De Kuip leeft
Een onderzoek naar het wonen in het eerste moderne voetbalstadion
Jarno Schellenberg
De Kuip leeft Een onderzoek naar het wonen in het eerste moderne voetbalstadion
Afstudeerwerk Rotterdamse Academie van Bouwkunst Student: Jarno Schellenberg Afstudeercommissie: Voorzitter: Robert von der Nahmer (RAVB) Afstudeermentor: Robert Winkel (Mei Architecten) Externe crictici: Herman de Kovel (De Kovel archticten) Gert Jan te Velde (Van Schagen Architecten)
14 november 2014 - Jarno Schellenberg
inhoudsopgave Inleiding
2
De opgave
7
Analyse
15
Ontwerp
33
Wie wil er wonen?
45
Bouwtechnische uitwerking
63
Gevels
69
Bijlage
79
Inleiding
6
In een periode waarin voornamelijk werd gesproken over de locatie van de nieuwe Kuip heb ik mijzelf als opgave gesteld de potentie van het bouwwerk ‘de Kuip’ te onderzoeken. Het wonen heb ik daarbij als middel gebruikt, omdat dit voor iedereen herkenbaar is. Gaandeweg het onderzoek heeft de discussie over de Kuip zich in een rap tempo ontwikkeld. De discussie is gekanteld van nieuwbouw naar vernieuwbouw. De opgave tot het omvormen naar een woongebouw is daarmee wellicht minder relevant geworden, maar daar tegenover is mijn mening over hoe er moet worden omgegaan met de Kuip alleen maar gegroeid. De flexibiliteit van de Kuip wordt alom geroemd; ik ben echter van mening dat door de verbouwing in 1994 al belangrijke kwaliteiten van het stadion zijn opgeofferd. Ik heb dan ook sterke twijfels over een vernieuwbouwing van de Kuip: er zullen vermoedelijk nog meer unieke kwaliteiten opgeofferd worden en ik vraag me dan ook af hoeveel er van de oorspronkelijke Kuip zal blijven bestaan. Voor de Kuip als woongebouw is een doelgroep snel gevonden. Voor Feyenoord-fans zijn de historie en nostalgie van de Kuip onmiskenbaar, zij zullen hier daarom ook graag willen wonen. Rotterdammers kijken naar de industriële uitstraling en de goede bereikbaarheid van de Fanatieke Feyenoord supporters, het Legioen, staan altijd als één collectief achter hun club
7
Kuip, zij zien dat de Kuip veel potentie heeft als huisvesting. De Kuip heeft echter meer te bieden: op basis van architectonische eigenschappen en het typische woonklimaat dat een stadion met zich meebrengt, is wonen in de Kuip ook interessant voor andere doelgroepen. De Kuip - in de volksmond ook wel ‘het beste stadion’ genoemd - is een plek waar veel mensen samen emotie beleven. Deze collectieve ervaring vraagt dan ook om een invulling waar collectiviteit een belangrijke rol speelt. Ten eerste wordt het veld teruggegeven aan de stad in de vorm van een openbare buitenruimte waar overdag vrij kan worden gesport en gerecreëerd. Ten tweede wordt de tribune teruggegeven aan de bewoners als een collectieve buitenruimte waar gewoond en geleefd kan worden. Ten slotte zal de originele monumentale entree, met aansluitend de nostalgische zalen, worden omgevormd tot horecagelegenheid waar iedereen te gast mag zijn. Wonen in de Kuip is typisch en uniek. Het stadion kent geen hoeken, alleen maar bochten. Vanuit elke woning beleeft men dan ook een typische en unieke ervaring. De woningen op de begane grond hebben een eigen tuin in het stadion. Als men de gevel aan de tuinzijde opent, komt het stadion letterlijk de huiskamer in. De woningen De in 1956 toegevoegde lichtmasten welke moeiteloos opgaan in de kranen van de haven van Rotterdam
8
onder de tribunes bij de eerste en tweede ring hebben hun voordeur in een gat in de tribune: zij hebben letterlijk een venster het stadion in. Keer op keer wanneer men de woning verlaat, komt met het stadion binnen. Aanvullend de staalconstructie en de onderzijde van de tribune als unieke elementen Ăn de woning. De skyboxen - die tevens de constructie verstijven – vormen glazen verbindingen tussen de tribunes. Vanuit de skybox is het panorama compleet. Wie de lijnen van de tribunes volgt, stopt pas bij het zien van de eigen meubels: wonen kan letterlijk Ăłp de tribune van de Kuip. Dit onderzoek is zeer pragmatisch begonnen: hoogten, oppervlakten en voornamelijk veel woningen maken. Telkens weer ontdekte ik een argument om minder woningen te maken. Elk argument had te maken met de waardering voor her originele: waardes die belangrijk zijn om te behouden. Deze zoektocht heeft geresulteerd in een ontwerp waarin de belangrijkste culturele, monumentale en architectonische kenmerken terugkomen. Ik ben nog meer gaan houden van de Kuip: een liefde die verder gaat dan de akoestiek en de explosie bij een doelpunt. Een liefde voor de lichte en luchtige constructie van het eerste moderne voetbalstadion, dat erg belangrijk is geweest voor de beleving van het voetbal.
De lichte en luchtige constructie die door de eindeloze bochten unieke ruimten vormen
9
10
De opgave
Mindmap gemaakt op 8 november 2013 11
Verschillende plannen ontwikkeld voor en tijdens het afstudeertraject
3
1 2
4
7
5
8
6
9
1. Benthem en Crouwel 2. Zwarts en Jansma Architects 3. BAM 4. Urbanisten 5. VolkerWessels 6. VVD fractie Rotterdam 7. Het Nieuwe Stadion 8. KCAP 9. Red de Kuip
12
De opgave
De afbeelding uit een opinie stuk symboliseert het gesprek wat gevoerd werd toen deze opgave vorm kreeg. Bij het formuleren van de opgaven werd er over niets ander gesproken als het nieuwe stadion. De Kuip werd letterlijk overlopen en vergeten. Gedurende het afstudeerproces is deze discussie radicaal veranderd. Een half jaar later werd de eerste persconferentie van ‘ de verkenners’ door Wim van der Sluis met het onderstaande citaat geopend. ‘De verkenners’ hebben gekeken naar de haalbare voorstellen voor een nieuw stadion en hier een advies over uitgebracht naar Feyenoord en de verwanten partijen. Vanaf dat moment is juist een nieuw stadion geen onderdeel meer van het gesprek. Inmiddels zijn zelfs concrete plannen gekozen en zal er snel een definitief ontwerp afgerond worden. Dit ontwerp zal gebruikt worden om diverse processen en vergunningaanvragen in gang te zetten. afbeelding - platform VOER (Govert van der Heijden)
“... Er is geen draagvlak voor Nieuwbouw, want wij hebben geen goede plannen ontvangen wat te doen met de oude Kuip...” Wim van der Sluis ‘de verkenners’ persconferentie over de Kuip 2 april 2014 13
Historische referenties Muzaffarabad Pakistan - tentenkamp in een stadion na een aardbeving
plattegrond van Nimes, Frankrijk, ten tijde van de transformatie
In het boek Architecttura Della Cita van Aldo Rossi worden enkele voorbeelden van hergebruik toegelicht. Hieruit wordt duidelijk dat de opgave niet nieuw is, stadions en arena’s worden al van oudsher om gevormd tot woongebouw. Het amfitheater in Nimes is tijdens een lange periode van burgeroorlogen op deze manier omgevormd tot een klein stukje stad. Het stadion vormde daarbij de verdedigingsmuren waarbinnen men 14
hedendaagse luchtfoto van Lucca, ItaliĂŤ
zich veilig voelde. Het spel, de entertainment waren plots van ondergeschikt belang. Het bouwwerk is in Nimes het belangrijkst en heeft een transformatie ondergaan. Het amfitheater is daarbij zelfs het startpunt geweest van de oprichting van een gehele stad. Een ander voorbeeld dat door Aldo Rossi wordt genoemd in Architecturra Della Cita is het centrum van
Osaka stadium Japan
Lucca. In Lucca ligt in het centrum een ovaal plein. Dit plein kent zijn oorsprong vanuit de spelen welke hier jaarlijks georganiseerd worden. Deze traditie is zo sterk dat deze ruimten al eeuwen lang behouden is gebleven. De rand heeft wel vele transformaties ondergaan, het bouwwerk van de oorspronkelijke arena is daarbij niet meer te herkennen.
Recente referentie
foto’s van Highbury in Londen, Engeland
15
Sonneveldhuis, Rotterdam
Bospolderflat, Rotterdam
Unesco monument, de Van Nellefabriek in Rotterdam 16
de telefooncel, landelijk toegepast
Aanstelling architecten in 1934 Leen van Zandvliet was de voorzitter met de visie, een modern echt voetbal stadion. Hij bleek op een gegeven moment in zijn slaap wakker te zijn geworden met een idee en dat snel op papier getekend te hebben. Dat idee heeft hij binnen de club voorgesteld en zo is het balletje gaan rollen. Bij het moderne vooruitstrevende idee zijn de architecten Brinkman en Van der Vlught gezocht.
Leendert C. van der Vlugt (1894-1936) 40 jaar
Johannes A. Brinkman (1902 - 1949) 32 jaar
Rotterdamsch Nieuwsblad, 31 maart 1932
voorzitter Feyenoord L. van Zandvliet (1889-1948) 45 jaar 17
18
Analyse
19
Waarderingen de Kuip De Kuip, een Rotterdamse icoon. iconische waardering
Generator voor stedelijke ontwikkeling. stedenbouwkundige waardering
Een gesloten bouwvorm zonder hoeken geeft het gevoel van oneindigheid. morfologische waardering
De lichte en luchtige staalconstructie zorgt voor detail, ritme en dynamiek. ruimtelijkee waardering
Bij het besluit voor vernieuwing is evenaring niet goed genoeg. monumentale waardering
Economische zware tijden vragen om een Nieuwe Zakelijkheid. architectonische waardering
De verbondenheid van collectiviteit aan het stadion. nostaligische waardering
De alzijdigheid van het stadion, zelfs het dak als tribune is een zichtzijde. morfologische waardering
De minimale constructie met potentie. constructieve waardering
20
21
Waardering, wonen en het sublieme. Waardering In een eerder stadium heb ik diverse waarderingen benoemd. Door het benoemen van deze waarderingen ben ik steeds meer gaan inzien hoeveel bruikbare kwaliteiten het stadion reeds in zich heeft. Het goed en juist gebruiken van deze kwaliteiten is dan ook erg belangrijk. Het heeft mij geleerd om dicht bij het stadion te blijven. Voornamelijk de iconische waarde van het stadion is dermate belangrijk voor de stad, dat een nieuwe grote wijziging of toevoeging geen juiste oplossing zou zijn. Juist het stadion zichzelf laten zijn maakt het uniek en zorgt voor een woonervaring die niet voorkomt in nieuwbouw. De actuele discussie waar deze opgave uit voortgekomen is, is deels bepaald door het huidige economisch klimaat. Wij leven in een periode waarin alles wel overwogen gebeurd en niks zomaar verspilt wordt. Echter is een deel van het beantwoorden van een vraag ook het anticiperen op de context waarin de vraag gesteld wordt. Het mogelijk maken van het faseren van de opgave zorgt ervoor dat wanneer het stadion morgen leeg komt te staan, er binnen bijvoorbeeld een jaar woningen in gerealiseerd kunnen worden. De leegstand zou daarbij beperkt zijn. Dit maakt het onderzoek bruikbaar en relevant binnen de huidige discussie en actueel in de ontwikkelingen die plaatsvinden binnen ons vakgebied. Origineel behouden entree de Kuip uit 1937 22
Sublieme ervaring Waar wij het woord subliem in de Nederlandse taal kennen met de betekenis “hoogst voortreffelijk” (Van Dale) heeft dit in de historie en voornamelijk op filosofisch vlak een hele andere betekenis. Het woord kent zijn oorsprong in de vroege filosofie van Aristoteles. Daar werd het gebruikt om grootse natuurlijke verschijningen aan te duiden die dermate imposant en groot zijn, dat deze verschijningen angst aanjagen. Waar het voor mij interessant wordt, is op het moment in de 18de eeuw dat de Ierse schrijver en politicus Edmund Burke in 1757 het boek schrijft: “A Philosophical Inquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful”. In dit boek maakt hij voor het eerst de koppeling tussen het woord subliem en het schone. De omschrijving van het woord subliem, waar het grensgebied waar de emoties van angstaanjagend en prettig elkaar raken, valt volgens mij goed te reflecteren op de Kuip. Een zoektocht naar het behoud van de grote schaal, welke ver ligt van de menselijke schaal en toch prettig is om in te wonen en een plezierig gevoel geeft om te zijn. De ervaring van de schaal door het behoud van leegte is daarbij ook een belangrijk item. Het zorgen voor een sublieme leegte is daarbij één van de belangrijkste criteria om dit tot een geslaagd project te maken. Sublieme ruimte bij het Salk Institute in San Diego door architect Louis I. Kahn 23
Stedenbouwkundige analyse
Autoverbindingen
Verbindingen stadiondriehoek De Kuip ligt midden op een driehoek gevormd door het spoor en 2 hoofd ontsluitingswegen die direct op de ring van Rotterdam aansluiten. De bereikbaarheid van het centrum en de ontsluiting de stad uit is prima geregeld. De ontsluitingen zorgen alleen wel voor een eiland waar het stadion op ligt.
24
Treinverbindingen
Centrum ontwikkenling op kop van Zuid
Wijken rondom de stadiondriehoek Rotterdam Zuid heeft de laatste 20 jaar een enorme transformatie ondergaan. In ieder geval waar het gaat om het gezicht van Rotterdam de kop van Zuid. De laatste jaren is ook de rest van Rotterdam onder handen genomen, deze transformatie is echter nog niet afgelopen. De kuip-ontwikkelingen kunnen hier een grote impuls aan meegeven.
Focuswijken vanuit de landelijke overheid
25
Toekomstplannen gemeente Toekomstplannen voor de stadion driehoek zijn er in overvloed. Zo zijn er plannen voor een verbinding met de Erasmus Universiteit. Dit zal de Brienenoordbrug enorm ontlasten van het locale verkeer. De Brienenoordbrug kan zo nog meer een snelle verbinding naar Breda, Den Haag en Utrecht worden. Op langer termijn moet deze ingreep bijdragen aan de ontwikkeling van Rotterdam Zuid. Vooral studenten zullen de woonwijken in Rotterdam Zuid interessanter gaan vinden vanwege de nabijheid van de Universiteit.
n
tio sta
26
ity
De genoemde argumenten in de visie plannen hebben echter niks te maken met het stadion. Voornamelijk de impuls die het Rotterdam Zuid zal geven in zijn ontwikkeling en de stimulans voor de stadiondriehoek als woongebied zijn de belangrijkste argumenten voor de verplaatsing van het intercitystation van Blaak naar de Kuip.
erc int
Ook het ontwikkelen van een intercity station, welke op lange termijn station Blaak moet doen vergeten, is ĂŠĂŠn van de opties. De samenhang met de aanwezigheid van de Kuip is voor dit plan discutabel. Vooral of het verplaatsen van het intercity interessant, wanneer er gewoon gaat worden in de Kuip.
Erasmus Universiteit
Oriëntatie en benadering Bij het omvormen van de Kuip tot woongebouw moet opnieuw gekeken worden naar het adres van de Kuip. De twee ontsluitingswegen welke boven en onderlangs de stadiondriehoek lopen zijn even belangrijk, maar hebben een totaal ander karakter. De bovenste verbinding van het centrum naar de snelweg en is volledig gericht op een snelle doorstroming. De weg is ingericht met zo min mogelijk kruisingen en hoofdzakelijk stoplichten welke een groene golf in gang kunnen zetten.
Centrum Rotterdam
selaa
n
De Veranda
Beije
rland
De onderste verbindingsweg is één van de enige weg die Rotterdam Zuid op een horizontale wijze verbindt. Ingericht om direct de woonwijk te voeden. Deze weg is heel geschikt om de Kuip aan te verbinden. Verder gezien de ligging van de Kuip binnen de stadiondriehoek ligt deze weg ook het dichtbij het stadion.
De verbindingsweg van zuid
Keizerswaard
De voorzieningen op de Veranda, Keizerswaard en Beijerhandselaan liggen gespreid rondom het stadion. De voorzieningen zijn echter allen van een totaal verschillende aard. De Beijerlandselaan en het Keizerswaard zijn beide winkelgebieden om boodschappen te doen. De winkels aan de Beijerlandselaan zijn gericht diverse culturen. Het Keizerswaard zijn veelal landelijke winkel ketens.
27
Beleving stadion Mijn eigen herinnering van een bezoek aan een wedstrijd een jaar of 16 geleden.
Ruim een uur voor de wedstrijd kleed ik mij om, meestal warm om de lange koude zit door te komen. Samen met mijn vader loop ik de tuin uit, op weg naar het stadion. Het is een klein half uurtje lopen. We gaan vroeg weg, in de hoop de drukte voor te zijn. Mijn vader heeft graag dezelfde plek als altijd. Onder in de hoek van vak EE, op de tweede ring. Tijdens het wandelen verschijnen steeds meer mensen uit de zijstraatjes. Iedereen is op begeeft zich een weg naar het stadion. Al snelt groeit het uit tot een aardige stroom van mensen. Aangekomen bij de Olympiaweg merk ik dat mijn vader stevig doorloopt. In de verte achter de voetbalvelden zijn de lichtmasten al te zien. Wij slalommen tussen de mensen door en lopen verder. De weg buigt naar rechts en vervolgt parallel aan het spoor. Aangekomen bij het viaduct zie ik de eerste kraampjes met Feyenoord spullen, zichtbaar achter de donkere ruimte onder het viaduct. Daar verschijnt het stadion, op het moment dat wij onder het viaduct uit in het licht stappen, imposant als altijd. Het voorplein krioelt van de mensen, sommigen kopen nog snel even een Feyenoord sjaal, anderen wachten tot hun groep compleet is. Mijn vader koopt nog snel even een
28
programmaboekje, onder aan de trap. We lopen in één keer door naar de toegangscontrole. De rij lijkt lang voor de draaipoortjes, maar de rij gaat snel. In de rij krijg ik mijn seizoenkaart en we gaan naar binnen. Door de draaipoort op naar het fouilleren. De steward legt zijn hand op mijn muts en zegt “loop maar door”. Nu kijk ik voor me, omhoog langs de constructie en zie mensen op de bordessen lopen. Even geniet ik van het schouwspel, de kleine mensen druk heen en weer lopend. Ik draai mij om en zie dat mijn vader wel gefouilleerd wordt. Samen lopen we langs het stadion richting de korte zijde, bij de afgesloten uit zone. De één na laatste trap moeten wij hebben. Nogmaals wordt mij kaartje gecontroleerd en we lopen omhoog. Trap op, linksaf, weer de trap op, nog een keer en nog een keer. Er lijkt geen einde aan te komen. Dan komt het tussenbordes waar mijn benen even rust krijgen. Ik kijk naar beneden en zie de uit-supporters langskomen. Luid zingend worden de supporters naar hun vak geleid. Ik draai me om en begin aan de laatste twee trappen. Bijna bovenaan de laatste trap zie ik langzaam het mooie zicht over het veld naar de andere kant. Nog een keer zet ik even aan om zo snel mogelijk boven te zijn. Lopend door de deuren geniet ik van het uitzicht. Het stadion is nog maar voor een derde vol, maar dit maakt het niet minder indrukwekkend. Nu toch even
opletten, mijn vader loopt snel door. Wij klimmen naar onze hoek rechts onderaan het vak. Hij zoekt een weg over de tribune, een weg waar de minst een mensen zitten. Een rij omlaag paar stoelen op zij en dan nog even rij omlaag. We zijn er, nu kan ik echt genieten van het uitzicht. De wedstrijd begint pas over 45 minuten, maar dat vind ik niet erg. De tijd vliegt voorbij als mijn ogen langs de tribunes glijden. Ik ben vergeten hoe laat het is maar daar komen een paar spelers al het veld op voor de warming up. Eerst de tegen partij en een luid boegeroep overspoeld de spelers. Alleen rechts van ons, in het uitvak tussen de grote hekken ontstaat een zacht applaus. De eerste supporters van de tegenpartij hebben ook hun weg naar boven gevonden. Nog voor ze echt kunnen gaan zingen komt een stormvloed van geklap en gezang van de overkant. De eerste Feyenoord-spelers betreden het veld. Iedereen gaat staan en een luid applaus vult het stadion. De spelers zijn moeilijk te herkennen, met veel moeite stel ik de opstelling samen. De spelers lopen warm aan de andere kant van het veld. De afstand is groot: sommige spelers herken je direct aan hun haar of uitzonderlijke postuur, ook de motoriek maakt veel spelers herkenbaar. De afstand is te groot om gezichten te herkennen. Samen met andere supporters wordt de opstelling toch al vrij snel ontcijferd. Aan de andere zijde
worden 1 voor 1 de spelers toegezongen. Zij herkennen de spelers wel direct en de opstelling wordt dan ook snel bevestigd. Niet veel later gaan de spelers weer naar binnen en de spanning begin toe te nemen. Het is zover: de bel luidt door het stadion, iedereen gaat staan en het luik van de spelerstunnel gaat open. De bel gaat over in de opkomst-muziek en iedereen begint te applaudisseren. De spelers worden voorgesteld door de stadionspeaker en de wedstrijd kan beginnen. De rust is aangebroken en ik moet toch wel nodig naar de wc. Alleen baan ik mij een weg tussen de supporters. Boven aan de trap loop ik door de deuropening naar de galerij. Dikke rijen van mensen staan te wachten voor de balie om wat te eten te kopen. Iedereen is heel vriendelijk en het duurt niet lang voor ik bij de wc ben aangekomen. Het schuine plafond is duidelijk te zien. De wc’s bevinden zich onder de tribunes. Op de terugweg blijf ik toch nog even staan om naar beneden te kijken. De krioelende mensen massa is fascinerend om naar te kijken. Dan toch maar weer snel naar mijn plek. Als ik door de deuren loop moet ik toch even zoeken waar mijn vader ook al weer zit. Oh ja, ik zie hem al. Ik begeef mij de trap af en halverwege baan ik mij weer een weg tussen de stoeltjes laat de tweede helft maar beginnen. De wedstrijd is bijna afgelopen en de eerste
mensen staan op om naar huis te gaan. Mijn vader en ik blijven altijd zitten tot het laatste fluitsignaal, een paar minuten later is het zo ver. De race naar buiten kan beginnen. Eerst over de tribunes klimmen wij richting de deuren en vervolgens voetje voor voetje naar de trap toe. Even zie ik mijn vader niet meer, maar altijd zien we elkaar weer onder aan de trap. Ik ga dus rustig verder. Toch probeer ik hier en daar mensen in te halen om te kijken waar mijn vader is. Beneden aangekomen blijkt hij achter mij te lopen. We lopen richting de hekken die allemaal openstaan en kiezen de verste opening. De eerste opening is het drukst want iedereen draait daar de trap op om over het viaduct te gaan. Door de hekken zigzaggen we dwars door de menigte en komen we in de stroming terecht onder het viaduct door. De route naar huis kan beginnen, we houden het tempo hoog om op tijd thuis te zijn voor het eten. Thuis gekomen ga ik voldaan op de bank zitten. Het avontuur zit er weer op en het avondeten is bijna klaar. Jarno
Herkenning Door de lichtmasten welke ver boven het stadion en de omliggende bebouwing uitsteekt ontstaat een herkenning waar iemand moet zijn voor het voetbal. Het oorspronkelijke bouwwerk had deze lichtmasten nog niet dit is pas geĂŻntroduceerd in 1957. Het oorspronkelijke stadion bezat deze lichtmasten nog niet waardoor de hoeken ook niet geaccentueerd. Het weglaten van de lichtmasten zorgt ervoor dat de associatie met voetbal wordt afgezwakt. Ontsluiting Het stadion heeft van zichzelf een groot aantal trappenhuizen voor de ontsluiting en galerijen voor de voorzieningen voor de wedstrijd en tijdens de rust. Deze trappenhuizen zijn ontworpen om een grote hoeveelheden mensen te ontsluiten. Bij een transformatie van een woongebouw is er dus een overcapaciteit aan trappenhuizen aanwezig. Verbazing Het moment van toetreden tot het stadion, of zelfs iets daarvoor wanneer iemand door de deuren naar binnen kijkt is een heel belangrijk moment. Het moment waar de schaal het meest indrukwekkend is. Een moment waar iemand voor het eerst versteld staat van de grootsheid van het bouwwerk. Waarneming De schaal van het binnengebied is dermate groot een duidelijke herkenning aan de andere zijde wegvalt. Deze schaal zorgt voor het indrukwekkende overkomen van het stadion. Ook het ontbreken van de hoeken en geringe afstand waarmee de tribunes op het veld staan werken mee aan deze imposante verschijning. 29
Bezonningsstudie Het wonen heeft vanaf het begin van het formuleren van de opgave een leidende rol gehad. Nu in het concept is het één van de gelijke samen met de waarderingen en het sublieme. Daarbij ben ik ook van mening dat op deze manier de balans in de opgave gevonden is. De wijziging in de titel is daar ook een belangrijke wijziging. De introductie van het woord subliem is natuurlijk niet te missen. Echter is er ook een wijziging van “Wonen in de Kuip” naar “De Kuip om in te wonen”. Met deze wijziging is het de bedoeling dat de Kuip, de Kuip blijft en het theater vormt waarin gewoond kan worden. Verder zal om alle schaalniveaus het stadion het wonen huisvesten en niet transformeren tot woongebouw. Zo op het eerste gezicht lijkt het wonen naar de achtergrond te zijn verdwenen. Echter is het wonen de drijvende kracht die het voortbestaan mogelijk maakt. Het wonen biedt de mogelijkheid gemakkelijk te faseren. Het wonen in combinatie met de sfeer van het stadion, zorgt voor een doelgroep welke echt van het stadion zal houden en niet slechts als een commerciële factor zal beschouwen. Wonen zal daardoor de basis vormen voor het garanderen van een lange levensduur van het stadion.
30
Uiteindelijk blijft de opgave hoe in een erg transparant bouwwerk privacy wordt gecreëerd welke bij het wonen gewenst is. Waar de ruimten in het stadion door een staalconstructie en twee schuinvlakken worden gevormd vereist het wonen meer geslotenheid en verloop in de hoeveelheid privacy en de gesloten delen welke deze met zich meenemen. Uiteindelijk blijft het wonen de basis van de ontwerpopgave en zijn de waarderingen en het sublieme, gereedschappen om dit vorm te geven. Alleen zoals eerder aangegeven zijn deze drie onderwerpen op deze manier beter in balans.
Weergegeven schaduwvlakken Winter 21 december 09:00 10:30 12:00 13:30 15:00 Lente/herfst 21 maart 07:30 09:00 10:30 12:00 13:30 15:00 16:30 Zomer 21 juni 06:00 07:30 09:00 10:30 12:00 13:30 15:00 16:30 18:00
N
31
gemiddelde schaduwlijn
richting noorden kijkend 21 december - 21 maart - 21 juni 09:00 - 12:00- 15:00
gemiddelde schaduwlijn
richting zuiden kijkend 21 december - 21 maart - 21 juni 09:00 - 12:00- 15:00
kantel punt zon- / schaduwzijde
gemiddelde schaduwlijn
richting westen kijkend 21 december - 21 maart - 21 juni 09:00 - 12:00- 15:00
32
In deze studie zijn de staalconstructie en de schuine tribunevlakken weergegeven. Het standpunt is telkens vanaf de middenstip genomen om vervolgens een richting op te kijken. De oost richting ontbreekt omdat dit nagenoeg dezelfde resultaten gaf als de west richting. In een eerder stadium tijdens het maken van de schetsen kwam naar voren dat het maken van een getrapte variant als passen beschouwd werd voor de kuipvorm. Tijdens de bezonningsstudie heb ik dit ook getest. In het bestaande bouwwerk is het bovenstaande beeld nagenoeg nergens daadwerkelijk op deze manier te ervaren. Het gedeelte tussen de twee tribunevlakken is in de renovatie van 1993 dichtgezet met beplating. Daarbij is de plint overal dan wel met een hek, dan wel met kraampjes dichtgezet. Door het ontbreken van verticale vlakken wordt nergens daadwerkelijk de zon gevangen. Dit zorgt voor erg donkere vlakken waar alleen de constructie geaccentueerd wordt.
richting oosten kijkend 21 december - 21 maart - 21 juni 12:00- 15:00
33
Transformatie van de tribune
Originele principe tribune Brinkman en Van der Vlught gebouwd 1937
onderzoeksopstelling vertaald naar uiteindelijke perspectief 34
Huidige principe Jansma & Zwarts Architects wijziging / toevoeging van 1994
Volprogrammeren is niet de manier De tribune is niet meer dan enkele trappen en de luchtige constructie is verloren gegaan in een massief bouwwerk.
Het nieuwe principe Toevoeging van skyboxen en woning entrees met behoud van ervaring tribune.
perspectief van de uiteindelijke uitwerking 35
36
Het ontwerp
37
doorsnede differentatie bouwblok
Units in de Kuip Het gebouw is onderverdeeld in verschillende units. De units hebben allen hun eigen karakter elk gericht op een andere manier om het gevoel te versterken dat de bewoners in de Kuip wonen. De units kunnen zowel horizontaal als verticaal eindeloos geschakeld worden. Op de begane grond is vooral de tuin die overloopt in het veld kenmerkend. In de eerste ring is het voornamelijk de onderzijde van de tribunes met entree-pui als een kader om een doorzicht het stadion in te geven. In de tweede ring is het hoofdzakelijk het wonen tussen de constructie wat de woning het meest karakter meegeeft.
38
unit type A 44x 70m²
125m²
unit type B 28x 140m²
210m²
unit type C 54x 55m²
unit type D 17x 140m²
280m²
unit type E 47x 120m²
445m²
snede 1
snede 2 39
2de ring
1ste ring
begane grond
Differentatie diagram 40
collectief toegankelijk
collectief toegankelijk
openbaar toegangelijk
Ontsluitingsdiagram 41
doorsnede trappenhuis 42
lift
begane grond trappenhuis
lift
eerste ring trappenhuis
lift
tweede ring trappenhuis 43
sportclub ‘ de Kuip’ sportherstel (fysio en andere specialisten)
monumentale entree horeca functie
44
parkeergarage voor 240 auto´s (grote parkeerplaatsen 5,1m bij 2,5m)
fietsenstalling +/- 150
fietsenstalling +/- 150
45
entree fietsenberging
46
entree parkeergarage
entree parkeergarage
entree fietsenberging
47
48
Wie wil er wonen?
straatbeeld zuidzijde 49
Woning voor alleenstaande vader met dochter
Werk: webdesigner Heeft een goedlopend webdesign bureau. Werkt zelfstandig vanuit huis en is regelmatig de deur uit voor afspraken met klanten of andere zelfstandige om samen te werken.
Motivatie op te wonen in de Kuip: Gaat al jaren elke thuiswedstrijd met de ouders, broer, zussen naar het voetbal en heeft de traditie inmiddels ook aan zijn dochtertje overgedragen.
Hij wil gewoon heel graag in de kuip wonen! 50
180m²
Unit C 2x met een directe toegang tot de tribune (collectieve buitenruimte)
Unit A met tuin
51
tussen de 8m en 11m 4,6m / 4,9m
keuken 3,5m
3500
14300
2,2m 2600
8,4m
kantoor
Eerste woonlaag
slaapkamer 1 4,8 m / 4,9m
2,8m
Begane grond 52
9,2m / 9,8m
woonverdieping
Tweede woonlaag
slaapkamer 2 4,7 m / 4,8m
uitzicht vanuit unit A
uitzicht vanuit unit C 53
Woning voor alleenstaande vader met dochter
Zij is dokter Laat aan kinderen begonnen vanwege de carrière. Inmiddels 2 kinderen. Hij is Architect Probeert een eigen bedrijfje van de grond te krijgen, werkt veelal thuis. Zoontje voetbalt graag, de ouders vinden de locatie daardoor ook wel gunstig met zoveel voetbalverenigingen in de buurt. Motivatie Zij willen graag in de Kuip wonen vanwege de bijzondere woonkwaliteiten. Het uitzicht en de collectiviteit zijn samen met de goede bereikbaarheid doorslaggevend geweest.
Zijn gevallen op het bijzondere uitzicht en de veilige plek voor hun kinderen om op te groeien. 54
Unit D de skybox met een directe toegang tot de tribune (collectieve buitenruimte)
Unit B met tuin en direct toegang tot de tribune (collectieve buitenruimte)
55
tussen de 8m en 11m
slaapkamer 1 4,6m / 4,9m
7,9m
kantoor
4,6m / 4,8m
2,2m
3,1m
14,3m 1,6m 2,2m
6,2m
atelier
4,7m / 4,9m
slaapkamer 1
Begane grond 56
Eerste woonlaag
Tweede woonlaag
3,7m
5,8m
2,0m
woonverdieping
8,0m 9,6m / 9,8m
keuken
slaapkamer 3 9,6m / 9,8m
Derde woonlaag
Vierde woonlaag 57
Skybox uitzicht - type D
straatbeeld noordzijde 58
59
Stel van middelbare leeftijd
Vrijwilligers werk (man was altijd veel van huis en zij is daarom activiteiten gaan zoeken om zich bezig te houden) Zij gaat werken bij de BSO van sportclub ´de Kuip´ Schipper Na een lange tijd kapitein op een schip te zijn geweest en vaak veel van huis te zijn geweest, inmiddels een baan geaccepteerd als leidinggevende aan wal. Om zo regelmatiger te gaan werken en meer tijd met zijn vrouw door te brengen.
Zij willen hier wonen omdat het zo Rotterdams is! 60
Unit E (3st.) wonen tussen de constructie van de 2de ring met direct toegang tot de tribune (collectieve buitenruimte)
61
keuken
badkamer 3,4m
14,5m / 14,8m
6,7m
logeerkamer 3,4m
9,7m
5,0m
inloopkast
Slaapkamer
3,4m
woonkeuken
hobbykamer
9,7m
Vijfde woonlaag 62
Zesde woonlaag
63
64
65
66
Bouwtechnische uitwerking
67
1936 constructie wordt getest op vervorming 68
Constructieve samenvatting overleg Rob Doome van Pieters Bouwtechniek Delft
plaatselijke belasting van de constructie is goed mogelijk
Constructie kan 3 volledige bouwlagen dragen
toevoegen van verbinding verminderd resonatie aanzienlijk 69
vensterbank vliesgevel loopt door en bevat een dichtvlak in de vorm van geemailleerd glas
Technische uitwerking
licht vloersysteem (slimline) met aan de onderzijde een betonvlak
een niet dragende wand die alleen als brand- en geluidsscheiding functioneerd
bestaande staalconstructie
1
vloer ophangen aan bestaande constructie
betonplaat uitlaten steken voor een aanzicht gelijk aan het tribunevlak
lichte vloerconstructie (slimline) onder- en bovenzijde zijn dunne betonplaten met veel ruimte er tussen voor het verslepen van installaties
70
bestaande constructie blijft zichtbaar aan ĂŠĂŠn zijde
2
bij het bovenste deel van de tweede ring zijn zonnepanelen in de banken opgenomen
nieuw vormgegeven vliesgevel in de buitengevel op de tweede ring structurele beglazing in de binnengevel
banken door zetten voorlangs de ramen 1
dichte balustrade bij vloerranden voorzien van galerijverlichting
trekstangen aanbrengen voor de vermindering van de resonantie in de construtie
open balustrade langs verkeerszones voorzien van galerijverlichting
thermische laag onder de bestaande tribune
terugbrengen van de originele houten banken het gebruik van de buitenruimte sturen door het toevoegen van tafels
Banken doorzetten bij het overhangende gedeelte in de vorm van een pergola
2
vloeren ophangen aan de staalconstrutie indeling vliesgevel afgeleidt van de originee pui in de buitengevel ter plaatse van de begane grond en eerste ring
volledige open te vouwen kozijnen op de begane grond
71
72
Gevels
73
ontwerpschets Brinkman & Van der Vlught 74
Gelaagdheid van de gevel, de staalconstructie als hoofdlaag vliesgevel als 2de laag 75
nieuwe gevel met moderne uitstraling
76
pui met originele indeling 77
Vliesgevel als tweede laag achter de staalconstructie
78
79
Binnengevel kortezijde
80
81
82
Bijlage
Diverse schetsen en tekeningen gedurende het proces
83
OriĂŤnterende schetsen Tijdens het schetsen van diverse mogelijkheden werd al vrij snel duidelijk dat een getraptheid in het volume essentieel is om de Kuip vorm te behouden. Bij het inpakken van de staalconstructie d.m.v. een vliesgevel gaat ook te veel van de uitstraling verloren. De staalconstructie word onherkenbaar. De ervaring zal alleen nog van binnen plaatsvinden.
84
Oriënterende schetsen (2) In een verder stadium zijn enkele deel invullingen aanbod gekomen. Zo kan de monumentale entree openbaar blijven door de combinatie van commerciële functies. Een restaurant dan wel verhuur van commerciële ruimten, waarbij de entree een centraal openbaar karakter houdt.
waardoor de bestaande kuip te weinig zichzelf blijft. De vraag waarom niet iets totaal nieuws bouwen word in deze situatie heel relevant. Een horizontaal deel, onder de tribune, kan echter wel op een dergelijke manier worden ingekaderd en tentoongesteld worden in de woningen.
Een variant heb ik bekeken waarbij een deel van de staalconstructie in een centraal punt in de woning ingekaderd wordt. De woningscheidende wand kan in een dergelijk geval achter de wand geplaatst worden zodat de constructie als ornament (“kuip kunst”) voor de wand langs loopt. Het toepassen van een dergelijk ornament op deze verticale manier is echter niet acceptabel bevonden. Een geheel nieuw bouwwerk wordt op deze manier rondom de kuip geplaatst
Een andere vorm van inkaderen is het maken van een serre dan wel loggia. De staalconstructie word op deze manier ingekaderd in het uitzicht.
85
86
Ontsluiting
87
Verticale beleving Galerijontsluiting (binnengebied)
Verticale beleving
88
Galerijontsluiting (buitengevel)
Ontsluiting en massa invulling
Door het introduceren van haakse volumes word een nieuwe ervaring van de constructie gezocht. De constructie kan door toevoegingen op een maximale manier worden uitgebuit. De horizontale lijnen die kernmerkend zijn voor het stadion gaan verloren, een nieuw ritme met een kleinere schaal van tussen ruimte komt hier voor terug.
89
gracht gevuld met water
90
Randen veld ophogen, veld op een basement plaatsen. Van af het veld wordt de overgang van de tribune naar het veld aan het zicht onttrokken.
Binnengebied
hoe aantrekkelijk is het om op de begane grond te wonen?
het ophogen van de randen zorgt voor nutteloos volume
91
Vriendelijker maken van de rand verbeterd de waarneming vanaf de begane grond. verkleint het dramatisch effect
Een inverse van het idee toepassen. De rand verlagen in plaats van verhogen. Het veld oogt op afstand bereikbaar. Bij het benaderen voelt de overgang intenser dan op een afstand.
92
93
Financiële haalbaarheid bouwkosten bouwsom € 33.800.000,= bouwkosten 23.800m² (bruto opp.) a € 1.000,= bijkomende kosten € 10.000.000,= opbrengst verkoop € 50.955.000,= 21.500m² (netto opp.) a € 3.000,= ==> € 64.500.000,= (incl. btw) ==> excl btw = 50.955.000,= residuele waarde € 17.155.000,=
94
Onderhoud Feyenoord besteede de laatste 5 jaar gemiddeld € 300.000,= per jaar aan onderhoud staalconstructie Jaarlijks onderhoud €150.000,= 50% van het stadion wordt ingepakt / geconserveerd Iedereen kan een stukje Kuip adopteren! Klein stukje eigendom (inspraak v.v.e.), jaarlijkse bijdragen voor onderhoud € 965,= per jaar 135 kopers appartementen spant € 120,= per jaar, trappenhuis € 240,= per jaar adopteren van 120 spanten en 22 trappenhuizen 95
Afstudeerwerk Rotterdamse Academie van Bouwkunst Student: Jarno Schellenberg Afstudeercommissie: Voorzitter: Robert von der Nahmer (RAVB) Afstudeermentor: Robert Winkel (Mei Architecten) Externe crictici: Herman de Kovel (De Kovel archticten) Gert Jan te Velde (Van Schagen Architecten)
96