Jak wyglądały nadzorczynie SS? Wizerunek niemieckich nazistowskich strażniczek obozowych
we współczesnych sztukach wizualnych Joanna Czopowicz J
Pierwsze wizerunki nadzorczyo SS powstawały w obozach…
Krystyna Karier (Polska), FKL Ravensbrück, 1945
… i tworzone były przez więźniarki nielegalnie, z narażeniem życia. Dziś są wyjątkowym świadectwem okrutnej rzeczywistości Zagłady.
Nina Jirsíková (Czechy), FKL Ravensbrück
Ilustracje nadzorczyo tworzone były przez więźniarki z różnych krajów: Polski, Francji, Czech, Holandii, Ukrainy…
Jeannine Garreau (Francja), FKL Ravensbrück Rysunek na skrawku niemieckiej gazety „Das Schwarze Korps”.
Wiele z tych prac powstało w obozie dla kobiet Ravensbrück, który był także ośrodkiem szkoleniowym dla nadzorczyo SS.
To Frank Stolz (Holandia), FKL Ravensbrück
Na ‘obozowych’ rysunkach można rozpoznad sceny z udziałem nadzorczyo, które…
… przeprowadzają apele…
… szczują psy na więźniarki…
Maja Berezowska (Polska), FKL Ravensbrück, 1945
… lub pilnują więźniarek w czasie pracy.
Nina Jirsíková (Czechy), FKL Ravensbrück
Helen Ernst (Niemcy), FKL Ravensbrück
Atrybutami nadzorczyo na rysunkach tworzonych przez więźniów są: - Czarna, długa peleryna z kapturem - Wysokie, czarne oficerki - Pies służbowy - Narzędzia tortur: baty, pejcze, kije…
France Audoul (Francja), FKL Ravensbrück
Nina Jirsíková (Czechy), FKL Ravensbrück
Jeanne Letourneau (Francja), FKL Ravensbrück, 1943
Także w powojennych pracach plastycznych autorstwa polskich artystów, byłych więźniów, pojawiały się wizerunki nadzorczyo SS:
Mieczysław Kościelniak „Sortowanie butów” z cyklu „Dzień więźniarki”, 1950
Władysław Siwek „Selekcja kobiet w Birkenau”, fragment, 1950
„Kobiety-wrony, kobiety-kruki”
Janina Tollik „Odwszenie przed sauną”, Oświęcim 1950
Ella Libermann-Shiber „Zählappel!”, 1945-1949 Janina Tollik „W drodze do pracy”, 1991
Najprościej nadzorczynię SS rozpoznad po długiej, czarnej pelerynie, która stała się „skrótem myślowym” stosowanym w ilustracjach byłych więźniów.
Sylwetki nadzorczyo SS pojawiły się w wielu powojennych filmach fabularnych. Niestety, w niektórych z nich można zauważyd błędy dotyczące właściwego wyglądu nadzorczyo.
Najlepszymi przykładami filmów fabularnych, gdzie nadzorczynie SS wyglądają poprawnie są:
„Zastihla mě noc”
„Ostatni etap”, reż. Wanda Jakubowska, 1947 „Zapamiętaj imię swoje” , reż. Siergiej Kołosow, 1974 „Zastihla mě noc” , reż. Juraj Herz, 1985 …ponieważ w tych filmach: - Kostiumy nadzorczyo odpowiadają autentycznym uniformom - Ukazany jest realizm miejsca (sceny kręcone były na terenach dawnych obozów) - Zachowana jest poprawnośd językowa (Niemcy mówią po niemiecku, Polacy po polsku, Czesi po czesku itd.) - Przywołano specyficzną „gwarę obozową” oraz pokazano zachowanie każdej z grup (np. sadystyczne nadzorczynie) „Zapamiętaj imię swoje”
W filmie „Ostatni etap” wystąpiły dwie młode kobiety grające postacie nadzorczyń SS :
Aleksandra Śląska i Janina Maris-Tomiak. W kolejnych latach obie zostały znanymi aktorkami teatralnymi. Śląska całe życie związana była z warszawską, a Marisówna z poznańską sceną teatralną.
Janina Marisówna jako nadzorczyni SS „Ostatni etap” (1947), www.fototeka.fn.org.pl
Janina Marisówna jako łączniczka AK Fotografia aut. Edwarda Tomiaka, wrzesień 1944. Zgrupowanie AK „Żywiciel”, www.1944.pl
Kiedy kręcono sceny do filmu „Ostatni etap” , z udziałem młodziutkiej Aleksandry Śląskiej (22) jako Oberaufseherin, w tym samym czasie prawdziwa Maria Mandl (35) czekała w więzieniu Montelupich na rozpoczęcie procesu sądowego… Czy Mandl była świadoma, że na terenie Birkenau kręcone są realistyczne sceny z udziałem polskiej aktorki odgrywającą ją samą sprzed zaledwie trzech lat? Tego nie wiadomo… Aleksandra Śląska jako Oberaufseherin Mandl „Ostatni etap” (1947), www.fototeka.fn.org.pl
Maria Mandl w czasie procesu, 1947 Kadr z kroniki filmowej.
Nieznajomość realiów obozowych oraz niedokładna konsultacja historyczna skutkują poważnymi błędami w filmach. Najbardziej zauważalnymi błędami są te dotyczące kostiumów historycznych. W filmie „Za kratą są zielone drzewa” zarówno więźniarki, jak i nadzorczyni, noszą niepoprawne stroje. Uniform nadzorczyni to strój służbowy kobiety z formacji pomocniczej „SS-Helferin”.
Najpoważniejsze błędy w filmach: - mylenie kobiet z formacji „SS-Helferin” z formacją „SS-Aufseherin” (zarówna jedna, jak i druga formacja były obecne na terenie obozów koncentracyjnych, ale w innym charakterze!) - czarne uniformy nadzorczyń ze stopniami wojskowymi/runami SS/swastyką - trupia czaszka na furażerce u nadzorczyń - nadzorczynie mówiące po polsku do więźniarek („Lista Schindlera”, 1993)
„Za kratą są zielone drzewa” reż. Magdalena i Rafał Kołodziejczyk (2018) „PECHMARIE – Das Leben der Maria Mandl” (2018) nemada.at „Zapamiętaj imię swoje” (1974)
Po zapoznaniu się z wybranymi współczesnymi filmami fabularnymi można wysnuć smutny wniosek: im nowsza produkcja, tym więcej w niej rażących błędów kostiumowych, językowych, scenograficznych…
Całkowite zaprzeczenie wizerunku nadzorczyni SS! „Playing for time” (1980) Shirley Knight jako Oberaufseherin Mandl.
Ani to nie jest SS-Aufseherin ani nawet SS-Helferin …
Przykładowe błędy w filmowym umundurowaniu personelu pomocniczego SS.
„Nieobojętni” (2018) reż. Mirosław Krzyszkowski/Bogdan Wasztyla Fot.: Jarosław Fiedor
„Pasażerka”, Yekaterinburg 2016
„Pasażerka” czyli nadzorczyni SS w sztuce operowej
„Pasażerka”, Drezno 2017
„Pasażerka”, Opera Narodowa, Warszawa 2010
„Pasażerka” autorstwa Zofii Posmysz, to także: - słuchowisko radiowe (Teatr Polskiego Radia ,1959) pt. „Pasażerka z kabiny 45”, w którym głosu Lizie użyczyła Aleksandra Śląska,
- powieśd napisana w 1962 roku, - film fabularny z 1963 roku, reż. Andrzej Munk/Witold Lesiewicz, - opera wystawiana na deskach wielu międzynarodowych teatrów, polska premiera odbyła się w 2010 roku w Teatrze Wielkim w Warszawie.
„Pasażerka”, Frankfurt 2018
Projekty kostiumów do opery „Pasażerka”.
Nadzorczynie SS w komiksie Niewiele wizerunków obozowych nadzorczyń można zobaczyć na kartach komiksów opowiadających wydarzenia z czasów Holokaustu. Sylwetki nadzorczyń SS pojawiły się jedynie na kilku ujęciach w komiksie Pascala Croci pt. „Auschwitz”. Nadzorczynie w tym komiksie „krzyczą” do więźniarek po niemiecku, noszą też całkiem poprawne uniformy z czarnymi pelerynami. Realistyczna, dynamiczna i nieco „upiorna” kreska dopełnia uczucia grozy. Niektóre kadry w komiksie nawiązują bezpośrednio do filmu „Lista Schindlera”.
„Auschwitz” , Pascal Croci, 2004, fragment.
Czy sprawcy Zagłady mogą byd bohaterami komiksowymi? Obecnie wciąż trwa dyskusja: czy komiks jako opowieść obrazkowa jest właściwym sposobem na przedstawienie historii Zagłady?
„SCHNELL! Wichtige Fakten über SS-Aufseherin Irma Grese” (2007)
„Pornografizacja” Holokaustu w sztuce pop-kultury * Wyraźny podział na dominację i uległośd (nawiązanie do współczesnych praktyk BDSM) * Kobiety-sprawczynie jako obiekt męskiego pożądania * Pejcz, wysokie buty i niemiecka czapka oficerska jako erotyczne atrybuty kobiet-sprawczyo * Nazistowskie symbole: orły, czaszki, swastyka * Problematyka przymusowej prostytucji więźniarek lub przemocy seksualnej wobec kobiet z personelu SS
„Bezpieczna kryjówka” czyli nadzorczynie SS w balecie "Bezpieczna kryjówka", to historia dwóch sióstr - Corrie i Betsi ten Boom, która wydarzyła się w 1944 roku w holenderskim mieście Haarlem. W czasie wojny siostry ten Boom ukrywały kilkoro swoich żydowskich sąsiadów w małej komórce w ich własnym domu. Niestety, ktoś wydał miejsce ukrywania Żydów (tytułową kryjówkę), a tym samym właścicielki mieszkania. Obie siostry wraz z tymi, którym ratowały życie, zostały wywiezione do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück…
„Bezpieczna kryjówka” Oświęcimskie Centrum Kultury (2018) www.ock.org.pl
Grupa baletowa z USA „Ballet Magnificat!”
... a jak naprawdę wyglądały nadzorczynie SS? Zdjęcie z „Albumu Karla Höckera”, adiutanta komendanta KL Auschwitz. Międzybrodzie Bialskie, maj 1944.
Kobiety na tej fotografii to NIE SĄ nadzorczynie! To jest żeński personel pomocniczy formacji „SS-Helferin”. Te kobiety nie miały bezpośredniej styczności z więźniarkami. Były pracownicami biurowymi, stenotypistkami, radiotelegrafistkami… Ich obecność na terenie obozów wskazuje na nie jako na SPRAWCÓW udziału w zbrodni ludobójstwa.
Nadzorczynie z Ravensbrück Fotografie archiwalne
Od lewej: Maria Enserer (1940), Franziska Buchinger (1940) oraz Elfriede Huth (1944). W Ravensbrück już w 1939 roku wprowadzono psy służbowe jako pomoc dla nadzorczyń.
Zdjęcia: Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück
Zdjęcia: Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück
Fotografie portretowe nadzorczyń FKL Ravensbrück Każda nadzorczyni, która ukończyła szkolenie na terenie obozu Ravensbruck, otrzymywała oficjalny Ausweis czyli legitymację służbową ze zdjęciem. Upoważniała ona do noszenia broni palnej i potwierdzała członkostwo nadzorczyni w strukturach SS-Gefolge.
Erika Boedecker Kierowniczka polskiego bloku nr 13.
Nadzorczynie w czasie wolnym od służby Pomimo tego, że nadzorczynie nie mogły fotografować siebie na terenie obozu koncentracyjnego, a tym bardziej nie mogły robić zdjęć więźniarkom, próbowały różnymi sposobami ominąć ten zakaz. Zachowało się wiele zdjęć kobiet z personelu pomocniczego, które pozują do zdjęć razem z koleżankami lub swoimi psami służbowymi. Służba dla nadzorczyń była dla nich samych zwyczajną pracą. Wolny czas po pracy spędzały na zakupach, spacerach po okolicznych lasach i odpoczynku. SS-Aufseherin Hilde Hulan
Rekonstrukcja historyczna jako sposób edukacji o Holokauście Pokazuje dokładny wizerunek SPRAWCÓW (kultura obrazkowa)
Sprawcy przestają byd anonimowymi osobami (naziści czyli kto?)
Odpowiada na potrzeby produkcji filmowej/teatralnej oraz ekspozycji muzealnej Aktywizujące metody edukacji historycznej
Problematyka rekonstrukcji: osoby odtwarzające sylwetki niemieckich żołnierzy (zwłaszcza z SS) z czasów II wojny światowej często są posądzane o gloryfikację nazizmu, zbyt mocne identyfikowanie się z odgrywaną przez siebie postacią oraz o przenoszenie rzeczywistości wojny (języka) na współczesne życie. Czy wojna może byd zabawą/hobby? Inscenizacje historyczne jako widowisko pokazujące coraz krwawsze i brutalniejsze epizody.
Oryginał i kopia
SS-Aufseherin Anna Enserer FKL Ravensbrück, 1940
Projekt ‘Hilde’ Rekonstrukcja uniformu nadzorczyni SS, 2018
Dziękuję za uwagę i zapraszam do obejrzenia strony internetowej dotyczącej historii formacji SS-Aufseherin: www.ssaufseherin.blogspot.com