Kampkrant: verbeterde versie 25/04 by Jos Flikweert

Berlijn Havo 4/ Vwo 5

2012

                           

Voorwoord Inhoud Belangrijke adressen Kaart met camping Wie gaat er mee? Tentindeling Dagprogramma Corveelijst Opdracht Duits Opdracht Geschiedenis Bagage checklijst Kaarten U/S–bahn en Berlijn De Berlijnse muur Concentratiekampen Bezienswaardigheden Berlijn Stasi Interview Edda Schonherz Ossi´s verlangen terug naar de DDr Shoppen in Berlijn Eten in Berlijn Vermaak voor in de bus Noodwoordenboek (SOS) Bijbelrooster Bijbelstudies Liederen voor het kamp De laatste avond Belangrijke gegevens Belangrijke gegevens leiding

Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz.

2 3 4 5 6 8 10 12 13 17 19 20 22 24 26 29 30 33 34 35 36 41 42 43 48 49 50 51

Camping Saatwinkel Zeltplatz Saatwinkel Maienwerderweg im Jagen 61 13599 Berlin Museum The Story of Berlin Kurfürstendamm 207 10719 Berlin Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche Breitscheidplatz 10789 Berlin Gedenkstätte und Museum Sachsenhausen Strasse der Nationen 22 16515 Oranienburg Gedenkstätte Berliner Mauer Bernauer Straße 111 13355 Berlin

Berliner Dom Am Lustgarten 10178 Berlin Checkpoint Charlie Friedrichstrasse 45 10969 Berlin Topographie des Terrors Niederkirchnerstrasse 8 10963 Berlin Fernsehturm / Alexanderplatz Panoramastrasse 1a 10178 Berlin Stasigefängnis Hohenschönhausen Genslerstrasse 66 13055 Berlin Kaufhaus des Westens (KaDeWe) Tauentzienstrasse 21-24 10789 Berlin

Renate de Bruijne

Jorian Gunst

Wendy van Dam

Lourens Dek

Arnella de Heer

Jochem van Dijk

Marjolein van Vliet

Wilmine Dommisse

Juriaan vd Wege

Rosalie de Visser

Anne-Louise Dekker

Rosanne Janse

Huibert vd Hart

Willemijn Geijtenbeek

Amandy de Wolf

Wouter Muskee

Johnny Schot

Sigrid van Hoek

Marisca van Bellen

Alice Schot

Jos vd Breevaart

Dyonne Bakker

Jonathan den Boer

Jonathan van Iwaarden

Arne van Setten

Arinda Verwijs

Ellianne Weststrate

Job de Visser

Jos Flikweert

Marijke den Herder

Willemijn de Visser

Hans Westenberg

Tamara Sinke

Benjamin van Dijk

Pieter vd Hoek

Milou Flipse

Jaap-Willem Meijer

Harm de Visser

Ron Jongeneel

Steef Houtekamer

Pieter Voorwinden

Jos vd Meij

Leon de Visser

Arjan Nieuwdorp

Nicole Lindhout

Lydia van Gurp

Nick Bezuijen

Marnel van Pagee

Anton Uijl

Lisa Wisse

1.jsl 2.blm 3.mid 4.lam 5.cte rt ee dor p oek w k Fli ieuw en H s o d N 1.J rjan van en j 2.A ieter ezui isser 3.P ick B de V er s 4.N arm Vis e 5.H ob d 6.J

unst 1.Jorian G chot 2.Johnny S ge v an de W e 3.Juriaan art de Breeva 4.Jos v an Visser 5.Leon de utekamer 6.Steef Ho

1. Pie te 2. Ha r Voorwind ns W en es 3. Ro n Jon tenberg ge 4. Be njami neel n 5. An v an D ton ijk 6. Jaa Uijl p-W ill em M eijer

rt r Ha e d n t va etten r e b S ui 1.H ne van an Dijk r v 2. A chem ek D o J s 3. ren n van u o 4. L natha o 5. J aarden uskee er o Iw ter M en B u d o n 6. W natha o 7. J

p Gur rder n a ia v en He e d y d L 1. kerk ijke r s i a 2.M nne W hout d ia 3.R ole Lin inke e c i 4.N mara S n Page a a 5.T rnel v a 6.M

1. Marisc av 2. Alice S an Bellen chot 3. Dyonn e Bakke r 4. Marjo lein van Vliet

isse omm ker D e n ek lmi 1. W i -Louise D e n olf 2. An ndy de W a en 3. Am mijn Geijt e l l 4. W i e k Bruijn e bee d e k nat 5. Re d v an Hoe ri 6. Sig

eij M er nd e er a s s v e s s i i os W ips V 1.J isa u Fl de ijn 2.L ilo

m M 3. Wille 4.

1.Arinda Ve rwijs, 2.Arnella de Heer, 3.W endy v a n Dam, 4.Rosanne Janse, 5.Ellianne W eststrate 6.Rosalie d e Visser

Maandag 06.15 06.15 06.30 07.00 07.30 10.00 12.30 14.30 17.00 17.15 17.30 19.00 20.00 21.30

Iedereen aanwezig Bagage inladen; vertrek naar Berlijn Beginnen Vertrek uit Goes Ophalen leerlingen bij Wouwse Tol (geef het vooraf aan JSL door als je hier op wilt stappen) Tussenstop Eten op parkeerplaats Bezoek grensovergang Helmstedt BRD/ DDR Aankomst op camping Saatwinkel Bagage uitladen; instructies Inrichten tenten etc. Eten Bijbelstudie ; programmatoelichting; evt. ruimte voor sportieve activiteiten Dagsluiting

Dinsdag 07.15 08.00 08.45 09.30 10.00 11.45 13.00 13.45 16.15 17.00 17.30 21.00 22.45

Thema: die Highlights in Berlin und Berlin im zweiten Weltkrieg Opstaan Ontbijt Bijbelstudie Vertrek van camping The story of Berlin Lopen naar Kaiser Wilhelm Ged채chtniskirche (oude en nieuwe kerk) Naar Museum und Gedenkst채tte Sachsenhausen Sachsenhausen Vertrek vanuit Sachsenhausen Holocaust Denkmal met korte opdracht + bunker Hitler Vrije tijd + zelfstandig eten in Berlijn Berlin by night by bus Dagsluiting

Woensdag 07.15 08.00 08.45 09.30 10.00

Thema: DDR

Opstaan Ontbijt Bijbelstudie Vertrek van camping Gedenkst채tte Bernauer Strasse

11.00 11.45 12.00 12.45 13.15 13.45 14.30 15.15 16.00 17.15 21.00 22.00

Lopend naar de Andacht Berliner Dom Eten voor de Dom Andacht Dom Lopen naar Checkpoint Charlie, Topographie des Terrors Checkpoint Charlie Topographie des Terrors Naar Alexanderplatz en Fernsehturm Alexanderplatz Fernsehturm Vrije tijd + zelfstandig eten Vertrek van opstapplaats naar camping Dagsluiting

Donderdag 07.15 08.00 09.00 09.45 11.30 12.00 14.00 14.30 18.00 19.00 21.00 21.30

Thema: das moderne Berlin

Opstaan Ontbijt Vertrek Sightseeing Berlin in groepen; Hauptbahnhof, Bundestag, Reichstag, Brandenburger Tor, Potsdamer Platz (Sony) Vertrek naar voormalige Stasigefängnis Hohenschönhausen Bezoek Hohenschönhausen Terug naar Berlijn centrum Uitstapplaats Potsdamer Platz; Vrije tijd Kaufhaus des Westens Vertrek naar camping BBQ Gezamenlijk zingen en dagsluiting Vrije invulling van laatste avond (avondwandeling, kampvuur,….)

Vrijdag 06.00 06.30 07.00 08.00 17.00 19.30 20.00

Opstaan Ontbijt Inpakken en opruimen Vertrek naar Goes Eten Tussenstop Wouwse Tol Aankomst Goes

Jos Flikweert

Berlin – Ich zeig’ es dir

Verwerkingsopdracht Duits Havo 4 / Vwo 5

excursieweek Berlijn 2012

Algemene beschrijving van de opdracht – Ontwerp een reportage van de excursieweek in Berlijn Onderdeel Titel Vak Leerjaar Cursusjaar Weging Groepsgrootte Taal

Opmerkingen Berlin – ich zeig‘ es dir! Duits (en voor de leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels) Havo 4 / Vwo 5 2012 3 x NSEC 4 – 6 personen (in overleg met docent) Alles in het DUITS; schriftelijk en mondeling. (leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels)

Startdatum - einddatum

April 2012 – 1 juni 2012

Inleiding

Jullie namen staan op de deelnemerslijst voor de meerdaagse excursie naar Berlijn. Jullie zijn daarmee zeer bevoorrecht. Berlijn: the place to be. Tenminste, zo wordt vaak gezegd. Een stad met een weergaloze geschiedenis, maar ook een interessant en modern heden. In de paar dagen, die we in Berlijn doorbrengen, gaan we heel wat highlights van de stad bekijken. Samen gaan we zoeken naar de meest bijzondere locaties in Berlijn. Zodoende krijgen we heel wat te zien en te horen. Eigenlijk bijna te veel om allemaal op te slaan. Daarom is het goed om dingen vast te leggen. Op papier, met een foto of met film. De opdracht die je met jouw groep gaat maken gaat daarover: de documentatie van de reis. Het product dat jullie maken moet écht iets worden om te bewaren. Bovendien biedt deze opdracht je de mogelijkheid om familie, vrienden en leerlingen een impressie te geven van de week in Berlijn.

Opdrachtomschrijving

Jullie gaan als groep een reportage (film) maken van de excursieweek naar Berlijn. Bij reportage moet je denken aan een clip / film die bestaat uit (bij voorkeur) authentiek foto- en videomateriaal. Dit beeldverslag geeft een overzicht van de belangrijkste activiteiten en biedt relevante ondersteunende informatie (auditief en visueel). Uitgangspunt voor de opdracht: deze film moet volgende leerlingengeneraties overhalen hun excursieweek in Berlijn door te brengen. Voor verdere details met betrekking tot de uitwerking van de opdracht: zie onder bij productonderdelen.

Keuzevrijheid binnen de opdracht Welke informatie bronnen mag/moet een leerling gebruiken?

Je mag deels zelf bepalen welke highlights je een plaats geeft binnen de clip en hoe je deze presenteert. Ook heb je zekere vrijheden voor wat betreft de lay-out. - Het beeldmateriaal (foto, film) wordt tijdens de excursieweek gemaakt, zodat authentiek materiaal ontstaat. - De aanvullende informatie die jullie clip gaat leveren, kun je inwinnen via folders, brochures die je op de verschillende locaties meeneemt. Wees creatief : interviews met voorbijgangers, museapersoneel en andere Berliner etc. zijn allemaal bruikbaar -Achteraf informatie op het internet zoeken is ter verrijking van jullie product toegestaan; vermeld wel duidelijk de bronnen. -Een waarschuwing (bij het produceren van Duitse / Engelse taal): wees terughoudend in gebruik van vertaalmachines; deze zullen de kwaliteit van de tekst niet positief beïnvloeden!

Welke begeleiding is mogelijk?

Voor de excursieweek toelichting in z-uur door BLM en JSL. In de excursieweek kun je de docenten raadplegen. Nadien opnieuw in z-uren bij genoemde docenten.

Waar wordt de leerling op beoordeeld en op welke manier?

Uiteindelijk wordt aan het einde van het blok lessen jullie producten (de reisgids en de promotieclip) beoordeeld. Beoordeeld wordt: Opdracht op tijd ingeleverd (1 juni 2012) Lengte (duur) van de reportage (min.5 minuten, max. 10 minuten) Kwaliteit beeldmateriaal Authenticiteit beeldmateriaal Duits taalgebruik mondeling (uitspraak) en schriftelijk (schrijfvaardigheid) In hoeverre jullie je aan de opdracht hebben gehouden (zie onder productonderdelen) Lay-out Creativiteit(!) Gebruik van bronnen en bronvermelding

Wijze van inleveren 14

Op DVD en via een digitale opslagruimte (of USB)

Productonderdelen Taak Taakdefinitie 1. ‘Titelpagina’ Ontwerp een aansprekende omslag (hoes) voor de DVD (namen, klas, titel, etc.) 2. Inhoudsop- Aan het begin van de film moet duidegave lijk zijn welke onderdelen / hoofdstukken aan bod zullen komen. 3. Inleiding

4. Omschrijving van het inhoudelijke deel

Een korte toelichting op: Wie jullie zijn Waarom Berlijn Waar in Berlijn Doel van de film Etc. De volgende onderdelen kunnen in de film aan bod komen. De dikgedrukte hoofdstukken krijgen sowieso een plaats in jullie film. Uit de niet dikgedrukte hoofdstukken kiezen jullie er (minimaal) vijf. De reis De locatie (camping) Bezoek aan grenzovergang Helmstedt The Story of Berlin Sachsenhausen Kaiser-Wilhelm Gedächtniskirche Fernsehturm Gedenkstätte Bernauer Strasse Holocaust Denkmal Berliner Dom Berliner Mauer ( & Checkpoint Charlie) Reichtsag Hauptbahnhof Brandenburger Tor Kaufhaus des Westens

5. Promotie Berlijnreis

In dit gedeelte van jullie film gaan jullie kijkers enthousiast maken voor een bezoek aan de stad Berlijn. Bijvoorbeeld: ‘5 redenen om Berlijn te bezoeken’

6. Bonusonderdeel

Jullie mogen zelf ‘hoofdstukjes’ toevoegen, bijv. een extra bezienswaardigheid, een bijzondere ontmoeting of gebeurtenis of juist een thema als: ‘slaapproblemen tijdens kamp’, Zorg voor een aansprekende, vlotte afronding!

7. Afronding

8. Bronvermelding

Informatie verwerven

Informatie verwerken

Maak gebruik van een plattegrond van Berlijn

Geef in de plattegrond aan waar de highlights zich bevinden

Bij het bezoeken van de verschillende bezienswaardigheden moet er dus beeldmateriaal gemaakt worden. Eventueel kunnen jullie ook al bepaalde gedeeltes ter plaatse inspreken (komt de creativiteit en authenticiteit ten goede).

Geef (wanneer mogelijk) bij deze onderdelen ondersteunde informatie. Denk aan: -bouwjaar -locatie (voormalig oost/west) -sociale, culturele, geschiedkundige functie vroeger en nu -link met WO II / Koude Oorlog - verdere bijzonderheden -jullie mening (belangrijk! – laat het niet alleen een algemene presentatie van de highlights in Berlijn zijn, maar vooral een persoonlijk verslag van jullie ervaringen in deze wereldstad!

Hoe de verschillende inhoudelijke hoofdstukken een plaats krijgen in de film, hangt helemaal af van jullie. Wees creatief! Er moet in ieder geval sprake zijn van afwisseling tussen: -de presentatoren -presenteren met tekstdia’s en mondeling presenteren - foto en film

Dit onderdeel kán in Berlijn samengesteld worden; jullie kunnen het echter ook achteraf thuis doen.

Verplicht: alle groepsleden verschijnen in dit gedeelte voor de camera en nemen allen een gedeelte van de tekst voor hun rekening!

Bij deze afrondingkun je ook denken aan een terugkijk (evaluatie) op de kampweek

Bedenk eens iets leuks!

In dit gedeelte gebruiken jullie je persoonlijke ervaringen die week: wat vond je bijzonder,? Wat vond je bizar? Wat heeft je geraakt? Wat is je in het bijzonder bijgebleven? Wat is volgens jou een ‘must-seebezienswaardigheid?’ Zoek desnoods eens op internet naar wat bijzonderheden van Berlijn, die ervoor pleiten de stad met een bezoek te vereren

Presenteren Print deze tenslotte uit en maak een echte DVD-hoes Kan met tekst (PowerPoint-dia), maar ook ‘live’ gepresenteerd worden Ook hier geldt: kan met tekst die in beeld verschijnt, maar ook mondeling (in presentatievorm)

Namen van bezienswaardigheden en geïnterviewden kunnen tijdens de film in beeld verschijnen. Van de ondersteunende informatie kun je de bronvermelding bij de aftiteling van de film vermelden. 15

Een aantal belangrijke praktische aanwijzingen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Deze opdracht wordt voor de excursieweek in z-uren toegelicht door BLM en JSL. In dit uur worden groepjes gemaakt en kun je vragen stellen. Groepjes worden in overleg samengesteld. Het is niet verstandig om gemengde groepen (a5 / h4) samen te stellen. Het is niet verboden; De film duurt minimaal 5 minuten, maximaal 10 minuten; Het is verstandig om de kwaliteit van geschreven en gesproken tekst in een z-uur met de docent door te nemen; Bruikbare programma’: PowerPoint, MovieMaker, Prezi en andere filmbewerkingprogramma’s; Het laat zich raden dat minimaal één groepslid moet beschikken over een camera (via mobiel is goede optie, let wel op kwaliteit); Deze opdracht wordt tijdig uitgereikt; jullie kunnen evt. voor de excursieweek een start maken met bijv. het frame van jullie film.

Veel succes met de opdracht!

Praktische Opdracht geschiedenis Berlijn / Duitsland Havo 4 / VWO 5 PTA onderdeel c Havo en g VWO inleveren datum: do 24 mei 2012 plaats: lok.042 docent: T. van Middelkoop A Leesopdracht: Je leest de aangegeven teksten over de geschiedenis van Duitsland 1871-1990, zie onder. De informatie moet je verwerken in je p o. http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Duitsland http://www.duits.de/lexikon/chronik/ http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geschiedenis 4 overige websites en naslagwerken B Uitwerking Groepswerk Opdracht uitvoeren met 4 leerlingen Havo / 3 leerlingen Vwo. Elk groepje levert één werkstuk in, op papier. Ieder is verantwoordelijk voor het totale werkstuk en kan daarover worden bevraagd, dit kan het totaalcijfer / waardering beïnvloeden, zie onder. Chronologisch overzicht Je maakt een chronologisch overzicht in de vorm van een tijdbalk van de Duitse geschiedenis van 1871, ontstaan Duitse keizerrijk, tot 1990, de val van de Berlijnse Muur en de hereniging van Duitsland, (maken op 8 vellen A 4 papier staand model) Van de hele periode 1871 – 1990, maak je een onderverdeling in 4 perioden: periode 1870 – 1918 ,, 1919 – 1933 ,, 1933 – 1945 ,, 1945 – 1990 Schrijf onder aan de tijdbalk een samenhangende tekst over elk van de vier perioden van de Duitse geschiedenis. Schrijf een korte tekst van 10 – 25 woorden bij elk van de 50 begrippen die in de tijdbalk worden geplaatst, zodat elk begrip kort wordt toelicht. Let daarbij op de: A 20p. voor de vier perioden van de Duitse geschiedenis en de tijdvakken, zie je boek geschiedenis werkplaats. B 20p. voor de 50 begrippen en de toelichting. Besteedt aandacht aan: buitenlandse en binnenlands politiek en oorlogen vredesverdragen, bondgenootschappen, economische ontwikkelingen C 10p. voor de logische en overzichtelijke opbouw van de tijdbalk (zie onder C ‘verdere eisen’) C Verdere eisen: Zorg voor een overzichtelijke presentatie (op papier). Werk met kleuren en gebruik die functioneel Plaats functionele illustraties altijd mét een zinvol bijschrift Besteedt aandacht aan de historische topografie Gebruik de juiste historische kernwoorden (vetgedrukt) Concentreer de tekst en maak gebruik van kleine tekstvelden met ca 10 – 40 woorden. D Waardering: 50 p. voor de onderdelen A – C, het geheel wordt afgerond en komt uit op een o (onvoldoende) of v (voldoende). Let op: in geval van een o (=onvoldoende) kan er niets aan het werkstuk worden verbeterd. Dan moet het geheel worden over gedaan! Dit betekent een opdracht over een ander onderdeel van de Duitse geschiedenis. Dus zorg voor een kwalitatief goed stuk werk. Tip: gebruik de z –uren om de voortgang van het werkstuk te bespreken met je docent. Zo voorkom je onverwachte teleurstellingen. Wordt er niet voldaan aan wat er onder het kopje ‘verdere eisen’ staat, dan worden er punten afgetrokken. Er kunnen mondelinge vragen worden gesteld over onderdelen van het hele overzicht. Iedereen moet dus alles weten. 17

Zorg er voor dat de volgende begrippen in de tijdbalk worden verwerkt: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Adenauer Bonhoeffer Ijzeren gordijn ‘Wirtschaftswunder’ Duitse eenheidsstaat Frans – Duitse oorlog Wilhelm I tot keizer gekroond Economische wereldcrisis Goebbels Val van de Muur Onbeperkte duikbootoorlog Bismarck Bondsrepubliek Duitsland NSDAP ‘Ostpolitik’ Vlootbouwprogramma Hitler Imperialistische koloniale politiek Totalitaire staat Centralen Schlieffen Berlijnse Muur WO II Herbewapening Operatie’ Barbarossa’ DDR Antisemitisme NAVO EGKS - EU Verdrag v Versailles Weimarrepubliek Herstelbetalingen Berlijnse blokkade/crisis Anschluss Willy Brandt WO I Revolutie in Berlijn, de keizer vlucht naar Nederland Stasi Denazificatie Conferenties Jalta-Potsdam Spanning extreem links-extreem rechts ‘Endlösung der Judenfrage’ Concentratiekampen Geallieerde bezettingszones Auschwitz Slag a/d Marne Ludendorf Goering Wilhelm II Congres van Berlijn

Duitse geschiedenis algemeen… _________________ 1870 Bismarck

1918

Tijd van…

Tijd van...

Duitse geschiedenis algemeen… _________________ 1919

1933 Totalitaire staat

Duitse geschiedenis algemeen _________________ 1950

Tijd van..

Duitse geschiedenis algemeen _________________ 1990

identiteitskaart / paspoort bewijs van verzekering Bijbel extra kleding: neem een trui o.i.d. mee voor ’s nachts; het kan daar koud zijn! Regenkleding wandelschoenen (we wandelen veel!) evt. sportkleding toiletartikelen (ook 1 rol wc-papier) indien nodig medicijnen slaapzak (een GOEDE (!), het kan ’s nachts HEEL koud zijn) kussen hoeslaken en kussensloop badhanddoeken 1 handdoek en 2 theedoeken oude (schoonmaak)doek zaklamp enkele vuilniszakken (voor afval en vieze was) etui met inhoud broodtrommel; voor maandag ook boterhammen voor onderweg! rugtas (voor excursies / wandelingen) eventueel camera (handig voor opdracht Duits/ Engels) lucifers afwasmiddel afwasborstel enkele wasknijpers deze kampgids 3-delig oud bestek - Probeer alles zoveel mogelijk in één tas te stoppen. - Kostbare spullen gaan mee op eigen risico. Wees voorzichtig met het achterlaten van kostbare spullen in de tenten; we zijn in principe overdag niet op de camping. - Wees terughoudend in telefoneren en internetgebruik; de kosten kunnen hoog oplopen. 19

TIP

Dit is slechts een eenvoudige plattegrond van het centrum van Berlijn. Als je een duidelijkere kaart wil kun je die vinden in toeristenwinkels e.d.

Nadat Duitsland in 1945 de Tweede Wereldoorlog had verloren, werd het land ingenomen door de geallieerden: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en de SovjetUnie. Deze landen verdeelden Duitsland tijdelijk in vier bezettingszones. De andere geallieerden wilden eveneens een deel van de hoofdstad bezitten, dus werd ook Berlijn opgesplitst in vier ‘sectoren’. Hieronder vind je ook een kaartje van Berlijn. De Berlijnse ‘sector’ van de Sovjet-Unie sloot natuurlijk aan op de eigen ‘bezettingszone’, dus dat vormde geen probleem. Voor de andere drie sectoren lag dat anders. De sectoren van

de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk vormden een eilandje – een enclave - binnen de bezettingszone van de SovjetUnie.

In 1949 werden de bezettingszones van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk samengevoegd tot een nieuw land: West-Duitsland (Bondsrepubliek Duitsland). De bezettingszone van de Sovjet-Unie werd in hetzelfde jaar omgedoopt tot Oost-Duitsland (Duitse Democratische Republiek). In plaats van vier bezettingszones, was er vanaf dat moment dus sprake van twee nieuwe landen. Omdat de levensomstandigheden in West-Duitsland over het algemeen beter waren dan in Oost -Duitsland, vluchtten veel mensen van Oost naar West. Om te voorkomen dat nog meer mensen naar het Westen zouden vluchten, sloot Oost-Duitsland uiteindelijk de grenzen. Tussen Oost-Duitsland en West-Duitsland werd een groot hek geplaatst met aan twee kanten een brede ‘verboden zone’. Duitsers konden dus niet meer van Oost naar West. Maar als het hek bij de Duitse grens zou ophouden, dan zouden mensen via andere landen nog steeds gemakkelijk naar het westen kunnen vluchten. Om dit te voorkomen werd het hek helemaal van Noord tot Zuid-Europa doorgetrokken. Met behulp van grensbewaking, mijnenvelden en prikkeldraad probeerde men te voorkomen dat mensen van het arme oos22

ten naar het rijke westen zouden vluchten. Deze vroegere grens tussen Oost- en West-Europa, wordt ook wel het ‘IJzeren Gordijn’ genoemd. In landelijke gebieden was het bouwen van een hek, met daaromheen brede verboden zones,geen moeilijke opgave, maar in het drukke, volle Berlijn ging dat niet zo makkelijk. Een bijkomend probleem was natuurlijk dat een deel van Berlijn nog bij West-Duitsland hoorde:namelijk de sectoren van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Omdat de uittocht van oost naar west in Berlijn alsmaar doorging, besloot de Oost -Duitse regering uiteindelijk in de nacht van 12 op 13 augustus 1961 tot de bouw van de Berlijnse Muur om deze drie sectoren. Door het IJzeren Gordijn was Europa in twee delen opgesplitst, maar eigenlijk werd de hele wereld hierdoor gescheiden. Je had het westen, met de Verenigde Staten als supermacht en het oosten, met de Sovjet-Unie als supermacht. Het leven aan beide kanten van het IJzeren Gordijn was daardoor compleet verschillend. Het westen was kapitalistisch en het oosten was communistisch. Als er gesproken wordt over deze periode, waarin tweesupermachten lijnrecht tegenover elkaar stonden, dan heeft men het vaak over de ‘Koude Oorlog’. In de loop der jaren bleek dat de economische ontwikkeling in het oosten achterbleef bij die van het westen. Veel mensen in het oosten wilden graag net zo leven als de mensen in het westen, maar ze konden daar vanwege het IJzeren Gordijn niet zomaar naartoe. In 1989 werden de protesten tegen het IJzeren Gordijn zo groot, dat de leiders van Oost-Duitsland besloten de grenzen te openen. De Muur en het IJzeren Gordijn gingen open. Na ruim 38 jaar konden mensen weer van oost naar west reizen en omgekeerd. Het is moeilijk om het precieze einde van de Koude Oorlog aan te wijzen, maar vaak wordt 9 november 1989 genoemd als symbolisch einde.

Het verdwijnen van het IJzeren Gordijn, en daarmee ook de val van de Berlijnse muur, waren belangrijke gebeurtenissen die het einde van de Koude Oorlog inluidden. Ook voor Duitsland hadden deze gebeurtenissen grote gevolgen. Niet lang daarna was Duitsland weer één land: namelijk op 3 oktober 1990. Dat is de “Dag van de Duitse Eenheid”.

Een concentratiekamp is een kamp waar mensen, meestal onder militaire dwang, bijeengebracht worden. Het is een inrichting om politieke tegenstanders of anderszins ongewenste mensen op grond van etnische, religieuze of sociale kenmerken te isoleren en psychisch en/of fysiek te breken, in sommige gevallen te doden. Het insluiten in een kamp gebeurt doorgaans voor onbepaalde tijd, door administratieve handelingen, zonder tussenkomst van een rechtbank en rechtshulp en zonder enig recht op inspraak. Het begrip concentratiekamp is voor een groot deel bepaald door het gebruik ervan tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Auschwitz

Met het begrip concentratiekamp worden in het spraakgebruik vaak verschillende zaken aangeduid: 1 vernietigingskamp, 2 werkkamp, 3 interneringskamp, 4 reserveringskamp, 4 verzamelen doorgangskampen. De bestemmingen van de kampen lopen vaak door elkaar heen. 1 Vernietigingskampen Vernietigingskampen hebben de vernietiging van mensen tot doel. Een ongeëvenaard voorbeeld zijn de tussen 1941 en 1942 gebouwde vernietigingskampen tijdens het Duitse nationaalsocialisme, zoals Sobibór en Auschwitz. Het doel van deze kampen was de zo snel mogelijke en grootschalige vernietiging op welhaast industriële wijze, van Joden, met name door middel van gifgas. Degenen die er aankwamen werden direct gedood, op enkele uitzonderingen na (het Sonderkommando), die in leven werden gehouden om werkzaamheden te verrichten (zoals het bedienen van de crematieovens). Uiteindelijk was ook het Sonderkommando ten dode opgeschreven. 2 Werkkampen In werkkampen verrichten inzittenden dwangarbeid (in tegenstelling tot vernietigingskampen, waar niet arbeid maar de directe dood het doel was). Inzittenden stierven vaak als gevolg van zware dwangarbeid, ondervoeding en ziekte. Ook pleegden gevangenen die het onmenselijke kampbestaan niet meer aankonden zelfmoord. In werkkampen werden jonge en sterke gevangenen bestemd als slavenarbeiders, o.a. voor de grote fabriekscomplexen die bij deze kampen aanwezig waren. Dit waren meest bedrijven die aan het leger leverden zoals IG Farben dat bij bv. Auschwitz grote productieafdelingen gevestigd had. De werkkampen waren in verschillende categorieën ingedeeld. In categorie één zaten relatief milde kampen als Dachau en Buchenwald, terwijl in categorie drie kampen zaten als Groß-Rosen, Natzweiler-Struthof en Mauthausen. Tot september 1942 verschilde de situatie in Groß-Rosen voor Joden, Polen en politieke gevangenen weinig van die in een vernietigingskamp. Voor hen was de gemiddelde overlevingstijd twee a drie maanden en maximaal een half jaar. Zij die door toeval Groß-Rosen toch overleefden vonden Dachau een hemel op aarde.In Nederland was Kamp Vught een werkkamp. 3 Interneringskampen In interneringskampen staat de controle op politieke, militaire tegenstanders of politiek onbetrouwbaar geachte bevolkingsgroepen centraal. Krijgsgevangenenkampen zijn eveneens interneringskampen. 4 Reserveringskampen Reserveringskampen zijn bedoeld om mensen te 'reserveren' om met hen een ander doel te bereiken. In de Tweede Wereldoorlog werden in de reserveringskampen Joden geplaatst die volgens de bezetter een speciale betekenis hadden voor de maatschappij, zoals ex-militairen en kunstenaars. Andere Joden die dachten kans te kunnen maken op een plek in zo'n kamp, zouden zich dan niet snel voor de Duitsers verbergen, waardoor zij gemakkelijk te deporteren waren. 5 Verzamel- en doorgangskampen Meestal kleine, kampen die worden gebouwd om mensen te verzamelen en te sorteren om ze vervolgens door te sturen naar andere, vaak grotere kampen. In de Tweede Wereldoorlog werden in de doorgangskampen mensen verzameld die dagelijks opgepakt werden om ze vervolgens, vaak wekelijks, per goederentrein af te voeren naar de diverse werken vernietigingskampen. Voorbeelden van verzamelen doorgangskampen zijn Kamp Westerbork

Bijzonder in de Tweede Wereldoorlog werd het concentratiekamp als strijdmiddel tegen burgers op grote schaal toegepast. Het eerste Duitse concentratiekamp werd in 1933 ingericht bij Dachau. Hier werden vooral communisten en in mindere mate sociaaldemocraten gestopt, spoedig gevolgd door Joden. In plaats van de tot dan gebruikelijk grijs-witte pakken kregen de gevangen de bekende gestreepte gevangeniskleding. Tevens waren de verschillende groepen gevangenen te onderscheiden aan verschillend gekleurde driehoeken die op de kleding moesten worden genaaid, zoals een rode driehoek voor politieke gevangenen, een groene voor beroepsmisdadigers, en een gele voor Joden. enz. De Duitse concentratiekampen waren over het algemeen wreder dan de Japanse. De Duitsers hadden drie verschillende categorieën concentratiekampen. Dachau en Auschwitz-Stammlager waren kampen van de eerste, lichtere, categorie. De zwaarste categorie was de derde, maar ook daarbinnen waren nog grotere verschillen. Speciale concentratiekampen waren de Nacht-und-Nebelkampen Natzweiler-Struthof en Groß-Rosen. Het doel van de Nacht-und-Nebelkampen was de mensen spoorloos te laten verdwijnen, verwanten zouden in principe niets van het overlijden mogen vernemen. Groß-Rosen was van de hoofdkampen ongetwijfeld veruit het wreedste met in 1942 een sterftepercentage boven de 50% per jaar en voor politieke gevangenen een gemiddelde overlevingstijd van twee maanden. Auschwitz heeft voor de meeste mensen een zeer gruwelijke betekenis, dat komt niet door het Stammlager zelf, maar door de aangrenzende gaskamers van Auschwitz-Birkenau, meer dan een miljoen mensen op industriële wijze vermoord werden. In Nederland hebben de Duitsers een officieel concentratiekamp gesticht, nl. Vught (KZ Herzogenbusch). Kamp Amersfoort was een doorgangskamp voor politieke gevangenen (Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort), maar de behandeling van de gevangenen deed sterk denken aan die in een concentratiekamp, zij het iets minder slecht dan in de Duitse concentratiekampen. Ook Kamp Westerbork was een doorgangskamp, voor voornamelijk Joden en een klein aantal zigeuners, op weg naar Auschwitz, Sobibór of in zeldzame gevallen een ander vernietigingskamp in Polen. Behalve de vrijheidsberoving vonden er niet vaak ernstige wandaden door de Duitsers plaats. Daarnaast zijn er ook kampen als Haaren geweest, waar voornamelijk gijzelaars werden opgesloten die vrij goed behandeld werden; maar er hebben ook politieke en Joodse gevangenen gezeten die ernstig mishandeld werden.

Sachsenhausen was tijdens de Tweede Wereldoorlog een concentratiekamp in nazi-Duitsland. Het kamp lag ca. 35 kilometer van Berlijn en werd in 1936 gebouwd door gevangenen. Terwijl Hitler goede sier maakte tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, werd 35 kilometer verderop kamp Sachsenhausen gebouwd, door gevangenen. De vorm van het kamp vormt een Delta. Alle zichtlijnen lopen naar de centrale toegangspoort, met het kenmerkende gezegde 'Arbeit macht Frei'. Dit concept was bedoeld voor absolute terreur van de SS. Vanuit alle hoeken was het machinegeweer op de poort zichtbaar. Op diverse locaties rondom de bestaande barakken werden barakken en overige gebouwen zoals het crematorium bijgebouwd. De omstandigheden in Sachsenhausen waren barbaars. Zo werden dagelijks gevangenen doodgeschoten of opgehangen. Na de nazi-invasie in de Sovjet-Unie werden duizenden Sovjetsoldaten als krijgsgevangene naar Sachsenhausen gebracht, van wie de meesten omkwamen. Vanaf augustus 1941 werden ca. 18.000 Russische krijgsgevangen doodgeschoten. Op hen werd de in Sachsenhausen ontwikkelde nekschotmachine uitgeprobeerd, die later in Station Z kwam te staan. Vanaf 1942 kwam er steeds meer vraag naar goedkope arbeidskrachten, hierdoor nam het aantal gevangenen dat werd ingezet als dwangarbeider toe. Op het hoogtepunt van de dwangarbeid waren er zo'n 100 'buitenkampen' en 'buitencommando's'. In buitenkampen verbleven de gevangenen ook 's nachts, in buitencommando's alleen overdag. Bedrijven die gebruikmaakten van dwangarbeiders waren onder meer Siemens, Daimler-Benz en AEG. Wie niet kon werken - bijvoorbeeld door ziekte - tekende daarmee in feite zijn doodvonnis. Want arbeidsongeschiktheid betekende veelal dat men op de trein gezet werd naar een vernietigingskamp. Berucht was het werk in de steenfabriek in Oranienburg, waar de gevangenen ook zelf de haven aanlegden en de fabriek bouwden. In deze steenfabriek werden de enorme stenen gefabriceerd bedoeld voor de bouwwerken van Albert Speer, onder andere voor de nieuwe - nooit gerealiseerde - hoofdstad van het Derde Rijk: Germania.

Een druk verkeersplein. Gelegen op de plaats waar eens de Muur stond. Dit plein kent een roerige historie. Voor de Tweede Wereldoorlog was het een levendig plein, na de oorlog lag het helemaal in puin. En toen werd dus, in 1961, de Muur recht over het plein aangelegd. Na de val van de Muur, in 1989, werd het plein de grootste bouwput van Europa. Vandaag de dag staan er veel nieuwe en moderne gebouwen. Voorbeelden hiervan zijn het Daimler-Chrysler Quartier en het Sony-Center.

B De enige stadspoort van Berlijn die nog overeind staat. Gelegen op het Pariser Platz en aan het einde van Unter den Linden.

De poort werd gebouwd in 1788. De poort bestaat uit een zuilengalerij van 26 meter hoog en 66 meter breed. Op de zuilengalerij staat een strijdwagen met 2 wielen en 4 paarden. In de strijdwagen zetelt Victoria, de Griekse Godin van de overwinning. Het is ook een monument van deling en hereniging. In 1961 namelijk werd er bij deze poort begonnen met de bouw van de Muur. Later, in 1989, was het ook de plek waar de Muur voor het eerst viel.

Het parlementsgebouw van Duitsland. Gelegen aan het Platz der Republik. Na de hereniging van West- en Oost-Duitsland werd het gebouw gerestaureerd. Later, in 1999, werd het officieel heropend. Het is nu een combinatie van oude en moderne architectuur. Kenmerkend is de moderne, glazen koepel die op het pand staat. Deze koepel kun je middels een trap aan de binnenkant beklimmen. Zo heb je een mooi uitzicht over delen van Berlijn. Het heeft een lange, roemruchte historie. Zo werd het in 1933, een maand na de machtsovername van Hitler, in brand gestoken. De Nederlander Marinus van der Lubbe werd hiervoor opgepakt. Of hij de brand ook echt gesticht had, is nooit helemaal duidelijk geworden.

Een beroemde kerk. Gelegen op het Breitscheidplatz, aan het begin van de Kurfürstendamm. De kerk werd stuk gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. Alleen een stuk van de kerktoren bleef overeind staan. De kerk werd bewust niet gerestaureerd. In plaats daarvan liet het stadsbestuur er tussen 1951 en 1961 een moderne kerk naast bouwen. Tegenwoordig wordt de kerk beschouwd als een monument voor de vrede. De oorspronkelijke kerk stamt uit 1895. De opdracht voor de bouw werd gegeven door keizer Wilhelm II (18591941).

In het begin van de twintigste eeuw (1906) liet een speculant een complex van negen woonblokken bouwen tussen de Rosenthaler Strasse en de Sophienstrasse. Ze moesten een voorbeeld worden voor modern en gezond leven en werken in de stad. Ze vormden toentertijd Europa’s grootste woon-en werkplek. In de Tweede wereldoorlog zijn ze helaas ernstig verwoest maar onlangs weer helemaal gerestaureerd in oude stijl. De prachtige Jugendstil gevels zijn terug gebracht naar oude stijl. Toen in 1995, na jaren van restauratie, de eerste stellingen werden afgebroken kwam het juweeltje weer tevoorschijn. Het complex wordt beschouwd als een van de mooiste voorbeelden van industriële Jugendstil architectuur in Duitsland. Het centrale plein wordt omringd door gebouwen die betegeld zijn met geglazuurde tegels en zijn versierd met Moorse mozaïeken. Er zijn in Berlijn nog wel andere dergelijke met elkaar verbonden pleinen, maardit complex is veruit het bekendste en trekt heel wat bezoekers aan.

Een voormalige controlepost in de Berlijnse Muur. Gelegen bij de Friedrichstrasse. Het was voor buitenlanders de enige doorgang over de weg naar Oost-Berlijn. Tenminste, alleen buitenlanders die niet uit West-Berlijn, West-Duitsland of Geallieerde landen kwamen, mochten de grenspost passeren. Na de val van de Muur (1989) werd de grenspost opgeheven. Niet veel later, in 1990, werd de gehate grenspost met de grond gelijk gemaakt. Het wachthuisje dat je vandaag de dag ziet, is een kopie. Het is er in 2000 neergezet. Het is één van de weinige tastbare herinneringen aan de Koude Oorlog.

De televisietoren van het voormalige Oost-Berlijn. Gelegen op het Alexanderplatz. De toren is 368 meter hoog. Het is het hoogste gebouw van Berlijn. De televisietoren werd gebouwd in 1969. De toren bestaat uit een betonnen mast, een zilveren bol en een roodwitte antenne. Het hele jaar door kun je met een lift naar boven. Binnen 40 seconden ga je 200 meter de lucht in. Je hebt de beste uitzichten over Berlijn. In de televisietoren zitten ook een bar en een restaurant.

De voormalige hoofdstraat van Oost-Berlijn. Vroeger was het de praalweg van de Pruisische koningen en Duitse keizers. Later werd het dé straat van het communistische Oost-Duitsland. De lindebomen staan er niet meer. Je vindt hier beroemde gebouwen, zoals de Berlijnse Staatsopera en het paleis van keizer Wilhelm I (1797-1888).

Van alle bouwwerken die in Berlijn staan is dit misschien niet de mooiste, maar als je er voor staat heb je een prachtige fotocompositie met op de achtergrond de kenmerkende 365 meter hoge Fernsehturm. Wie de binnenkant er van bezoekt die kan via wat steile trappen het dak bereiken dat een mooi uitzicht biedt over dit deel van Berlijn.

Dit plein in het hartje van Berlijn behoort volgens ons tot de mooiere pleinen van Europa. Het rechthoekig gevormde plein wordt gekenmerkt door een drietal gebouwen: centraal het Konzerthaus Berlin met aan weerszijde van het concertgebouw twee op elkaar lijkende kerken: de Französischer Dom en de Deutscher Dom. Fraai is het uitzicht vanaf de trappen van beide kerken.

Het warenhuis ligt in de buurt van de Kurfürstendamm en de Gedächtniskirche en is het grootste warenhuis op het vaste land van Europa; alleen Harrods in Londen is groter. Het is gebouwd in 1907 naar een ontwerp van Emil Schaudt, maar het is diverse malen uitgebreid. Vanaf het begin was het het meest exclusieve warenhuis van Berlijn. Hier kan men alles kopen wat men wil, onder de slogan: ‘In onze winkels is de klant koning en de koning is klant’. Na de Tweede Wereldoorlog werd het warenhuis het symbool van het economische succes van West-Berlijn. Het warenhuis heeft acht verdiepingen, maar de belangrijkste attractie is de eetafdeling, met de grootste collectie etenswaar in Europa. Hier vindt men exotisch fruit en -groenten, verse vis, 100 soorten thee, meer dan 2400 verschillende wijnen, ontelbare worsten en veel verschillende soorten kaas, brood en gebak. 27

L Dit plein in het vroegere Oost- Berlijn heeft zijn naam te denken heeft aan het bezoek van tsaar Alexander I in 1805. Het plein was in de jaren '20 het bruisende centrum, maar werd in de Tweede Wereldoorlog volledig verwoest. Het huidige plein is opgebouwd in 1960. Het open plein werd al snel groter en groter en verloor zijn samenhangende karakter aan een vormloos en saai gebied. Het hart van het gebied werd uitsluitend voor voetgangers en het verkeer werd via vier wegen langs het plein geleid

Het is één van de bekendste straten van Berlijn die begint bij Bahnhof Zoo bij de Zoologischer Garten en loopt door het district Charlottenburg-Wilmersdorf. De straat is de langste winkelstraat van Berlijn (3,8 km) en ligt bij het Breitscheidplatz. Het is zonder twijfel één van de elegantste straten van Berlijn. De brede avenue is rond 1880 aangelegd op het tracé van een weg naar het Grunewald. Al snel stonden er imposante gebouwen en chique hotels. In het Interbellum was het bekend om zijn talrijke cafés die werden bezocht door beroemde schrijvers, schilders en andere kunstenaars. Na de Tweede Wereldoorlog werden de beschadigde huizen vervangen door moderne gebouwen, maar dat deed geen afbreuk aan de charme van de straat.

Een enorm groot monument voor de vermoorde Joden in Europa. Gelegen aan de Ebertstrasse. Het bestaat monument uit 2711 donkere betonblokken, die in hoogte van elkaar verschillen. Het monument meet bijna 3 voetbalvelden. In mei 2005 werd het monument geopend voor publiek. Overigens ging daar een flinke rel aan vooraf. Want het bedrijf - Degussa AG - dat verantwoordelijk was voor de antigraffiti laag op de betonblokken, bleek een dubieus verleden te hebben. Degussa AG namelijk was tijdens de holocaust mede-eigenaar van het bedrijf dat Zyklon B produceerde voor de nazi’s. Uiteindelijk ging de opdracht toch door. Overigens vind je onder het monument een documentatiecentrum.

Bijna dertig jaar lang werden de inwoners van Berlijn van elkaar gescheiden door een grimmige grens tussen het communistische oosten van de stad en het kapitalistische westen. Het grootste deel van de grens is gesloopt, maar op verscheidene plaatsen kun je de loop nog volgen: op de plaats waar de grens was stond zijn in het wegdek klinkers aangebracht. Op 9 november 1989 ging deze grens open. Eindelijk konden Oost-Berlijners zonder problemen naar het westen van de stad. Na dit symbolische ‘vallen’ ervan werd het gehate bouwwerk twee jaar later vrijwel helemaal afgebroken. Brokstukken werden verkocht als souvenir. Enkele delen staan nog overeind als herinnering aan het verleden.

Op de plaats waar de bunker lange tijd verbleef, is vandaag de dag een normale parkeerplaats gevestigd. Maar een informatiebord geeft een overzicht van wat zich hier afspeelde en hoe het netwerk van bunkers er vroeger uitzag met technische informatie over hoe de bunker tot stand kwam en wat ermee gebeurde na de Tweede Wereldoorlog. Als je niet zou weten dat hier de bunker had gelegen, zou je er zo aan voorbij lopen.

Q Het stadhuis van Berlijn dat tussen 1861 en 1869 gebouwd is.

De naam heeft het gebouw te danken aan de rode baksteen waaruit het is opgetrokken. Op de fries die rond het gebouw loopt staan belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van de stad afgebeeld. In de Tweede Wereldoorlog liep het gebouw grote schade op door bombardementen van de geallieerden. Na de oorlog diende het stadhuis als zetel voor de Oost-Berlijnse autoriteiten. Bij de eenwording van de stad verhuisde het stadsbestuur terug naar dit gebouw.

R Het nieuwe hoofdstation van Berlijn is het grootste van Europa. Verdeeld over 5 verdiepingen rijden hogesnelheidstreinen en metro's af en aan. Ook is er een groot aanbod aan winkels. Het station is gebouwd in Berlin Mitte op het voormalige niemandsland tussen Oosten West-Berlijn. Internationale treinen stoppen niet meer in station Zoo en Friedrichsstrasse, maar rijden meteen door naar het nieuwe Hauptbahnhof van Berlijn.

Het Ministerium für Staatssicherheit (Ministerie voor Staatsveiligheid), gewoonlijk afgekort tot Stasi, was de belangrijkste binnenlandse veiligheidsdienst en inlichtingendienst in de Duitse Democratische Republiek (DDR). De Stasi werd alom gezien als een van de meest effectieve inlichtingendiensten ter wereld. Het hoofdkwartier van de Stasi bevond zich in de hoofdstad, Oost-Berlijn. Het hoofdcomplex stond in de wijk Lichtenberg en is tegenwoordig in gebruik als Stasi-Museum. Een aantal kleinere complexen was door de stad verspreid.Naast de functie van veiligheidsdienst en inlichtingendienst werd de Stasi ook ingezet voor de bewaking van overheidsgebouwen. Ook de paspoortcontrole bij grensovergangen werd door een onderdeel van de Stasi gedaan, namelijk door de Passkontrolleinheit (PKE). Geschiedenis Na de oprichting van de DDR werd de Hauptverwaltung zum Schutz des Volkseigentums (het hoofdbeheer ter verdediging van het volkseigendom) opgericht. Daaruit ontstond op 8 februari 1950 het Ministerium für Staatssicherheit. De opbouw van de Stasi was een kopie van de NKVD (voorloper van de KGB) in de Sovjet-Unie. De KGB zag de Stasi als een buitengewoon trouwe en efficiënte partner. Eind 1989 werd het Ministerium für Staatssicherheit hernoemd tot Amt für Nationale Sicherheit (AfNS) en in 1990 werd het opgeheven. Van tevoren waren zeer veel documenten vernietigd. Deze actie heette Aktion Reisswolf. Hierdoor kwamen veel medewerkers er zonder kleerscheuren vanaf. Op 3 oktober 1990 nam Joachim Gauck namens de bondsregering met de naar hem genoemde Gauck-Behörde de verantwoording voor de bewaring en behandeling van de rest van de documenten. Van deze documenten hadden er ongeveer 6 miljoen betrekking op personen. In december 1991 trad het StasiUnterlagen-Gesetz (de Stasi-documentenwet) in werking, dat slachtoffers sinds 1992 toegang verschaft tot hun dossiers. In 2000 werd Gauck opgevolgd door Marianne Birthler. De dienst heet sindsdien Birthler-Behörde. Invloed De Stasi had een enorme invloed op bijna ieder aspect van het leven in de DDR. Tot het midden van de jaren '80 van de vorige eeuw groeide zowel binnen de DDR als in de Bondsrepubliek een netwerk van burgerinformanten, de Inoffizielle Mitarbeiter (IM). Men schat dat ten tijde van de ineenstorting van de DDR in 1989 de Stasi 91.000 voltijdse medewerkers had en 300.000 informanten. Dit betekent dat ongeveer 1 op de 50 mensen in de DDR met de Stasi samenwerkte. Dit is vermoedelijk de hoogste penetratie door een veiligheidsapparaat ooit. Ter vergelijking: bij de Gestapo werkten 40.000 medewerkers op een bevolking van 80 miljoen (1 op 2000) en bij de KGB 480.000 op een bevolking van 280 miljoen (1 op 583).[De Stasi hield in de gaten of burgers politiek "incorrect" gedrag vertoonden, vergelijkbaar met de activiteiten van de voormalige Gestapo. Na de hereniging Tijdens die Wende, de vreedzame revolutie van 1989, werden de Stasikantoren bestormd door woedende burgers, maar ook door de andere veiligheidsdiensten, waarvan bekend is dat zij materiaal gestolen en gesaboteerd hebben. Uit voorzorg vernietigden Stasi-officieren een grote hoeveelheid materiaal dat hen in de problemen zou kunnen brengen. Alle personen over wie een dossier is aangelegd hebben het recht om dit in te zien. Vaak komen zij er dan achter dat vrienden, collega's, partners en familieleden regelmatig aan de Stasi rapporteerden. Na de Duitse hereniging kwam naar boven dat de Stasi ook heimelijk linkse terreurgroepen zoals de Rote Armee Fraktion (RAF) had gesteund. Het verlies van deze steun was een belangrijke factor in het uiteenvallen van deze groepen.

Edda Schönherz werd in 1944 geboren in Berlijn. Ze was een bekende presentator van de DDR‐staatstelevisie. Haar meningen weerspraken echter vaak de politieke en maatschappelijke (socialistische) opvattingen in de DDR. Ze wilde haar beroep als journalist graag vrij en ongecensureerd kunnen uitoefenen. Daarom informeerde ze naar de mogelijkheden om uit de DDR te emigreren. Dat werd echter gezien als een daad die de staat in diskrediet bracht, een zwaar vergrijp. Daarom werd ze in 1974 opgepakt. Pas twee jaar na haar vrijlating in 1977 mocht ze met haar twee kinderen naar München1 verhuizen. Daar vond ze opnieuw werk bij de televisie. Hieronder volgt een vertaling van een interview met mevrouw Edda Schönherz over haar gevangenschap. Mevrouw Schönherz, waarom werd u eigenlijk opgepakt? In augustus 1974 heb ik een vakantiereis met mijn twee kinderen – Annette (12) en René (11) – naar Hongarije2 benut om bij een westerse ambassade te informeren naar emigratiemogelijkheden uit de DDR. In de DDR zelf kon ik dat niet doen, want dan zou ik direct opgepakt worden.Ik moet er wel bij zeggen dat mijn vraag naar emigratiemogelijkheden een beetje provocerend van mij was. Erich Honecker 3 had namelijk de Helsinki‐verdragen ondertekend. Welnu, dacht ik, dan moet de DDR zich ook houden aan de inhoud van deze mensenrechtenverdragen. Natuurlijk had ik steeds in mijn achterhoofd, dat de DDR nog wel wat hindernissen op de weg naar het Westen zou opwerpen. En zo was het ook: Alle ambassades werden namelijk afgeluisterd en voortdurend gefotografeerd. Uit voorzichtigheid had ik van tevoren al enkele mensen die te vertrouwen waren, van mijn reis op de hoogte gesteld, o.a. enkele familieleden die in het deelstaatparlement van Beieren zaten. Ik zei: ‘Als er iets mocht gebeuren en ik verdwijn uit beeld, dan weet je waar ik ben.’ Ik heb zo weinig mogelijk mensen ingewijd. Ook mijn kinderen wisten bijna van niets. Het is niet gelukt: Slechts vier maanden later, in december 1974, werd ik al veroordeeld vanwege “staatsvijandige pogingen om contacten in het Westen op te nemen” en “voorbereiding van een onwettige grensovergang”. Men sprak van “een bijzonder ern‐ stig geval”. Kunt u uw gevangenneming beschrijven? Ik werd al in Hongarije opgepakt. Bovendien was de Stasi 4 in de DDR allang geïnformeerd, hoewel het Hongaarse ambassadepersoneel mij zei: ‘Om humanitaire redenen hebben we de staatsorganen van de DDR niets verteld; u kunt rustig weer terugreizen.’ Maar dat was een nette leugen. Toen ik in Oost‐Berlijn aankwam, werd mij duidelijk dat we onder voortdurend scherpe controle stonden. Ik ben toch gewoon naar m’n werk bij de televisie gegaan. Daar zei men echter, dat ik niet meer kon terugkeren en zo was ik opeens mijn baan kwijt. Een week later stonden er 12 Stasi‐beambten voor mijn bed. ‘U moet meekomen voor een verklaring van zakelijke aard.’ Ze brachten me naar Berlijn‐Lichtenberg, in het ministerie voor Staatssicherheit. Ik kan me nog heel precies de eerste ondervrager herinneren, vanwege zijn cynisme: ‘Zo, mevrouw Schönherz, er zijn twee wegen voor u. Achter mij de deur, waardoor u weer naar buiten kunt om naar uw kinderen te gaan, of die deur daarginds, die verder naar binnengaat.’ Ik heb toen gezegd: ‘Pas op, u weet al precies welke deur u voor mij bestemd hebt. En nu ik hier toch ben en nog geen uitreisvisum voor mij en mijn kinderen heb aangevraagd, dan doe ik dat nu! Zo en nu kunt u vragen stellen.’ Toen hebben ze me ongeveer de klok rond ondervraagd en na een korte nacht ging het weer verder. Vervolgens werd ik voorgeleid aan de gevangenrechter. Ik weet echt niet meer, wat hij mij allemaal voor de voeten heeft geworpen. Dat was voor mij allemaal één groot spel, niet serieus te nemen! Vanaf dat moment dacht ik: ‘Oké, hier moet je even doorheen en zorg dat het zo snel mogelijk weer achter je ligt.’ Na de voorgeleiding aan de rechter werd ik naar de centrale Stasi‐gevangenis in Berlijn‐Hochschönhausen gebracht. Maar dat wist ik toen nog niet. Vanaf dat moment wist ik überhaupt niet waar ik was. Van het Stasi‐ ministerie in de Nordmannenstraße hebben ze zo’n drie uur met mij in de omgeving rondjes gereden. En ja, waar kun je allemaal niet terecht komen in drie uur. Dat weet je niet! Waren uw kinderen op het moment dat u opgepakt werd, thuis? Ja. De Stasi had alles geobserveerd en in het hele huis afluisterapparatuur verstopt. Ze wisten dus precies, wanneer mijn kinderen naar school gingen en daarom hoefden ze ook niet aan te bellen. De hoofdstad van de deelstaat Beieren in West-Duitsland. Hongarije was gelegen achter het IJzeren Gordijn en daardoor een bevriende staat van de DDR. DDR -burgers mochten naar dat land ‘vrij’ reizen. 3 Staatshoofd van de DDR. 4 Staatssicherheitsdienst, de geheime dienst van de DDR. 1 2

Had u destijds een levensgezel? Ik had een vriend. Hij was regisseur bij de televisie. Hij werd ook opgepakt. We zaten samen drie jaar in de bak. Mijn vriend was ook in Hongarije; hij wilde ook naar het Westen. Werd u geïnformeerd over hoe het met uw kinderen verging? Nee. Toen we opgepakt werden, waren juist ook de ouders van mijn vriend op bezoek. Zij hebben zich over de kinderen ontfermd. Daarom wist ik dat ze goed verzorgd zouden worden. Mijn kinderen hoefden niet naar een opvangtehuis en ondergingen ook geen dwangadoptie. Ik denk dat de Stasi dat in mijn geval, wegens mijn bekendheid van tv, niet heeft aangedurfd. Er kwamen namelijk al snel vragen van journalisten: ‘Waar is Edda Schönherz, onze sterpresentator van de DDR‐televisie?’ Dan zei men: ‘Ze is ziek en ze heeft besloten er een periode tussenuit te gaan.’ Pas na een half jaar, toen ik overgebracht werd naar de vrouwengevangenis Hoheneck, wist ik zeker waar mijn kinderen waren. Wat dacht u, toen u naar de Stasi‐gevangenis Hochschönhausen gebracht werd? Er gingen natuurlijk wel duizend gedachten door m’n hoofd. Waar ga ik heen? Wat willen ze van me? Hoe lang gaat dit duren? Hoe gaat het met de kinderen? Wordt mij alles duidelijk gemaakt? Weet iedereen in mijn omgeving hoe het zit? Krijg ik een advocaat? En, en, en… Hoe lang hebt u vastgezeten? Omdat ik een prominent figuur was, hebben ze niets met mijn kinderen gedaan. Anderzijds diende ik zelf als een afschrikwekkend voorbeeld voor mensen met dezelfde graad van bekendheid. Ik heb de volle drie jaar moeten uitzitten, tot de laatste dag. Dat was echt zelden het geval. Velen werden na enkele maanden door West‐Duitsland (BRD) vrijgekocht en zijn uit de DDR vertrokken. Mijn familieleden uit München hebben mij ook vrijgekocht, maar de DDR heeft me echter nooit vrijgelaten. Hoe vaak werd u verhoord? Ontelbare keren. Dat kan ik echt niet meer zeggen. Er zat namelijk geen regelmaat in. Dat was ook het principe van de Stasi: Angst en onzekerheid opwekken. Men moest de dag niet kunnen opdelen, gedesoriënteerd raken. Ik heb ook wekenlang in de cel gezeten zonder dat er iets gebeurde. En geloof me, als je zo lang alleen in een cel zit, dan verlang je ernaar om weer eens verhoord te worden. Hoe gek het ook klinkt, maar deze volstrekte isolatie maakt je kapot en leeg. Je kunt niets doen. Staan en je met jezelf bezighouden, meer niet. Welke drukmiddelen werd bij u aangewend? De Stasi verstond het principe van de psychische foltering. Dat begon al met het feit dat ik werkelijk nergens over geïnformeerd werd. Vragen bleven altijd onbeantwoord. Hoe gaat het met mijn kinderen? Hoe lang gaat deze gevangenneming duren? Waar ben ik überhaupt? Die onverdraaglijke isolatiefoltering! En je werd grof vernederd. Ik moest me helemaal naakt uitkleden. Vervolgens werd me in die toestand even duidelijk gemaakt wie de macht had en wie er onmachtig was. Bij verhoren gold het principe ‘suikerbrood en zweep’. De ene keer werd je beledigd, dan weer werd je zeer vriendelijk behandeld. Door de geheel tegenovergestelde ondervragingsmethodes wilde men je eigen persoonlijkheid verzwakken en geheel ondermijnen. Als gevangene droeg ik zoals iedereen een blauw gevangenispak, dat minstens twee maten te groot was, zodat je ook op dat punt je oriëntatie verloor. Mijn haren verwilderen, mijn nagels groeiden en zo kwam ik bijna elke week weer voor m’n ondervrager te staan. Hij is dan de grote man, pak aan, stropdas om, glimmende schoenen. Op een keer zei hij me heel vriendelijk: ’Zo hallo, vroeger op televisie zag u er toch echt beter uit dan nu.’ Op die manier probeerde hij me te vernederen. Aan andere keer zei de ondervrager: ‘O ja, nog een hartelijke groet van uw vriend. Ik moet u trouwens meedelen dat hij zich van u heeft laten scheiden. Hij heeft intussen een andere vriendin gevonden. Dat kunt u hem niet kwalijk nemen. Bedenkt u maar eens, hoe lang u hier al zit.’ Dan begin je eindeloos te piekeren. Zou het waar zijn, zou het verzonnen zijn. En je kunt er op dat moment met niemand over spreken. Je kon al snel niet meer duidelijk onderscheiden en ordenen, omdat je zo lang geïsoleerd was. De enige die je zag en met wie je sprak, was je ondervrager. Alle andere waren er domweg niet meer. Dat heeft me ziek gemaakt. Ik ben daardoor bijna doorgedraaid. Het doel van de Stasi was, om je volledig te breken om je dan later in te kunnen zetten als spion. Zodra je in de gevangenis binnen was, was je niemand meer. Je identiteit werdvernietigd, je bestond gewoonweg niet meer. Je was nog slechts een nummer. Ik was 104‐2. Toen een Stasi‐beambte mij later een keer met m’n eigen naam aansprak, moest ik meteen huilen.

Hoe bracht u de dagen in de cel door? Ook dat is verschrikkelijk! Overdag mocht je het bed niet gebruiken. Je moest door je cel wandelen of op je kruk gaan zitten en je mocht nergens tegenaan leunen. Van tien uur ’s avonds tot zes uur ’s morgens mocht je het bed gebruiken, maar alleen liggend met je gezicht naar boven gekeerd. In een kastje boven de deur ging vervolgens elke vijf minuten een schijnwerper aan. Je leefde met een permanent slaaptekort. En als je het dan een keer waagde om jezelf om te draaien om te gaan slapen, knalde de Stasi‐beambte op de gang net zolang met de deurgrendels tot je weer wakker was. Maar dat hoorde je niet alleen van je eigen cel, maar van alle cellen op de gang. Hoe hebt u zich gevoeld? Ieder mens kan tot een bepaald punt iets verdragen. Dan grijpt je onderbewustzijn in. Toen dat gebeurde, werd mij duidelijk: je kunt niets uitrichten, je bent volledig overgeleverd. En je moet dan echt een muur om jezelf heenbouwen om dit te overleven. Dat werd ook mijn enige doel. Dan begint er een leven, zoals in een tunnel. Achter me zag ik licht, het einde. Daar wilde ik naar toe. Al het andere om me heen, rechts en links van me, heb ik geprobeerd aan me voorbij te laten trekken. Hoe verging het u na uw vrijlating? Na mijn vrijlating uit gevangenschap moest ik nog twee jaar wachten voordat ik en mijn kinderen naar het Westen konden reizen. In die twee jaar werkte ik als fotograaf bij Caritas5. Eigenlijk had men mij een baan als medewerker in een grote bakkerij aangeboden. Dat heb ik echter afgewezen. ‘Ik vind werken geen schande’, heb ik gezegd, ‘maar ik word absoluut niet meer werkzaam ten dienste van deze staat’. Toen hebben de DDRmachthebbers me gedreigd. Als ik niet binnen 4 tot 6 weken werk gevonden zou hebben, dan zou ik in de ‘Arbeitserziehung’6 terecht komen. Dat zou weer 2 tot 5 jaar tuchthuis betekenen, want in de DDR waren er namelijk officieel geen werkelozen en associalen. Die zaten allemaal in tuchthuizen. De katholieke kerk heeft me toen geholpen en voor me bemiddeld zodat ik bij Caritas aan de slag kon. Zo had ik tenminste een beetje inkomen voor mezelf en m’n kinderen. We konden in ieder ge‐ val in ons huis blijven wonen. Toen ik naar West‐Duitsland was vertrokken in 1980, moest ik eerst weer aan de slag zien te komen in mijn oorspronkelijke beroep. Ik wilde de Stasi namelijk bewijzen dat ze mij er ondanks alles, niet onder hadden gekregen. Natuurlijk heeft mijn familie me ook geholpen. Ik heb bij vijf radio‐ en tvstations gesolliciteerd. Vier ervan reageerden direct en boden mij een baan aan. De Beierse radio was de snelste en ik wilde graag in München blijven wonen. Het trok me absoluut niet om in West‐Berlijn te gaan wonen. De muur kon ik voor mijn ogen niet meer verdragen. In West‐Berlijn zou ik overigens ook weer opgesloten zijn.7 En – zo dacht ik – München is lekker ver weg bij Berlijn en de DDR vandaan. Maar de arm van de Stasi reikte ver! In mijn Stasidossier kon later teruglezen dat ik tot 1988 door de Stasi gevolgd ben. Het werd snel duidelijk hoe. In 1992 werd namelijk een tvproductieleider van de Beierse radio ontslagen. Hij was in het geheim medewerker van de Stasi… Hoe verwerkt u uw verleden? Ik kon hierover meer dan 20 jaar niet spreken, mijn kinderen ook niet. Die zijn tot op de dag van vandaag nog steeds enigszins geblokkeerd, maar er komt een moment dat je het moet verwerken. Dat is ook heel belangrijk, want dit hoofdstuk van het leven kun je niet zomaar onder het tapijt vegen. Heel veel voormalige gevangenen van de Stasi kunnen deze tijd echter gewoonweg niet verwerken, of ze zijn daar door hun huidige gezondheidstoestand niet meer toe in staat. Sommigen zijn emotioneel zo geblokkeerd, dat ze absoluut geen woord kunnen uitbrengen over deze periode. Ik moet me echter nu voortdurend met mijn gevangenschap bezighouden. Ik moet het uitleggen, ook aan mezelf. En zo zijn de rondleidingen die ik nu doe, en het boek dat ik nu aan het schrijven ben, zeker een deel van de verwerking. Als tijdgetuige werk ik nu enkele dagen per week in mijn oude gevangenis; het is momenteel een Gedenkstätte. In tegenstelling tot de volledige isolering van destijds ben ik nu nooit meer alleen in de gevangenis. Als ik mijn oude cel binnenga en een groep bezoekers meeneem, ervaar ik dat als therapie. Ik ben daarmee begonnen, nadat ik in 2001 voor het eerst na 1977 deze gevangenis weer bezocht. We kregen toen een lezing van een historica. Die klopte echt niet. Toen dacht ik: ’Ik vertel de bezoekers liever zelf wat ik toen ervaren heb. Als journalist kon ik dat niet doen. Nu wel. 5

Een organisatie die mensen in nood helpt, opgezet vanuit de Rooms-Katholieke Kerk.

6 Werkopvoedingskamp. 7 West-Berlijn

was omringd door de DDR.

Ossi´s verlangen terug naar de DDR Opmerkelijk genoeg verlangen Ossi's terug naar Oost‐Duitsland van voor de val van de muur Het is een van de meest dramatische experimenten in de moderne geschiedenis geweest: deel een land in tweeën, laat een helft zich ontwikkelen in een systeem van democratie en de vrije markt, de andere in een systeem van onderdrukking en staatsplanning, en zie wat gebeurt. Met de ondergang van de DDR (en alle andere communistische staten) werd na veertig jaar duidelijk welk systeem beter werkte, maar wat opvalt is hoe groot de verschillen na nog eens twintig jaar – de helft van de bestaansperiode – eigenlijk nog zijn. Ik was afgelopen week in Dresden, een keurig opgeknapt stadje (dat zichzelf overigens blameerde door haar UNESCO‐ranking te verliezen dankzij een slecht geplaatste brug), samen met Leipzig een voorzichtig lichtpuntje in een gebied dat ondanks naar schatting 1 biljoen (!) euro aan West‐Duitse investeringen toch maar achter blijft lopen. Hoogopgeleiden Het probleem met Oost‐Duitsland lijkt niet zozeer dat het na twintig jaar eenheid economisch nog steeds lichtjaren verwijderd is van West‐Duitsland (het BBP per capita is 71 procent van West‐Duitsland, tegenover 67 procent tien jaar terug), maar dat er zo weinig toekomst is. Jonge hoogopgeleiden kunnen geen baan vinden en trekken naar het Westen; sinds de eenwording zijn al bijna 2 miljoen Oost‐Duitsers naar het Westen getrokken. In sommige regio’s zijn er pakweg 30 procent minder jonge vrouwen tussen de twintig en dertig jaar. Kansrijk Die denken betere kansen te hebben in het Westen (en hebben een feilloze neus voor het uitkiezen van kansrijkere partners, geholpen door het beeld van de geemancipeerde Wessi en de werkeloze, bierdrinkende Ossie met snor en mat. En zonder jonge vrouwen stort het geboortecijfer in: met lege scholen en een oudere bevolking (in bepaalde plaatsen gestegen van 35 jaar in 1989 naar 48 jaar in 2008) tot gevolg. Complete stadsdelen worden in de kleinere Oost‐Duitse steden met de grond gelijk gemaakt. Oost‐Duitse plaatsen zien er nu netjes uit, maar komen leeg over. Ostalgie Met zulke economische en demografische cijfers kun je niet anders concluderen dat veertig jaar Sovjet‐overheersing het land heeft geruïneerd, en toch komt nostalgie naar de DDR – hier Ostalgie genoemd – opvallend veel voor. Dit richt zich vooral op de sociale regelingen in de DDR: iedereen had een baan, een huis en kinderopvang was bijvoorbeeld goed geregeld, waarmee dus niet het hele systeem ‘slecht’ was. Alsof een gezin dat zomaar in de gevangenis werd geplaatst na veertig jaar zegt: ja goed we zaten we in de bak, maar vader had een baan als knijper‐maker, we hadden een dak boven ons hoofd en op de kinderen werd iedere dag gepast. Democratisch? Uit een recent onderzoek onder meer dan vijfduizend scholieren bleek bovendien dat de meeste Duitse scholieren weinig idee hadden van hoe de situatie in de DDR was. Velen dachten bijvoorbeeld dat de DDR‐regering democratisch gekozen was, of dat de Stasi een geheime politie was zoals ieder land dat heeft. (Alsof bijvoorbeeld de krantenkoppenknippers van de AIVD in grote getalen gaan martelen om informatie los te krijgen, documenten van miljoenen burgers aanleggen of kinderen opstoken om hun ouders te verraden.) Schurkenstaat Over het algemeen waren de meningen over de DDR positiever in Oost‐Duitse staten, maar het mooie was: hoe meer kinderen leerden over de DDR, hoe beter zij deze schurkenstaat konden beoordelen. Het hoofdpunt van zorg is daarmee dat dit nauwelijks schijnt te gebeuren, terwijl het echt niet zo ingewikkeld is: gewoon Oost‐Duitse vluchtelingen hun verhaal laten doen. Waarom waagden zij hun leven om uit zo’n sociale heilstaat te ontsnappen? Vrije markt In ieder geval is dit experiment een duidelijke waarschuwing voor alle mensen die oproepen tot het inwisselen van het huidige systeem van de vrije markt, nu de meest extreme, Anglo‐Amerikaanse variant van het kapitalisme keihard heeft gefaald. Bovendien: de uitkomst is ook dat West‐Duitsland het met haar Rijnlandse model eigenlijk niet slecht heeft gedaan. (Elsevier 29‐06‐2009)

Wie heeft er nou niet gehoord van het wereldberoemde KaDeWe? En hoe kom je bij de internationale, en wat goedkopere, winkels? In de beperkte tijd die er is om heerlijk te gaan winkelen is het wel fijn om te weten bij welke winkels je zeker geweest moet zijn. Op Kurf端rstendamm zijn veel bekende kledingwinkels zoals de Zara en de H&M en ook bekende merken als Dolce & Gabbana. Ook winkels die niet in Nederland zijn, vind je hier. De winkel Tally Weijl ligt bijvoorbeeld vol koopjes voor de dames. De kurf端rstendamm is een lange, brede straat met veel kleine zijstraatjes die uitkomt op de Tauentzienstrasse. De Tauentzienstrasse is het verlengstuk van de Kurf端rstendamm met ook allerlei verschillende winkels. Aan de Alexanderplatz ligt het winkelcentrum Alexa, met 180 winkels. De bekende kledingwinkels zijn present en ook zijn er veel unieke winkels met tassen en schoenen. Er zijn ook 17 restaurants, want van shoppen krijg je trek. Alexa is te herkennen aan het rode interieur. Het KaDeWe (Kaufhaus des Westens) is met zes verdiepingen een van de grootste warenhuizen van Europa en ligt aan de Wittenberg Platz. Het is heel luxueus en heeft een groot assortiment van wel 380.000 artikelen, het enige nadeel is dat de prijzen nogal hoog liggen. Dit is een winkel waar je echt geweest moet zijn in Berlijn! Mocht het slecht weer zijn dan zijn de winkelcentra Arkaden aan de Potsdammer Platz of het Europa Center aan de Winterfeldtplatz leuk om te winkelen. Als de regen is opgehouden loop je zo van het Europa Center naar de bekendste weekmarkt van Berijn. Op deze multiculturele markt is van alles te koop, van fruit tot meubilair! Het is zeker een aanrader om hier overheen te lopen!

ä ! ?

ö ! ü ä é

… !

Tadaaa, hiernaast zie je de beruchtste snack van Berlijn: de Berliner Currywurst! Dit is een heerlijke worst, geserveerd met currypoeder en currysaus of tomatensaus, eventueel met een broodje of patat erbij. Berucht zijn ze, en dat omdat door de curry de worst behoorlijk pittig kan zijn. De Berliner Currywurst is eigenlijk overal wel te koop. Het bekendste verkooppunt is Curry 36, bij het station Mehringdamm. Maar je kunt ze ook op veel ander drukkere plaatsen in Berlijn kopen. Bij de meeste verkooppunten kun je aangeven hoe pittig je de curryworst wilt hebben… Weetje: In Berlijn is een heus currywurstmuseum… Jaja, die currywursten hebben het ver geschopt!=)

Waarschijnlijk herken je de lekkernij op de foto hiernaast al. Juist, een Berliner Bol! Bijna Goed! De officiele Berlijnse naam voor deze zoete lekkernij is Berliner Pfannkuchen. Maar in Nederland ken je hem vast als Berliner Bol. Het is een gefrituurde deegbol, gevuld met banketbakkersroom en een soort van jam of marmelade. Het deeg wordt gemaakt van ei, melk en boter, dat wordt dan gefrituurd. De vulling komt er later in en als hoogtepunt komt er nog wat poedersuiker op. Dan heb je de echte traditionele Berlijnse bol! Weetje: Inwoners van Berlijn zul je nooit horen zeggen: “ich bin ein Berliner“, waarmee je eigenlijk zegt dat je de lekkere Berlijnse lekkernij bent in plaats van een inwoner van Berlijn. Als je wilt zeggen dat je een inwoner van Berlijn bent zeg je namelijk “ich bin Berliner(in)“. Ook iets typisch wat ze alleen in Berlijn kennen, een Berliner Boulette. Zo’n boulette heeft nog het meeste weg van de Hollandse gehaktbal. Het verschil zit hem in de uien, daar zitten er nogal veel van in. Bouletten zijn te koop bij de meeste worststandjes en bakkerijen, je kunt ze natuurlijk ook zelf maken met dit recept voor Berlijnse Bouletten.

Hallo Leute! Ik ben Erwin en een paar jaar geleden ben ik van Nederland naar Berlijn verhuisd. Aan mij is gevraagd of ik jullie wat wil vertellen over de Duitse eetgewoontes en leuke restaurantjes en theehuisjes in het centrum van Berlijn. Net als in Nederland kennen de Duitsers het ontbijt, de lunch, de brunch (meestal op zondag) en het diner. Bovendien hebben ze aan het eind van de middag nog Kaffee und Kuchen. Het ontbijt verschilt niet veel van het ontbijt in Nederland. Als je zelf voor het ontbijt moet zorgen kun je prima naar de vele bakkertjes in Berlijn gaan, waar het aanbod varieert van belegde broodjes tot zoete broodjes. De brunch wordt vooral op zondag gedaan en daarom gaan we snel door naar de lunch. Het is gebruikelijk om een warme maaltijd te eten. Daarom heb ik 2 verschillende tentjes voor jullie uitgekozen. Als eerste heb ik een tentje met een typische Duitse snack: de Bratwurst. Elke Berlijner weet waar hij zijn curry-worst vandaan moet halen, want sinds 1949 wordt “Curry 36” tot de beste worstenkraam van Berlijn gerekend. Buiten de enorme variatie van verse worsten kun je bij deze kraam ook andere Duitse specialiteiten kopen, zoals aardappelsoep of schnitzel. Kortom wil je echt van een Duitse snack genieten ga dan naar Curry 36! Mehringdamm 36 Het andere tentje waar ik voor gekozen heb is niet echt een lunch tentje, maar ook heel gezellig. Het winkeltje heet Cupcake Berlin en is te vinden in de Krossener StraBe. Dit is het eerste en gezelligste Cupcake winkeltje in Berlijn. Naast de cupcakes verkopen ze ook heerlijke taartjes, gebakjes, brownies enzovoort. Rond vier uur ‘s middags is het hier ook altijd heel druk, want deze tijd staat in Duitsland voor Kaffee und Kuchen. Krossener StraBe 12 Naast deze tentjes zijn er een heleboel andere winkeltjes, restaurantjes en terrasjes waar je kunt genieten van de echte Duitse specialiteiten. Voor het avond eten heb ik iets gekozen waar ik van uit ga dat jullie allemaal wel lekker vinden. De Mac Donald. Er zijn veel Mac Donald’s in Berlijn dus ik heb er 3 voor jullie uit gekozen die in de buurt van het centrum zitten. 1. Karl-Liebknecht Straße 13 2. GrunerstraBe 20 3. U-Bahnhof Alexanderplatz 1 In Duitsland tref je veel buitenlandse eetgelegenheden aan. Zo zijn er veel Aziatische, Chinese, Amerikaanse en nog een tal andere restaurants aan. 36

Er staat ons een lange busreis voor de boeg. Er zullen wat scheten gelaten worden en gelachen maar het is niet de bedoeling dat we ons berlijnies gaan vervelen. Er word natuurlijk wel een film gedraaid maar met calvijn films weten we het maar nooit. Daarom hebben we een aantal dingen bedacht die je kan gaan doen als je je gaat vervelen.

Wie ben ik? Je buurman of buurvrouw neemt iemand in gedachten, jij moet door vragen te stellen er achter zien te komen wie de persoon is die je buurvrouw/buurman in gedachten heeft. Er mag alleen met nee en ja geantwoord worden. Probeer het puntje van je elleboog een lik te geven, de gene die dit lukt trakteer ik op een snoepje. Ik ga op excursie en ik neem mee: Om de beurt zeg je wat je meeneemt op vakantie. Elke keer moeten de vorige genoemde items ook in de lijst genoemd worden. Als je een item fout noemt of vergeet ben je af en gaan de anderen verder. Rug tekenen: Teken met je vinger iets op iemand zijn rug en hij of zij moet raden wat het is. Ik zie ik zie wat jij niet ziet. een potje unoâ&#x20AC;&#x2122;en, dit kan je wel met wat meer personen doen. Luciferdoosje door geven. de personen op de voorste stoel hebben een lucifer doosje. Op een start teken geven ze lucifedoosje op hun neus en dan gene naast hun door. Zonder hun handen te gebruiken. de volgende geeft het weer door naar achter. En zo verder. de stoelen rij die is als eerst van achter is heeft gewonnen. De genen die is gelukt op zijn elleboog te likken kan naar mij toe komen. veel kusjes van Pieter van den Hoek 38

Kleur het bordje van jouw opleiding groen!

 exkursion,  deutschland,  zelte,  campingplatz,  schlafen,  besuchen,  geschichte,  einkaufen,  berlin,  frondienste,    

kalterkrieg, plaudern, geselligkeit, lacheln,  bibelmeditation,  kochen

Zoals je wellicht weet spreekt men in Duitsland geen Nederlands maar Duits. Dit kan soms voor onhandige situaties zorgen als je de Duitse taal niet goed spreekt… Daarom hebben we voor jou speciaal een mini-nood-woordenboek samengesteld. Hiermee zul je je in de meeste situaties aardig kunnen redden! Nederlands

Duits

Waar is de w.c.?

Wo ist die Toilette?

Ik ben de bus kwijt!

Ich bin den Bus verloren!

Ik zoek mijn begeleider!

Ich suche meinen Begleiter!

Ik heb geen geld meer.

Ich habe kein Geld mehr.

Waar is de McDonalds?

Wo ist der McDonalds?

Kent u mij?

Kennst du mich?

Ik ben verdwaald.

Ich habe mich verrirt.

Dat lust ik niet!

Das mag ich nicht!

Je hebt mijn jas aan.

Sie haben meinen Mantel an.

Dat is van mij!

Das ist mein!

Help!

Hilfe!

Waar ben ik?

Wo bin ich?

Waar is de uitgang?

Wo ist der Ausgang?

Niet doen!

Nicht tun!

Hoeveel kost dat?

Wieviel kostet das?

Moet ik ook hebben!

Muss ich auch haben!

Wat is de kortste weg?

Was ist der kürzeste Weg?

Politie!

Polizei!

Waar is het politiebureau?

Wo ist die Polizei?

Pardon!

Entschuldigung!

Ik hou van jou!

Ich liebe dich!

Met jou wil ik wel een beschuitje eten.

Mit Ihnen möchte ich gern einen Zwieback essen.

Leukerd!

Spaßerd!

Bedankt.

Danke.

Alstublieft.

Bitte.

Ik kom uit Nederland.

Ich bin aus Niederland.

Ik ben op excursie.

Ich bin auf Klassenfahrt.

Dit bijbelstudierooster kun je gebruiken voor je stille momenten. De Bijbelgedeelten houden verband met het thema: ‘Ik ben..’-uitspraken van Jezus. Maandag

Joh. 14:1-6

Dinsdag

Joh. 10:1-15

Woensdag

Joh. 6:40-59

Donderdag

Joh. 8:12-20

Vrijdag

Opb.1:8-18

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

God maakt zich daardoor aan jou bekend God zegt daarin wie jij bent Alleen door de Bijbel vind je de weg terug naar God De Bijbel leert ons de bedoelingen van Gods tegenstander De Bijbel leert ons hoe we geestelijk kunnen groeien De Bijbel is Gods snoeimes De Bijbel leert hoe we op aarde behoren te leven De Bijbel geeft zich op de toekomst (wereld / gemeente / Israël) Uit de Bijbel leren we de wil van God

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Zorg voor eigen Bijbel Bid om de Heilige Geest Lees volgens een Bijbelrooster (bijvoorbeeld in deze week met bovenstaand schema) Begin met kortere eenvoudige gedeeltes (zoals hier in het schema) Wees een dader van het Woord (doe wat de Heere je opdraagt) Lees vanuit de vraag: Wat kan ik hieruit leren?

1. Het gebed als 2. Het gebed als 3. Het gebed als 4. Het gebed als 5. Het gebed als 6. Het gebed als 7. Het gebed als 8. Het gebed als 9. Het gebed als 10. Het gebed als

capitulatie verootmoediging schuldbelijdenis bede om hulp voorbede geestelijke strijd gemeenschap met God dankzegging lofprijzing aanbidding

Jezus als de Weg , de Waarheid en het Leven Jezus als de goede Herder Jezus als het Brood des Levens Jezus als het Licht van de wereld Jezus als de Eerste en de Laatste

Thema : Ik ben de Heere, uw God… Zie Numeri15:41 en Deuteronomium 5:6 Numeri 15 Bevel om een teken aan de klederen te dragen 37 En de HEERE sprak tot Mozes, zeggende: 38 Spreek tot de kinderen Israëls, en zeg tot hen: Dat zij zich snoertjes maken aan de hoeken hunner klederen, bij hun geslachten; en op de snoertjes des hoeks zullen zij een hemelsblauwen draad zetten. 39 En hij zal ulieden aan de snoertjes zijn, opdat gij het aanziet, en aan al de geboden des HEEREN gedenkt, en die doet; en gij zult naar uw hart, en naar uw ogen niet sporen, die gij zijt nahoererende; 40 Opdat gij gedenkt en doet al Mijn geboden, en uw God heilig zijt. 41 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland uitgevoerd heb, om u tot een God te zijn; Ik ben de HEERE, uw God! Deuteronomium 5 1 En Mozes riep het ganse Israël, en zeide tot hen: Hoor, Israël! de inzettingen en rechten, die ik heden voor uw oren spreek, dat gij ze leert en waarneemt, om dezelve te doen. 2 De HEERE, onze God, heeft een verbond met ons gemaakt aan Horeb. 3 Met onze vaderen heeft de HEERE dit verbond niet gemaakt, maar met ons, wij die hier heden allen levend zijn. 4 Van aangezicht tot aangezicht heeft de HEERE met u op den berg gesproken uit het midden des vuurs, 5 (Ik stond te dier tijd tussen den HEERE en tussen u, om u des HEEREN woord aan te zeggen; want gij vreesdet en klomt niet op den berg) zeggende:

voor het vuur

6 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland, uit het diensthuis uitgeleid heb. 7 Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben. Enz. Op de reis van Egypte naar het beloofde land heeft de HEERE zich geopenbaard op de berg Sinaï. Het is de plaats waar de HEERE de tien geboden of de tien woorden aan het volk gegeven heeft. Daar sprak Hij de voor ons zo bekende woorden : “Ik ben de HEERE, uw God…” Vraag 1 Reden van vertrek. Lees Exodus 13: 17 t/m 22 God leidde het volk niet via de kortste (handels-)route naar Kanaän terug, maar via een omweg (door de Rode Zee, langs Horeb). a. Welke reden voor het vertrek uit Egypte is er? (Ex 3: 7, 8 / Ex 5: 1, 3). b. Welke reden voor de omweg is er? (Ex. 13:17) c. Zouden er nog meer redenen kunnen zijn? Wat moest het volk leren? Hoe wil de Heere ons dichterbij Hem brengen?

Vraag 2 Leiding. Lees Exodus 13: 21-22 en Exodus 14: 18-22 De Israëlieten konden dag en nacht zien dat God hen leidde. Waar was de wolk- en vuurkolom voor nodig? (Ps 105:39 / Ex 14:19 / Jes 4: 5, 6) b. Wij hoeven tot nu toe geen volksverhuizing mee te maken, we hebben geen wolk- en vuurkolom. Toch leidt God Zijn volk (Zijn kinderen) nog steeds. Hoe? (Rom 8: 14-16) 43

c. Wat stel jij je voor bij Gods leiding in iemands / jouw leven? (Ex 3 : 11, 12) d. Zijn er in jouw omgeving (christelijke) jongeren die de leiding van de Heere niet (meer) nodig hebben voor hun levensreis? Wat kan hiervan de oorzaak zijn? e. Hoe zouden Paulus (Ef. 3: 14-21) en Kaleb (Num 13:30) hierop reageren ? Wat zou jij hieraan kunnen doen ? (Jes.6:8)

Vraag 3 Dichtbij en toch ver weg? Lees 1 Kor. 10: 1-7 a. Wat bedoelt Paulus hier in vers 4? b. Wel dichtbij God, wel water uit de steenrots gedronken, maar toch heeft God in het meerder deel van hen geen welgevallen gehad! Hoe komt dat? (Joh 4: 13-26) Wat is het verschil tussen Num15:41 en Deut 5:6? Wat leer je hiervan?

Thema: Ik ben de ware Wijnstok. Lezen: Johannes 15: 1-8 Jezus staat kort voor Zijn lijden en sterven. Hij wil dat Zijn volgelingen zullen weten en begrijpen wie Hij voor hen is. Deze keer willen we kijken naar Jezus ’ woorden “ Ik ben de ware Wijnstok ” . Voor ons is de wijnstok een onbekend beeld, maar voor Zijn volgelingen een voorbeeld uit het dagelijks leven, dat ze allemaal kenden. Wat wil Jezus ons met deze woorden leren? Kom, lees en studeer. 1. ) Jezus zegt dat Hij de ware Wijnstok is, Zijn Vader is de Landman. A. Wat is de functie van een wijnstok? Hoe ziet een wijnstok en de ranken eruit? B. Hoe belangrijk is Jezus als Wijnstok voor jou? C. Wat doet Jezus voor ons door de Wijnstok te zijn? ( Joh. 15:4 ) D. Wat zijn de taken van een landman? ( Joh. 15:2, Tit. 2:14, Efeze 5:26 ) Wat betekent het dat in deze vergelijking de Vader de Landman is? E. Vertrouw je de Landman, om Zijn werk aan jou uit te oefenen? 2. ) Die in Mij blijft, en Ik in hem, die draagt veel vrucht, want zonder Mij kunt gij niets doen. A. Hoeveel keer in vers 1-8 zegt Jezus “ Blijf in Mij ” ? Wat wil Hij daarmee zeggen? B. Welke vruchten worden hier bedoeld? ( Joh. 15: 8,11, Gal. 5:22,23, Efeze 4:2, Kol. 3:12-15, 2 Petr. 1:5-11 ) C. Zie jij vruchten bij jezelf en/of bij anderen? D. Wat als je geen vruchten draagt? ( Joh. 15:2 )

Lezen: Johannes 11 : 1-26 Weer een uitspraak van de Heere Jezus waarin Hij zijn Godheid laat zien. We gaan deze Bijbelstudie nadenken over: Ik ben de Opstanding en het Leven…….. Wie in Mij gelooft zal leven……… Gelooft gij dat?....

Vraag 1. Wat is volgens jou leven? Wat voor leven bedoelt de Heere Jezus hier? ( Joh. 1:4; Joh. 15:5 ) . Ik ben de Opstanding en het Leven. Dat is het thema van het Johannes evangelie. Je kunt het heel vaak lezen. Zoek maar eens op: Joh.1:4; Joh. 3:16; Joh.1 4:6; Joh. 5:24; Joh 6:56,57 Welke vind jij het mooiste?

Vraag 2. Wat zou het betekenen als Jezus niet was opgestaan? 1 Cor. 15: 14-18 Maar Jezus is opgewekt!! Wat betekent dat voor ons? Zondag 17 vraag 45.

Vraag 3 Lees weer Johannes 11: 25-27 De Heere eindigt vers 26 met een vraag. Gelooft gij dat? Deze vraag geldt ook voor ons persoonlijk. Er komt ook een antwoord: â&#x20AC;? Ja Heere ik geloof â&#x20AC;? . Wat betekent het dat je gerechtvaardigd bent door het geloof?

Opwekking: Ik bouw op u songtekst Ik bouw op U mijn schild en mijn verlosser niet eenzaam ga ik op de vijand aan (sterk in uw kracht gerust in uw bescherming ik bouw op U en ga in uwe naam 2X) Gelovend ga ik eigen zwakheid voelen en telkens meer moet ik uw kracht verstaan (toch rijst in mij een lied van overwinning ik bouw op U en ga in uwe naam 2x) Ik bouw op u mijn schild en mijn verlosser Gij voert de strijd, de huld' is u gewijd (In 't laatste uur zal 'k zegevierend ingaan in rust met u die mij hebt voortgeleid.2x) oorspronkelijke tekst: Be still in my soul

Ik wil zingen van mijn Heiland Ik wil zingen van mijn Heiland, van Zijn liefde, wonder groot, Die Zichzelve gaf aan't kruishout, en mij redde van de dood. Refrein Zing, o zing van mijn Verlosser, met Zijn bloed kocht Hij ook mij, aan het kruis schonk Hij genade, droeg mijn schuld en ik was vrij. 'k Wil het wonder gaan verhalen, hoe Hij op Zich nam mijn straf; hoe in liefde en genade, Hij 't rantsoen gewillig gaf. Refrein 'k Wil mijn dier'bre Heiland prijzen, spreken van Zijn grote kracht, Hij kan overwinning geven over zond' en satans macht. Refrein Ik wil zingen van mijn Heiland, hoe Hij smarten leed en pijn, om mij 't leven weer te geven, eeuwig eens bij Hem te zijn. Refrein Tekst: Joh. de Heer Muziek: J. McGranaham © Joh. de Heer & Zn.

Opwekking: Heer, U bent mijn leven Heer, U bent mijn leven de grond waarop ik sta Heer, U bent mijn weg de waarheid die mij leidt U woord is het pad de weg waarop ik ga Zolang U mijn adem geeft, zolang als ik besta Ik zou niet meer vrezen, want U bent bij mij Heer, ik bid U, blijf mij nabij ‘k geloof in U, Heer Jezus, geboren uit de maagd eeuwige Zoon van God, die mens werd zoals wij U die stierf uit liefde, leeft nu onder ons en met God de Vader en verenigt met uw volk Tot de dag gekomen is van uw wederkomst dan brengt U ons thuis in Gods rijk Heer, U bent mijn kracht, de rots waarop ik bouw Heer, U bent mijn waarheid, de vrede van mijn hart En niets in dit leven zal ons scheiden Heer Zo weet ik mij veilig, want uw hand laat mij nooit los Van wat ik misdaan heb, heeft U mij bevrijd En in uw vergeving leef ik nu Vader van het leven, ik geloof in U Jezus de Verlosser, wij hopen steeds op U Kom hier in ons midden, Geest van liefde en kracht U die via duizend wegen ons hier samen bracht En op duizend wegen, zendt U ons weer uit Om het zaad te zijn van Godsrijk Heer ik kom tot U Heer, ik kom tot U, hoor naar mijn gebed. Vergeef mijn zonden nu en reinig mijn hart. Met Uw liefde, Heer, kom mij tegemoet, nu ik mij tot U keer, en maak alles goed. Zie mij voor U staan, zondig en onrein. O, Jezus raak mij aan, van U wil ik zijn. Jezus op Uw woord, vestig ik mijn hoop. U leeft en U verhoort, mijn bede tot U. Tekst: J. Visser Muziek: G. Whelpton

Opwekking: 'k stel mijn vertrouwen ‘K stel mijn vertrouwen op de heer, mijn God. Want in zijn hand ligt heel mijn levenslot. Hem heb ik lief, zijn vrede woont in mij. ‘K zie naar hem op en 'k weet: Hij is mij steeds nabij.

Zoals je op het programma kunt zien is donderdagavond alweer de laatste avond dat we in Berlijn zulle zijn. Nadat we terugkomen zijn uit de stad zullen we eerst gaan barbecueën met elkaar. Daarna willen met de groep levend Stratego gaan spelen! Wanneer we daar klaar mee zijn zullen we gezellig bij het kampvuur kruipen!

Elk team heeft z'n eigen speelveld waar een vlag verstopt moet worden. Minimaal 1 en maximaal 2 meter boven de grond. Als vlag kun je een theedoek gebruiken. Doel van het spel is om de vlag van de tegenpartij te stelen en naar je eigen terrein te brengen. Er wordt niet om de vlag gevochten, de enige manier om de vlag terug te veroveren is via het tikken. Elke speler krijgt willekeurig een kaartje van één van de spelleiding, op het kaartje staat de rang, zie hieronder. Als een speler een andere speler tikt, moeten ze beide elkaars rang laten zien. De hoogste en sterkste wint en krijgt het kaartje van de verliezer. Die moet dus weer terug naar z'n speelveld om bij de spelleiding een nieuw kaartje te halen. Bij gelijke rangen gebeurt er niets en kunnen ze weer verder op jacht. Ook wordt hierbij soms gekozen om de kaartjes om te ruilen en de spelers een nieuw kaartje te laten halen bij de spelleiding. Er zijn echter een paar uitzonderingen. Zo is er de bom, de bom kan alle andere "personen" verslaan, met uitzondering van de mineur. De mineur is in staat om de bom onschadelijk te maken en kan dus zijn kaartje afpakken. Ook de spion is een uitzondering, deze staat het laagste in de rangorde, en kan dus door iedereen getikt worden, behalve de maarschalk. De spion is instaat om de maarschalk uit te schakelen. Aantal 1 4 6 7 8 9 6 10 2 6

Naam Maarschalk Generaal Majoor Kapitein Luitenant Sergeant Mineur Verkenner Spion Bom

Rang ********* ******** ******* ****** ***** **** *** ** *

Extra info

kan de bom uitschakelen kan Maarschalk uitschakelen kan niet tikken

Studie Stamnr Klas

Roepnaam

G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G A5 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4 G H4

Dyonne Marisca Jonathan den Jos Renate Wendy Lourens Anne-Louise Jochem Wilmine Willemijn Jorian Huibert Arnella Sigrid Jonathan Rosanne Wouter Alice Johnny Arne Arinda Rosalie Marjolein Juriaan Ellianne Amandy Nick Benjamin Jos Milou Lydia Steef Marijke Pieter Ron Nicole Jos Jaap-Willem Arjan Marnel Tamara Anton Harm Job Leon Willemijn Pieter Hans Lisa Rianne

12640 10693 10680 10574 10551 10698 10554 11026 10608 10860 10887 10684 10579 10685 12472 10530 10839 10566 10688 10689 10543 10690 10850 10594 10957 10851 11082 10549 11144 10524 13189 11123 11625 10457 10981 10936 11613 10985 11298 10569 10485 10899 11546 10845 11115 11245 10593 10595 10959 10747 10960

ga5b ga5b ga5b ga5c ga5a ga5b ga5a ga5a ga5b ga5a ga5a ga5b ga5b ga5c ga5a ga5b ga5c ga5a ga5b ga5c ga5b ga5a ga5b ga5b ga5b ga5a ga5a gh4d gh4c gh4a gh4a gh4b gh4e gh4a gh4e gh4e gh4d gh4c gh4b gh4d gh4a gh4e gh4a gh4c gh4d gh4e gh4e gh4e gh4e gh4b gh4b

Tussenv Achternaam Bakker Bellen Boer van de Breevaart de Bruijne van Dam Dek Dekker van Dijk Dommisse Geijtenbeek Gunst van der Hart de Heer van Hoek van Iwaarden Janse Muskee Schot Schot van Setten Verwijs de Visser van Vliet van de Wege Weststrate de Wolf Bezuijen van Dijk Flikweert Flipse van Gurp Houtekamer den Herder van den Hoek Jongeneel Lindhout van der Meij Meijer Nieuwdorp van Pagee Sinke Uijl de Visser de Visser de Visser de Visser Voorwinden Westenberg Wisse (Wa) Wiskerke van

E-mailadres

Mobiele nummer

dyonne-x@hotmail.com mariscavanbellen@hotmail.com J.denboer1995@gmail.com jos@vandebreevaart.com cldeb@hotmail.com wendyvandam_14@hotmail.com lourensdek@gmail.com annetjed@live.nl langhors@gmail.com wilminedommisse@live.nl wil_g@live.nl jorian_95@hotmail.com hvdhart@gmail.com arnelladeheer@gmail.com sigrid.van.hoek@gmail.com jonathanyese@hotmail.com roosjanse@gmail.com wouter.muskee@gmail.com aliceschot@hotmail.com johnnyschot1@hotmail.com arnevs_95@hotmail.com arindaverwijs@gmail.com rosaliedevisser@gmail.com marjolein.vv@hotmail.com juriaanvdw@hotmail.com ellianne@kliksafe.nl amandy-de-wolf@hotmail.com nickbezuijen@hotmail.com benjaminvd@live.nl beertjedebeer@gmail.com milouflipse@zeelandnet.nl lydiavangurp@hotmail.com steefhoutekamer@gmail.com marijkedenherder@live.nl pieter_510@hotmail.com ronjongeneel@hotmail.com nicole_lindhout@hotmail.com josvandermeij@live.nl jaap-willem1996@hotmail.com arjannieuwdorp@hotmail.com MarnelVPagee@hotmail.com tamarasinke@solcon.nl antoontj95@hotmail.com harm.devisser@hotmail.com jobdevisser_@hotmail.com leon.de.visser@hotmail.com willemijndv@zeelandnet.nl pietervoorwinden@hotmail.com hanz2202@live.nl lisawisse11@hotmail.com ri.anne.95@live.nl

06-39874070 06-11891149 0611502107 0650940838 0621903055 0629105214 06 29228406 0621964952 0640145545 0621958010 0625301800 0625481783 0650843826 06-15361926 0629114205 0611973384 0627555319 0631337109 0611891232 0621970418 0611937483 06-31282682 06-25150183 0621351983 0615480940 0631174499 0622073452 0642030833 0611967790 0614229955 06-18691103 0611961579 0634536708 0622682544 0614486084 0611990270 0626542688 0681245931 0645049037 0622260083 0611509922 0628321926 0623138207 0629268584 0633863764 0627146524 0611967638 0641103460 0611128203

Naam

Roostercode

Telefoonnummer

E-mail adres

L. Janse

JSL

06-41464671

jsl@calvijncollege.nl

J. ten Cate

CTE

06-19595976

cte@calvijncollege.nl

T. van Middel-

MID

06-50864594

mid@calvijncollege.nl

A. Lamper

LAM

06-12502495

lam@calvijncollege.nl

M. Bloemhof

BLM

06-53574612

blm@calvijncollege.nl