemeha‐bíancontratadoparaganardineroacostadequienfuera,blancoo negro,extranjeroonativo.Loquenopudepreverfuequesiteque‐jabas,teníasqueatenertealasconsecuencias.Enmicaso,cuando exigíelsueldoatrasado,ademásdelacomisiónquemecorres‐pondía,terminéenlacalle,sintrabajoysincasa.Además,allíse funcionabacomounamafia,unossehacíanfavoresaotrosycuan‐dohabíaunproblema,seconvertíaenunasuntodetodos.Yparami asombro,resultóqueyoerauncontratiempoinesperadoquehabía quezanjar.Lasolución,ponermelascosasdifícilesparaversivolvía alredil.Asíescomomeresultoimposiblecomprarunbilletede aviónparasalirdelaisla.Meiríacuandoellosquisieran,niantesni después.
AquíesdondeaparecióYazmín.Notendríaniveinteaños,eraun chicadelgada,depieltostada,ojoscolorámbaryunoslabiosro‐sadosquemuypocasvecessonreían.Noscruzamosvariasvecesen elbloquedeviviendasdondeunosamigosmehabíandejado dormirenelbalcón.Alasmañanasteniaporcostumbresentarme enlaescaleraquebajabanalacalleparadejarlesespacio,fueen‐toncescuandocomencéacruzarmeconella,enelmomentoque dejabaalosclienteconlosquehabíapasadolanoche.
TodavíarecuerdoconclaridadeldíaqueEsteban,unamigoarte‐sanoquetallabamaderabajouncocotero,meinvitóacomer mon‐dongos enunnegocioquesehabríadevezencuandoenunacan‐chadebaloncestoabandonada.Allímesonríoporprimeravez.Creo queleresultógraciosovermetan“sonrosadito”juntoaalguientan oscurocomoelcarbón.Paraentonces,habíadejadoelbalcón dondedormíaymishospedajeshabíanvariadoentreelcocoterode Esteban,lamesadebillardelacasadeunosamigosyuncuartucho enunapensiónnauseabunda.
Aldíasiguiesenmedespertóunsuavemovimientoamiladoyel susurrodesuvoz.
—Yaesdedía,tetienesqueir—medijomirándomefijamente—.Si tequedasmáselvigilantevaacreerqueeresunclienteytehará pagar.
Meencontrabaacostadoenunacamamullidaconsabanas blancasyoloraaguadulce,aturdidoporelronconmielquehabía bebidoeldíaanterior.Lahabitaciónestabaamedioconstruir,una paredconelyesodescascarilladoyelrestoconlosladrillosalaire.El
68
Hurrengogeltokia
sueloeradecementopintadodeverde,descoloridoconformade estrellaenelcentro.Eltecho,dechapaonduladasinpintar.
Delaparedquehabíafrentealacamasalíauncañotaponado conuntrapoquegoteaba.Ahíselavabanlosclientesantesdeacos‐tarseconlaschicas.
—Vuelvealanocheyvemosquehacemos.
Desdeentoncesnuncamefaltócomida,unlugardondedormir yalguienconquienestarparanosentirmesolo.Todavíasemelle‐nanlosojosdelagrimascuandolarecuerdosentadaenunamesa cualquieradelcolmadorodeadadeturistasborrachosmanoseán‐dola.Sabíaquenopodíahacernadayellahabíainsistidoqueno fuerahastaquecerraranellocal.
Pasémisdosúltimosmesescaribeñoscuidadoyprotegidopor Yazmínysuscompañerasdetrabajo.Ellasseocuparonquela policíamedejaraenpazycuandohabíaalgúnpeligro,unnuevo amigollamadoAlbertmemetíaenalgúnresorthotelerodondela policíanopodíaentrar.
Eldíaquememarchélohiceatodaprisa,conelnumerodeloca‐lizacióndeunbilletedeavióncompradoenMadridysinpermisode embarque.Enlaaduanagastémisúltimosciendólaresensobornar aunpolicíaparaentrarenlazonainternacionaldelaeropuerto.Lo cuentoasíporquenofueunavueltaacasa,fueunahuída.
Lavísperafuial colmado paradespedirmedeellaysuchulo,ex‐plotadorojefe,memiróconmalacaraydijoquenoestaba.
—Lahancontratadoparadosdías.
Memarchésinpodermedespedir,sindarleunabrazo,sinmirarle porultimavezalosojosydarlelasgracias.Cadanochequepasécon ellapusosabanaslimpias,siempreblancas,buscódoscervezasy nossentábamosenlacabeceradelacamaapoyadoscontralapa‐red.Másquehablarnoshacíamoscompañía,nossentíamoseluno alotroensilencioylamayoríadelasveces,alamanecer,antesde queelguardiadeseguridadsupieraquehabíapasadoallílanoche, desenredábamosnuestroscuerposynosmirábamosagradeciendo elnuevodía.
Hanpasadocercadeveinticincoaños,larecuerdocomosiacaba‐radedespertarasuladoycomosiempre,mepreguntodondeesta‐rá.
69
índice
Prochainarrêt
PróximaEstación
Lacancióndelsilencio
ItziarEizagirre
Awa,lamujersanta,lloraporúltimavezalospiesdelárbol medicina.Unárbolcastigadoporlosdiosespresadesuvani‐dad.Ahogadobocaabajoenunmardearenayanopuede ofrecerelaceitedesussemillas,nilapulpadesufruta.Trasmilaños dellanto,Awasesecaymuereabrazadaalviejobaoba.
Esanoche,cercadellagoWegniaseoyelacancióndelsilencio. Lasavesybestiasdelanochecallan,lasmadresenmudecenydejan perdersumiradaenelvacíonegrodelhorizonte.Lassecastierras delSahel,seagrietanpresasdelaangustia.
Finlytiembla,peronocae.Sabequehallegadoelmomento;lo sabecomoelrestodelosjóvenesdesuedad.Alamanecer,unbúho ululayesentoncescuandodacomienzolatravesía.
Acadapaso,unlatido,unarespiraciónserena,unapenaquese caeyquedaatrásenlasdunasdeldesierto;aunqueyanohay tiempoparalatristeza.Losojosclavadosenladistancia,losdientes ylospuñosprietosporelmiedo;elsolunyunqueenlosmárgenes deltiempo,golpeandomásfuertecadaaño.
Milochocientosveinticincodías,sesentamesesocincoaños.El instantemásintenso,elmáshincadoenlamemoriayelmásnub‐lado,asuvez.Sontodaslasesperanzasjuntaslasquecabenenun jovencuerpo;lasquelomantienenenpie.Lapromesadeunavida. Unvotodedignidad.
Resuenaelaullidodelrecuerdoporlasnochesensoledad;aún aquí,alotrolado.Todavíaensueños,sesientenlospiesdoloridos,se sientelased,laangustia,lapérdida.Asísevaclavandoeladiósala tierraquetehizo.
Talvezundía,elregreso,laamalgamadefragmentos,launiónde loroto.Talvezundíalagentedecualquierpartecomprendaqueno existeun“aquí”,noexisteun“allí”,porquecuandomirasalosojosde otrapersonafijamentedurantemásdetreintasegundos,lasfro‐nterassimplemente,carecendesentido.
71
índice
PróximaEstación
Liverpool
JosebaA.Bontigui
Cuandomedecidíaescribirestaspáginassolohabíanpasado unospocosdíasdesdequeterminédehacerlasfotosdelpro‐yectoTRANSIT.Despuésdemásdeochomesesteníalosre‐tratosquebuscaba.
Comencéenelmesdemarzodeestemismoaño,perolos inconvenienteyretrasosmeobligaronadejarloaparcadoenjunio. NofuehastaseptiembrequeloretoméyvolvídenuevoalaPlaza deSanJuan.Mientrasescribo,miroconincredulidadelcalendario. Laideaquehizogerminarelproyectosurgióenelaño2000.Apa‐recióavuelaplumaenunaconversaciónyahora,dosañosdespués, sehaconvertidoenesteproyectofotográficosobrelosmigrantesen tránsito.
Nosencontramosafinalesdenoviembreyséqueenunospocos díashabréacabado.Siempremesorprendeelprocesocreativoque tellevadesdeunaideaamaterializaralgoquepuedesverytocar. Solofaltanlosúltimosrelatosdelaspersonasquedecidieronsecun‐darlallamadaaparticipar.Despuésdiseñarlapublicaciónyhacerla real.Comoúltimopaso,entregarlaaquienesrealmentevadirigida: IrungoHarreraSareayBidasoaEtorkinekin.
Sinembargo,heseguidoyendoalaplaza.Nosoyalguienque puedaayudarmucho,tansolovoyyestoyallí,compartiendoese momento.Alolargodeestosmesesheidoconociendolasituación deloshombresymujeresquellegan;heescuchadosushistoriasde primeramano,tambiénheconocidosusmiedosyanhelos,siempre alabúsquedadeesegolpedesuertequelespermitacomenzaruna nuevavida.Fueentoncescuandoconocíatreschicosqueme cambiaronporcompleto.
Eraundíadesagradable,llovíayun txantxangorri anunciabaque elfríollegaríapronto.Nosresguardamosbajolacarpadeunbar cercanoyunavezsentadosconuncafécalienteentrelasmanos, tuvelaoportunidaddeconocerlos.Sushistoriaseransobrecoge‐doras,elvideoquenosmostrarondesutravesíaporelAtlántico aterrador.HabíanllegadoalasislasCanariasenpatera.Enlasimá‐genesvimosentremezcladoelterrorylaesperanza:aladeriva,sin
73
comidaniagua,hacinados,consienteniñosytresmujeresenuna situaciónextrema.
—¡Liverpool!—repitieronalmismotiempo.
Enelvideoqueveíamosenelteléfonodeunodeellos,apareció uncargueroconesenombreescritocongrandesletrasblancasen elcasco.Nosdijeronquesedetuvoparaauxiliarlesydarsu ubicaciónaRescateMarítimo.
Mientrasdescribíanlasimágenesnoparabandereír,subuenhu‐morerapegadizoysemehacíadifícilcomprendersuentusiasmo despuésdeversutravesía.
LostresviajabanjuntosdesdeGuineaConakry,habíancompar‐tidoelviajeysusvidas.Noshablarondelosmesesquetrabajaron paraconseguirelsuficientedineroparapagarunaplazaenla patera.Tambiéndeltratoquerecibieronenalgunoslugaresdel camino,unodeellosseñalósumuñecaynosdijoqueestuvo encadenadocomounesclavo.
Todoloquenoscontabanpormástrágicoquefuera,estaba acompañadodeunasonrisa.Ensusrostrosnohabíanimaldad,ni odio,nocreoqueestossentimientostuvierancabidaensumanera demirarelmundo.Aunqueporloquenosrelataron,habíantenido motivosmásquesuficientes.
Despuésdeseisaños,milesdekilómetrosrepletosderiesgosy peligrosestabanaquí,alaspuertasdelfinaldesuviaje;Francia.Tan soloteníanquecruzarelrioBidasoa.¿Porquénoibanaestar contentos?Porprimeravezenmuchosañosveíanposibleunfuturo distinto;comenzardenuevo,tenerlacapacidaddeserlosdueños desusvidas.Noteníanmiedoatrabajar,alcontrario,lodeseaban contodassusfuerzas.Vivirdesuesfuerzo,desuconstanciaytraba‐jo,desucapacidaddecrearseunporvenir.
Mesobrecogiósusinceridadeinocencia,suespíritutransparente ylaausenciademaldad.Elentusiasmoquereflejabancadaunade laspalabras,susrostros,lalimpiezadesusmiradas,laalegríadesus corazones.
Desdeesedía,mehepreguntadomilvecessielverdaderoregalo quenostraenaEuropaesunanuevaoportunidadparareconstruir nuestroviejomundoacomodadoeindolente.Todosloshombresy mujeresquehevistopasarporestaplazarebosabanentusiasmo,fe, alegría…inocenciayesperanza.Estoyconvencidoquesonlosmejo‐resobsequiosquenospuedentraendeAfrica,porqueaquíenelpri‐
74
Hurrengogeltokia
Prochainarrêt
mermundo,parecequeloshemosabandonadohacemucho tiempo.
índice
75
PróximaEstación
Bekaweru
OihanaGalardi
Bekaweru,Diisiimine,Kuwabo,Bonnearrivée. Inorkemanal dizueongietorririk?Inorkgaldetualdizueondoeginduzuen lo?Inorkgaldetualdizueatzokonekeakzertandiren?Zer moduzdiraetxekoak?Etaetxekotxikienak?
Denaezberdin,denaarrotz. Harmattan garaianeuriaetahezur barrurainosartzendenhezetasuna,bainaeguraldiaezezikjendea erehotzaeginzaizue,ziur.Kortesiaformulaezagunikez.Neure herrianolaaurkituduzuengaldetunahikonizueke,gustatual zaizue?
Bainazuenbegietanirribarreizpirikezdaageri.
Nonduzuefamiliarenetxea?Hegoaldehezeetasargorian?Ipar beroetalehorrean?Alatontorborobilekoerdialdekomendietan? Yoruba herriarenalabakzarete?Errekahandiazeharkatuzuten bestehorienondorengoak?Ala fongbe hizkuntzanegitenduzue zuenartean? Tata bateanutzizenituztensenideakalahurrengo Gaani-a noiziritsizain?
Zuenbegiekezdidateerantzunhoriematen.
Zergatikaterazarete?Zergatikutzidituzuezuenherriak?Zerk bultzazizuenabenturaekiteari?Akaso,zuearbasoak Dahomey-ko Mino ala Amazon,edota Borgou-koWassangari izanzirenetazuei XXI.mendekohaienondorengoakizatea“tokatu”zaizue.Lehengo etaoraingoborrokalarisutsuak.Bidailuzeariekinzenioten, abenturari.Bideantopatuduzuenabatekjakin!Aurreeginbehar izandakoguztiamotxilanbilduta.Etaaurrera,bideanaurrera.
Zuenbegietanezinirakurri.
Norazoazte?Inoralduzuezain?Dagoeneko,jomugazenuten txurienherrialdeanizangozarete.Bainairitsitaereezdaabentura bukatzen,bigarrenzatiahastendabesterikez.Bestemodubat, besteerabat.Iazerotikhasi.Baina…Ezetsi,borrokaezbaitaamaitu.
Iritsikodaeguna,nonbegiekirribarreegingoduten.
Nonelkarrekinegingodugunbarre. indize
77
LalágrimadeAhou
KarlosOrdónezFerrer
Ahoutenía27añoscuandouncamiónpasóporencimaasu marido.Enlaaldeanadiesupocómosucedió.Erayanoche cerrada.Bengillevabademasiadosmesesgastandodema‐siadotiempoenlacantina.Deniñohabíatrabajadoparalosfrance‐ses.Demayor,desdequesequedósintrabajonoeraelmismo. Ahoulosufríaensilencio.Esecamiónciegoloatropellóaquellano‐checomoseatropellaalosperrosvagabundos,dejándoloahí.Sin vueltaatrás.Ahounosintióelalientodesuhombreesanoche porquenuncallegó.AntesdedespertaraBernardseasomóala puertadesuchabola.Miróalolejosysóloescuchóelsonidodela madrugada.Elniñoabrióunojodesdesucamastro.Sushermanas pequeñasdormían.Elperfildelrostrodesumadrealaluzdelaluna dibujóunalágrimatímida;unaperladetristezaenlamejilladela mujer.Bernardseincorporó.Seacercóasumadre.Ella,inmóvil seguíamirandomásalládelasiluetadelasmontañas.EsedíaBer‐nard,asusdiezañosseconvirtióenelhombredelafamilia.
CuandoBernardsefuedeOffoumpo,parallegaraAbiyám,laca‐pitaldeCostadeMarfil,losmilitaresdieronotrogolpedeEstado.Se tratabadeunaprácticahabitualdelosuniformadosdesdelamuer‐tedelpresidenteFélixHouphouët-Boigny.Lavidaseguíacotizándo‐sealabaja.Losfrancesesfueronlosdueñosdelpaísdurantemásde cientoveinteaños.Sefueronllevándosetodo,hastalaposibilidadde vivirsinmiedo.Lapobrezaestabademasiadopresenteendema‐siadaspersonas.HabíaqueiraFranciaarecuperaralgodelapaz robada.PoresoeljovenBernarddiounbesoasumadreprometién‐dolequeiríaalpaísdelosblancosarecuperarlasonrisaqueseha‐bíanllevado.
Asíselocuentaahoy,quinceañosdespuésaMamadou,suami‐godetravesía.SeconocieronenMali,enelcamiónquelosllevaba haciaelnorte.Europaquedabalejosenladistancia,peronotanto eneltiempo.Nohabíamásprisaqueescapardelamuerte.Atrás habíanquedadolospuestosdefrutasUadadugú,labúsquedade lospasantesenBamako,lasarenasinfinitasalnortedeTamanra‐sset,elcalordeOuargla,lasupervivenciaenOrán…Demasiadosme‐ses,demasiadosaños,demasiadaangustiapararesumirloenestas líneas.MamadouyBernardlosabenbien.Nadielescreeríasilo
79
PróximaEstación
cuentan.Opeor.Anadiepareceimportarle.Hoy,enlalocalidad vascadeIrúncaminanhaciaelpuente.
Mamadouescuchaensilenciolahistoriadesuamigomientras mirasuspasoscaminar.Hanpasadotantotiempojuntosqueson comohermanos.Suspiesacompasanlosúltimoskilómetros. Encuentranenlarisanerviosaelcobijonecesarioparaesquivar recuerdosqueavecesseasomancomounamaldición.ABernard nolegustalasnochesdelunallena.Lerecuerdanalrostrodesu madreconaquellalágrimaqueatravesósucorazóncuandopasóde golpedeniñoahombre.
—Haut!Accréditation
EnelpuentedeHendaialospolicíasfrancesesnosabenlaHisto‐riadeCostadeMarfil.NuncahanoídohablardelalágrimadeAhou, lamadredeBernard.
—Accréditationmonsieur!!! índice
80
81
Diseñoymaquetación:JosebaA.Bontigui-SorginOrratz.