Onroerend Erfgoedplan k.ERF - Land van Water en Zand

Beleidsplan IOED

k.ERF

Land van water en zand

COLOFON Dit beleidsplan werd geschreven in opdracht van de raad van Bestuur van Cultuurnetwerk Kempen (CNEK) waar Erfgoeddienst k.ERF deel van uitmaakt.

Eindredactie en vormgeving: Team IOED k.ERF Beeldmateriaal cover: Balen: Malou (Collectie Erfgoed Balen) | Dessel: Brug 1 (Collectie Gemeente Dessel) | Meerhout: Watermolen (Collectie Gemeente Meerhout) | Mol: Zandwinning (Collectie Alex Lefevere) & Abdij Postel (Molse Kamer voor Heemkunde) | Retie: Kapel Onze Lieve Vrouw ter Sneeuw Werbeek (Erfgoedbank Noorderkempen) | Geel: Staatskolonie (OPZ Geel) & Kempisch Domein (Stadsarchief Geel) Met dank aan alle medewerkers van de gemeentelijke diensten, RLKGN, lokale bestuurders, erfgoed- en landschapsvrijwilligers die mee vorm hebben gegeven aan dit plan.

VOORWOORD Geachte lezer, In 2017 diende het intergemeentelijk samenwerkingsverband k.ERF, kort voor Kempens erfgoed, voor de eerste keer een aanvraag in bij de Vlaamse Overheid om erkend te worden als onroerend erfgoeddienst, met succes. De IOED k.ERF groeide uit tot een dynamische dienst die eigenaars ondersteunt bij het beheer van hun onroerend goed, gemeentebesturen helpt bij de ontwikkeling van onroerend erfgoedbeleid en bij inwoners de interesse voor ons Kempense onroerend erfgoed aanwakkert. We dienen met dit beleidsplan opnieuw een aanvraag tot erkenning in omdat de stad Geel toetreedt tot IOED k.ERF. We zijn er van overtuigd dat we de zorg voor ons onroerend erfgoed best samen aanpakken, over de gemeente- en zelfs sectorgrenzen heen. In onze regio is er een stevige traditie om samen te werken rond cultuur en erfgoed. IOED k.ERF schuilt onder de vleugels van het intergemeentelijk samenwerkingsverband Cultuurnetwerk Kempen (CNEK). CNEK bestaat uit de erfgoeddienst k.ERF met een cultureel én onroerend erfgoedwerking, en uit een bovenlokale cultuurdienst. De verschillende CNEK-werkingen hebben elk een eigen opdracht maar waar mogelijk en opportuun worden de krachten en expertise gebundeld. IOED k.ERF heeft bovendien een structurele samenwerking met Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete (RLKGN) rond landschappelijk erfgoed. Er is ook een sterke verwevenheid van k.ERF met onze vele lokale (erfgoed)organisaties en -experts die een actieve rol opnemen in het adviseren en uitvoeren van onze actieplannen.

Samenwerken is geen doel op zich maar een middel om onze erfgoedambities te realiseren. We hebben gemeenschappelijke noden, maar delen ook een gemeenschappelijk verhaal: het ‘Land van water en zand’.

Onze gemeenten worden letterlijk met elkaar verbonden door waterwegen zoals de Nete en de Kempense kanalen. De ontwikkeling van onze streek is onlosmakelijk verbonden met de schrale zandgrond die bewoners en grondbezitters doorheen de eeuwen intensief hebben ontgonnen. Het ‘Land van water en zand’ lag en ligt nog steeds aan de rand van het land en ook dat speelde een bepalende rol in onze streekgeschiedenis en onroerend patrimonium. Projecten die men moeilijk nabij de steden kon uitrollen, kregen in de Kempen een plek, o.a. fabriekscités, landbouwkolonies maar ook enkele belangrijke zorginstellingen. Daarnaast vind je in onze landelijke regio veel agrarisch erfgoed en sporen van (volks)devotie zoals de talrijke kapellen, monumentale kerken en begraafplaatsen.

Ons verbindende verhaal en onze erfgoedambities lees je in dit onroerend erfgoedplan dat het resultaat is van grondig studie-, analyse- en denkwerk. Ik wil de medewerkers van k.ERF en RLKGN, de bestuurders van CNEK, het gemeentepersoneel en de vele vrijwilligers die meewerkten aan dit plan bedanken. Hun enthousiasme en energie voedde dit beleidsplan. Met datzelfde enthousiasme en diezelfde energie willen we er samen zo snel mogelijk invliegen en de ambities van dit plan om te zetten naar actie op het terrein.

Voorzitter CNEK | Erfgoeddienst k.ERF, Koen Claessens

INHOUD

DEEL 1 - Omgevingsanalyse Pagina 6 t.e.m. 118

1. Geologische en morfologische context | 7 t.e.m. 17 • • • • • • •

Geologie Geomorfologie Geologie, geomorfologie, hydrologie en bodem van IOED k.ERF Bodem: de grond van de zaak Zand in alle soorten Arenosol, Podzol, Anthrosol en Histosol Conclusies

2. Historische context | 18 t.e.m. 26 • Prehistorische grafheuvels en Celtic Fields • De eerste woonkernen • Schapen en wol • Gemene gronden • Kolonisatie van de Kempen

3. Maatschappelijke context | 27 t.e.m. 37 • • • •

Bevolking Bewoning en ruimtegebruik Economie Ontsluiting

4. Beleidscontext | 38 t.e.m. 46 • Lokaal niveau • Regionaal niveau • Vlaams en internationaal niveau

5. Gemeenschappelijk erfgoedpakket| 47 t.e.m. 109 • • • • •

Integratie van erfgoed Bouwkundig erfgoed Archeologisch erfgoed Landschappelijk erfgoed Thematische aanpak 1.

2.

3.

4.

5.

6.

4

Het ontginningslandschap | ‘Van de Abdij over Kümmer tot Sibelco’ Het waterlandschap | Over beken, kanalen, wateringen en molens Het religieus en funerair landschap | Van veldkapel tot herbestemming Het agrarische landschap | Van Celtic Field tot Langgevelhoeve Het zorglandschap | Van bedevaartskapellen tot zorgkolonies Technisch thema | Een methodiek voor advies en beleid vanuit de IOED

6. Betrokken onroerend erfgoedactoren actief in de regio en planningsproces 110 t.e.m. 117 • Overheden en betrokken administraties of diensten • Lokale erfgoedverenigingen en -actoren • Het planningsproces in een notendop

7. Krachtenanalyse| 118

DEEL 2 - Onroerend erfgoedplan Pagina 119 t.e.m. 130 1. Missie | 120 2. Visie | 121 3. Doelstellingen | 123 4. Organisatiestructuur | 127

5

Deel 1

Omgevingsanalyse

Land van water en zand 6

1. Geologische en geomorfologische context We starten de omgevingsanalyse met het schetsen van de geologische en geomorfologische geschiedenis van Noord-België, en meer bepaald de provincie Antwerpen. Verder in de tekst wordt ingezoomd op het werkingsgebied van IOED k.ERF.

Geologie De oude harde gesteenten waaruit de ondergrond van Zuid-België bestaat zijn in Noord-België bedekt met jongere losse sedimenten van mariene oorsprong. In het Tertiair (vanaf 65 miljoen jaar geleden), reikte de Noordzee immers tot aan Midden-België.

Midden-België bestond uit het Massief van Brabant, dat met de Ardennen en het Eifelmassief boven de zee uitstak. Sinds die tijd

tie van Berchem). In andere periodes met bijvoorbeeld een rustige, iets diepere zee, werd zeer fijne klei afgezet (bv. de Boomse klei).

De Diestiaan-transgressie is de laatste grote zeetransgressie over België. Het Diestiaan ligt discordant op de onderliggende formaties en bedekt naar het zuiden toe steeds oudere lagen. De Zanden van Diest bestaan uit groene glauconietrijkegrove zanden, homogeen, wei-

voerden de Rijn, de Maas en ook de Schelde enorme hoeveelheden zand en klei naar de Noordzee. Dit sedimentmateriaal vulde de bodem van de Tertiaire Noordzee laag per laag op. Door het gewicht van de hoeveelheid sedimenten verzakte het onderliggende gesteente nog dieper, terwijl Zuid-België, door het materiaalverlies, traag oprees. Het zuiden en het noorden van België zijn dus geleidelijk gekanteld. De provincie Antwerpen ligt op de as van de kantelende helling.

nig kleihoudend.

In deze periode werd o.a. de Formatie van Boom, later de Formatie van Berchem, en daarboven weer de Formatie van Diest afgezet. Soms ontstonden die lagen in een zee met krachtige golfbeweging, zodat alleen grof zand werd afgezet en het fijnere materiaal wegspoelde (bv. de Zanden van Diest, Forma-

Naar het einde van het Tertiair, zo’n 1,8 miljoen jaar geleden, raakte in de provincie Antwerpen de Tertiaire zee opgevuld. Het einde van het Tertiair is dan ook het einde van mariene afzettingen. De afzettingswijzen worden steeds meer continentaal. Deze zijn minder uniform en beperkter in omvang dan mariene formaties. Op sommige plaatsen ontbreken bepaalde afzettingen, en ze wisselen ook sneller van lithologische samenstelling zodat er plaatselijk grote verschillen zijn. Hierdoor heeft elk deelgebiedje in de provincie Antwerpen zijn bijzondere fysisch-geografische opbouw en landschappelijk voorkomen.

7

Het Kwartair omvat 2 grote opeenvolgende periodes: het Pleistoceen en het Holoceen.

Het Midden-Pleistoceen is eerder een periode van erosie. Zo schuurde het beginnend Netestelsel uitgestrekte rivierdalen uit in het Tertiair substraat. Door de erosie zijn er weinig afzettingen daterend van het Midden-Pleistoceen in de provincie Antwerpen. Het Jong-Pleistoceen is vooral van belang voor de vorming van de Vlaamse Vallei. De oostelijke uitloper hiervan strekt zich uit langs de zuidelijke grens van de provincie Antwerpen (regio Mechelen).

De Holocene periode begon na de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden. Na de laatste ijstijd werden erosie door de werking van water, nl. door rivieren, landafspoeling en bronwerking en windwerking, ditmaal vanuit het zuidwesten, de belangrijkste landschapsvormende processen.

Geomorfologie Door de geleidelijke opstuwing van het Massief van Brabant in de loop van het Tertiair kwam de kustlijn in onze streken geleidelijk meer noordelijk te liggen. Op het hellend landoppervlak ontwikkelden zich, evenwijdig aan elkaar en noordwaarts stromend, de rivieren Gete, Dijle, Zenne, Dender, Schelde, Leie en IJzer. De rivieren erodeerden stelselmatig de afgezette lagen.

Het geologisch substraatmateriaal (mariene afzettingen uit het Tertiair) in Laag-België bestaat uit losse sedimenten van zand en klei.

De Boomse en de Kempense Klei bieden meer weerstand tegen erosie dan de Tertiaire zanden. Differentiële erosie zorgde ervoor dat de zachte zandlagen afgevoerd werden, terwijl de harde kleilagen als een heuvel in het landschap overbleven, waardoor het typische cuestareliëf ontstond. In de provincie Antwerpen ont8

wikkelden zich twee cuesta’s, de cuesta van de Klei van Boom en een kleinere cuesta van de Kleien van de Kempen. De cuestaruggen vormen twee oostwest verlopende heuvelruggen, nagenoeg recht en onderling min of meer evenwijdig. Tussen beide cuesta’s komt een zogenaamde subsequente depressie voor.

Deze depressie is zeer uitgestrekt; ze omvat het gehele middelste deel van de provincie Antwerpen. Het gebied is opgebouwd uit erodeerbare zandige formaties afgezet tijdens de Tertiaire periode. Een aantal rivieren werden door de cuesta’s gehinderd in hun oorspronkelijke noordelijke stroomrichting en kwamen in de oostwest verlopende subsequente depressie tussen de twee cuesta’s terecht. Zo heeft de Nete een stroombekken uitgegraven in het oostelijk deel van de depressie en Het Schijn in het westelijk deel. De waterscheidingslijn tussen beide stroombekkens ligt beneden in de depressie, ter hoogte van Ranst. Hierdoor heeft het reliëfoppervlak in de provincie de vorm van een zadel. Het ‘zadelvormig dal’ (R. Maréchal) is een term die veel gebruikt wordt in de literatuur om het algemeen beeld van het reliëf in de provincie te omschrijven. Naarmate de cuesta’s vorm kregen is het hydrografisch net in de provincie grondig en herhaaldelijk gewijzigd.

De zuidelijk gelegen cuesta van de Klei van Boom vormt de waterscheidingskam tussen het ten zuiden gelegen Demer-Dijle-Rupelbekken en de ten noorden gelegen stroombekkens van de Nete en Het Schijn. De hoogte van de cuestarug wisselt tussen 25 en 50 m.

Tussen de cuesta van Boom in het zuiden en de cuesta van de Kempen in het noorden ligt het cuestadal van Boom, een depressie waarin o.a. de vallei van de Kleine Nete een weg gevonden heeft.

Geologie, geomorfologie, hydrologie en bodem van IOED k.ERF De diepere ondergrond vormt de basis van de zandige Kempen. De ondergrond bepaalt het reliëf en werkt door tot in de bodems aan het oppervlak. Onderstaande figuur toont de tertiaire geologische kaart van het werkingsgebied van de IOED k.ERF. In tabel 1 worden dit geologisch substraatmateriaal kort beschreven. In nagenoeg al deze lagen (formatie / lid) is er wel sprake van zand, gaande van groen / bruin tot wit kwartszand. In het ‘Lid van de Maat’ en ‘Lid van Russendorp’ is er geen sprake van zand, maar zwart veen, gelinkt aan de aanwezigheid van water.

Figuur 1 | Tertiaire geologische kaart werkingsgebied IOED k.ERF

9

Naam Tertiair geologische Beschrijving laag Formatie van Diest Groen tot bruin zand, heterogeen, meerdere grindlagen, (ijzer)zandsteenbanken, kleirijke horizonten, schuine gelaagdheid, glauconietrijk, micarijke horizonten Formatie van Kasterlee Bleekgroen tot bruin fijn zand, paarse klei-horizonten, licht glauconiethoudend, micahoudend, onderaan kleine zwarte silexkeitjes Formatie van Mol Wit grof kwartszand, lignietlagen Lid van de Maat Zwart veen (spriet) op dunne kleihoudende horizont Lid van Donk Wit grof kwartszand, zeer goed gesorteerd, aan de basis kwartsgrindlaagje met kiezelöolieten Lid van Maatheide Wit grof kwartszand, zeer goed gesorteerd, dikwijls door humusinfiltratie zwartbruin verkleurd Lid van Russendorp Zwart veen Lid van Schorvoort Witgrijs fijn zand, kwartsrijk, weinig glauconiethoudend, weinig glimmerhoudend

Opp. dagzoom in IOED k.ERF (ha) 6516,41

9169,75

8577,88 528,00 2969,83

1043,44

16,49 1190,05

Tabel 1 | Dagzomende Tertiaire geologische lagen in werkingsgebied IOED k.ERF

De ecodistricten en ecoregio’s in Vlaanderen (Sevenant et al. 2002) zijn afgebakend op basis van de abiotische kenmerken klimaat, geologie, geomorfologie, hydrologie, hydrografie en bodem. Zij geven dan ook een geïntegreerd beeld van de landschappelijke eenheid van een streek en het geografisch onderscheid met andere regio’s.

Het werkingsgebied van de IOED ligt centraal in de Ecoregio van de Kempen en vormt het hart van het ecodistrict ‘Centraal-Kempisch rivier- en duinendistrict’. Een zuidelijk tip van Meerhout maakt deel uit van ‘het Zuid-Kempisch heuveldistrict’.

10

Figuur 2 | Ecoregio van de Kempen, met de verschillende districten

Quartair dekzand bepaalt het typische karakter van de Ecoregio Kempen. De zandige textuur brengt een specifiek microklimaat met zich mee (hogere dag- en lagere nachttemperaturen ten gevolge van een snelle warmteopname en -afgiftecapaciteit). De ontwatering in de zandige lagen is goed. Het reliëf in de ecoregio is overwegend vlak, maar kent ook duidelijke reliëfverschillen dankzij de duincomplexen.

Een dicht netwerk van waterlopen afgewisseld met het voorkomen van landduinen typeren het ‘Centraal-Kempisch rivier- en duinendistrict’. Het ecodistrict behoort tot het geologische Bekken van de Kempen. De geologische ondergrond bestaat uit verschillende mariene sedimentenpakketten, die tijdens het Tertiair (en het Vroeg-Pleistoceen) werden afgezet. Het betreft een dik pak zandige, glauconiethoudende en soms kleihoudende formaties met een lichte helling naar het noordoosten. Tijdens de laatste ijstijd zorgde

het permanente hogedrukgebied boven de Scandinavische ijskap voor krachtige noorderwinden, die grote hoeveelheden zanddeeltjes aanvoerden die het landschap onder een dekmantel bedekten. Deze niveo-eolische dekzanden zijn op de interfluvia slechts enkele meter dik en in de riviervalleien tot meer dan tien meter, zodat het reliëf grotendeels genivelleerd werd. Naast het eolisch transport van bodemdeeltjes over grote afstand traden er ook plaatselijke migraties en verstuivingen op. Na de laatste ijstijd veranderde de dominante windrichting van noordoost naar zuidwest, zodat de aanvoer van vers dekzand stopte. Vooral op plaatsen waar de dekmantel een tamelijke dikte had, bliezen de zuidwestenwinden het dekzand bijeen tot landduinen en oost-west gerichte dekzandruggen. Door uitwaaiing tot op de watertafel ontstonden plaatselijk depressies waar regen- en oppervlaktewater stagneerde en vennen gevormd werden.

11

Het sterk ontwikkeld waterlopenstelsel vormt een net van kwelrijke zones, de hoger gelegen interfluvia fungeren als infiltratiegebieden en de overgangen tussen rug en dal als doorstroomgebieden. De belangrijkste rivieren van het ecodistrict zijn de Grote en de Kleine Nete, die ter hoogte van Lier samenvloeien.

In de riviervalleien komt frequent een veensubstraat voor.

Het ‘Zuid-Kempisch heuveldistrict’ wordt getypeerd door het voorkomen van Diestiaanheuvels. De ontstaansgeschiedenis van het gebied situeert zich in het Diestiaan, toen in een erosiegeul van de toenmalige zee grofkorrelige, glauconiethoudende zanden als zandbanken werden afgezet. Het huidige landschap van het ecodistrict wordt dan ook gekenmerkt door een

Figuur 3 | Kaart bodemtypes. Bron: Kempenatlas

12

aantal overwegend westzuidwest-oostnoordoost verlopende heuvels, met daartussen brede moerassige depressies en beekvalleien.

Bodem: de grond van de zaak (bron: De Kempenatlas) Zand, niets dan zand. Zo zou je de Kempense bodem kunnen omschrijven. En inderdaad, zand is de essentie. Toch doen we daarmee geen recht aan de Kempen. Er bestaan immers veel soorten zand. Klei, leem, grind en veen spelen ook mee. Bovendien heeft de mens in de loop van de geschiedenis de schrale bodem sterk naar zijn hand gezet, bewoond, ontgonnen en vruchtbaar gemaakt.

De Kempense bodem is een archeologische schatkamer die we moeten koesteren. Zand is alomtegenwoordig in de Kempen.

Zand in alle soorten Aan de oppervlakte vinden we bijna overal het zogenaamde dekzand uit de laatste ijstijd terug.

Lichter, lemiger materiaal bleef ook wel wat hangen in de Kempen, maar vloog toch vooral wat verder door, tot in Midden-België. Daardoor zijn de dekzandafzettingen in het noorden van de Kempen meestal erg schrale zandpakketten, met enkel lokaal een beetje bijmenging van leem.

Meer naar het zuiden werden de afgezette deeltjes steeds fijner, wat de bodems ten zuiden van de Grote Netevallei meteen een pak vruchtbaarder maakte (lemig zand).

Maar ook nog andere zanden dan het dekzand spelen een rol in de Kempen. Het dekzand geraakte gemengd met onderliggende, oudere materialen.

• In het noorden van de Kempen zit er klei onder het zand.

• In het midden en zuiden van de Kempen gaat het er heel anders aan toe: daar zit onder de bovenste laag zand nog meer zand. Dat zand is enkele miljoenen jaren ouder dan de klei in het noorden en is afgezet in een rustige zee. Riviererosie gaat in zand vooral in de breedte: daarom zijn de valleien in het midden en zuiden van de Kempen zo plat en weids.

Het mariene zand verschilt echter behoorlijk van het dekzand: het bevat een groen mineraal dat glauconiet heet, en dat bij verwering een wat kleiig materiaal oplevert dat rijk is aan ijzer.

Uit dat ijzer zijn het moerasijzererts in de valleien en de ijzerzandsteen in de heuvels ontstaan.

Of juister, de ijzerzandsteen heeft de heuvels doen ontstaan, omdat hij weerstand bood tegen erosie. In de riviervalleien komt dit rijkere zand binnen wortelbereik, wat de valleibodems van de rivierstelsels van de Kleine en Grote Nete relatief vruchtbaar maakt.

• De oostelijke rand van de Kempen is een geval apart. In de ondergrond komt het befaamde witte zand van Mol voor en aan het oppervlak ligt grind. Het zand van Mol bestaat uit kwarts van een uitzonderlijke minerale en chemische zuiverheid. Het wordt gebruikt voor hoogwaardige technologische toepassingen. De ‘Molse meren’ zijn het gevolg van de ontginning. Bij het zand van Mol komen ook bruinkoollagen voor, lokaal gekend onder de naam spriet en vroeger gedolven als brandstof. Het grind aan de oppervlakte is aangevoerd door Maas en Rijn, toen die nog dwars door Limburg en ook door een stukje Kempen stroomden. Het is mede dankzij dit grind dat Limburg nu zoveel hoger ligt dan de Kempen: het grind bood weerstand tegen erosie.

• Stuifzand ten slotte, is het resultaat van lokale zandverplaatsingen: droog dekzand kan gemakkelijk weggeblazen worden door de wind, en tijdens de laatste uitlopers van de laatste IJstijd lagen de meeste rivierbeddingen in het midden en zuiden van de Kempen nagenoeg droog. Het rivierzand waaide op tot grote stuifduincomplexen. Ook recenter waren er zandverstuivingen: overexploitatie van de heide in de middeleeuwen (plaggen, begrazen) heeft opnieuw verstuivingen doen ontstaan. Dit fenomeen deed zich voor tot in de 20ste eeuw.

13

Arenosol, Podzol, Anthrosol en Histosol Deze minuscule ‘bodemkunde van de Kempen’ kan niet zonder zijn ususal suspects, of beter, de fab four van de bodemtypes: Arenosol, Podzol, Anthrosol en Histosol. Als vijfde en zesde voegen we hier ook de valleibodems en de bodems die kleirijker worden met de diepte aan toe.

• De Arenosol is typisch voor recente zandverstuivingen en heeft weinig om het lijf. Veel meer dan een dun humuslaagje op grijzig of gelig zand is het niet.

• De Podzol is de meest typische bodem van de Kempen. Hij kan duizenden jaren oud zijn en is bont gekleurd, met zwarte, witgrijze en bruinrode tinten. Van het moment dat de eerste landbouwers het landschap open maakten, bereikte veel meer regenwater de grond. Het gevolg was dat de fragiele zandbodems spectaculair begonnen uit te logen. Wat achterbleef, was zuur en schraal. Podzolen zijn de klassieke heidegronden.

• De Anthrosol (of plaggenbodem) ontstaat dankzij de koppige Kempenaren. Zij waren niet van plan om bij de pakken te blijven neerzitten en startten een van de meest spectaculaire landbouwinnovaties. Zandbodems kan je immers niet zomaar bemesten. Maar daar vonden de Kempenaren wat op. Wat zand ontbeert aan nutriëntenbindend en waterhoudend vermogen, kan worden aangevuld door organisch materiaal toe te voegen. Véél organisch materiaal. En dus startten ze met het aanslepen van zoveel mogelijk organisch materiaal uit de wijde omgeving. Dat mengden ze met mest en brachten ze naar hun akkers.

Het systeem bereikte een hoogtepunt vanaf de late middeleeuwen tot pakweg 1900: toen werden op de heide massaal dunne zoden of plaggen gestoken, die in de potstal werden opgeladen met nutriënten. Die plaggenmest, met altijd wat zand erbij, werd vervolgens op de akkers gebracht en zo werden de akkerbodems steeds dikker, donkerder en vruchtbaarder, en ontstonden Anthrosolen (van anthropos, mens). Het zijn akkerbodems met een dikke teellaag, dikker dan door gewoon spitten en ploegen kan ontstaan. Het resultaat van eeuwen hard werk mag zonder meer spectaculair genoemd worden. Rond elk oude dorpskern, gehucht en boerderij zijn ze te vinden.

• De natste bodems zijn de Histosolen. Die zijn een geval apart: zand speelt hier geen rol, integendeel. Histosolen, of veengronden, zijn dikke pakken plantenresten, op plekken die zo verzopen zijn dat takjes, bladeren, zaden en stuifmeelkorrels niet helemaal wegrotten, maar zich opstapelen tot dikke pakketten veen. Ze zijn hét archief van de vegetatie en het landschap van vroeger. En er liggen fantastische hoeveelheden koolstof in opgeslagen: meer dan duizend ton koolstof per hectare! Niet onbelangrijk in deze tijden van klimaatverandering.

Figuur 4 | plaggenbodems: de pre-industriële landbouwer viel terug op collectief beheerde heide als bron van extra nutriënten. Bron: Kempenatlas

• Ook de valleibodems verdienen een eervolle vermelding als betere gronden. Vaak stond in de winter de watertafel tot boven het maaiveld, maar de invloed van het rijke mariene zand en de afzetting van nutriënten en fijnere bodempartikels door de rivieren en beken (bij overstromingen en in vloeiweiden) maakten de valleien historisch belangrijk als hooiland en weidegebied. Op de valleibodems was het goed toeven. Dorpen met veel graslanden waren goed af in vergelijking met de echte heidedorpen, of toch beter af, want vanzelf ging het in de Kempen nooit. Over vloeiweiden gesproken: in de 19de eeuw werden langs de kanalen wateringen aangelegd. De heide met haar zure Podzolen werd er bevloeid met beter en rijker kanaalwater, afkomstig van de Maas.

Heide werd ontgonnen en omgezet in grasland. Meer hooiland betekende meer dieren, en dus meer melk en vlees. Maar daar stopte de keten niet. Meer dieren, betekende ook meer mest, en dus meer en betere akkers, dus meer graan, dus meer eten voor de mensen. Dáár ging het om.

Conclusies De studie van de geologie, geomorfologie toont vooral een zeer homogene regio, die gekenmerkt wordt door zand in al zijn facetten waarin de bovenlopen van de Kleine (inclusief bronnengebied) en Grote (bronnengebied net over de provinciegrens) Nete van oost naar west lopen (fig. 3).

Figuur 5 | Enkele geomorfologische structuren in het werkingsgebied van de IOED k.ERF

Het landschap in de regio van IOED k.ERF wordt gekenmerkt door de bovenlopen van de Kleine en de Grote Nete en tussenliggende interfluvia met duinengordels. Het is deze afwisseling van droge duingronden (zand) met beekvalleien (water) die bepalend zijn geweest voor de ontwikkeling van de regio (landbouw, ontginning, nederzettingsstructuur, wegenpatronen, ‌) De analyse van de bodems van de Kempen vat de geschiedenis goed samen, in vele verhalen.

De bodemtypes tonen hoe de Kempenaar in interactie ging met het landschap, hoe deze wisselwerking bijdroeg aan de belangrijkste cultuurlandschappen die we vandaag nog kennen. Ze hebben de Kempen gemaakt tot wat ze zijn. De impact op het onroerend erfgoed mag dan ook als groot, zelfs substantieel groter dan in andere regio’ s, benoemd worden.

16

Figuur 6 |duinengordels (met paraboolduinen) afgewisseld met beekvalleien van Molse en Grote Nete in Meerhout en Geel.

Een kijk in de vallei van de Grote Nete in Geel (Belse Heide). Bron: RLKGN

Het zandlandschap: de duinen van Geel Bel. Bron: RLKGN

17

2. Historische context De regio waar k.ERF actief is, wordt getekend door water en zand. Deze twee landschappelijke elementen lopen ook als een rode draad doorheen de geschiedenis.

Prehistorische grafheuvels en Celtic Fields De geschiedenis van de Kempen begint met mensen die niet aan landbouw deden. Zand speelt een ondergeschikte rol, maar water is wel een bepalende factor. Laat-Paleolitische en -Mesolitische jager- verzamelaars zwerven in warmere periodes tussen ijstijden of na de laatste ijstijd doorheen de Kempen. Hun kampementen situeren zich op hogere en drogere plekken vlakbij valleien, waar hun jachtwild en water zich bevinden (Van Gils & De Bie, 2002). Dat blijkt ook het geval in het hele werkingsgebied met niet minder dan 83 vindplaatsen van lithisch materiaal met het zwaartepunt in Meerhout en Mol. (bv. CAI 101965 als Jong Paleolithicum in Postel / CAI 101663 als Neolitische geheel van lithisch materiaal in Meerhout).

Vanaf de Bronstijd begint de landbouw in de Kempen. De oudste zichtbare sporen ervan vinden we in de zogenaamde Celtic Fields en ook deze vinden we op diverse plaatsen in het werkingsgebied (Vandekerckhove V., 1987). Bewoningskernen en grafheuvels horen daar uiteraard bij, o.a. in Postel (bv. CAI 101976 met diverse grafheuvels uit Bronstijd). In Geel werden bronzen lanspunten gevonden op de grens met Meerhout, in Zammel en in Malesbroek. Ook uit de IJzertijd werden sporen gevonden, o.a. in de Sint-Dimpnawijk (CAI 159713). Sommige van de plaatsen worden verbonden met het toponiem Alvinnenberg, Asberg (bv. CAI 112079 in Retie), Asberg in Bel, Hemelenberg op de grens Zammel-Oosterlo (De Bont ea, 1977). Elders, onder meer voor Kasterlee, is aangetoond dat die activiteit tot de eerste heide ontwikkeling leidt (Bastiaens & Deforce, 2005).

18

Beeldsimulatie prehistorisch landschap met ‘celtic fields’ en ijzertijdboerderijen.

Bron: www.gallery.ulco-art.nl

De eerste woonkernen Dan lijkt, en dit geldt voor de hele Kempen, de geschiedenis te verdwijnen: de streek lijkt te ontvolken. Pas in de Frankische tijd is er weer sprake van gestructureerde bewoning. Diverse toponiemen wijzen op vestigingen uit deze tijd (Brasel in Retie, Millegem in Mol, Hulsel in Meerhout, Oosterlo in Geel). Het gaat steevast om zeer kleine landbouwgemeenschappen, die hun boerderijen bouwen rond een plein (pleinnederzettingen) voor de heerdgang van de kuddes op de heide en over een akkerareaal (vaak op leemhoudende zandgronden) en een hooilandareaal (in de beekvalleien) beschikken. De driehoekige pleinen zijn soms tot vandaag bewaard gebleven. Voorbeelden vindt men onder meer in Schoonbroek en Werbeek (Retie) en in Mol ter hoogte van de Sint-Pieter -en Pauwelkerk. Rond deze pleinen lagen de bouwlanden in een blokvormig patroon en niet omgeven door houtkanten zodat het vee vrij kon weiden. Deze open veldcomplexen verdwenen later, maar het Belsveld is nog en getuige uit die tijd. De uitzonderlijke veelheid van dorpen en gehuchten wijst op het veelvuldig voorkomen van geschikte omstandigheden (door de vele beken), maar ook op de relatieve isolatie ervan. Wegen lopen van oost naar west, evenwijdig met de beken, en staan slechts zelden haaks op die beken. Verbindingen van noord naar zuid zijn van veel latere datum.

Uitzicht over het Belsveld richting het Geelse gehucht Bel. Bron: Collectie Stadsarchief Geel

19

Schapen en wol Gezien de perifere ligging van de regio ten opzichte van de grote marktplaatsen is de landbouweconomie vooral gericht op zelfvoorziening en minder op handel. Nochtans hebben Mol en Geel wel een handelsfunctie. De streek zet in op schapenteelt en groeit uit tot een regionaal belangrijk textielcentrum. Water en zand spelen hier beide een rol: de schapen grazen op de uitgestrekte droge zandgronden, hun wol wordt gewassen in het stromende water van de Nete. Rond 1575 telt Geel nog 221 schapenkuddes die brachten ‘het principaalste profijt binnen in de Vrijheid’.

Dit profijt wordt vooral gehaald uit de wol en vertaalde zich in de lakenindustrie en -handel. In Geel bouwen ze eind 14de eeuw De Halle, nu de dienst Toerisme, waar geproduceerde stoffen worden verhandeld. De ruwe wol kwam van de omliggende dorpen waar de landbouwers door te weven en spinnen een cent bij verdienden. Mol krijgt in 1365 van de Brabantse hertogen Johanna en Wenceslas het privilegie om elke dinsdag een markt en om twee keer per jaar een jaarmarkt te organiseren. In Meerhout is ook een markt, maar in Balen, Dessel en Retie niet.

De lakennijverheid stuikt ineen na de Tachtigjarige Oorlog (16-17de eeuw). In Geel flakkert deze nijverheid niet echt meer op, in de Voogdij Mol-Balen-Dessel komt de wolstoffenindustrie wel opnieuw op gang en floreert in de 18de eeuw met veel thuiswerkende wevers en spinsters en rijke fabrikantenfamilies. Op de grens tussen Geel en Mol wordt op vraag van deze laatste groep een volmolen opgericht. De wol- en lakennijverheid verdwijnt met de industrialisering.

20

De spinster, Jakob Smits (1855-1928) Bron: Collectie Jakob Smitsmuseum Mol

Jos en Albert Peten wassen wol in de het Wolwashuisje aan de Molse Nete.

Bron: Collectie Molse Kamer voor Heemkunde

Gemene gronden Kenmerkend voor de Kempen is het lange gebruik van ‘gemene gronden’. De aardbrieven van begin van de 14e eeuw door de hertog van Brabant, en de impact van de adel (Berthout in het Land van Geel waaronder ook Retie en Millegem, Nassau in Meerhout) en abdijen (Corbie, Tongerlo, Postel) op de eigendomsstructuren in de Kempen, samen met de grote hoeveelheid natte hooilanden in de talrijke beekvalleien (veel hooi = veel dieren die kunnen overwinteren) maken dit systeem mogelijk. Het gemeenschappelijk gebruik van deze gronden, vaak aangeduid als ‘gemeinte’, ‘gemene heide’ of ‘aard’ is van groot belang voor het landbouwsysteem. Het vee kon er weiden, de hei leverde strooisel voor de potstal, maar ook brandhout, turf en bouwmaterialen. Het systeem van de gemene gronden houdt grotendeels stand tot het einde van de 18e en zelfs tot een eind in de 19e eeuw. In de landschapskunst van de Molse School met Jakob Smits als boegbeeld wordt vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw het landschap met zijn uitgestrekte heidevlakten, vennen, moerassen, dennenbossen en duinen weergegeven. Het landschap was toen echter al in volle transitie.

Schets van een Kempens heidelandschap door Dirk Baksteen (1886-1971) Bron: Collectie Jakob Smitsmusem

21

Kolonisatie van de Kempen De Kempen ondergaan in de 19e eeuw grondige veranderingen. Diverse processen liggen aan de basis, maar één element staat centraal: de regio wordt als achtergesteld beschouwd en daar moet iets aan gebeuren. Vooral in het midden van de 19e eeuw spelen veel dingen tegelijk: de Wet op de Ontginning van de Woeste Gronden (1847), de aanleg van het kanalennetwerk (1843 – 1858) en de bijhorende effecten op de landbouw en de industrialisatie van de Kempen doen de Kempen grondig veranderen. De heidelandbouw en dus de heide verdwijnen en maken plaats voor boscomplexen en er ontwikkelt zich een intensief industrieel weefsel. In diezelfde kolonisatiegolf worden ook enkele grote ‘Rijksinstellingen’ in de Kempen ontwikkeld, zoals de Rijksweldadigheidskolonie of Landloperskolonie van Merskplas-Wortel (regio Noorderkempen), de Rijkskolonie voor gezinsverpleging in Geel en het Rijksopvoedingsgesticht in Mol. Industriële kolonisatie Het gaat veelal om industrie met een behoorlijk sterke impact op de omgeving. Sommige auteurs spreken over de regio (en bij uitbreiding de Kempen) als een ‘dumpregio’, waar een reeks zware en vervuilende industrieën bij elkaar gebracht zijn. Overigens werden er rond deze bedrijven helemaal nieuwe wijken gebouwd. Mol-Wezel en Mol-Gompel zijn hier mooie voorbeelden van. In de 20e eeuw wordt de traditie van overheidsgestuurde industrialisatie verder gezet, dit keer met de ontwikkeling van de nucleaire industrie in Dessel en Mol. Vanaf 1952 ontwikkelt er zich een cluster van bedrijven met bijhorende onderzoekcentra, woonwijken, enz. In Geel ontwikkelde zich in de jaren 1960-1970 het grote industriegebied Geel-Punt nabij het Albertkanaal en de E313.

Zandgroeve ‘La Molloise’ in Mol-Sluis. De witzandwinning in Mol en Dessel startte midden 19de eeuw. Er werden her en der berdijfjes opgericht. Ze verdwenen of versmolten tot er uiteindelijk nog één zandwinningsbedrijf overbleef dat ook vandaag nog gevestigd en actief is in de streek: SCR Sibelco. Foto: Collectie Woestijnpaleis Rauw

22

Landbouwontginning De kanalen spelen een belangrijke rol in de opkomst van de industrie, maar initieel hebben ze een ander doel. Ze moeten bijdragen tot het verbeteren van de bodemvruchtbaarheid: via een systeem van wateringen kunnen de kanalen kalkrijk kanaalwater aanbrengen en via de kanalen kunnen schepen mest uit de steden Antwerpen en Luik aanvoeren. Ze vormen dan ook de basis van een sterke toename van landbouwontginningen, soms individueel, soms gestructureerd (bv. de Watering van De Maat in Mol). Door de uitvinding van kunstmest op het einde van de 19e eeuw is dit systeem echter al snel overbodig en achterhaald.

Voorbeelden:

Wateringlandschap in Rauw Vanaf midden 19de eeuw start de ontginning van de Groote Heide in Mol-Rauw.

Verschillende investeerers startten met wateringen: landbouwbedrijven die door middel van bewateringssystemen het land bevloeiien. Op Mol Maat is dit landschap nog goed zichtbaar.

Kievithoeve in Ten Aard Een 18de eeuwse ontginningshoeve op de Geelse Aard op het heidegebied ‘De Grote Kievit’. In 1883 kwam het gebied in handen van Baron Karel Coppens die hier een grote ontginning doorvoerde.

Koninklijk/Kempisch Domein Een belangrijke ontginner van de heide hier was Koning Leopold I. Midden 20ste eeuw werd dit Koninklijk Domein in het kader van de reconversie van de landbouw door de maatschappij voor de Kleine Landeigendom het Kempisch Domein met boerderijen voor melkveehouderij opgericht.

De Malou in Balen Door de aanleg van een bevloeiingsysteem en de aanvoer van meststoffen groeide de Schoorse heide uit tot een landbouwuitbating met 20 modelhoeven, gebouwd in de jaren 1930-1950.

23

Rijksinstellingen in de k.ERF-regio Er werden vanaf de 19de eeuw niet enkel agrarische en industriële projecten ontwikkeld in de Kempen. In die periode ontwikkelt de Staat enkele grote zorginstellingen in dit afgelegen gebied. Gevolg is dat de k.ERF-regio uitgroeit tot een gespecialiseerde zorgregio, en dit tot op de dag van vandaag.

Voorbeelden:

Rechts het centrale gebouw van de ‘Kolonie’ van Geel (Bron: Stadsarchief Geel). Links hetzelfde gebouw, nog steeds in gebruik en gerestaureerd door OPZ Geel (Bron: HANdmade fotografie, project URBEXKempen)

De Kolonie van Geel Geel is wereldbekend voor de psychiatrische zorg en dan vooral voor de Geelse gezinsverpleging. Het Geelse zorgverhaal is veel ouder dan de 19de eeuw. Het start in de middeleeuwen met de verering van de Geelse patroonheilige Sint-Dimpna. Geesteszieken stromen als pelgrims toe en verblijven in de ziekenkamer in de Sint-Dimpnakerk, maar al gauw ook bij de mensen thuis. De Kerk was verantwoordelijk voor de ziekenzorg die vooral bestond uit hagiotherapie. In de 19de eeuw ontstaan er nieuwe opvattingen over de behandeling van geesteszieken.

Daarom zou de Staat zich voortaan inlaten met de zorg voor die categorie van door de natuur erg benadeelden. In 1850 kwam de Geelse krankzinnigenverpleging zo onder het gezag van een rijksinstelling. Op de Pas rees in 1862 een infirmerie op van waaruit de zieken konden worden beheerd en waar zij die niet bij families waren geplaatst, tijdelijk konden verblijven.

Tegen de eeuwwisseling was het Geelse systeem wijd en zijd beroemd, ook in het buitenland.

Het aantal patiënten steeg opzienbarend. Eind 1938 telde de Geelse kolonie 3.736 patiënten, een absoluut hoogtepunt. Ter vergelijking: ongeveer 100 jaar eerder, in 1842, maakten 355 mannen en 344 vrouwen de Geelse kolonie van geesteszieken uit. Vandaag verblijven er nog steeds 200 psychisch kwetsbare mensen in Geelse gezinnen, en vinden we in Geel verschillende initatieven geënt op het gemeenschapsgebaseerde model van de gezinsverpleging.

24

Omdat Geel met de reeds bestaande gezinsverpleging moeilijk af te lijnen was in een klassieke rijksinstelling werd voor de stad een eigen model ontwikkeld. Heel de stad Geel werd beschouwd als ‘Kolonie’. Naast de centrale infirmerie werden in de dorpen badhuizen gebouwd waar kostgasten op regelmatige tijdstippen een bad kwamen nemen en werden opgevolgd. Bron kaart: OPZ Geel.

25

Rijksopvoedingsgesticht Mol Op de Markt van Mol bouwden de Broeders van Liefde in 1878 het Sint-Lodewijksgesticht, een school voor de arme kinderen in de gemeente. In 1893 kocht de Staat de gebouwen over en startte een Staatsweldadigheidsschool, vanaf 1923 het Rijksopvoedingsgesticht (R.O.G.).

De site werd met de jaren uitgebreid. Zo ontstonden de boerderij en ‘prison’ op de Molderdijk later. Op de Molderdijk werden ook huizen voor de opvoeders gebouwd.

Een groot deel van de gebouwen heeft vandaag een andere bestemming. Op en nabij Molderijk vind je nog steeds Gemeenschapsinstelling De Kempen met Campus De Hutten en De Markt.

Linkse foto: de sportvelden van het R.O.G. Bron: Molse Kamer voor Heemkunde Onderaan: zicht van het ‘gesticht’ vanop de Markt.

Bron: Molse Kamer voor Heemkunde

26

3. Maatschappelijke context Bevolking De zes gemeenten van het werkingsgebied van IOED k.ERF tellen op 1 januari 2019 samen 131.151 inwoners, met een ongeveer gelijke geslachtsverhouding. Geel en Mol zijn de twee grotere gemeenten van IOED k.ERF met een bevolkingsaantal van respectievelijk 40.353 en 36.825 inwoners. Dessel is met 9.598 inwoners een van de kleinere gemeenten van Vlaanderen. De gemiddelde bevolkingsdichtheid in IOED k.ERF bedraagt 313 inwoners per km², wat veel lager is dan het Vlaamse gemiddelde (487, 1 januari 2019). De gemiddelde bevolkingsdichtheid per km² verschilt aanzienlijk tussen de verschillende gemeenten waarbij Geel de hoogste (367 inwoners per km²) en Retie de laagste (236 inwoners per km²) waarde heeft.

Bron: http://statbel.fgov.be

Gemeente Balen Dessel Geel Meerhout Mol Retie Totaal

Mannen 11 269 4 812 20 256 5 234 18 308 5 748 65 627

Vrouwen 11 349 4 786 20 097 5 127 18 517 5 648 65 524

Totaal 22 618 9 598 40 353 10 361 36 825 11 396 131 151

Gemiddelde bevolkingsdichtheid km² 310 355 367 286 322 236 313

Tabel 2|Cijfers bevolking gemeenten werkingsgebied IOED k.ERF

Geel staat na Turnhout en Heist-op-den-Berg op de derde plaats in de Kempen wat betreft het aantal inwoners én kent bovendien de derde hoogste stijging van de inwonersaantallen. Ook voor de toekomst voorzien het Planbureau in een sterke stijging van het bevolkingsaantal in Geel (+13,7%).

Daarnaast wordt er ook in Mol en Balen een sterkere bevolkingsgroei verwacht, wat van de k.ERF-regio een gebied maakt waar zowel het huidige groeipercentage als de verwachte groei merkelijk hoger liggen dan de percentages voor de Provincie Antwerpen en het Vlaams Gewest.

De grootste verklaring voor de bevolkingsgroei in de Kempen ligt in internationale migratie. Toch is meer dan 90% van de Kempenaren Belg. In vergelijking met Vlaanderen kent de Kempen een beduidend lager aandeel inwoners van niet-Belgische herkomst (namelijk 15,3% in 2017 tegenover 20,6%).

Zoals elders in Vlaanderen is ook in de regio “Kempen” de vergrijzing een feit. Toch heeft de regio “Kempen” in verhouding tot de rest van Vlaanderen momentel een relatief lage “grijze druk”. In 2035 zal de bevolkingssamenstelling er anders uitzien. De bevolking op beroepsactieve leeftijd daalt naar een aandeel van 54,5%. 18,5% van de Kempense inwoners zal tussen de 65 en de 80 jaar oud zijn en 8,4% ouder dan 80 jaar.

27

Bewoning en ruimtegebruik Op de Ferrariskaart (1771 – 1778) zijn de meeste van de huidige nederzettingsstructuren reeds te zien. Onderstaand voorbeeld uit Dessel illustreert dit goed (fig. 5 en 6). Sommige huidige gehuchten (woonkernen) bestonden nog niet, zoals Mol-Rauw. Andere, bijvoorbeeld Mol-Gompel, waren bij de opmaak van de Ferrariskaart nog niet ontwikkeld. Mol-Gompel bestond toen enkel uit één pachthoeve.

Figuur 7 | Ferrariskaart Dessel

Figuur 8 | Kaart Dessel, heden

Het valt ook op dat heel wat verbindingswegen tussen de woonkernen uit het werkingsgebied van de IOED ook al op de Ferrariskaart te zien zijn. Reeds in de 18e eeuw, maar zeker in de huidige situatie, wordt dit gebied gekenmerkt door lintbebouwing langs de grote wegen tussen de woonkernen.

Tussen de woonkernen (in het buitengebied) is de bebouwing schaarser.

28

Veel andere bewoningskernen, die op de Ferrariskaart nog aparte entiteiten waren, zijn nu vergroeid met Geel-centrum. Ten tijde van de opmaak van de Ferrariskaart bestond dat centrum vooral uit de Gasthuissite en de Sint-Dimpnakerk, maar vandaag zijn Holven, Sint-Amands en Elsum vergroeid met dat centrum en omgeven door een nieuwe ringweg. Ten Aard is nog een relatief afgescheiden dorp, net als Stelen en Bel. Via lintbebouwing langs een historische verbindingsweg zijn Oosterlo en Zammel met elkaar vergroeid geraakt. Het huidige Punt en Winkelomheide zijn amper of niet waarneembaar op de Ferrariskaart. Opvallend is ook hoe het ontstaan van de kanalen de dorpen mee hebben vormgegeven. Zo is het historische centrum van Ten Aard amper gegroeid, maar heeft er zich een nieuwe bewoningskern gevormd aan de rand van het kanaal.

Figuur 9 | Ferrariskaart Geel-Centrum

Figuur 10 | Kaart Geel-Centrum heden

29

Figuur 11 | Ferrariskaart Ten Aard

Figuur 12 |Kaart Ten Aard heden

Figuur 13| Ferrariskaart Oosterklo en Zammel

Figuur 14 |Kaart Zammel en Oosterlo heden 30

In 2017 bedraagt het percentage onbebouwde ruimte in Vlaanderen 72,4 % (Milieurapport 2017). In het werkingsgebied van IOED k.ERF (zie tabel 5) zitten alle gemeenten ruim boven dat gemiddelde, variĂŤrend tussen 79% (Balen) en 86% (Retie) (Statbel, 2018).

De onbebouwde ruimte kan worden onderverdeeld in akkerland, grasland, woeste gronden (o.a. heide), bossen en overige gebieden. Het grootste deel van de onbebouwde ruimte wordt ingenomen door akkerland en grasland, samen maar liefst bijna 65% van de onbebouwde ruimte. Ook bos vormt een aanzienlijk deel van de onbebouwde ruimte in het werkingsgebied van de IOED k.ERF, namelijk 18,2%. De andere types onbebouwde ruimte bestaan uit een kleiner percentage.

Gemeente Balen

Dessel

Geel

Meerhout

Mol

Retie

Type onbebouwd Akkerland Grasland Bos Akkerland Grasland Bos Akkerland Grasland Bos Akkerland Grasland Bos Akkerland Grasland Bos Akkerland Grasland Bos

Onbebouwde percelen naar kadaster Akkerland, niet elders genoemd Grasland Tuinen en parken Boomgaarden Bos Woeste gronden Recreatie, sport Gekadastreerde waters Gekadastreerde wegen Andere

Oppervlakte (ha) 9487 10516 222 31 5627 2580 131 853 436 1045

% 30,7 34 0,7 0,1 18,2 8,3 0,4 2,8 1,4 3,4

Tabel 3| Onderverdeling onbebouwde ruimte werkingsgebied IOED k.ERF

% 27 46 14 33 22 24 38 42 7 36 45 11 21 16 35 39 39 13

Wanneer we naar de gemeenten apart kijken, zien we dat in Balen en Meerhout grasland een groot deel van de onbebouwde ruimte inneemt, respectievelijk 46 en 45%. Ook in Geel en Retie is het aandeel grasland hoog, namelijk 42 en 39%.

Wat opvalt is dat in Dessel en Mol het aandeel grasland heel wat lager is (22 en 16%). In deze gemeenten is het aandeel bos dan weer wat hoger. 24% in Dessel, en in Mol maar liefst 35%.

In de gemeenten Balen, Meerhout en Retie ligt het percentage bos tussen 11 en 14%. In Geel is er slechts 7% van de onbebouwde ruimte bosgebied. Het percentage akkerland schommelt tussen 21 en 39%, waarbij Mol het laagste percentage akkerland heeft, namelijk 21% en Retie het hoogste, 39%. Ook Meerhout en Geel laten met respectievelijk 36 en 38% akkerland relatief hoge waarden optekenen.

Tabel 4| Percentage akkerland, grasland en bos per gemeente 31

De bebouwde ruimte bestaat uit 7295 ha bebouwde percelen of 19% van de gekadastreerde oppervlakte. Het percentage bebouwde ruimte is tussen de gemeenten van de IOED k.ERF vergelijkbaar (18 – 21%). Enkel Retie springt er een beetje uit met een percentage van bebouwde percelen van 14% (zie tabel 5). De bebouwde ruimte in het werkingsgebied van IOED k.ERF bestaat volgens het kadaster voor bijna 63% uit huizen en hoeves (tabel 6).

De tweede grootste ruimtegebruikers (bebouwde percelen) zijn ambacht- en industriegebouwen, namelijk 8,7%, gevolgd door recreatie en sport met 7,1%.

32

Balen Dessel Geel Meerhout Mol Retie

% onbebouwd 79 79 80 81 82 86

% bebouwd 21 21 20 19 18 14

Tabel 5 | Percentages bebouwde / onbebouwde ruimte

Bebouwd percelen naar kadaster

Opp. (ha)

%

Appartementen 172 2,4 Building 49 0,7 Huis, hoeve 4 576 62,7 Bijgebouwen met 402 5,5 inbegrip van serres Ambacht - en indus- 638 8,7 triegebouwen Opslagruimte 249 3,4 Banken, kantoren 33 0,5 Gebouwen met han- 199 2,7 delsbestemming Openbare gebou- 91 1,2 wen Nutsvoorzieningen 51 0,7 Sociale en zieken- 68 0,9 zorg Onderwijs, onder- 229 3,1 zoek en cultuur Eredienst 13 0,2 Recreatie, sport 518 7,1 Andere 7 0,1 Tabel 6 | Verdeling bebouwde ruimte in werkingsgebied IOED k.ERF

De open ruimte kent gebieden met belangrijke natuurwaarden. Zo zijn de natura 2000-gebieden die de toekomst van de meest kwetsbare dier- en plantensoorten en hun leefgebieden moet verzekeren, afgebakend. De Europese Unie stelde twee juridische richtlijnen op om deze soorten en gebieden te beschermen, namelijk de Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn. In Vlaanderen werden speciale beschermingszones afgebakend: de vogelrichtlijngebieden en de habitatrichtlijngebieden.

Onderstaande figuur en tabel geven de vogel- en habitatrichtlijngebieden weer, alsook het Vlaams Ecologisch Netwerk. In het werkingsgebied van IOED k.ERF liggen twee habitatrichtlijngebieden, namelijk ‘Valleigebied van de Kleine Nete met brongebieden, moerassen en heiden’ en ‘Bovenloop van de Grote Nete met Zammelsbroek, Langdonken en Goor’. Daarnaast is er ook 1 groot vogelrichtlijngebied gelegen in het werkingsgebied van IOED k.ERF (‘De Ronde Put’) en een kleiner vogelrichtlijngebied; ‘De Zegge’. Tot slot zijn er tal van zones die afgebakend zijn in het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN).

Naam

Figuur 15| Natura 200: habitat- en vogelrichtlijngebieden en VEN-gebieden

Habitatrichtlijngebied Valleigebied van de Kleine Nete met brongebieden, moerassen en heiden Bovenloop van de Grote Nete met Zammelsbroek, Langdonken en Goor Vogelrichtlijngebied De Ronde Put Vlaams Ecologisch Netwerk De Maat - Den Diel - Buitengoor Het Geels Gebroekt (De Zegge) De Gebroekten Grote Nete De Vallei van de Grote Nete bovenstrooms De Vallei van de Rode loop en Wamp De Ronde Put - Goorken De Molse Nete De Vallei van de Kleine Nete benedenstrooms

Opp. (ha) 21.469,24 2.988,27

5.334,68 625,82 149,9 468,05 524,1 0,01 869,22 369,35 196,68

Tabel 7 | Habitat- en vogelrichtlijngebieden en VEN gebieden

33

Economie Het economisch profiel van de regio wordt gekenmerkt door de termen ‘agrarisch’, ‘doorvoer’ en ‘industrieel verleden’. Tot de jaren 1960 is landbouw dé toonaangevende economische activiteit. Door de ontsluiting van de Antwerpse Kempen door het Albertkanaal, de E313 en het kanaal Dessel-Schoten zijn er enkele economische zwaartepunten ontstaan.

Zowat alle industriegebieden die de regio rijk is, liggen aan deze verkeersaders. De regio vormt dan ook een belangrijk knooppunt tussen de haven van Antwerpen en het Duitse Ruhrgebied. Het Albertkanaal vormt daarnaast ook de verbinding tussen de haven van Antwerpen en het industriebekken van Luik.

Het bruto binnenlands product (d.i. de totale waarde die gecreëerd wordt door de vervaardiging van goederen en diensten) van het arrondissement Turnhout, waartoe de regio volledig behoort, bedroeg in 2016 19,15 miljard

Ontsluiting Helemaal ten noorden en ten zuiden van het werkingsgebied liggen twee autosnelwegen, namelijk de E34 (A21) in het noorden en de E313 in het zuiden. Centraal in het werkingsgebied ligt de gewestweg N18. Deze verbindt de dorpskernen van Retie, Dessel, Mol en Balen. Meerhout wordt oa ontsloten door de gewestweg N110 die aansluit op de Zuiderring (N71) en gewestweg N103. Gewestweg N19 ontsluit Geel richting Turnhout en richting Aarschot en sluit ook aan op de N71 richting Mol. Doorheen het werkingsgebied van IOED k.ERF lopen ook twee spoorlijnen (fig. 11), namelijk spoorlijn 15 (Antwerpen-Berchem, Geel, Mol, Hasselt) en spoorlijn 19 (Mol, Neerpelt). Doorheen de gemeenten Retie, Dessel en Meerhout lopen geen spoorlijnen.

34

euro. Dit is goed voor 4,5% van het nationale BBP, een stabiel aandeel de laatste 7 jaar. Per inwoner is het BBP in 2016 42.156 euro, waarmee de regio beter scoort dan het Vlaamse gemiddelde. De groei in dit arrondissement verloopt sneller dan de algemene groei in Vlaanderen. Die groei zien we in bijna alle sectoren, maar vooral de ‘verwerkende nijverheid, mijnbouw en andere industrie’ neemt een sterk aandeel in (44% van de groei t.a.v. 2010).

Naast deze economische activiteiten is ook het toerisme in deze regio met zijn groene karakter een belangrijke economische factor. De aanwezigheid van diverse natuurgebieden, kilometers wandel- en fietspaden en provinciale (groene) recreatiedomeinen zoals het Zilvermeer in Mol en het Prinsenpark op de grens tussen Retie en Geel vormen een paradijs voor de wandel- en fietstoerist die op zoek is naar rust en stilte.

Figuur 16 | Ontsluiting werkingsgebied IOED k.ERF (wegen, kanalen, spoorweg)

Kenmerkend voor het werkingsgebied van IOED k.ERF zijn de verschillende kanalen. In het werkingsgebied komt zelfs een kruising voor van drie kanalen, een unicum in Europa.

Het kanaal ‘Dessel-Schoten’ maakt deel uit van het Kempische kanalennet, dat onder meer tot doel had om de Maas te verbinden met de Schelde. Deze verbinding was al eeuwen een droom van verschillende bewindvoerders. Zo ondernamen Karel V, Napoleon en Willem I pogingen om de verbinding te realiseren. Het was pas na de onafhankelijkheid van België dat die eeuwenoude droom eindelijk werkelijkheid werd, op basis van plannen van ingenieur Ulrich Kümmer. Buiten het Albertkanaal, werden alle kanalen in het werkingsgebied van de IOED k.ERF aangelegd tussen 1843 en 1860.

Kanalenkruispunt in Dessel-Mol Bron: Gemeente Dessel

35

Het Albertkanaal is veel jonger. De eerste spadesteek van dit kanaal vond plaats in 1930.

Het Albertkanaal is één van de belangrijkste kanalen van het land. Over de volledige lengte van het kanaal worden jaarlijks meer dan 40 miljoen ton goederen vervoerd. Het kanaal vormt de verbinding tussen de haven van Antwerpen en het industriebekken van Luik. Op de oevers van het kanaal zijn belangrijke industriezones uitgebouwd waar zich de voorbije decennia een bedrijvigheid heeft ontwikkeld. Dit geheel wordt het ENA of Economisch Netwerk Albertkanaal genoemd.

Albertkanaal, Geel Foto: Dries Martens

De kanalen ‘Dessel – Schoten’, ‘Bocholt – Herentals’ en het kanaal van Beverlo kunnen schepen ontvangen van klasse II (tot 600 ton). De twee andere kanalen, het Albertkanaal en het kanaal ‘Dessel – Kwaadmechelen’ kunnen grotere schepen vervoeren, namelijk tot 2000 ton.

Cover van de ‘Vaartketsersroute’, een fietsroute en brochure langsheen de kanalen in Dessel, Mol, Retie. Op de foto zien we drie Desselse ‘vaartketsers’ die een binnenschip verder trekken.

36

De regio is naar recreatie toe goed ontsloten, met diverse wandelnetwerken (bijvoorbeeld ‘Kempense landduinen’ en ‘Kempense meren’) en een uitvoerig fietsknooppuntennetwerk ‘Kempen’ (zie figuur 17). De regio zette in de voorbije jaren ook al thematisch haar troeven in voor recreatie, zoals met de ‘Vaartketsersroute’ (route langs de kanalen, zie figuur 15) en ‘Sporen in het zand – fietsen door de geschiedenis van de Kempense Landduinen’.

Figuur 17 | Fiets- en wandelnetwerk in de regio IOED k.ERF

Voetweg en fietsnetwerk Meerhout Foto: Dries Martens

Wandelwegen typeren het werkingsgebied van k.ERF (Geel, Belse Heide).

Foto: Dries Martens 37

4. Beleidscontext Lokaal niveau Elke gemeente bewaakt voor zich de afstemming op de lokale beleidsplanning. Onroerend erfgoed wordt niet in elke gemeente opgenomen op het strategische niveau. Zo worden in verschillende gemeenten de doelstellingen bewust sectoroverschrijdend opgesteld om de schotten tussen de verschillende administratieve diensten zoveel mogelijk te doorbreken en de leefwereld van de burger zoveel mogelijk te benaderen. Dat neemt niet weg dat in alle gemeentelijke beleidsplannen en meerjarenplannen regelmatig erfgoedaspecten aangehaald worden. Vaak gaat het over het gemeentelijke patrimonium, maar ook over het groene, landelijke karakter van de gemeenten en ook over de ondersteuning van (erfgoed)organisaties. .

Hieronder worden de belangrijkste erfgoedaspecten uit deze plannen aangehaald.

Meerjarenplan Balen 7.3. Balen organiseert zelf of in samenwerking met partners een afgestemd vrijetijds- en cultuuraanbod als aanvulling op blinde vlekken.

7.3.2. We werken samen met het onder andere Cultuurnetwerk Kempen voor bovenlokaal bibliotheek-, erfgoed- en cultuurbeleid.

7.6. Balen zet in op behoud, beheer en ontsluiting van het erfgoed verweven met de identiteit en geschiedenis van de gemeente, streek en zijn bewoners.

7.6.1. We ondersteunen de heemkundige kringen binnen de gemeente Balen op administratieve en financiële wijze 7.6.2. We zetten in op initiatieven en projecten ter promotie van het erfgoedgebeuren binnen de gemeente Balen om zo erfgoed levendig te houden binnen de gemeente en tradities mee in stand te houden.

7.6.3. We ondersteunen en faciliteren het verzamelen, bewaren, beheren en (digitaal) ontsluiten van erfgoedcollecties.

Meerjarenplan Dessel Beleidsdoelstelling: “We beheren de gemeentelijke infrastructuur als een goed huisvader” Actieplan: “Onderhoud, vernieuwen en uitbreiden van het overig patrimonium” Actie: “pomp marktplein” Actie: “Vernieuwen en uitbreiden van verhardingen” (grensstraat)

Meerjarenplan Meerhout Actie: 2.1.6: We vergroenen de oude kerkhoven en waarderen deze als park Actie: 2.2.3: We ondersteunen actief het Life-project ‘Grote-Netewoud’

38

Meerjarenplan Mol Beleidsdoelstelling 3: In Mol is kwaliteitsvol wonen nu en in de toekomst mogelijk door een ruimtelijke ordening waar zorgvuldig ruimtegebruik en aandacht voor het klimaat centraal staat Actie 3/1/5: Mol heeft een gedragen ruimtelijk onroerend erfgoedbeleid zodat onroerende goederen volgens hun erfgoedwaarden kunnen worden beheerd en ruimtelijke ontwikkelingen nabij een erfgoedobject hierop worden afgestemd.

Beleidsdoelstelling 6: Mol is een dynamische gemeenschap, met levendige, duurzame en veilige buurten Actie 6/1/2: De verenigingen en de herbestemmingstrajecten voor de kerken spelen een cruciale rol in de versterking van de sociale cohesie.

Beleidsdoelstelling 7: Mol heeft een regionale aantrekkingskracht door zijn toonaangevend aanbod van cultuur en erfgoed, sport , kunstonderwijs en winkels. Door zijn water en bossen is Mol een toeristische topper Actie 7/1/9: Ons erfgoed wordt duidelijker op de toeristische kaart gezet Actie 7/2/2: Gedurende de volledige beleidsperiode kunnen inwoners en bezoekers uit de brede regio bij ons een evenwichtig en divers kunst- en cultuuraanbod ontdekken in optimale en hedendaagse omstandigheden Actie 7/2/3: Socio-culturele verenigingen kunnen rekenen op ondersteuning om hun werking te verbreden en verbeteren

Meerjarenplan Geel BD000001 Geel bouwt verder aan een bruisende stad met een gevarieerd en toegankelijk vrijetijdsaanbod.

AP000008 Geel werkt initiatieven uit die het lokale erfgoed in de kijker zetten.

Actie AC000391 Geel ontsluit het lokale erfgoed voor het grote publiek door middel van het open stellen van monumenten, kerken, het organiseren van gidsbeurten,...

Actie AC000903: Geel maakt een open huis van het Gasthuismuseum Actieplan AP000009 Geel draagt op een professionele manier zorg voor haar erfgoed.

Actie AC000908 Geel draagt zorg voor de graven van lokaal historisch belang.

Actieplan AP000010 Geel neemt haar rol op in intergemeentelijke samenwerkingen.

BD000003 Geel creĂŤert openbare ruimten met een nieuw evenwicht tussen gebruiks-, toekomst- en belevingswaarde Actieplan AP000132 Geel vergroent.

Actie AC000434 Geel legt haar begraafplaatsen aan en zorgt voor een groene inrichting met aandacht voor biodiversiteit en duurzaamheid.

Actieplan AP000132 Geel vergroent. Actieplan AP000141 Geel legt haar openbare ruimte aantrekkelijk en toegankelijk aan.

Actie AC000850 Geel beheert haar monumenten.

BD000009 Geel ontwikkelt attractieve stads- en dorpskernen.

Actieplan AP000059 Geel herbestemt strategisch de kerken.

Actieplan AP000063 Geel stelt het Beleidsplan Ruimte vast en voert dit uit.

Actie AC000589 Geel maakt een beleidskader op om het historisch onroerend erfgoed te bewaren.

BD000011 Geel past het STOEP principe toe voor vlotte, veilige en leesbare wegen.

Actieplan AP000096 Geel werkt aan meer trage wegen.

39

Meerjarenplan RETIE BD000001 - Sterke buurten en verenigingen zorgen voor ontmoeting en kansen om deel te nemen We ondersteunen verenigingen om een sterk aanbod te ontwikkelen De Retiese erfgoedverenigingen ontvangen jaarlijks een werkingssubsidie BD000003 - Kinderen en volwassenen krijgen kansen om te leren De scholen maken deel uit van een brede leer- en leefomgeving ‘Buurten met erfgoed’ laat schoolkinderen ons lokale erfgoed ontdekken BD000004 - Retie is een plezante thuis om te spelen en te (be)leven We laten onze tradities bloeien door ze te vertalen naar de 21ste eeuw We nemen deel aan het LEADER-project ‘Koning te rijk’ BD000005 - We beschikken over een modern en aantrekkelijk patrimonium Historische sites worden op de best mogelijke manier bewaard en ingevuld We monitoren de toestand van onze historische bomen De windmolen wordt goed onderhouden We ondersteunen organisaties en eigenaars bij het onderhoud van de buurtkapellen De voormalige pastorie wordt goed onderhouden De Retiese kerken zijn goed onderhouden We hebben een toekomstvisie voor de voormalige pastorie De Sint-Pieterskapel wordt gerenoveerd We laten ons begeleiden door Monumentenwacht en IOED k.ERF voor het beheer van onroerend erfgoed De gemeentelijke infrastructuur is goed onderhouden De begraafplaatsen zijn goed onderhouden BD000010 - Retie beschikt over aantrekkelijke en gedeelde open ruimte De biodiversiteit in de gemeente is versterkt We stimuleren de aanleg van nieuwe kleine landschapselementen BD000012 - We versterken onze dienstverlening door samenwerking We zijn een betrouwbare partner in intergemeentelijke samenwerkingsverbanden We blijven lid van waardevolle intergemeentelijke samenwerkingsverbanden De werking van IGS’en wordt jaarlijks geëvalueerd op een beleidscollege We sluiten lidmaatschappen en abonnementen af bij kennisondersteunende organisaties Onze medewerkers zijn betrokken bij bovenlokale collegagroepen BD000016 - We zijn een wendbare organisatie die ruimte geeft aan medewerkers om te schitteren Vrijwilligers krijgen de aandacht en de ondersteuning die ze verdienen We organiseren een waarderingsmoment voor cultuurverenigingen en hun vrijwilligers We tonen dat we de inzet van vrijwilligers in Retie sterk waarderen

40

Regionaal niveau Provincie Antwerpen Binnen de provincie Antwerpen is erfgoed aanwezig binnen verschillende provinciale bevoegdheden, zoals ruimtelijke ordening, landschapszorg of gebiedsgericht beleid. De dienst erfgoed van de provincie Antwerpen ondersteunt gebiedsgerichte projecten, impulsprojecten of projecten voor bijzondere doelgroepen om regionaal erfgoed duurzaam te beheren en toegankelijk te maken.

Enkele belangrijke initiatieven: • Archeologisch depot: het Archeologisch depot van de provincie Antwerpen is in 2015 door de Vlaamse overheid erkend als ‘onroerenderfgoeddepot’. Dit bovenlokaal depot is één van de pijlers van de bredere behoud- en beheerstrategie voor archeologisch en onroerend erfgoed in de provincie.

• De website DEPOTWIJZER.be is een ‘digitale depotconsulent’, die met zijn databank honderden tips geeft aan erfgoedmedewerkers om hun erfgoed duurzaam te bewaren. Sinds november 2013 operationeel, is dit een resultaat van de samenwerking met de vier andere Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie.

• Erfgoedpublicaties: doorheen verschillende publicaties belicht de provincie Antwerpen het rijke erfgoedpatrimonium en de geschiedenis van de provincie op een aangename en toegankelijke manier.

• Monumentenwacht: monumentenwacht wil het onderhoud van historisch waardevol erfgoed stimuleren. Door regelmatige inspectie van de bewaringstoestand van het erfgoed en het stimuleren van tijdige ingrepen worden grote herstellingen of restauraties uitgesteld of zelfs overbodig.

41

Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete ww.rlkgn.be Het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete werkt voor 18 gemeenten in de Kempen aan constructieve projecten (advies en realisaties) rond landschap, biodiversiteit, natuur, recreatie en erfgoed voor of samen met gemeenten, provincie, landbouwers, scholen, particulieren, vrijwilligers en middenveldorganisaties. De IOED k.ERF heeft een structurele samenwerking betreft de uitwerking van het beleidsdomein landschappen.

Het regionaal landschap zet in op integrale gebiedswerkingen, o.a. in de vorm van Strategische Open Ruimte Projecten (Grote Netewoud in aanvraag) of samenbrengen van partnerschappen ter versterking van de open ruimte op verschillende schaalniveau’s.

Om vanuit de eigenheid van de plek, samen met de gemeenschap en een breed partnerschap een duurzame en integrale visie op het landschap uit te werken wint de methodiek van de landschapsbiografie aan succes. De methodiek staat al bijna 20 jaar in Nederland en werd door het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete nu ook voor het eerst toegepast in Vlaanderen in de gebiedswerking voor de Kempense Heuvelrug

Methodiek landschapsbiografie De levensloop van een landschap als inspiratie voor planning, ontwerp en beheer Een landschapsbiografie toont hoe een gebied zich door de complexe wisselwerking van mens en natuur heeft ontwikkeld, hoe het verleden doorwerkt in onze huidige leefomgeving en waardeert wat er nog van overblijft.

Een landschapsbiografie is een krachtige methodiek om het karakter van een landschap in de vingers te krijgen. voor een transversaal en geïntegreerd landschapsbeleid.

De methodiek van de landschapsbiografie biedt hier bijzonder goed antwoord op. Deze methodiek brengt ons verder dan louter cultuurhistorische inventarisatie van de meest waardevolle landschapsrelicten, maar levert een bruikbaar en doelgericht product op dat sturing geeft aan allerhande ruimtelijke vraagstukken, ontwerp of visievorming. De methodiek werd voorgesteld door het regionaal landschap, en alsook positief onthaald, op de studiedag landschapskarakterisatie van het agentschap Onroerend Erfgoed.

We verwijzen ook graag naar de beleidsnota (2019) van de minister voor onroerend erfgoed. De beleidsnota onderstreept het verankeren van het ‘landschapsaspect’ op maat, om omgevingsuitdagingen sectoroverschrijdend aan te gaan, en om omgevingskwaliteit te versterken en te zorgen.

42

Een landschapsbiografie ...

• is interdisciplinair (geologie, archeologie historische geografie, ecologie, plaatsnaamkunde, bouwhistorie, verhalen, kenmerkende aspecten streekcultuur …), • zoekt verbanden en patronen, geeft inzicht in landschapsvormende processen en historisch-ecologische samenhang, • is een wetenschappelijk product, maar op een toegankelijke en beeldende manier gebracht, • wordt interactief met bewoners en lokale experten opgebouwd Een biografie gaat over het verleden heden én toekomst en is steeds gekoppeld aan een toekomstvisie of inrichtingsplan.

Een landschapsbiografie bouwt voort op het cultureel erfgoed en de plek, geeft impuls voor gebiedseigen en kwalitatieve ruimtelijke ontwikkelingen en is een bewezen instrument instrument is voor onderzoek, planning en ontwerp.

Regionaal Landschap werkt samen en deelt expertise met IOED k.ERF. Landschapsgeschiedenis, archeologie, bouwkundig erfgoed zijn belangrijke domeinen in de uitwerking van een landschapsbiografie.

43

Beleidskaders voor Europese subsidies De gemeenten Balen, Dessel, Mol en Retie behoren tot het leader gebied Kempen-Oost. Meerhout en Geel zijn deel van het leader gebied Kempen-Zuid. Leader staat voor ‘Liaison entre actions de développement de l’économie rurale’ en betekent dat lokaal en gebiedsgericht een publiek-private samenwerking tot stand komt, die hun eigen lokale ontwikkelingsstrategie (LOS) schrijft. Een Leadergebied krijgt op basis van een goedgekeurde LOS een beperkt budget, om projecten te subsidiëren die mee uitvoering geven aan hun LOS. Elk Leadergebied zet in op drie thema’s, vanuit een agrarische invalshoek. Elk thema werd verder vertaald in een aantal concrete subdoelstellingen. Onderstaande tabel geeft deze thema’s van beide Leadergebieden weer.

Leader gebied Kempen Oost Kempen Zuid

Thema’s Landbouw- en natuureducatie Streekidentiteit Plattelandsarmoede Agrobiodiversiteit Streekidentiteit Plattelandsarmoede

Figuur 18 | Thema’s van Leader gebieden waartoe het werkingsgebied van IOED k.ERF behoort

Een gezamenlijk thema binnen deze twee Leader gebieden is ‘streekidentiteit’. Binnen het Leader gebied Kempen Oost, krijgt het erfgoed een belangrijke rol binnen het thema streekidentiteit. Binnen de ontwikkelingsstrategie van Kempen Oost wordt o.a. het volgende over erfgoed verteld: ‘De Antwerpse Kempen kent heel wat cultuurhistorisch (onroerend) erfgoed: kastelen, abdijen, begijnhoven, kapelletjes, kolonies, steenbakkerijen, molens… . Kleine stadjes en dorpen bewaren vaak heel wat historische elementen. We zoeken naar de beste manier van toegankelijkheid.

Bovendien zoeken we naar een manier om het Unesco-label van erfgoedsites toeristisch te valideren’. Binnen het thema ‘streekidentiteit’ van het Leader gebied Kempen Zuid komt erfgoed niet expliciet naar boven. www.provincieantwerpen.be/aanbod/dwep/dlp/plattelandsbeleid/leader.html Het derde Vlaams Programma voor Plattelandsontwikkeling (PDPO III), goedgekeurd op 13 februari 2016 door de Europese Commissie, zet in op vier strategische thema’s: • Jonge landbouwers en de toekomst van de Vlaamse landbouwsector.

• Innovatie en opleiding • Het verhogen van de weerbaarheid en verduurzaming van de landbouwsector, zowel economisch als ecologisch.

• Het versterken van de vitaliteit van het platteland door een kwalitatieve inbedding van de sterk evoluerende Vlaamse landbouwsector.

De provincie Antwerpen heeft in het kader van PDPO III het Provinciaal PlattelandsOntwikkelingsPlan (PPOP) opgesteld. Dit plan schetst het inhoudelijke en administratieve kader voor de uitvoering van PDPO III in de provincie Antwerpen. Binnen dit plan komt het thema erfgoed meermaals aan bod.

44

Vlaams en internationaal niveau Hieronder volgt een kort overzicht van de relevante Vlaamse en internationale regelgeving en conventies.

• Vlaams Onroerend Erfgoeddecreet: wordt bepaald door Europese, federale en Vlaamse regelgeving, en incorporeert onder andere de bepalingen uit de Conventies van Granada, Valetta en Firenze. Op 1 januari 2015 trad het nieuwe Onroerend Erfgoeddecreet in werking, dat sindsdien ook al enkele wijzigingen kende.

• Vlaams Natuurdecreet: sinds de wijziging in 2014 wordt de wetgeving rond natuur- en bosgebieden gecombineerd, alsook het beleid rond Europees beschermde doelsoorten en habitats in uitvoering gebracht.

• Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening: bepaalt dat het ruimtelijk beleid relatief autonoom op zowel gewestelijk, provinciaal als gemeentelijk niveau uitgevoerd kan worden; wordt ondersteund door een groot aantal verordeningen, richtlijnen en decreetsverfijningen. Belangrijkste documenten en instrumenten zijn: Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, beleidsplan Ruimte Vlaanderen 2014 – 2019, en de Vlaamse Gewestelijke Ruimtelijke Uitvoeringsplannen.

• Richtlijnen van de Vlaamse bisschoppen voor het gebruik van de parochiekerken, 8 november 2012.

• De Raad van Europa: zet een internationaal beleidskader voor het behoud en beheer van Europees erfgoed op poten, door het opstellen van conventies, verklaringen, resoluties en aanbevelingen. Deze afspraken zijn ook doorvertaald in de Vlaamse regelgeving. De Conventies van Granada, Valetta, Firenze en Faro zijn allemaal vertaald naar Vlaamse regels voor cultureel en onroerend erfgoed.

• UNESCO: De United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation is een organisatie van de VN, die op internationaal niveau samenwerkt voor het behoud van werelderfgoed. België ratificeerde de Werelderfgoedconventie van 1972 in 1996, waardoor België zich engageerde voor het behoud en de bescherming van cultureel en natuurlijk erfgoed op haar grondgebied.

• Beleidsplan Ruimte Vlaanderen onderschrijft in de strategische doelstellingen het belang van waardering van erfgoed en de karakteristieken van het landschap. De inrichting van de ruimte gebeurt met respect voor het onroerend erfgoed en de karakteristieken van het landschap en zet in op een sterke identiteit door voort te bouwen op cultuurhistorische waarden. Inrichting draagt bij aan de waardering van erfgoed en de karakteristieken van het landschap door de toepassing van de ruimtelijke principes die ingaan op aspecten zoals (historische) gebiedskenmerken en beleving. Ruimtelijke ontwikkeling gebeurt met respect voor het aanwezig erfgoed en landschap. Het ontwikkelen van de ruimte gebeurt met aandacht voor de identiteit, landschapswaarden en de (lokale) culturele betekenis van de plek, zowel in het bebouwde weefsel als in de open ruimte.

45

• Toerisme Vlaanderen – www.reizennaarmorgen.be Toerisme Vlaanderen zet in op een inspirerende toekomstvisie in de brochure ‘reizen naar morgen’. Het toerisme van morgen zal geworteld zijn in lokale gemeenschappen. In buurten, dorpen en steden die floreren en net daardoor enthousiast bezoekers willen verwelkomen.

Een florerende gemeenschap is stevig verbonden met haar plek, waar mensen samenwerken, bezoekers kunnen thuiskomen en bewoners hun liefde voor de plek koesteren en doorgeven.

• Een gemeenschap floreert wanneer de plek zijn uniek karakter spreekt, zijn natuurlijk en cultureel erfgoed bewaart blijft.

• Een gemeenschap floreert wanneer de bewoner van de positieve effecten van toerisme geniet: behoud en versterking van voorzieningen, erfgoed, cultuur, …

• Een gemeenschap floreert wanneer een ondernemer ambassadeur is van de plek waar hij/zij werkt.

• Een gemeenschap floreert wanneer de bezoeker het DNA van de plek ten volle kan beleven, verbondenheid met de plek en mensen voelt, respect toont voor de natuur, cultuur en de eigenheid van de plek.

Figuur 19 | Reizen naar morgen: De Linde, hart van een florerende plek Bron: Toerisme Vlaanderen

46

5. Het gemeenschappelijk erfgoedpakket Integratie van erfgoed Erfgoed kan niet strikt onderverdeeld worden in het bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed. Er bestaat telkens een grote verwevenheid tussen deze verschillende takken onroerend erfgoed. Bij het uitwerken van projecten en acties rond onroerend erfgoed is het belangrijk om rekening te houden met al deze aspecten.

Ons werkingsgebied is bijzonder rijk aan erfgoedelementen. Deze erfgoedelementen worden opgelijst in de Inventaris Onroerend Erfgoed en de Centraal Archeologische Inventaris. Hierbij moet gezegd worden dat er buiten deze lijst ook nog onroerend erfgoedelementen aanwezig zijn in de gemeente die niet geïnventariseerd zijn. Zo zijn er bijvoorbeeld in Retie 37 kapelletjes aanwezig (“Kapelletjesroute”, VVV Retie), terwijl de inventaris onroerend erfgoed spreekt over maar 14 kapellen. Ook in andere gemeenten zijn er hiaten in de inventaris, zoals verschillende trafohuisjes en modernistische woningen van de Turnhoutse school.

Ook het houtig erfgoed is slechts zeer beperkt geïnventariseerd, maar bijzonder kenmerkend voor de regio. Markante bomen en kleine landschapselementen zoals kapelbomen, historische houtkanten van zomereik en zwarte els, dreven en erfbeplantingen zijn belangrijke dragers van landschapskwaliteit, streekidentiteit en cultuurhistorische landschappen.

Houtig erfgoed: elzensingels begrenzen de hooilanden in het gave cultuurlandschap van de Vennen in Balen. Bron: RLKGN

In een eerste deel van dit hoofdstuk wordt er een overzicht gegeven van het aantal erfgoedelementen binnen het bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed (cijfers, tabellen en figuren).

Hieruit worden verder in de tekst thema’s gedistilleerd en uitgewerkt (deel 2).

47

Bouwkundig erfgoed Onderstaande tabel geeft het aantal bouwkundige erfgoedelementen weer in de verschillende gemeenten van het werkingsgebied. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen beschermd, vastgesteld en zonder rechtsgevolgen. In totaal gaat het om 764 vastgestelde items, waarvan 113 effectief beschermd zijn. Daarnaast zijn er over de gemeenten heen ook nog 175 niet beschermde, noch vastgestelde items uit de inventaris onroerend erfgoed.

Gemeente

Beschermd

Vastgesteld

Balen Dessel Geel Meerhout Mol Retie Totaal

15 6 32 17 35 8 113

128 48 194 74 221 99 764

Zonder rechtsgevolgen 27 11 45 23 45 24 175

Tabel 8| Bouwkundig erfgoed uit inventaris onroerend erfgoed (07/08/2019)

Gemiddeld 14,79% van de vastgestelde objecten zijn ook beschermd (tabel 9).

Gemeente Balen Dessel Geel Meerhout Mol Retie Totaal

Beschermd 15 6 32 17 35 8 113

Vastgesteld 128 48 194 74 221 99 764

Tabel 9| Beschermd en vastgesteld bouwkundig erfgoed uit inventaris onroerend erfgoed

48

Figuur 18 | Bouwkundig erfgoed (beschermd en vastgesteld) in het werkingsgebied van IOED k.ERF

% Beschermd 11,72 12,5 16,49 22,97 15,84 8,08 14,79

Archeologisch erfgoed In totaal zijn er in het werkingsgebied 534 archeologische vondsten beschreven, verspreid over de verschillende gemeenten. Onderstaande tabel toont per gemeente, periode en categorie het aantal archeologische vondsten. In deze tabel valt op dat er in vijf van de zes gemeenten in totaal 50 sporen van Celtic fields werden teruggevonden. Een Celtic field is een kleine, min of meer vierkante of rechthoekige aaneensluitende akker zoals die vanaf de late Bronstijd tot in de Romeinse tijd als landbouwsysteem werd gebruikt voor de verbouw van primitieve graansoorten als emmertarwe en spelt. Enkel in Meerhout zijn er (nog) geen sporen van teruggevonden. Daarnaast zijn schansen ook een constante in de vondsten uit de ‘Nieuwe tijd’ (zowel 16e, 17e als 18e eeuw). Uit de Romeinse tijd zijn maar weinig archeologische vondsten bewaard, behalve enkele grafheuvels. Verder in de tekst (Deel 2 Thematische aanpak), worden deze archeologische elementen verder in detail besproken. www.cai.onroerenderfgoed.be STEENTIJD Grafheuvel Lithisch Materiaal Natuursteen Onbepaald

Balen 14

3

25

Meerhout 36

1

Balen

Mol 1 18

Retie 15

Dessel

1

Geel

Meerhout

1

Mol

Retie

1 1

14

8

16 3

1 2

5 2 1

7

1

IJZERTIJD

Balen

Dessel

Aardewerk Bewoning (spieker) Gebouw plattegrond Grafheuvel Metaal

Geel

1

BRONSTIJD Aardewerk Bewoning, nederzetting Celtic Field Grafheuvel Metaal Vlakgraf Water putten

Dessel

Geel 3

Meerhout 2

Mol

Retie

2

1

1

1

1

1

1 2

Nederzetting Vlakgraf

Onbepaald 2

5

1

1 1

2

1

2 49

METAAL TIJDEN

Balen

onbepaald

Aardewerk

4

Dessel 1

Geel 2

Meerhout 1

Celtic Field

Retie

2 7

Gebouw Plattegrond Grafheuvel

2

Ploegsporen

1

Vlakgraf

1

2

1

1

Onbepaald

1

2

ROMEINSE TIJD

4

Balen

Dessel

Aardewerk

1

Geel 1

Bouwmateriaal Brug

Meerhout 5

1 2

Munten

1

1

1

1

1

4 2

1

Villa

2

Vlakgraf Waterput Onbepaald

2 1 1

Balen

Dessel

Geel

Aardewerk

1

Afvalputten / 1 beerputten Gebouw (Plattegrond) Gebouw (Spieker)

4

Meerhout

Mol 1

Retie 4

1

1

Hoeve Huis

Kerk Klooster Metaal Molen Munten Muntschat Nederzetting Openbare gebouwen Pastorij Versterkt kasteel Waterput Onbepaald

Retie

1

Grafheuvel Metaal

Kapel

Mol

2

MIDDEL EEUWEN

50

Mol

1 1

4 1

2 1

1

1 2 1

1 2

2

1 1 1

1

1 3

1 2 1

1 1

1 1 2 2

1 1

1

4

3

NIEUWE TIJD

Balen

Aardewerk

Dessel

Geel

1

1

4

3

NIEUWSTE TIJD Bouwmateriaal Kerk Metaal Voertuigen Weg Wereldoorlogen Onbepaald

3

3 3

4

3

4

Klooster

Landbouw Lijnelementen Lusthof Metaal Molen Munten Muntschat Openbare gebouwen Pastorij Schans Site met walgracht Versterkt kasteel Vlakgraf Waterput Onbepaald

Retie

1

Huis Kapel

Mol

2

Bouwmateriaal Brouwerij Hoeve

Meerhout

9

1

1

1 1 1 1 2 2

1 3 4 1 1

2

2 16 1

5

1

2 3

5 4 3 1 1

2

9 2

7

1 12

1 6 2 1

1 1 2

1

Balen

Dessel

1

Geel

1

Meerhout

Mol

Retie

1

1 2

1 1 1 2

1

1

1 2

1

51

ONBEPAALD

Balen

Dessel

TOTAAL

Meerhout

Mol

Retie

Retie

2

Aardewerk

Brouwerij Brug Gebouw (plattegrond) Grafheuvel Metaal Munten Organisch materiaal Schans Vlakgraf Waterputten Onbepaald

Geel

1 1 1 1 2

1 1 1 1 1 1

1

2

3

4

Geel 128

Meerhout Mol 96 116

Balen 97

Dessel 28

4

69

Tabel 10 |Cijfers uit CAI (Centraal Archologische Inventaris), 08/08/2019

Bovenstaande tabel geeft een overzicht van de tot nu toe geïnventariseerde archeologische elementen/vondsten/zones. Niet alle archeologisch interessante zones zijn reeds (ten volle) onderzocht. Een voorbeeld van een archeologisch interessante site is het ‘Laathof van Scheps uit de 8e eeuw’. In 1971 is hier een magnetische prospectie geweest onder leiding van Professor Hus.

Figuur 19 | archeologisch erfgoed (beschermd en vastgesteld) in de regio IOED k.ERF 52

Landschappelijk erfgoed Een landschap is een complex geheel dat bestaat uit zowel cultuur- als natuurelementen. In het werkingsgebied van IOED k.ERF is heel wat landschappelijk erfgoed terug te vinden, waarvan belangrijke delen terug te vinden zijn in de inventaris onroerend erfgoed. Net zoals de inventaris van het bouwkundig erfgoed, bestaat die inventaris uit erfgoed met een wetenschappelijke waarde en een vastgestelde inventaris, waaraan rechtsgevolgen zijn gekoppeld. Een belangrijk deel van het landschappelijk erfgoed geniet ook bescherming.

Naam Reivennen ** Gooreind ** Opgaande linden bij de Sint-Dimpnakapel Herdenkingsmonument en opgaande bruine beuk als eeuwfeestboom Schietstand Het Schijf

Gemeente Geel Geel Geel Meerhout

Retie

Tabel 11 | Wetenschappelijke inventaris landschappelijk erfgoed Elementen

Naam Selguis / Kievermontbroek Grote Netevallei te Balen met De Most Rammelaars Abdij van Postel en de Ronde Put* ** Het Goor** Den Diel** Buitengoor, Meergoor, Sluismeer en de Broekbeemden**

Gemeente Geel en Mol Balen Balen en Meerhout Mol Dessel Mol Mol

De Grote Nete en het parabool- Meerhout en Geel duincomplex tussen Meerhout en Geel Zammelsbroek en Trichelbroek Geel ** Grote Nete van Zallen tot Zoer- Geel le, Beeltjens en de depressie van Goor-Asbroek * Tabel 12 | Gehelen landschappelijk erfgoed *= Ook (deels) opgenomen als vastgesteld landschapsatlasrelict **= Ook (deels) beschermd als landschappelijk erfgoed

53

Vastgesteld landschappelijk erfgoed Net zoals bij bouwkundig erfgoed, werden sommige landschappelijke landschapsrelicten ook vastgesteld. Dat blijkt ook al uit de bovenstaande tabel. De belangrijkste vorm daarvan zijn de relicten uit de landschapsatlas, die veel informatie over het Vlaamse landschap vanuit cultuurhistorisch onderzoek bevat. Uitgangspunt is dat niet alleen de landschapselementen het landschap bepalen, maar ook hun onderlinge historische en ruimtelijke relaties. De nadruk ligt op de landschapskenmerken van bovenlokaal belang met erfgoedwaarde. Waarden als samenhang, gaafheid en herkenbaarheid werden in rekening gebracht.

Het k.ERF-werkingsgebied telt drie vastgestelde landschapsatlasrelicten, namelijk ‘De Abdij van Postel en de Ronde Put (Mol) en De Zegge in Geel. Ook de “Grote Nete van Zammel tot Zoerle, Beeltjens en de depressie van Goor-Asbroek” ligt voor een klein stukje in Geel.

Er zijn geen vastgestelde historische tuinen en parken of houtige beplantingen met erfgoedwaarde aanwezig in het werkingsgebied.

Figuur 20 |Figuur landschappelijk erfgoed (beschermd en vastgesteld) in het werkingsgebied van IOED k.ERF

54

Vastgesteld landschappelijk erfgoed in beeld

Ronde Put Postel Bron: Toerisme Mol

De Zegge

Bron: KMDA, fotograaf Jonas Verhulst

Grote Nete Zammel Bron: Kempen, TPA

55

Beschermd landschappelijk erfgoed Naast een vaststelling, kan een landschap ook bescherming genieten. In totaal telt het werkingsgebied van de IOED k.ERF 22 beschermde landschappen.

Voor de beschermde landschappen in Vlaanderen gelden algemene beschermingsvoorschriften, voornamelijk betreffende het onderhoud en de instandhouding. De totale oppervlakte van deze beschermde landschappen bedraagt 1630,23 ha.

Figuur 21 | Beschermde landschappen in het werkingsgebied van IOED k.ERF nr

56

naam

opp in (ha)

10

Laagveengebied

74,28

11

Bossen en plassen van Den Diel met sluis 3

141,25

12

Windmolen De Heerser: omgeving

4,24

13

Etagelinde op dorpsplein Retie

0,02

14

Gooreind

66,14

15

Kapel Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw met omgeving

0,20

0

Watermolen met omgeving

4,39

1

De Zegge

86,49

2

Pastorie Sint-Willibrordusparochie met poortgebouw en omgeving

0,59

3

Sint-Pieterskapel met omgeving

0,12

4

Reivennen

15,86

5

Parochiekerk Sint-Trudo: kerkhof 0,70

16

Sint-Luciakapel met omgeving

0,07

6

Buitengoor - Meergoor

73,46

17

Zammelsbroek: fase 1

90,53

7

Het Goor

84,85

18

De Ronde Put en omgeving

208,39

8

Hoeve De Boeretang met omwalling en omgeving

1,08

19

Landschap van Bel

370,81

9

Malesbroek - Scherpenbergen

396,40

20

Grote Hoeve en omgeving

10,36

De Landschapsatlas Ook in de Landschapsatlas (2001) is heel wat informatie over het Kempense landschappelijke erfgoed terug te vinden. Een deel van die lagen (zoals relictzones) zijn niet (meer) ontsloten via het Geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed, omdat ze vooral een achtergrond- en informatielaag zijn. WĂŠl interessant zijn de lijn- en puntrelicten uit die landschapsatlas. De puntrelicten bestaan voor een groot gedeelte uit bouwkundig erfgoed, die al in de inventaris bouwkundig erfgoed zijn opgenomen. De lijnrelicten (die bijvoorbeeld kunnen bestaan uit wegen of kanalen) zijn dus relevanter. Het agentschap Onroerend Erfgoed werkt momenteel aan een project om ook die, na een striktere weging, opnieuw op te nemen in de inventaris. Het is momenteel immers niet bekend in welke mate ze nog bewaard zijn.

Het werkingsgebied van IOED telt achttien lijnrelicten (figuur 22). Vijftien van deze achttien lijnrelicten hebben te maken met water (kanalen en de verschillende Netes in het gebied).

Figuur 22 | lijnrelicten in het werkingsgebied van IOED k.ERF

57

nr

naam

lengte (m)

0

Oude landweg

721

1

Kanaal Dessel - Kwaadmechelen

2.607

2 en 3

Kanaal Beverlo

14.937

4 en 5

Grote Nete

10.287

6

Kanaal Dessel - Kwaadmechelen

16.101

7

Zwarte Nete

1.990

8

Bunkerlinie Noord-Kempische Kanalen (Kanaal Dessel-Schoten)

11.255

9

Afwateringskanaal van Arendonk

3.124

10

Kanaal Zeven Heerlijkheden

479

11 tot 18

Kleine Nete

12.579

19 tot 24

Kanaal Bocholt - Herentals

15.780

25 tot 27

Bunkerlinie Noord-Kempische Kanalen (Kanaal Bocholt - Herentals)

3.222

28

Bunkerlinie Noord-Kempische Kanalen (Kanaal Dessel-Schoten)

3.669

29

Grote Nete

725

30 tot 32

Molse Nete

10.108

33

Albertkanaal

8.069

34

Grote Nete

7.727

35

Grote Laak

2.080

36

Kanaal Bocholt - Herentals

13.752

37

Kanaal Dessel - Kwaadmechelen

13.210

38

Albertkanaal

13.542

39

Grote Nete

6.021

40

Kanaal Beverlo

593

41

Witte Nete

691

42 en 43

Grote Nete

14.021

44

Oude landweg Balen-Schom - Hechtel

4.904

45

Kanaal Dessel - Kwaadmechelen

4.150

46

Afwateringskanaal van Arendonk

5.627

47

Afwateringskanaal van Arendonk

967

48 en 49

Witte Nete

7.099

50

Molse Nete

5.724

51

Scheppeleikse Nete

4.301

52

Kanaal Zeven Heerlijkheden

2.713

53

Desselse Nete

4.761

54

Zwarte Nete

3.516

55

Desselse Nete

1.605

56

Staatplein Rosselaar

477

57 en 58

Kanaal Beverlo

14.805

Tabel 13 | Lijnrelicten in het werkingsgebied van IOED k.ERF

58

Figuur 23 | Puntrelicten in het werkingsgebied van IOED k.ERF

Puntrelict 42 - Grote Hoeve Meerhout. Bron: Meerhouts Patrimonium

59

nr

naam

nr

naam

0

St.-Luciakapel

48

Liefkenshoeve

1

Oversteense Hoeve

49

Stenen windmolen en hoeve Ezaart

2

Kei der Zeven Heerlijkheden

50

Veldkruis De Hutten

3

Hoeve De Boeretang

51

St.-Dymphnakapel

4

St.-Pieterskapel

52

Drossaardhoeven

5

St.-Willibrorduskerk op enkelvoudig dorpsplein Olmen

53

Kapel O.L.V. Onbevlekt

6

St.-Hubertuskerk

54

Kapel O.L.V. ter Sneeuw

7

Kasteel van Postel

55

Dorpskern Meerhout met kerk, Drossaerthuis e.a.

8

St.-Willibrorduskerk

56

O.L.V. kapel

9

Gehucht Oude Aard

57

O.L.V. kapel van de Voort

10

Huis het Rond

58

Abdij van Postel

11

St.-Niklaaskapel

59

Kerk van O.L.V. Onbevlekt

12

Molen Gansakker

60

St.-Andreaskerk op markplein Balen

13

Elssummolen op Zeggedijk

61

Twee gietijzeren grenspalen

14

Pastorij van Zammel en St.-Laurentiuskerk

62

Kasteel Dufour of Levenslust

15

H. Hartkerk

63

Hoeve Peeters (Rosselaar)

16

Pannenhoeve

64

O.L.V. kerk Gestel

17

Prinskensmolen

65

Kapel St.-Odrada

18

Koningshoeve

66

Kasteel De Roye

19

O.L.V. van Bijstandkerk

67

St.-Carolus-Borromeuskerk

20

St.-Odradakerk

68

Poortersgebouw en brug van pastorie

21

Britse begraafplaats

69

St.-Lambertuskerk

22

Voormalige pastorie

70

Hoolstmolen

23

Watermolen

71

St.-Jozefskerk

24

Oude watermolen

72

Driehoekig plein Ginderbuiten en kerk St.-Jozef Ambachtsman

25

St.-Elisabethkapel

73

Hoeve Boerenbril en kasteel Van der Gracht de Rommerswael

26

Kapel van de Engstraat

74

Schildersatelier Jacob Smits en Malvinahof

27

Prinsenhoeve

75

Kapel van de Heilige Thomas van Kantelberg

28

Oud gemeentehuis op marktplein Balen

76

Heidekapel of kapel van het Heilig Kruis

29

St.-Antoniuskerk

77

Kerk O.L.V. van Lourdes

30

Wimpehoef

78

Straalmolen

31

Kapel van de Groenenheuvel

79

Witte Kei of Bankei

32

Calvarieberg

80

Kleine Bremdhoeve

33

St.-Jan-de-Doperkapel

81

Schans

34

St.-Jozefkerk

82

Topmolen

35

Pannenhuis

83

Oude watermolen

36

St.-Hubertuskerk

84

St.-Janskerk

37

Lindeboom Achterbos en St.-Apolloniakerk

85

St.-Bavokerk en molen Zittaart

38

Dorpskern Retie met pastorie, kerk, gemeentehuis en herberg

86

Middeleeuwse witte kei op sokkel

39

Brukelhoeve

87

Kapel van de H.H. Willibrordus en Marculphus

40

Boskapel St.-Willibrordus

88

Dorpskern Dessel met pastorie, pomp, kerk, gemeentehuis e.a.

41

St.-Jobskerk Schoonbroek

89

Klooster Mariadal, St.-Luciakapel en waterslot van Geel

42

Grote Hoeve

90

Watermolen

43

Dorpskern Sluis met dubbelplein, kerk en museum

91

Kasteel De Most

44

Kerk van de Heilige Familie

92

Kerkhof uit Franse tijd

45

Grenspaal

93

Heerser molen

46

Kerk van O.L.V. Bezoek

94

St.-Apolloniakerk

47

Oude watermolen

95

St.-Dimpnakapel en St.-Franciscuskerk

Tabel 14 | puntrelicten in het werkingsgebied van IOED k.ERF

Thematische aanpak De analyse van bovenstaande cijfers, tabellen en figuren (en het participatieproces in het kader van de opmaak van dit aanvraagdossiers, zie verder) heeft geleid tot de keuze van enkele thema’s waarrond binnen de IOED gewerkt zal worden. Deze thema’s zijn:

1

Het ontginningslandschap ‘Van de Abdij over Kümmer tot Sibelco’

2

Het waterlandschap ‘Over beken, kanalen, wateringen en molens’

3

Het religieus en funerair landschap ‘Van veldkapel tot herbestemming’

4

Het agrarisch landschap ‘Van Celtic fields tot de langgevelhoeve’

5

Het zorglandschap ‘Van bedevaartkapellen tot zorgkolonies’

Naast bovenstaande inhoudelijke thema’s zal er ook een technisch thema uitgewerkt worden. Dit technisch thema zal gaan over hoe de IOED zijn advisering naar gemeenten en private eigenaars over het patrimonium zal opbouwen en uitwerken en welke rol een IOED kan spelen bij de opmaak van gemeentelijke plannen.

61

1

Het ontginningslandschap

‘Van de Abdij over Kümmer tot Sibelco’

Uiteraard zijn ontginningen niet uniek voor deze regio. Maar de hoeveelheid ontginningen en de diepgaande impact op het landschap zorgen voor een veelheid aan erfgoed, die wel uniek is.

Eigenlijk begint het al bij iets wat zeker niet bedoeld was als doordachte ontginning: de Celtic Fields. Van deze akkersystemen uit de bronstijd zijn er niet minder dan 50 vindplaatsen in de regio. Dat wijst zonder meer op een belangrijke bewoningsgeschiedenis sinds het ontstaan van de landbouw.

Abdij van Postel.

Bron: Molse Kamer voor Heemkunde

Eerste ontginningsgolf vanaf de 11de en 12de eeuw Een eerste grote ontginningsbeweging zien we in de 11 en 12de eeuw. Er zijn in onze regio twee partijen die op grote schaal ontginnen: de abdij van Postel en familie Berthout (De Bont ea, Geel van Gisteren tot Morgen, 1977).

Ijzertijddorp, oude schoolplaat Bron: Utrechtse heuvelrug

Abdij Postel, detail van de Ferrariskaart 62

De Berthouts, de eerste Heren van Geel, bezitten begin 12de eeuw het Land van Geel waartoe o.a. ook Retie en stukken van Mol horen. Deze Heren richtten op hun gronden hoeven op waarrond in enkele gevallen een gehucht ontstaat. De nederzettingen Kievermont, Stelen en Hadschot ontstaan in die periode.

De abdijen spelen een minder grote rol in de ontginning van het Land van Geel, iets wat niet gezegd kan worden van de regio Mol waar de Norbertijnen met het landschap aan de slag gaan. De Norbertijnenabdij van Postel, en in mindere mate ook die van Averbode en Tongerlo, bezitten in en rond Mol op diverse plaatsen gronden met een boerderij, o.a. in Wezel. In 1140 richt de ab-

dij van Floreffe in Postel, op de kruising van verschillende wegen, een hoeveklooster op.

De kloostergemeenschap is volledig zelfbedruipend en vult de kloosterkas aan met de inkomsten uit tiendenbelastingen op de vele bezittingen in de regio. Het klooster groeit later uit tot een zelfstandige Norbertijnenabdij. Wanneer de abdij in 1797 tijdens de Franse Revolutie wordt ontbonden, bezit ze 4.445 hectare aan gronden, waarbij de heide goed is voor 3.275 hectare . Daartegenover staan 272 hectare akker (een klassieke verhouding), maar ook een grote hoeveelheid turfwinningen. In 1847 krijgen de Norbertijnen een deel van hun oude gronden en hun abdijgebouwen terug dankzij een katholieke barones le Candèle de Ghyseghem.

Abdij van Postel.

Bron: Molse Kamer voor Heemkunde

63

Tweede grote ontginningsgolf in de 19de eeuw In 1847 vaardigt de prille staat België de Wet betreffende de Ontginning van de Woeste gronden uit en één jaar later is er de Wet betreffende de Irrigatie. Deze twee wetten zetten een nieuwe ontginningsgolf op gang die een enorme impact heeft op het Kempense landschap. De Kempen worden het werkterrein en speelveld van mannen en vrouwen met grote plannen.

Zo begint men midden 19de eeuw met het graven van een kanalennetwerk, uitgetekend en gesuperviseerd door de Ingenieur Ulrich Kümmer. De kanalen moeten kalkrijk Maaswater naar de Kempen brengen dat via een ingenieus systeem van beekjes of ‘wateringen’ de droge heidegronden moet bevloeien en omzetten naar hooi- en akker- en bosland. Extra pluspunt van het kanalenplan is dat de Kempen meteen ook voor de scheepvaart wordt ontsloten.

Het kanalennetwerk, andere mobiliteitsinvesteringen en de Ontginningswet van 1847 trekken rijke investeerders aan die de Kempense gronden opkopen en ontwikkelen. Wanneer met het graven van het kanaal bij toeval in Lommel, Mol en Dessel zeer zuiver wit zand wordt gevonden, wordt de ontginning langsheen de kanalen heel intens. De investeerders die in de k.ERF-regio neerstrijken voor de aanleg van wateringen, aanplanting van dennenen Canadapopulierenbossen en de zandwinning, bouwen op hun projectgronden paviljoenen, landhuizen en arbeidershuisjes. Een deel van deze gebouwen zijn verdwenen, maar er werden er ook veel bewaard. Kortom, de stempel die tijdens deze periode op het landschap wordt gedrukt, is nog heel goed leesbaar.

Graafwerken bij verbreding Kempisch Kanaal nabij Sas 2 en 3 Bron: Collectie Woestijnpaleis Rauw 64

De ontginners van de k.ERF-regio Hieronder schetsen we een beeld van de families die vanaf midden 19de eeuw investeerden in Kempense gronden. Het is zeker geen volledige lijst. We vermelden bij iedere persoon ook enkele bouwkundige en landschappelijke relicten.

Barones le Candèle de Ghysegem Deze barones speelde een grote rol in de (her)verdeling en bijgevolg ontginning van Postel.

Na de Franse Revolutie komen de abdijgronden als ‘zwart goed’ in handen van een privéeigenaar. In 1834 komen ze terug op de markt. De Norbertijnen kunnen de gronden niet aankopen wegens te weinig kapitaal. Na een paar mislukte pogingen tot verkoop kwam de eigendom uiteindelijk in handen van een Société, waarin mevrouw le Candèle de Ghysegem een grote aandeelhoudster was. In 1847 schenkt deze ‘maatschappij’ 110 ha, inclusief de abdijgebouwen terug aan de Norbertijnen.

De Société deelde het overige meer dan 4.000 ha groot domein op in drie delen. Twee delen bleven in handen van de Société en een derde deel werd terug eigendom van de voormalige eigenaar, meneer Meulenaer. De delen van le Candèle de Ghysegem komen door huwelijk in handen van de familie de Broqueville. Antoon van Eetvelde wordt als regisseur aangesteld voor de ontginning van de gronden van de Société. Deze ontginning betreft: bosbouw, turfontginning, jacht en landbouw door o.a. de aanleg van wateringen. De consolidatie van grote oppervlaktes grond bij een beperkt aantal eigenaars en hun systematisch gebruik (let op de bosindeling op onderstaande kaart) van de gronden heeft gezorgd voor het actuele Postelse landschap: een dominantie van bossen, aangevuld met heide en landbouwgrond.

Relicten

Kasteel van Postel, IOE 52883 Bron: Molse Kamer voor Heemkunde

Rentmeesterwoning, IOE 52878 Bron: Inventaris OE

Kasteel van Postel, IOE 52883 Bron: Gemeente Mol

65

Antoon Van Eetvelde Antoon Van Eetvelde beheerder van de gronden van Graaf de Broqueville. Hij richt in 1872 de maatschappij SCR (Sablières et carrières Reunnies, het latere Sibelco) op. Deze maatschappij voert als eerste op grote schaal wit zand uit. Zijn zoon, Edmond van Eetvelde, treedt in zijn voetsporen.

Relicten

66

Kasteeldomein den Diel in Postel IOE 52876, Bron: Inventaris OE

Zandgroeve De Schans, Dessel Bron: Woestijnpaleis

Villa de Schans, Dessel, IOE 75560 Bron: Woestijnpaleis

Kasteeldomein De Maat, Rauw IOE 52892, Bron: Woestijnpaleis

Wateringlandschap Diel-Maat IOE 300113 , Bron: Gemeente Mol

Hoofdspijsgracht watering De Maat IOE 300113 , Bron: Woestijnpaleis

De heer Losson

Minister Malou Losson startte een groot wateringcomplex met hoeve in Rauw.

Het paviljoen dat hij er liet bouwen is nu het clubhuis van de Kempische Golfclub.

IOE 52899

Minister Malou kocht in de jaren 1860 de ‘Schoorse Heyde’, het gebied tussen Balen en Leopoldsburg.

Zijn erfgenamen breidden het gebied nog verder uit. In de jaren 1930 werd het ontwikkeld als landbouwgebied met modelhoeven.

IOE 14477

Wateringslandschap Mol-Rauw. Onderaan de watering van Losson.

Bron: Woestijnpaleis

67

Baron Coppens Baron Coppens investeerde nog voor de grote ontginningsgolf in gronden op de Geelse Aard. Als politicus in het prille België was hij goed op de hoogte van de ontginningswet en de ontsluiting van de Kempen. Er was de weg Diest-Turnhout, het pas gegraven Kempische Kanalennetwerk en het vooruitzicht op de spoorlijn Antwerpen- Mönchenglabach.

Al in 1838 was hij eigenaar van een domein van 600 ha heidegrond met hoeve, ‘De Kievit’ genaamd. Hij was zo verknocht aan de Kempense gronden en zijn ontginningen dat hij er letterlijk begraven wilde worden. Hij liet op Ten Aard een grafkelder bouwen waarin hij, zijn vrouw en haar zoon die hij adopteerde werden begraven. Op het borstbeeld bovenop de tombe liet hij een quote noteren waaruit zijn ontginningsijver en -liefde blijkt: ‘Celui qui a fait pousser deux brins d’herbe o uil n’en poussait qu’un seul, a mieux fait pour l’humanité que le conquerant qui a gangné vingt batailles’.

Relicten

Kievithoeve , Ten Aard IOE 52468 , Bron: Wikicommons

Villa Kievithof, Ten Aard IOE 52469

Grafkelder baron Coppens IOE 52467, Bron: Stad Geel

“Celui qui a fait pousser deux brins d’herbe o uil n’en poussait qu’un seul, a mieux fait pour l’humanité que le conquerant qui a gangné vingt batailles.” (baron Coppens)

68

De Koninklijke familie Koning Leopold I en Graaf Filips van Vlaanderen waren twee opmerkelijke en grote investeerders in de ontginning van de Kempen. Leopold I kocht een groot stuk grond langs het kanaal Bocholt-Herentals. Het uitgestrekte gebied omvatte gronden in Geel, Retie, Dessel en Mol. Onder impuls van de koning werden deze gronden omgezet in bosbouw, hooilanden, een jachtpark en de koning waagde zich ook aan witzandwinning (gebied dat we nu kennen als de ‘Congovaart’, een zijtak van het kanaal ter hoogte van de Atoomwijk). Net als baron Coppens experimenteerde de koning met de nieuwste landbouwtechnieken en -machines.

Zijn zoon Filips kocht grote stukken grond in Postel-Retie. Hij kocht o.a. een, deel van de vroegere abdijgronden (zie stuk Candèle de Gijsegem). Dit stuk is beter gekend als de Koninklijke Schenking, dat nu in handen is van het Agentschap voor Natuur en Bos. Een ander deel van het gebied heet vandaag ‘De Graaf’, een verwijzing naar de titel Graaf van Vlaanderen. In de jaren 1950 werden de koninklijke gronden systematisch verkocht. Een stuk werd overgenomen door de provincie Antwerpen die er het Prinsenpark uitbouwde, een ander deel werd herbestemd als site voor Studiecentrum voor de Toepassingen van de Kernenergie met o.a. de modernistische Atoomwijk, een ander groot stuk werd in het kader van de reconversie van de landbouw door de maatschappij voor de Kleine Landeigendom het Kempisch Domein ingericht met boerderijen voor melkveehouderij.

Relicten

Koningshoeve Ten Aard IOE 52476, Bron: SAG

Koninklijk Paviljoen, Ten Aard IOE 52481, Bron: Woestijnpaleis

Kasseiweg Ten Aard IOE 300043, Bron: Stad Geel

Prinsenpark Retie IOE 14609, Bron: Prinsenpark

Postelse Hofstee IOE 52885 , Bron: tripadvisor

‘Den Atoom’, Mol en Dessel IOE 52789, Bron: Molse Kamer Heem69 kunde

Grondstoffen Er werden doorheen de geschiedenis drie grondstoffen uit de k.ERF-bodem gewonnen: turf, wit zand en spriet. Kenmerkend voor het landschap van onze regio zijn dan ook de vele waterputten, een gevolg van het graven en winnen van deze grondstoffen. We geven enkele voorbeelden: TURF, veen of moer werd al in de middeleeuwen als brandstof gewonnen. Heel wat oude toponiemen zoals ‘kwacht’ en ‘kuil’ verwijzen naar deze veenwinning. De Ronde Put in Postel (beschermd landschap-300112) is een relict van een veenderij. In het nabijgelegen Goor in Dessel werd in de 19de eeuw veel turf gestoken met ‘Den Beet Put’, nu Campinastrand, als gevolg. Relicten van turfwinning vinden we ook langs de Kleine Nete in de natuurgebieden Mosselgoren en de Zegge, onderdeel van het Geels Gebroekt. Een mooi voorbeeld is het landschap van de ‘Reepkens’ in de Zegge. Er werd ook turf gestoken in het Zammelsbroek, een natuurgebied in het dal van de Grote Nete nabij Zammel en Oosterlo. De plassen in het Malesbroek zijn het gevolg van turfwinning

begin 20ste eeuw. Het Malesbroek ligt in het Paraboolduinlandschap van Meerhout-Geel waar ook oudere moerputten liggen met klinkende namen als ‘Duivelskuil’, ‘Torfven’. In Meerhout is er een natuurgebied met de naam De Kwacht waar ooit intensief turf werd gestoken, o.a. om de gemeentekas te spijzen.

WIT ZAND het kwartszand werd in de 19de eeuw gevonden bij het graven van de kanalen. Eens men besefte welke industriële waarde dit witzand had, ontstond er een ‘zandkoorts’ die zowel binnenlandse als buitenlandse ‘witgoudzoekers’ aantrok. Doorheen de jaren fuseerden veel van die bedrijfjes tot grotere ondernemingen. Na WOII schoot enkel nog SCR-Sibelco over, vandaag nog steeds actief in de regio Mol-Dessel. Veel oude zandgroeven werden herbestemd als natuurgebied of recreatievijver. Voorbeelden zijn het Zilvermeer, de Put van Rauw, de Kanaalplas, Miramar, Surfput. Sibelco is nog steeds actief in de regio met o.a. een actieve zandgroeve nabij Rauw en de Pinkengroeve in Dessel.

Campinastrand Dessel, een oude turfput Bron: Gemeente Dessel

70

Turfstekers in Postel, Bron: Gemeentearchief Mol

SPRIET, bruinkool een andere ontginning uit de 19de eeuw en eveneens het gevolg van toevalsvondsten door de aanleg van de kanalen is het winnen van spriet (een lokale naam voor bruinkool). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het belang van spriet ingezien, als goedkope brandstof. In het begin gebeurde de ontginning ervan vooral door de

lokale bewoners. Nadat de gemeente Mol eigenaar was geworden van de sprietvelden heeft ze deze velden in concessies gegoten en verpacht. De sprietontginning is stilgelegd kort na de Tweede Wereldoorlog. Een duidelijk spoor van deze sprietvelden is te vinden in Den Diel (IOE 300113).

Links, de Rauwse sprietstekers (Bron: Collectie Woestijnpaleis) Rechts, machinale sprietwinning (Bron: Gemeentearchief Mol)

71

IndustriĂŤle ontwikkeling als gevolg van de tweede ontginningsgolf Door de aanleg van de kanalen en grondstofwinning maar ook door de afgelegen ligging en goedkope werkkrachten ontwikkelen zich grote industriĂŤle sites in de k.ERF regio. Deze ontwikkeling is vooral bepalend voor Mol waar enkele typische tuinwijken en dus nieuwe woonkernen ontstaan.

Loodgieters van de Vieille Montagne Bron: Woestijnpaleis

72

Er kan gerust geconcludeerd worden dat de ontginningsgeschiedenis van de regio zonder meer indrukwekkend geweest is.

Overal in het werkingsgebied zijn de gevolgen ervan te zien.

Industriële kolonisatie in beeld

3

2

Witzandgroeven Sibelco

Atoomsite

Mol - Dessel

Mol - Dessel

4

Zinknijverheid Vieille Montagne Balen

5 Springstof La Forcite Balen

1 Flessenfabriek Verlipack Mol 1. Flessenfabriek Mol-Donk Verreries de Liège et de la Campine (1920), later Verlica en Verlipack ging heten. Gesloten sinds 1999.

2. Atoomsite Mol & Dessel Met Studiecentrum voor Kernenergie (SCK) sinds 1952, Atoomwijk gebouwd van 1954 tot 1964, Niras en Belgoprocess

6 Glasabriek Glaverbel Mol 3. Witzandwinning Dessel & Mol Gestart midden 19de eeuw.

SCR Sibelco is gevestigd in Dessel 4. Zinknijverheid Balen-Wezel Vieille Montagne start in 1888 met een roostfabriek. Later overgenomen door Union Minière, nog later Umicore en sinds 2007 door Nyrstar.

5. Springstof Balen-Wezel In 1888 vestigt La Forcite zich langs het kanaal. Later werd dit ‘Poudreries Réunies de Belgique’ (PRB), of ‘de Poeier’ in de volksmond. Gestopt in 1990.

6. Glasfabriek Mol-Gompel Glasfabriek Glaver, opgericht in de jaren 1920, later Glaverbel, nu AGC.

2

Het waterlandschap

Over beken, kanalen, wateringen en molens Onderstaand beeld zegt genoeg: wellicht hét kernkenmerk van het werkingsgebied is water

Figuur 24 |Het waterlandschap met beken, rivieren, kanalen, plassen en veengebieden in de regio van IOED k.ERF

Wie beter toekijkt, ziet water van twee types en twee tijdslagen, namelijk beken (1) en kanalen (2). Ook de vele ontginningsputten vullen het k.ERF-landschap met water, maar die werden besproken in het ‘Ontginningslandschap’.

74

Beken en watermolens Een opvallend landschapskenmerk is de grote dichtheid aan beken. In het noorden (Mol Postel, Retie en Dessel) vindt men de bovenlopen van de Kleine Nete (Retie wordt het dorp van de zeven Neten genoemd) waarvan alle bronnen in het werkingsgebied liggen.

In het zuiden vinden we de bovenlopen van de Grote Nete (met extra vermeld de Molse Nete) waarvan de bronnen meestal net ten oosten in Limburg liggen.

Dat dichte netwerk aan beken heeft een zeer belangrijke impact gehad op de ontwikkeling van de streek. Water en de alluviale bodems daarbij waren immers cruciaal voor de hooiproductie in de heide-landbouweconomie.

In de bespreking van de ankerplaats Grote Nete wordt onder andere het volgende beschreven. ‘De strook alluviale gronden langs de beken werd gebruikt als hooi- en grasland. Zo liggen langs de Grote en Molse Nete uitgestrekte broeken, onder andere Malesbroek en Belsbroek. Ter ontwatering van deze grond werden waterlopen aangelegd zoals de Scherpenbergenloop (fig. 32).

Deze waterloop kon overtollig water afvoeren, maar werd ook gebruik voor de afvoer van het hooi. De waterlopen overstroomden in de winterperiode. Op de Ferrariskaart zijn de broekpercelen veelal blokvormig en omhaagd, maar er zijn ook nog verschillende

De omvang van die hooiproductie bepaalde de omvang van de kuddes, die in de winter gevoed konden worden. Langs diverse beken zijn sporen van vroegere bevloeiingsystemen te vinden, die voor een hogere grasproductie moesten zorgen. Daarnaast bood dat water ook ruimte aan molens.

aaneengesloten stukken zonder afsluitingen.

In het gebied, ten westen van het gehucht Gebergte (Meerhout), zijn ook graslanden gelegen die niet gelinkt zijn aan een waterloop, waarschijnlijk gaat het om een reeds ontgonnen nat heidegebied. De belangrijkste functie van de broeken was de hooiproductie. Indien de gronden droog genoeg waren, werden ze na het maaien begraasd.

Hooi- en graslanden waren soms ook in beheer als gemene grond.’

Deze eerste ‘laag’ water heeft heel wat landschappelijk en bouwkundig erfgoed aan haar oevers liggen. Het werkingsgebied van de IOED k.ERF bevat heel wat ankerplaatsen waarin vroegere bevloeiingssystemen aanwezig zijn. Een voorbeeld hiervan is de ankerplaats ‘De Grote Nete en het paraboolduincomplex tussen Meerhout en Geel’ en het beschermde cultuurhistorisch landschap van het Zammelsbroek in het zuiden van het k.ERF-werkingsgebied.

Andere voorbeelden waar nog sporen zijn van wateringen, of waar deze wateringen nog duidelijk zichtbaar zijn, zijn onder andere ‘Den Diel’ (Mol), De Maat (Mol), De Bleke (Mol), Buitengoor – Sluisgoor (Mol, Dessel), De ronde put en omgeving (Mol, Retie), De Rammelaars (Balen, Meerhout), en De Most (Balen), .

75

Watermolens Kenmerkend voor het gebied zijn ook de watermolens, een logisch gevolg van het ‘rijke’ waterlandschap. De inventaris onroerend erfgoed spreekt over 8 watermolens, waarvan drie in Balen, twee in Geel en telkens één in Meerhout, Mol en Retie. Hieronder worden de 8 watermolens uit de inventaris onroerend erfgoed kort besproken.

WATERMOLENS Hoolstmolen, Balen Zogenaamde “Hoolstmolen”, watermolen van het onderslagtype gelegen op de Grote Nete, nabij de grens met Olmen. De oudste officiële vermelding dateert van ca. 1289. Mogelijk bestond de molen reeds in 1223. Hoewel de geschiedenis vanaf de middeleeuwen tot ca. 1780 vrij duister is, blijkt uit diverse documenten dat het de banmolen van Balen was. Doorheen de geschiedenis meerdere malen hersteld of verbouwd, zo werd de molen onder meer in ca. 1565 door brand vernield, doch heropgebouwd vóór 1573; ook in 1848 zou de molen verbouwd zijn doch welke herstellingswerken toenwerden uitgevoerd kon nog niet duidelijk achterhaald worden.

Straalmolen, Balen De zogenaamde “Straalmolen” is een watermolen gelegen op de Grote Nete, nabij de samenvloeiing met de Heiloop en de grens met Balen; vermelding opklimmend tot 1374 als eigendom van de Heren van Olmen. Tijdens de middeleeuwen en het ancien regime was het de banmolen van Olmen. Meermaals door brand vernield, onder meer in 1613, doch steeds heropgebouwd. In 1651 uitgebreid met een smout- en schorsmolen voor het pletten van oliehoudende zaden en het malen van eikenschors; eind 17e eeuw behoorde de Straalmolen tot de meest renderende molens van de huidige provincie Antwerpen.

76

WATERMOLENS

Topmolen, Balen Topmolen, kleine watermolen van 1850, gelegen op de Zweilingsloop, een kunstmatig aangelegde zijarm (900 m, verval van 3 m) van de Grote Nete. Enige molen van het bovenslagtype in de provincie, bestaande uit een metalen rad met houten velgen en ijzeren schoepen. De oprichting van deze molen moest kaderen in de grootscheepse ontginning van de Schoorheide, waardoor het belang van akkerbouw en graanteelt zou toenemen.

Rosmolen, Geel Een banmolen in het bezit van de Heren van Geel werd reeds vermeld in de 15de eeuw, van de huidige molen is sprake vanaf de 18de eeuw. In 1893 bouwde Jozef Jacobs hier een brouwerij die ontmanteld werd tijdens de Eerste Wereldoorlog en volgende jaren. Bedrijfsgebouw opklimmend tot 1932, heden ingericht als onderzoeks- en behandelingsruimte van een medische praktijk.

Baksteenbouw met verspringend volume van drie bouwlagen onder plat dak; rechthoekige muuropeningen. Aansluitend over de Nete gebouwd volume onder zadeldak (nok parallel aan de straat, golfplaten) als overkapping van het molenrad, aan de zuidzijde doorbroken door betraliede, rechthoekige muuropening. Schotten en molenrad weggenomen in 1960.

Watermolen Oosterlo, Geel Deze watermolen aan de Eindhoutseweg in Oosterlo, een gehucht van Geel, werd voor het eerst vermeld in 1428. In de 15de eeuw was de Oosterlomolen een ban- of dwangmolen, waar de onderdanen van de heer verplicht waren hun graan te laten malen. Voor 1762 waren er reeds spuien met kleppen aangebracht, in de dijken boven de molen van Oosterlo, zodat het overtollig water van de Molenlaak kon worden opgevangen in een vloedbeemd. Rond 1789 werd de Oosterlomolen, die vroeger in hout was opgetrokken, in steen gebouwd. Het molenhuis ernaast, de Borze genaamd, dateert van 1835.

77

WATERMOLENS

Watermolen, Meerhout Onderslagmolen op de Grote Nete. Al in de middeleeuwen is er sprake van een molen, de eerste molen bevond zich wat verder op de Oude Nete en de Creyndertloop. In 1324 naar hier overgebracht en vermeld als “ter Nuwermolen”, later in steen herbouwd in 1678. In 1797 als nationaal goed verkocht. Op de Vandermaelenkaart vermeld als “Moulin à Grain et à Huile”, maar eertijds ook eikeschorsmolen voor leerlooierijen en na WOI productieplaats van elektriciteit.

Watermolen, Mol Voormalige watermolen, met vermelding mogelijk opklimmend tot de vroege middeleeuwen (8ste eeuw , 9de eeuw).

Oorspronkelijk eigendom van de abdij van Corbie, naderhand in handen van de Molse Voogd, de hertog van Brabant en de volgende vorsten. Door verkoop in 1786 particulier bezit. De initialen A.S., aan weerszijden van een molenijzer, en het jaartal 1758 op een arduinen hoeksteen links onderaan verwijzen naar toenmalige herstellingswerken aan sluishout en -muren, uitgevoerd door molenpachter Adriaan Smolders.

Watermolen Retie Graanwatermolen, type onderslagmolen, gelegen op een drie kilometer ten zuidwesten van de dorpskom, op de zuidelijke arm van de Witte Nete die op deze plaats over een beperkte afstand in twee rivierarmen is vertakt. De oudst gekende vermeldingen gaan terug op een akte van 1633 in verband met de verpachting van “ ‘s heerenwindmolen” en een meetboek van 1653 met een beschrijving van de eigendommen van de heer van Retie.

78

WIND- en WATERMOLENS

Figuur 25 | Molens (watermolens en windmolens) op de provinciale landschapskaart provincie Antwerpen

In de 19e eeuw ontstaat er een tweede ‘laag’ water. De Belgische staat ziet de Kempen als een achtergesteld gebied dat dringend ontgonnen moet worden en dat dus grote investeringen vereist (zie ook thema Het Ontginningslandschap). De uitbouw van een kanalennetwerk is daarbij cruciaal. Niet minder dan vier kanalen, het Kempens ka-

naal, het Kanaal Dessel-Turnhout-Schoten, het Kanaal Dessel-Kwaadmechelen, het Kanaal naar Beverlo werden aangelegd. Allen worden ze gegraven tussen 1843 en 1858.

Voor de volledigheid moet ook het jongere Albertkanaal nog vermeld worden, want ook dat ligt in het werkingsgebied, maar er is geen onroerend erfgoed aan gekoppeld.

79

Al die kanalen hebben uiteraard een belangrijke rol gespeeld in de industrialisatie van de Kempen, maar in eerste instantie hadden ze ook een landbouwtechnisch doel: het aanbrengen van kalkrijk en voedselrijker water voor de omzetting van heidegronden naar landbouwgronden. Daaruit volgt een uitgebreid netwerk van wateringsystemen, dat nog op diverse plaatsen in Retie, Mol, Geel en Dessel te vinden is. De Colateur, een afwateringsgracht van de wateringen in Arendonk, gelegen ten westen van het beschermde landschap ‘Het Goor’is hier een mooi voorbeeld van. De kanalen speelden in beide Wereldoorlogen een cruciale rol als militaire barrière. In de Eerste Wereldoorlog volgde de ‘de dodendraad’, de elektrisch

geladen grensscheiding tussen Nederland en België niet de landsgrens maar wel de kanalen waardoor Postel ‘niemandsland’ werd. In de Tweede Wereldoorlog werd de bunkerlinie, de Vooruitgeschoven Linie, in gebruik genomen met hevige gevechten als gevolg. Tijdens de Bevrijdingsdagen in september 1944 spelen de kanalen die de grens tussen bezet en bevrijd gebied een dramatische hoofdrol met o.a. ‘Slag bij Geel’ en de vele vliegtuigcrashes tijdens Operatie Market-Garden als gevolg (www.battleforthelocks.be). Naast het landschappelijke erfgoed vinden we heel wat bouwkundig en ook varend erfgoed terug langs de kanalen.

Hieronder worden hiervan enkele mooie voorbeelden gegeven.

Kanalenlandschap

80

Dessel, Sas V, arbeiderswoning met winkel-café, Bron: Gemeente Dessel

Retie, Brug 2, brugwachterswoning Bron: Gemeente Dessel

Mol, Sluizen op het kanaal Bocholt-Herentals (IOE 302648) Bron: Woestijnpaleis

Koninklijk Paviljoen, Ten Aard werd in 1845 opgericht als technisch centrum voor de aanleg van het Kanaal, circa 1855 aangekocht door Leopold I als werkbasis voor de ontginning van zijn Kempische domeinen.

Retie, De Graaf, project landschapskunst omgeving De Graaf en Colateur Retie, een bank in de vorm van de Colateur.

Het peilschip Krankeloon werd in 1953 gebouwd door Beliard-Crighton in Oostende voor het Bestuur van het Zeewezen. Het schip werd in oktober 2013 verkocht aan de vzw Kempische Marinejeugd. IOE 99109

3

Het religieus en funerair landschap Van veldkapel tot herbestemming Het is algemeen geweten dat de kerkgang sterk achteruitgaat. In Mol, bijvoorbeeld, ging in 1976 nog 33% van de bevolking naar de mis, in 2015 was dit nog maar 5%. De functie als gebedsen geloofshuis dreigt dus achteruit te gaan. Er wordt door alle gemeenten actief gewerkt aan een herbestemming, nevenbestemming en medegebruik van deze kerken. Zo zal bijvoorbeeld de parochiekerk Sint-Jan (Balen), die reeds gesloten is, herbestemd worden als so-

is er sprake van 67 kappellen. Daarnaast zijn er nog kapellen die (nog) niet geïnventariseerd zijn. Zo weten we dat er bijvoorbeeld in Retie alleen al sprake is van 37 kapellen (“Kapelletjesroute” van VVV Retie), terwijl er in de inventaris onroerend erfgoed ‘slechts’ 14 kapellen zijn opgenomen. De thesis ‘Een spirituele topografie van de gemeente Mol’, door Janna Lefevere (2006), geeft een volledig overzicht van alle kapelletjes in de gemeente Mol. In deze thesis

ciale woningen.

wordt gesproken over 104 kapelletjes, gaande van grote kapellen tot zuilkapellen, grotten, gevelkapellen, kruisen, niskapellen, boomkapellen, beelden en staakkapellen.

Kapellen Nog meer dan kerken is het werkingsgebied van IOED k.ERF rijk aan kapellen, in de inventaris onroerend erfgoed

Detail uit affiche door Willem Bataille, Bron: Jakob Smitsmuseum 81

Abdij Postel Wanneer we spreken over het religieuze landschap, is de Abdij van Postel een cruciaal element in dit landschap. Gezien de gunstige ligging van Postel op het knooppunt van belangrijke reisroutes, bracht de abdij van Floreffe hier (vermoedelijk tussen 1128 en 1138) een nieuwe stichting tot stand in de vorm van een polyvalente landbouwkolonie (hoeveklooster) .

Kloosters, kruisen en devotiesites Daarnaast is er nog ander religieus onroerend erfgoed, in de vorm van kloos-

ters, veldkruisen, een openlucht kruisweg (fig. 40), Kalvarieberg (Oosterlo) en ‘grotten’ en andere cementrustieke sites (Sint-Jozefshofke Wezel).

Inventaris religieus erfgoed De inventaris onroerend erfgoed bevat 101 objecten die vallen onder ‘religieuze gebouwen en complexen’ en ‘klein erfgoed (kapellen en kruisen)’ in het werkingsgebied. Het grootste deel hiervan zijn kerken en kapellen. Over de gemeenten van deze IOED heen zijn er 23 parochiekerken en 52 kapellen.

Figuur 26 | Religieus bouwkundig erfgoed in het werkingsgebied van IOED k.ERF (bron: provinciale landschapskaart)

82

Kerken Balen Dessel Geel Meerhout Mol Retie Totaal

5 2 11 4 10 2 34

Kapellen 19 1 15 8 10 14 67

Abdij

1 1

Klooster (school)

1 2 2 2 7 2 14

Andere 1

9 2 12

Tabel 15 Resultaten religieus erfgoed uit inventaris onroerend erfgoed

Dorpszicht Zittaart, Meerhout. Bron: RLKGN

83

Kerken De perioden waaruit de kerken binnen het werkingsgebied van de IOED dateren is zeer verschillend. Elf van deze kerken zijn ‘vrij recent’, en gebouwd tijdens het interbellum of na de Tweede Wereldoorlog. Daarentegen is er, volgens literatuurbronnen, van de toren van de parochiekerk Sint-Trudo in Meerhout reeds sprake rond ca. 1100. Het gaat hier enkel om de romaanse onderbouw van de toren. De dorpsbrand van 1679 vernielde de rest van de kerk.

In onderstaande tabel worden deze kerken op een rijtje gezet, en worden ook de belangrijkste bijzonderheden van deze kerken meegegeven.

Gemeente Balen

Kerk

Statuut bescherming

Datering

Bijzonderheden

Parochiekerk Sint-Andries

Kerk en toren

15e eeuw, eerste kwart 16e eeuw, vóór WO I

Rijke kunst- en devotiecollectie,

Balen

Parochiekerk Sint-Jan

/

na WO II

Modernistische kerk

Balen

Parochiekerk Sint-Hubertus

/

vierde kwart 19e eeuw

Collectie laatgotische sculpturen

Balen

Parochiekerk Sint-Wil- Toren en oude gelibrordus deelten

vierde kwart 19e eeuw, vierde kwart 15e eeuw, eerste kwart 16e eeuw

Kunstcollectie en neogotisch meubilair

Balen

Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand

/

na WO II

Dessel

Parochiekerk Sint-Niklaas

/

eerste helft 20e eeuw, na WO II, tweede helft 19e eeuw, vierde kwart 15e eeuw

Kleine kunstcollectie, Karel Ooms en neogotische sculpturen/ meubels

Dessel

Parochiekerk Heilige Familie

Orgel

interbellum, na WO II

Vroeg voorbeeld van modernistische religieuze architectuur

Geel

Parochiekerk Sint-Gerebernus

/

Na WO II

Zaalkerk uit 1949

Geel

Parochiekerk Sint-Lambertus

Toren en Orgel

'vierde kwart 15de eeuw', 'eerste kwart 16de eeuw', 'vierde kwart 19de eeuw'

Neogotische kruiskerk met massieve toren in Kempische baksteengotiek

Geel

Parochiekerk Sint-Franciscus

/

Na WO II

Moderne constructie van glas, baksteen en beton

Geel

Parochiekerk Sint-Lucia

/

Vierde kwart 19de eeuw

Driebeukige neogotische kruisbasiliek

Geel

Parochiekerk Heilig Hart

/

Voor WOI, Interbellum

Na de Tweede Wereldoorlog herbouwde kerk met basilicale opstand

Geel

Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw-Bezoeking

/

'derde kwart 19de eeuw', 'vierde kwart 19de eeuw'

Neogotische driebeukige kruisbasiliek, opgetrokken in baksteen

Schrijn Odrada

84

KERKEN Gemeente

Kerk

Statuut bescherming

Datering

Bijzonderheden

Geel

Parochiekerk Sint-Amandus

Kerkgebouw

'eerste helft 15de eeuw', 'vierde kwart 15de eeuw', 'eerste helft 16de eeuw', 'vierde kwart 16de eeuw', 'derde kwart 18de eeuw', 'tweede kwart 19de eeuw', 'derde kwart 19de eeuw'

Driebeukige kruisbasiliek in laatgotiek

Geel

Sint-Jozef Holven

Kerkgebouw

‘opgericht in 19241925.’

Georiënteerde neoromaanse zaalkerk, naar ontwerp van architecten C. Veraart (Elsene) en E. Richir van 1923, onder leiding van E. Janssens

Geel

Parochiekerk Sint-Dimpna

Kerkgebouw

'15de eeuw', '16de eeuw', 'tweede kwart 14de eeuw', 'tweede helft 14de eeuw', 'vierde kwart 17de eeuw'

Driebeukige kruisbasiliek in Demergotiek, na de Tweede Wereldoorlog herbouwd.

Geel

Parochiekerk Sint-Appolonia

/

‘derde kwart 19de eeuw', 'interbellum'

Neogotische kerk door P. J. Taeymans

Geel

Parochiekerk Sint-Hubertus

/

Na WO II

Neoromaanse kruisbasiliek, herbouwd na de Tweede Wereldoorlog

Geel

Parochiekerk Sint-Lau- Kerkgebouw rentius

'tweede kwart 19de eeuw', 'derde kwart 19de eeuw'

Zeldzame neogotische stijl op het platteland

Meerhout

Parochiekerk Sint-Tru- Kerk met kerkhof do (met kerkhof)

vierde kwart 19e eeuw, tweede helft 11e eeuw, vierde kwart 17e eeuw, eerste helft 12e eeuw, na WO II

Barokke kruiskerk met kunst- en devotiecollectie, interieur door C. Colruyt

Meerhout

Parochiekerk Sint-Jozef

/

na WO II

Modernistische wijkkerk

Meerhout

Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw

Kerk, kerkhof en pastorie met omgeving

derde kwart 19e eeuw

Neogotische plattelandskerk met kunstcollectie (gotisch en neogotisch)

Meerhout

Parochiekerk SintBavo

/

na WO II

Neogotische kerk, heropgebouwd na WO II

85

KERKEN Gemeente

Kerk

Statuut bescherming

Datering

Mol

Parochiekerk Sint-Pie- Toren en monument eerste kwart 14e ter en Pauwel boerenkrijg eeuw, eerste kwart 16e eeuw, derde kwart 19e eeuw

Neogotische kerk met toren in Kempische baksteengotiek.

Uitgebreide kunst- en devotiecollectie

Mol

Parochiekerk Sint-Apollonia

/

interbellum

Neoromaanse kruisbasiliek van 1939

Mol

Parochiekerk Sint-Antonius

/

na WO II

Basiliek met neoromaanse reminiscenties

Mol

Parochiekerk Sint-Wil- / librordus

interbellum

Kerk met neogotische reminiscenties van 1935

Mol

Parochiekerk Sint-Jozef Ambachtsman

na WO II

Moderne zaalkerk van 1967

Mol

Parochiekerk On/ ze-Lieve-Vrouw-Onbevlekt-Ontvangen

interbellum

Kruisbasiliek met neoromaanse reminiscenties

Mol

Parochiekerk Sint-Odrada

/

na WO II

Kruiskerk met neogotische reminiscenties

Mol

Parochiekerk Sint-Carolus Borromeus

/

vierde kwart 19e eeuw, na WO II

Neogotische kruisbasiliek

Mol

Parochiekerk Sint-Ber- / nardus

derde kwart 19e eeuw, interbellum

Kruiskerk in neogotische stijl van 1863

Mol

Parochiekerk Sint-Jozef

Kerk met pastorie, Lourdesgrot en bidtuin het Sint-Jozefshofke

vóór WO I

Neogotische kruisbasiliek met opmerkelijke omgeving (Lourdesgrot, bidtuin en Sint-Jozefhofke)

Retie

Parochiekerk Sint-Martinus

/

vierde kwart 19e eeuw, 15e eeuw, 19e eeuw

Retie

Parochiekerk Sint- Retabel Job

Neogotische kerk met gotische (zwaar gerestaureerde) toren.

Kunst- en devotiecollectie Neogotische kerk met erkend topstuk (Retabel Sint-Job)

/

derde kwart 19e eeuw, derde kwart 16e eeuw

Tabel 16 | Oplijsting en beschrijving parochiekerken in werkingsgebied van IOED k.ERF

86

Bijzonderheden

KAPELLEN

Heilige Odradakapel, Balen De Heilige Odradakapel dateert volgens de literatuur van 1896 en werd opgericht in de omgeving van het zogenaamde Hof van Scheps waar de Heilige eertijds resideerde. Volgens de overlevering werd Sint-Odrada immers in de achtste eeuw geboren in het Hof van Scheps, een Frankisch hof gelegen nabij de samenvloeiing van de Hoofdgracht en de Grote Nete. Zij werd in deze bedevaartskapel aanroepen tegen oog- en veeziekten; haar relieken werden in 1654 ingehaald in Balen. Odrada is patroonheilige van paarden. Ieder jaar vindt aan deze kapel een paardenwijding plaats. Frontaal tegenover de kapel licht een Lourdesgrot van imitatie-rotsstenen, achter de kapel de Odradaput met heilzaam water tegen oogkwalen en dierenziekten.

Kapel van het Heilig Kruis, Dessel Vroegere gehuchtskapel, gelegen op een kunstmatige verhevenheid en omgeven door eiken en linden.

De ‘berg’ werd in 1704 aangelegd als calvarieberg met een beeld van de gekruisigde Christus. Begin 19e eeuw stelde onderpastoor J.B. Baeten (1790-1804) geld ter beschikking tot de opbouw van de huidige kapel. In 2016 werd deze kapel gerestaureerd door de leerlingen van het zevende jaar Renovatie-Bouw van het Sint-Jozefsinstituut in Geel op initiatief van RLKGN en de gemeente Dessel.

Kapel Onze Lieve Vrouw in Nood, Mol Veldkapel met oudste vermelding opklimmend tot 1511. Typische inplanting op de kruising van twee wegen.

De oorspronkelijke, eikenhouten piëta met jaartal 1511 op de achterzijde werd overgebracht naar het torenmuseum; in de kapel bevindt zich thans een kopie. Hier wordt nog jaarlijks een meiboom geplaats.

87

KAPELLEN

Kapel van pestheilige Sint-Niklaas van Tolentino, Meerhout Vroegere bedevaartskapel van pestheilige St.-Niklaas van Tolentino, hier ook aangeroepen tegen kinkhoest; opgericht in 16431646. Vermoedelijk werd de kapel opgericht ter vervanging van een oudere kapel, dit zou blijken uit een akte van 1643. Tot aan de Tweede Wereldoorlog was de kapel een bedevaartsoord tegen de kinkhoest en de pest. Na het opzeggen van een gepast versje dronken de kinderen gewijd water uit een kinkhoorn, een grote zeeschelp. Dit gebruik verhuisde naar de St.-Bavokerk waar het nog stand hield tot 1960. Deze kapel is beschermd als monument in 1936. Het was het eerste gebouw in Meerhout dat werd beschermd.

Kapel van Onze Lieve Vrouw Ter Sneeuw, Retie Willem Verreyt, een marskramer uit Baarle, vond in 1645 op de besneeuwde heide van het Nederlandse Ulicoten een Mariabeeldje op een sneeuwvrije plek en bevestigde het in Werbeek aan een boom. De opkomende verering leidde tot de bouw van een eerste houten kapel in 1646 op initiatief van de hulpprelaat van Tongerlo, Augustinus Wichmans. In 1665 bouw van de huidige stenen kapel in een classicerende barokstijl. Tot op heden worden er jaarlijkse bedevaarten georganiseerd naar de kapel vanuit Eersel en Veldhoven (Nederland). In 1952 werd de kapel en haar onmiddellijke omgeving beschermd als landschap; in 1974 het bedehuis zelf als monument.

St.-Dimpnakapel op de Groeneheuvel, Geel Geel heeft verschillende Sint-Dimpnakapellen. Deze kapel van circa 1630, vergroot in 1721, gelegen ter plaatse van twee oudere en kleinere bedehuisjes: ĂŠĂŠn reeds vermeld in de tweede helft van de 15de eeuw, toegewijd aan Heilige Dimpna en opgericht op de plaats waar volgens de legende na een diefstal de relieken van de heilige werden heroverd en daarnaast een Kruiskapel uit het vierde kwart van de 15de eeuw als eindpunt van een Kruisweg waartoe ook de Sint-Amands-, de Sint-Dimpnakerk en het Sint-Maartenskapelletje behoorden.

88

Andere religieuze elementen in het landschap.

Voorbeelden:

Kruis aan de Kalvarieberg in Geel, Oosterloo Foto: Dries Martens

Oude foto van de 15 Kapellekens in Achterbos (Mol) Bron: Molse Kamer voor Heemkunde 89

FUNERAIR LANDSCHAP

90

De zoekterm ‘funeraire gebouwen en structuren’ in de inventaris onroerend erfgoed geeft 17 resultaten voor de gemeenten uit IOED k.ERF. Het gaat hier allemaal over begraafplaatsen, of parochiekerken met begraafplaatsen aan, met eventueel daarbij horende grafmonumenten. Zo staat er bijvoorbeeld op de begraafplaats bij de parochiekerk Sint-Trudo in Meerhout een monument als herinnering aan de Boerenkrijg. Vermeldenswaardig is ook de Calvarieberg (1923) op de gemeentelijke begraafplaats in Retie en het historische kerkhof rond de Sint-Dimpnakerk.

Gemeente

Resultaten uit inventaris onroerend erfgoed

Dessel 1 Geel 7 Meerhout 3 Mol 4 Retie 2 Tabel 17 | Resultaten zoekterm ‘funeraire gebouwen en structuren’ in inventaris onroerend erfgoed

Calvarie op de begraafplaats Retie Bron: Gemeente Retie

90

Sint-Dimpnakerkhof, Geel Bron: RLKGN

Grafheuvels Naast begraafplaatsen maken grafheuvels ook deel van het funeraire landschap. In 5.1.2 (archeologisch erfgoed) werd dit reeds aangehaald. Uit de CAI (Centraal Archeologische Inventaris) blijkt dat er in vier van de zes gemeenten (restanten van) een grafheuvel uit de Romeinse tijd geïnventariseerd zijn. Wat opvalt is dat de CAI voor geen van deze grafheuvels een exacte locatie geeft, en dat de interpretatie bij drie van de vier grafheuvels ook twijfelachtig is. Enkel de grafheuvel in Retie wordt in de CAI niet in twijfel getrokken. Onderstaande tabel geeft deze opmerkingen/interpretatie uit de CAI weer.

Naast deze grafheuvels uit de Romeinse tijd zijn er nog oudere (complexen van) grafheuvels (uit de Metaaltijden) opgenomen in de CAI (nr. 101976, 101974 in CAI). Het gaat om grafheuvels gelegen te Mol Postel. Tabel 24 geeft een korte beschrijving van deze grafheuvels uit de CAI. De inventaris onroerend erfgoed geeft weinig resultaten bij de zoekterm ‘grafheuvel’.

Enkel bij de bespreking van Mol, komt de term grafheuvel voor in de tekst: ‘Tot op heden kon niet met zekerheid achterhaald worden wanneer Mol voor het eerst werd bewoond. Een aantal toevalsvondsten, onder meer prehistorische werktuigen in Wezel en grafheuvels in Postel, wijzen in de richting van vroege menselijke aanwezigheid; het staat zelfs vast dat er prehistorische nomaden verbleven op de hoogst gelegen delen, zowel in het centrum als in de gehuchten’.

Ook in Meerhout zijn voorhistorische begraafplaatsen teruggevonden. Uit de brochure ‘Meerhout wandeldorp in de Kempen’ (opgemaakt door Jos Sterckx i.s.m. heemkundige kring Meerhouts patrimonium) blijkt dat er sprake is van twee tegenover elkaar liggende voorhistorische begraafplaatsen: de Alvinnenberg en Heiblokken. Deze laatste wordt gesitueerd op het einde van het Bronstijdperk (in onze streken van 1500 tot 800 voor Christus). Deze grafheuvels zijn evenwel niet opgenomen in de Centraal Archeologische Inventaris (CAI). Recent werd ook in de Sint-Dimpnawijk een groot grafveld onderzocht.

91

91

Gemeente Nr. CAI Balen 152450 Dessel 151265 Geel 151418 Mol 151707 Retie 101849

Datering Romeinse tijd (verfijning: onbepaald) Romeinse tijd (verfijning: onbepaald) Romeinse tijd (verfijning: onbepaald) Romeinse tijd (verfijning: onbepaald) Romeinse tijd (verfijning: onbepaald)

Beschrijving / interpretatie

Twijfelachtig, zowel qua interpretatie als datering Onzekere interpretatie en datering Onzekere interpretatie en datering Wordt als tumulus geïnterpreteerd, maar deze interpretatie is betwijfelbaar.

Opmerking: mogelijk meerdere grafheuvels

Tabel 18 | Details grafheuvels (Romeinse tijd) uit CAI

Nr. CAI Locatie 101974 Mol, Postel (naam: ‘Berg in ’t park’)

101976 Mol, Postel (naam: Bladelse heide)

Beschrijving / interpretatie

De heuvel van ‘Berg in ‘t Perk’ is gelegen in het domein van de Koninklijke Schenking, langsheen de oude weg van Arendonk naar Bergeijk, op ca. 160 meter ten westen van het kruispunt van hiervoor vermelde weg met de weg van Postel naar Bladel. Hier gaat het om een belangrijk grafveld bestaande uit ongeveer een twintigtal heuveltjes.

Zeven grafheuvels en drie mogelijke grafheuvels

Tabel 19 | Details grafheuvels (Metaaltijden) in Mol, Postel uit CAI

92

Herinneringsmonumenten Een onderdeel dat misschien wel thuishoort in het funeraire landschap zijn de verschillende oorlogsmonumenten en andere gedenktekens of herinneringsmonumenten, die aanwezig zijn in het werkingsgebied van IOED k.ERF. Door de Slag bij Geel heeft het k.ERF-werkingsgebied ook enkele militaire

begraafplaatsen van de Commonwealth, o.a. Geel War Cemetary. De inventaris onroerend erfgoed geeft op dit vlak voor Dessel en Retie geen resultaten. Voor de andere gemeenten zijn dit de resultaten uit de inventaris.

Gemeente Monument Korte beschrijving Balen Oorlogsmonument Een monument voor de gesneuvelden van beide wereldoorlogen.

Geel Oorlogsmonument Een monument voor de gesneuvelden van de Eerste WeGeel reldoorlog Meerhout Heilig hartbeeld Heilig Hartbeeld ten noorden van de kerk, ter herdenking van de Eerste Wereldoorlog, opgericht in 1922.

Heilig hartbeeld Heilig Hartbeeld, als eerbetoon aan de oorlogsslachtofGestel fers van beide wereldoorlogen.

Oorlogsmonument Te midden van de weiden gelegen oorlogsherinnering, De Vleugel in de volksmond zogenaamd "De Vleugel". Staartstuk van het Britse Wellingtonvliegtuig dat hier op 14 februari 1943 neerstortte.

Mol Boerenkrijgmonu- Boerenkrijgmonument, van de hand van de Gentse ment beeldhouwer AloĂŻs De Beule, opgericht in 1898 naar aanleiding van 100 jaar Boerenkrijg.

Gedenkteken ter Een gedenkteken ter ere van Carlo Berghmans, auteur ere van Carlo Berg- van het boek "Fier is Ginderbuiten". hmans Herinneringsmonu- Herinneringsmonument voor Vincentius Belmans en ment Jozef Fonteyn die hier (Zevenheerlijkheden, Mol) op 31 maart 1930 vermoord werden.

Monument voor de In 1919 werd in Mol beslist een gedenkteken voor de gesneuvelden van gesneuvelden van de oorlog op te richten. de Eerste Wereldoorlog Tabel 20 | Overzicht oorlogsmonumenten en andere gedenktekens en herinneringsmonumenten

93

Afbeeldingen oorlogsmonumenten en andere gedenktekens en herinneringsmonumenten Links: Oorlogsmonument Balen (IOE 51927) Midden: Heilig hartbeeld Meerhout IOE 216153 Rechts: Meerhout Markt oorlogsmonument (Van den Borne, Steven, 20-01-2014)

Militaire begraafplaats, Tweeboomkes, Geel Fotograaf: Dries Martens

94

4

Het agrarische landschap Van Celtic Field tot Langgevelhoeve

Langgevelhoeves in de Zandstraat in Geel Foto: Dries Martens

Uiteraard is het agrarische karakter van een landschap niet uitzonderlijk: dat is nergens in de West Europese laagvlakte zo. En uiteraard past de regio in de bredere context van landbouw op zandgronden, de zogenaamde heidelandbouw, zowel bovenregionaal als regionaal. Toch blijft die landbouw bijzonder en heeft deze grote impact op de erfgoedwaarden en het landschap van de regio.

Celtic Fields De oudste en meteen zeer bijzondere sporen van landbouw in de regio zijn de Celtic Fields. Op niet minder dan 34 plaatsen (alle gemeenten, behalve Meerhout) zijn er systematische landbouwontginningen in de Bronstijd geweest. Deze ontginningen zijn ontwikkeld uit het Atlantische bos en dus op niet uitgeloogde bodems.

95

Zand loogt echter snel uit (podzol – bodems) wat goede opbrengsten uitsluit.

Precies uit die vaststelling heeft de heide – landbouw zich ontwikkeld: landbouwproductie moet gebouwd worden op een landschappelijke drie – eenheid: Woeste gronden De woeste gronden bestaande uit heide en deels bos, worden gebruikt voor het genereren van nutriënten (maaien, plaggen, begrazen, …), die er weggehaald worden en verplaatst naar de boerderij. In de literatuur wordt dit gebied ook het outfield genoemd.

Akkers De akkers worden bemest met de op de boerderij bewerkte nutriënten (bv. potstal). Voor 1 hectare akker is er tussen 10 en 20 hectare heide nodig. Dat blijkt ook zo bij de verkoop van de abdij van Postel, waar de verhouding 1/13 is.

Graslanden De vochtige graslanden in de beekvalleien, vaak met middeleeuwse wateringsystemen, moeten zorgen voor het hooi, wat bepalend is voor de hoeveelheid vee dat de winter kan overleven, wat dan weer de hoeveelheid mest bepaalt.

Het bijzondere aan deze regio is net het dichte netwerk aan brede beekvalleien en dus de grote hoeveelheid beschikbaar hooi.

Dit alles maakt dat de landschappelijke kwaliteit van de streek met de restanten van de heidegebieden, de beekvalleien en zelfs de akkercomplexen met een plaggenbodem een grote erfgoedwaarde heeft. Het is deze samenhang, die de meest zichtbare vorm is van het agrarische landschap dat de regio was. Een zeer mooi voorbeeld daarvan is de Ankerplaats De Grote Nete en het paraboolduincomplex tussen Meerhout en Geel (IOE 300181).

Landbouwsysteem heideland Bron: Het paarse land 96

Infield - Outfield Het landschap van de Kempen is sinds 19de eeuw steeds ingrijpender veranderd. Het landgebruik verliest al maar meer zijn historische relatie met de bodem. Met de methodiek van de landschapsbiografie trachten we relicten uit de verschillende tijdslagen, en dit zijn veelal relicten die verbonden zijn aan dit agrarische landschap dat volgens het principe van ‘infield-outfield’ systeem ons landschap eeuwen lang heeft vormgegeven.

In de gebiedsanalyses en omgang met landschappelijk erfgoed wordt daarbij veel belang gehecht aan het kennen van het bodemverhaal. Dit vormt een belangrijk aspect bij versterken van de leesbaarheid van de agrarische cultuurlandschappen en algemene landschapskwaliteit. Deze integrale benadering draagt niet alleen bij aan de versterking en karakterisatie van het landschap, maar zorgt ook voor het klimaatrobuuste landschap

Relatie bodemtype en landgebruik en belang van het versterken van de leesbaarheid van de cultuurlandschappen. Bron: Kempenatlas

97

Figuur 27 | de provinciale landschapskaart geeft op macroschaal inzicht in de relicten en sporen (bodems, KLE’s, ontginningspatronen) van het agrarische verleden.

Boerderijen Uiteraard horen er boerderijen in dit systeem, maar voorbeelden van voor de 19e eeuw zijn beperkt en vaak ook atypisch (vaak grotere complexen van bv. abdijen of wereldlijke heersers). Toch zijn er een aantal interessante voorbeelden: • Grote Hoeve in Meerhout (eerst vermeld in 741) • Hoeve De Heybloem in Mol (vierde kwart 16e eeuw) • Hoeve Ezaart in Mol (17e eeuw) • Hoeve De Boeretang in Dessel (ontwikkeld vanaf de 16e eeuw) • Hoeve Peeters in Balen ( 17e eeuw) • Hoeve met Kempische schuur in de Brigandstraat te Meerhout (18e eeuw) • Nieuwe Wezelse Hoeve, pachthoeve van Postel (17de eeuw) • De Gasthuishoeve in Geel (18de eeuw) • Kempische schuur Hazenhout (17de eeuw) • Wimpehoeve in Geel (late middeleeuwen)

98

HOEVES voor de 19de eeuw

Wimpehoeve, Geel. Bron: Stadsarchief Geel

Boeretang, Dessel. Bron: GVA

Veel meer agrarisch bouwkundig erfgoed dateert uit de 19e en begin 20e eeuw, wanneer de langgevelhoeve (ook langgestrekte hoeve genoemd) zijn hoogtepunt bereikt. In totaal zijn er 63 beschreven voorbeelden: Gemeente Aantal langgevelhoeves Balen 14 Dessel 5 Geel 14 Meerhout 6 Mol 20 Retie 4 Tabel 21 | Aantal langgevelhoeves per gemeente

99

Landbouwcomplexen Met de ontginning van de Kempen ontstonden er nieuwe landbouwcomplexen waar geëxperimenteerd werd met nieuwe landbouwvormen: • De Malou in Balen op Schoorheide, waar tussen 1933 en 1953 een stuk heide ontgonnen werd en waar op een systematische wijze gewerkt werd aan zeventien modelboerderijen en opnieuw opgebouwd op een systeem van taplopen.

• Het Kempisch Domein met zijn karakteristieke witte hoeven. Het Koninklijk Domein op Ten Aard werd in de jaren 1950 in het kader van de reconversie van de landbouw door de maatschappij voor de Kleine Landeigendom het Kempisch Domein ingericht met boerderijen voor melkveehouderij. De komst van deze landbouwontginning zorgde voor de drooglegging van het Geels Gebroekt, een moerasgebied met open turfkuilen, enkel De Zegge is nog en relict van het moeraslandschap.

Een volledig overzicht van de lijst agrarische gebouwen en structuren wordt als bijlage 4 bij dit rapport opgenomen.

Figuur 28 | Ontginning van de koninklijke familie in kaart. Bron: Leader dossier ‘De Koning te rijk’ van RLKGN en k.ERF

Een ander aspect van het agrarisch landschap zijn de windmolens. Binnen het werkingsgebied van IOED k.ERF zijn er zes windmolens, verspreid over de gemeenten Geel, Meerhout, Mol en Retie.

100

WINDMOLENS

Windmolen Molen van ’t Veld, Geel Houten standaardwindmolen in 1796 opgericht in gehucht Achterheide te Heist-op-den-Berg.

In 1823 overgebracht naar Geel-Elsum en in 1992 naar Ten Aard in de directe omgeving van de Worfthoeve annex bakkerijmuseum

Windmolen van Larum, Geel De Molen van Larum is een naamloze standerdmolen met halfopen voet die zich bevindt in het kerkdorp Larum, behorend tot de gemeente Geel. Ze fungeerde als korenmolen. Ze werd gebouwd in 1846 nabij een toen reeds bestaand molenhuis.

Haenvense Molen, Meerhout Op de site (Lindestraat Meerhout), een begraasd en omhaagd erf, bevinden zich een molenhuis, de windmolen, een maquette van de vorige windmolen en een molensteen (als tuintafel).

De windmolen, een houten standaardmolen op open voet, wordt de Haanvense molen genoemd naar het gehucht Haanven (Veerle) waar de molen in 1723 werd opgericht als abdijmolen van Averbode.

Prinskensmolen, Meerhout Al in de 13e eeuw werd een windmolen vermeld op de Weversberg.

Hij werd opgericht door de heren van Diest aan wie de heerlijkheid Meerhout reeds in 1200 toebehoorde. Als eigendom van de heren van Diest kwam de molen vanaf 1500 tot 1820 in het bezit van de prinsen van Oranje. Door openbare verkoop in 1820 kwam een eind aan het eigendomsrecht van de prinsen van Oranje. De molen werd buiten werking gesteld in 1969, hersteld en gerestaureerd in de jaren 1980 en midden de jaren 1990.

101

Windmolen Ezaart, Mol Opgetrokken in 1856 door Karel Heylen uit Geel; de molen is gelegen op een natuurlijke landduin en werd een eerste maal gecementeerd en gekalkt in 1913; tijdens een onweer in 1957 zwaar beschadigd, nadien voorlopig hersteld. Later werd de molen eigendom van de gemeente; grondig gerestaureerd en maalvaardig gemaakt in 1985 door molenmaker Adriaens.

De Heerser, Retie Windmolen zogenaamd “De Heerser”. In zijn strijd tegen het alleenmolenrecht van de abdij van Postel bouwde Godfried Claessen met eigen middelen deze molen in 1794 te Arendonk op de Middelvelden, naar de naam van de eigenaar beter bekend als “Frieës molen”.

In 1934 verhuisde de molen naar Retie. Gerestaureerd in 1957.

Vanaf 1962 werking stopgezet.

Haenvense Molen, Meerhout Op de site (Lindestraat Meerhout), een begraasd en omhaagd erf, bevinden zich een molenhuis, de windmolen, een maquette van de vorige windmolen en een molensteen (als tuintafel).

De windmolen, een houten standaardmolen op open voet, wordt de Haanvense molen genoemd naar het gehucht Haanven (Veerle) waar de molen in 1723 werd opgericht als abdijmolen van Averbode.

102

Het zorglandschap

5

Van bedevaartskapellen tot zorgkolonies De k.ERF-regio is een zorgregio. Er zijn enkele grote zorginstellingen met een rijke geschiedenis gevestigd in ons werkingsgebied. Kenmerkend in ons zorgverhaal is de aanwezigheid van de Geelse gezinsverpleging, een zorgmodel waarbij mensen met een psychische kwetsbaarheid in gezinnen en dus in de Geelse dorpen wonen en op hun eigen ritme, volwaardig meedraaien in de samenleving. De vermaatschappelijking van de zorg is in onze regio dus niet en-

nog steeds actief. Dat is zeker het geval voor alle plaatsen waar Sint-Dimpna, de Geelse patroonheilige van de geesteszieken, wordt aanroepen. Nog jaarlijks ontvangt de Sint-Dimpnakerk verschillende pelgrims uit binnen- maar vooral buitenland. Ook de oude gasthuizen rekenen we tot deze religieuze zorglaag.

Hier kregen de patiënten voedsel en een bed maar moesten ze vooral ook veel bidden voor hun genezing. Het Molse Gasthuis werd afgebroken voor

kel een tendens maar wortelt eigenlijk in een heel oude traditie.

de bouw van een modern ziekenhuis, dat van Meerhout voor de bouw van een verzorgingstehuis, enkel het Geelse Gasthuis is nog intact en goed bewaard.

Het werd in de 13de eeuw opgericht op de plaats waar Sint-Dimpna de marteldood stierf. In de 16de eeuw kregen de Gasthuiszusters Augustinessen de taak om de ziekenverzorging van het Geelse gasthuis op zich te nemen. De ziekenkamer bevond zich niet toevallig in de kapel.

Religieuze zorglaag Net als bij de andere thema’s zien we ook in het zorglandschap verschillende lagen. De oudste laag is het religieus-spiritueel geïnspireerd zorglandschap dat we terugvinden in de bedevaartskapellen en pestkapellen die hun oorsprong vinden in het geloof in geneesheiligen.

Sommige van deze cultusplekken zijn Voorbeelden religieuze zorglaag •

Pestkapellen: Kapelletje Lil in Meerhout, Pestkapelletje Postel, Pestkapel Millegem

•

Kapellen van geneesheiligen: Odradakapel met heilzaam ‘Odradaputteke’ (oogziekten), Kapel Ezaart en verering van sint- Heilige Marculphus (zenuwziekten), Sint-Apolloniakapel Achterbos (tandpijn)

•

Het Sint-Dimpnalandschap: Kapel Groeneheuvel, Kapel Zammel met heilzame bron, Sint-Maartenskapel (Smaterskapel), Sint-Dimpnakerk, Nis marteldood site Gasthuis

•

Gasthuizen: Het oude Gasthuis van Geel, gesticht in de 13de eeuw, waar nu o.a. het Gasthuismuseum is gevestigd, Kapel van het H. Graf in Meerhout (enige restant van het gasthuis voor arme reizigers dat teruggaat naar de 14de eeuw)

103

RELIGIEUZE ZORGLANDSCHAP Kapellen, geneesheiligen en hagiotherapie

St.-Elisbethkapel Lil, Meerhout Volgens de volksoverlevering gaat de oorsprong van de kapel terug op een melaatsenkapel, een bidplaats voor leprozen, op de grens van het grondgebied. Een leprozerij bestond meestal uit een kapel met rondom de hutten voor de melaatsen. Vanaf de 14de eeuw nam de verspreiding van lepra af, onder meer door de toenemende hygiĂŤne maar ook door de pest waaraan vele melaatsen stierven.

De kapel groeide dan uit tot een bedevaartsoord tegen de pest, in de 18de eeuw werd ze de wijkkapel van het gehucht Lil. IOE 52558

Pestkapelleken Millegem, Mol Oorspronkelijk pestkapelleken gebouwd in de 17de eeuw, in verval geraakt en in 1789 in zijn oorspronkelijke vorm heropgebouwd; nogmaals herbouwd in 1883 en toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw. Op het kadaster pas geregistreerd in 1891. IOE 52848

Sint-Odradakapel Scheps, Balen De Heilige Odradakapel dateert volgens de literatuur van 1896 en werd opgericht in de omgeving van het zogenaamde Hof van Scheps waar de Heilige Odrada eertijds resideerde. Naast de kapel ligt een waterput. Met dit water wasten de mensen hun ogen om te genezen van oogziekten; Jaarlijks is er aan de kapel een paardenwijding. Odarada is beschermheilige van paarden omdat ze zelf een wild paard temde. IOE 52209

Kapel Sint-Willibrordus en Sint-Marculphus Ezaart, Mol In 1696 werd op initiatief van pastoor Pots, onderpastoor van de Sint-Pietersparochie te Mol, een nieuwe kapel gebouwd in barokstijl ter vervanging van een middeleeuws bedehuis, waarvan de juiste oprichtingsdatum niet bekend is. In de kapel bevonden zich de relieken van Marculphus of Marcoen. Als geneesheilige ontfermde St. Marcoen zich over kliergezwellen en een aandoening die men koningszeer noemde. In Ezaart moesten de pelgrims die de H. Marcoen kwamen aanroepen niet enkel bidden, maar dienden ze zich ook gedurende enkele dagen aan een strikt dieet te houden, iets wat ook op andere bedevaartplaatsen gebruikelijk was IOE 52802

104

Landschappen met een zorgverhaal Een tweede laag die we onderscheiden in het zorglandschap zijn de specifieke landschappen met een zorgverhaal.

Echt oude kruidentuinen zijn er niet meer, al is de kennis nog wel terug te vinden in de bibliotheek van het Gasthuismuseum. Een moderne kruidentuin met labo en bijhorende expertise vinden we in de abdij van Postel. Op-

vallend zijn de relicten van echelkwekerijen waar bloedzuigers voor medicinale doeleinden werden gekweekt. De bekendste is die van de Zegge met als bouwkundig relict de Zeggehoeve. We vinden dit gebruik ook terug in plaatsnamen ‘Echelpoel’ nabij het Griesbroek in Olmen en Echelsven in Meerhout.

De Zeggenhoeve in Ten Aard, vroeger een echelkwekerij. Bron: IOE 52492

Zorgkolonies Bij het stuk over het ontginningslandschap werd duidelijk dat de Kempen vanaf het midden van de 19de eeuw heel snel veranderd door de ontginning van de heide en door grote mobiliteitsinvesteringen. In diezelfde beweging

met ‘moeilijke mensen’ die ‘heropgevoed’ moeten worden. Zowel religieuze ordes als de Belgische staat investeren in grote zorg- en opvoedingssites en ze doen dat vooral daar waar er ruimte is, in de Kempen. In de Kempen ontstaan

ontstaat er in de Kempen een derde zorglaag, die van de grote zorgkolonies of weldadigheidskolonies. In de 19de eeuw zien we de opmars van de moderne geneeskunde en gelden er nieuwe inzichten m.b.t. de omgang

in deze periode verschillende ‘kolonies’ waar bepaalde doelgroepen voor lange tijd verblijven en waar de zorg vaak gekoppeld wordt aan ‘landbouwtherapie of -opvoeding’ in combinatie met de heilzame Kempense lucht.

105

Voorbeelden hiervan zijn Merksplas en Wortelkolonie voor bedelaars en landlopers, de katholieke schoolkolonies voor verzwakte kinderen uit de stad in Vlimmeren en Berlaar, de ‘kolonie’ in Geel voor geesteszieken, het St.-Lodewijksgesticht in Mol later rijksopvoedingssgesticht voor kinderen en jongeren die op de dool zijn. Geel is een buitenbeentje in dit rijtje want de Rijkskolonie ontstond niet uit het niets maar entte zich op de reeds aanwezige

traditie van de Geelse gezinsverpleging.

Interessant aan deze laag is dat de zorginstellingen die in de 19de eeuw het licht zagen, meegroeiden met de tijd en tot op de dag van vandaag belangrijke spelers zijn in het Vlaamse zorglandschap. Vaak hebben ze de historische campus waaruit hun instelling groeide nog steeds in gebruik.

Voorbeelden derde zorglaag •

De ‘Kolonie’ van Geel met verschillende relicten: - Gerestaureerde historische site van het OPZ, de voormalige Rijkskolonie voor de Gezinsverpleging met o.a. de voormalige infirmerie, dokterswoningen langs de Pas, landbouwgebouwen, parkdomein - De Badhuizen van de kolonie in de Geelse dorpen - Hoeve Dr.-Peetersstraat - Van Disselhuis (Protestantse tempel)

•

Site De Zwaan in Mol, het voormalige St.-Lodewijksgesticht, later Rijksopvoedingsgesticht (ROG)of Staatsweldadigheidsschool. Vandaag is site De Zwaan in gebruik door enkele gemeentelijke diensten en door de Academie voor Beeldende Kunst. Het ROG werd later omgevormd tot Gemeenschapsinstelling voor bijzondere jeugdbijstand De Kempen. Campus De Hutten huist deels nog in een historisch pand (IOE 110708). Op de Molderdijk staan nog enkele personeelswoningen van het ROG (IOE 110709).

•

Site van het Medisch-Pedagogisch Instituut (MPI) Oosterlo, voormalige kostschool Val-Sainte-Marie of Mariadal onder leiding van zusters franciscanessen (IOE 52443).

•

De Waaiburg in Geel was ooit een hoeve, later een brouwerij en vanaf de 19de eeuw een weeshuis. Vandaag is de Waaiburg een vzw voor bijzondere jeugdbijstand met hun hoofdgebouw op de historische site Waaiburg in centrum Geel (IOE 52290).

•

Bejaardentehuis Stichting de Billemont-Pauli, naar ontwerp van F. Vergouts van 1904, uitgevoerd in 1906-1907, uitgebreid met wasserij en achtervleugel in 1912. Bejaardenhuis tot 1971 en vanaf 1973 Gemeentelijke School voor Plastische Kunsten, nu de Academie voor Beeldende Kunst (IOE 52302).

106

ZORGSITES met erfgoedwaarde

Historische site OPZ Geel, oude laboratorium en schuur, vandaag bezoekerscentrum Pas-sage waar het verhaal van de psychiatrische zorg in Geel verteld wordt, o.a. door tot gids opgeleide ervaringsdeskundigen. Bron: OPZ Geel

Oud bejaardenhuis Stichting Billemont-Pauli, nu de ateliers van Academie voor Beeldende Kunst Geel.

Het oude R.O.G. in Mol, vandaag site De Zwaan waar de Academie van Beeldende Kunsten en enkele gemeentelijke diensten.

Bron: Gemeente Mol

De Waaiburg, vroeger een weeshuis, huist nu een vzw voor bijzondere jeugdzorg. Bron: IOE 52443

Sint-Mariadal Oosterlo, nu MPI Oosterlo. Bron: IOE 52443 107

ZORGLANDSCHAP van Geel (Sint-Dimpna en de Geelse gezinsverpleging)

Van Disselhuis, tempel Protestantse kostgasten.

Sint-Dimpna Gasthuis, nu Gasthuismuseum, met o.a. commensalewoningen waar de Gasthuiszusters aan gezinsverpleging deden.

Sint-Dimpnakerk met ziekenkamer voor geesteszieke pelgrims.

Monument Gezinsverpleging Markt Geel

Sint-Maartenskapel of Smaterskapelleke, nabij de plek waar Dimpna de marteldood stierf.

Sint-Dimpnakapel Elsum

Sint-Dimpnakapel van de Groenenheuvel. Zie ‘religieus landschap’.

Sint-Dimpnakapel van Zammel.

108

Badhuizen van de Kolonie.

IOE: 52413, 52429

Geboortehuis Jan Hoet, site OPZ. Bron: Letterenhuis

Site OPZ Geel. De historische site werd gerestaureerd en is onderdeel van de zorgcampus. Bron: OPZ Geel

6

Technisch thema

Een methodiek voor advies en beleid vanuit de IOED De sterkte van de streek moet de basis van de werking van de IOED zijn. Die sterkte zit onder meer in de gekozen thema’s. Maar er is ook de feitelijkheid van het werk. Gemeenten zijn op zoek naar hulp en expertise voor de talrijke dossiers waarbij onroerend erfgoed een rol speelt, een rol die vaak als technisch of beleidsmatig moeilijk wordt ervaren.

Uit de gesprekken met de gemeenten blijkt die bezorgdheid sterk te leven: hoe kan de IOED ons helpen om op een

Er is niet enkel het wat, maar vooral het hoe: wat kan de mandataris of ambtenaar verwachten van de IOED? Daarbij spelen uiteraard werkdruk (hoe verhoudt dit deel van het werk zich ten opzichte van ondersteuning van het vrijwilligersnetwerk en de publiekswerking), maar ook een hele reeks technische aspecten.

positieve en moderne manier beschermend om te gaan met het onroerend erfgoed?

door de gemeenten heel belangrijk geacht en is dan ook als een apart uit te werken werkingsveld gedefinieerd. Uiteraard doen we daar hier nog geen uitspraak over, maar er is door de stuurgroep bepaald dat de benadering ervan technisch moet zijn: wat heeft een ambtenaar nodig aan concrete hulp en expertise vanuit de IOED om de gemeente in haar beslissingen te kunnen ondersteunen.

Die vraag is van belang op drie niveau’s: • De individuele dossiers rond patrimonium van lokale besturen • De individuele dossiers rond patrimonium met erfgoedwaarde in privaat bezit • De strategische projecten / masterplannen / beleidsplannen van gemeenten rond een totaal landschap of een dorpskern, waarbij erfgoed een rol speelt.

Het uitwerken van een methodiek rond advisering voor ambtenaren wordt

109

6. Betrokken onroerend erfgoedactoren actief in de regio en planningsproces Overheden en betrokken administraties of diensten • Vlaamse overheid: Agentschap Onroerend Erfgoed (Brussel) • Vlaamse overheid: Vlaamse Landmaatschappij • Provincie Antwerpen: Dienst Erfgoed • Provincie Antwerpen: Monumentenwacht • Provincie Antwerpen: Onroerend erfgoeddepot • Gemeente Balen (IOED k.ERF) • Gemeente Dessel (IOED k.ERF) • Gemeente Geel (IOED k.ERF) • Gemeente Meerhout (IOED k.ERF) • Gemeente Mol (IOED k.ERF) • Gemeente Retie (IOED k.ERF) In bijlage 6 wordt een overzicht gegeven van de professionele medewerkers, die met onroerend erfgoed bezig zijn binnen het werkingsgebied van de IOED k.ERF. Daarbij worden niet enkel de ambtenaren van lokale overheden weergegeven, maar ook de relevante betrokkenen van de bovenlokale organisaties (zie onder).

Bovenlokale organisaties Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete Het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete behoudt en versterkt natuur, landschap, erfgoed/ identiteit en recreatie. De organisatie brengt inwoners en partners samen rond een wervend verhaal over natuur en landschap dat inspireert en voor verbondenheid zorgt. Voorbeelden zijn volgende projecten: ‘Landbouwlandschap Malou’, ‘Erfgoedbomen’ en ‘Paard en landschap’.

Erfgoedcel k.ERF Erfgoedcel k.ERF is één van de Vlaamse erfgoedcellen en werkt intergemeentelijk rond roerend en immaterieel erfgoed. Het werkingsgebied van deze erfgoedcel omvat alle gemeenten van de IOED k.ERF en daarnaast ook de gemeente Laakdal (deel van IOED De Merode).

110

Bovenlokale organisaties

Toerisme Provincie Antwerpen vzw Toerisme Provincie Antwerpen heeft volgend takenpakket: • Kempen en Scheldeland promoten als aantrekkelijke streken om een korte vakantie dicht bij huis door te brengen, te vergaderen of een daguitstap te maken.

• Samen met alle vakantiemakers - o.a. gemeenten, ondernemers, verenigingen en vrijwilligers uit allerhande sectoren - Kempen en Scheldeland verder uitbouwen tot toeristische streken die de moeite lonen om naartoe te trekken.

• De rendabiliteit van de toeristische ondernemers in de provincie Antwerpen helpen verhogen • Toerisme Vlaanderen ondersteunen bij haar promotie van Antwerpen, Mechelen, Kempen en Scheldeland en de Vlaamse productlijnen ‘fietsen’ en ‘bier’ bij een internationaal publiek.

• Om dat te realiseren zet Toerisme Provincie Antwerpen diverse samenwerkingsverbanden op. Dit gebeurt zowel binnen de eigen provincie, op Vlaams niveau als in Europa.

ANKONA (Antwerpse Koepel voor Natuurstudie) De Antwerpse Koepel voor Natuurstudie (of kortweg ANKONA) verenigt iedereen die interesse heeft voor en zich bezighoudt met natuurstudie in de provincie Antwerpen. Zowel vrijwilligers, verenigingen als wetenschappers zijn welkom. De koepel wordt door de provincie Antwerpen ondersteund.

ANKONA biedt aan al deze vrijwilligers en natuurvorsers een forum om hun geleverde werk en activiteiten breder bekend te maken.

Natuurpunt Natuurpunt is een onafhankelijke organisatie die zich inzet voor natuurbehoud in Vlaanderen. Gesteund door meer dan 110.000 leden en duizenden vrijwilligers zetten ze zich dagelijks in om bedreigde planten, dieren, biotopen en landschappen te beschermen. Daartoe kopen en beheren ze natuurgebieden, doen ze aan onderzoek en treden ze in dialoog met beleidsmakers. Ze zorgen voor publieksontsluiting via vorming en publiekacties. Binnen het werkingsgebied van de IOED k.ERF zijn er vier lokale afdelingen actief: Natuurpunt Balen – Nete (Balen), Natuurpunt Netebronnen (Dessel, Mol), Natuurpunt Geel – Meerhout, Natuurpunt Wamp en Neten (Retie, Arendonk).

Kempens Landschap vzw Kempens Landschap werkt op vier vlakken: landschap verwerven, landschap opwaarderen, landschap openstellen en tenslotte gemeenten adviseren. Binnen het werkingsgebied van IOED k.ERF heeft het Kempens Landschap (stukken van) volgende gebieden in eigendom, beheer: • • • • • •

Goriënberg, Retie Buitengoor – Meergoren, Mol Glaverbel, Mol Heidehuizen, Mol Geel-Bel en Volmolen, Geel De Most – Keiheuvel, Balen

111

Bovenlokale organisaties

Boerenbond Boerenbond is een ledenorganisatie voor land- en tuinbouwers in Vlaanderen en de Oostkantons.

De activiteiten situeren zich op vijf domeinen: belangenbehartiging, vorming en voorlichting, dienstverlening, vertegenwoordiging en samenwerking inzake productie, toelevering en afzet. Daarnaast is het een koepelvereniging voor 3 beroepsbewegingen en 4 socio-culturele bewegingen. De voor de IOED belangrijkste sub-verenigingen zijn ‘Landelijke Gilden’ en ‘Agrobeheercentrum Ecokwadraat (Eco²)’ (1 groep in Balen).

Landelijk Vlaanderen Landelijk Vlaanderen is een belangenorganisatie die ijvert voor de bevordering van het ondernemerschap van de land-, bos- en natuureigenaar en –beheerder op het Vlaamse platteland. Ze ondersteunen de privé-landbeheerder, die een belangrijke sleutel vormt in het dynamisch en aantrekkelijke platteland in het sterk verstedelijkt Vlaanderen.

Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG) Het CAG werkt samen met andere geïnteresseerden rond het verleden van landbouw, platteland en voeding van 1750. Het cultureel en immaterieel aspect van deze thema’s wordt bestudeerd, bewaard en toegankelijk gemaakt voor een groot publiek via publicaties, evenementen, lezingen en een digitale databank.

Herita Herita is een netwerkvereniging en ledenorganisatie, en fungeert daarbij als steunpunt en spreekbuis voor onroerend erfgoedzorgers. De vereniging heeft een aantal erfgoedsites in beheer, en maakt ze toegankelijk voor publiek op een hedendaagse manier. Tot slot organiseert Herita publieksactiviteiten, waarvan de jaarlijks terugkerende Open Monumentendag de bekendste is.

Aangrenzende IOED’s •

IOED Erfgoed Noorderkempen

•

IOED De Merode

•

IOED Lage Kempen

•

IOED Land van Nete en Aa

•

IOED Berg & Nete

Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon De KVNS is een platformorganisatie van actieve leden en verenigingen, die werkt rond het thema landschap, met nadruk op duurzaamheid, participatie en context. Vanuit de eigen proeftuin rond de Steenovens en in samenwerking met deskundigen en partnerorganisaties verzamelt en verspreidt de KVNS kennis over het landschap en ontwikkelt methodieken om gebruikers van het landschap bewust en duurzaam ermee om te laten gaan .

112

VMPA vzw VMPA staat voor “Vereniging voor Milieueducatie Provincie Antwerpen” en is een vereniging van, voor en door vrijwillige natuurgidsen. Natuurwandelingen brengen het publiek in nauw contact met de natuur en het milieu in eigen omgeving.

VALK vzw VALK vzw is een milieuactiegroep met als werkingsgebied het arrondissement Turnhout. Valk is aangesloten bij de Bond Beter Leefmilieu en is erkend als streekgebonden vereniging.

Lokale erfgoedverenigingen en -actoren Binnen het werkingsgebied van IOED k.ERF zijn heel wat lokale erfgoedverenigingen en –actoren actief. Binnen deze lokale erfgoedverenigingen- en actoren wordt er over het algemeen geen sterk onderscheid gemaakt tussen onroerend en cultureel/immaterieel erfgoed. Onroerend erfgoed maakt, door hun type activiteit, werking en/of huisvesting, deel uit van deze verenigingen.

Hieronder wordt getracht een volledig overzicht te geven van de erfgoedverenigingen en -actoren actief in de regio.

Geschied- en heemkundige kringen Binnen het werkingsgebied van de IOED k.ERF zijn er 9 geschied- en heemkundige kringen actief (tabel 22). Deze kringen bestaan uit vrijwilligers die doorheen de jaren een brede kennis en vaak ook collectie opgebouwd hebben. Deze vrijwilligers doen onderzoek, schrijven publicaties, maar zorgen ook voor digitalisering en organiseren (mede) publieksactiviteiten.

Gemeente Heemkundige kring Balen Erfgoed Balen

Tabel 22 | Geschied- en heemkundige kringen in het werkingsgebied van IOED k.ERF

Olmense Vereniging voor Heemkunde en Geschiedenis Studium Generale Dessel Heemkundige kring De Griffioen Dessel Geel Geels Geschiedkundig Genootschap Meerhout Heemkundige kring Meerhouts patrimonium Mol Molse kamer voor Heemkunde Werkgroep Heemkunde Rauw Retie Heemkundige Kring 7 Neten Retie

113

Kerkfabrieken De kerkfabriek is belast met de zorg voor de materiële voorwaarden die de uitoefening van de eredienst en het behoud van de waardigheid ervan mogelijk maken. De taak omvat het onderhoud en de bewaring van de kerk of kerken van de parochie en het beheer van goederen en de gelden die eigendom zijn van de kerkfabriek of die bestemd zijn voor de uitoefening van de eredienst in de parochie.

Binnen het werkingsgebied van de IOED k.ERF zijn er 41 kerkfabrieken

Gemeente Vereniging

Gemeente Vereniging

Balen De kerkfabriek van O.-L.-Vrouw van Altijddurende Bijstand - Rosselaar

Meerhout De kerkfabriek van O.-L.-Vrouw Gestel

Balen De kerkfabriek van Sint-Andries Balen

Meerhout De kerkfabriek van Sint-Bavo - Zittaart

Balen De kerkfabriek van Sint-Hubertus Hulsen

Meerhout De kerkfabriek van Sint-Jozef - Berg Meerhout De kerkfabriek van Sint-Trudo Meerhout

Balen Het centraal kerkbestuur - Balen Balen De kerkfabriek van Sint-Willibrordus - Olmen

Meerhout Het centraal kerkbestuur - Meerhout Mol De islamitische geloofsgemeenschap "Ensar" - Mol

Dessel De kerkfabriek van de Heilige Familie - Witgoor

Mol De kerkfabriek van O.-L.-Vrouw Onbevlekt Ontvangen - Gompel

Dessel De kerkfabriek van het Onbevlekt Hart van Maria - Station

Mol De kerkfabriek van Sint-Antonius Abt - Donk

Dessel De kerkfabriek van Sint-Niklaas Dessel

Mol De kerkfabriek van Sint-Apollonia Achterbos

Geel De kerkfabriek van Sint-Hubertus – Ten Aard

Mol De kerkfabriek van Sint-Bernardus Sluis

Geel De kerkfabriek van Sint-Amands – Geel

Mol De kerkfabriek van Sint-Carolus Borromeus - Rauw

Geel De kerkfabriek van Sint-Dimpna – Geel

Mol De kerkfabriek van Sint-Job - Schoonbroek

Geel De kerkfabriek van Sint-Apollonia – Stelen

Mol De kerkfabriek van Sint-Jozef - Wezel

Geel De kerkfabriek van Sint-Lucia – Oosterlo

Mol De kerkfabriek van Sint-Jozef Ambachtsman - Ginderbuiten

Geel De kerkfabriek van het Heilig Hart – Winkelomheide

Mol De kerkfabriek van Sint-Niklaas Postel

Geel De kerkfabriek van Sint-Jozef – Holven

Mol De kerkfabriek van Sint-Odrada Millegem

Geel De kerkfabriek van Sint-Gerebernus - Punt

Mol De kerkfabriek van Sint-Pieter & Sint-Pauwel - Mol

Geel De kerkfabriek van Sint-Franciscus Elsum

Mol De kerkfabriek van Sint-Willibrordus - Ezaart

Geel De kerkfabriek van Sint-Lambertus - Bel

Mol Het centraal kerkbestuur - Mol

Geel De kerkfabriek van Sint-Laurentius Zammel

Retie De kerkfabriek van Sint-Martinus Retie

Geel De kerkfabriek van OLV Bezoeking Larum

Retie Kerkfabriek Sint Job Tabel 23 | Kerkfabrieken in het werkingsgebied van IOED k.ERF

114

De geschied- en heemkundige kringen en de kerkfabrieken zijn twee grote groepen van erfgoedverenigingen binnen het werkingsgebied. Daarnaast zijn er nog veel andere (kleinere) verenigingen en actoren. Deze worden hieronder opgelijst.

Werkgroep Kempense Klaprozen Onderzoeksproject dat vertrekt vanuit de namenlijsten op de oorlogsmonumenten om alle gesneuvelde militairen die omkwamen tijdens de Eerste Wereldoorlog een gezicht te geven en hun verhaal te reconstrueren (zie www.kempenseklaprozen.be).

Netwerk WOII en militair erfgoed Netwerk van lokale onderzoekers die rond de Tweede Wereldoorlog actief zijn, en dan vooral rond de bevrijding en de Slag bij Geel (o.a. Operatie Market-Garden). Verder zijn er ook enkele actieve herdenkingscomités.

• Vaderlands Vredelievend Meerhout • Verbroedering Vaderlandslievende Vereniging Mol • Balen Bevrijd (werkgroep van Erfgoed Balen) • 11 juli comité Geel • K. Verbond veteranen Albert I, Retie • Oud-strijders en krijgsgevangenen, Retie • Werkgroep Battle for the locks, Mol Molenverenigingen • Straalmolen, Balen • Vzw Vrienden van de Haenvense molen, Meerhout • Vrienden van de molen van Ezaart, Mol • Levende molens vzw, Retie Gidsenvereniging Geelse gidsenbond en Molse gidsenvereniging Musea en bezoekerscentra (met erfgoedverhaal en/of collectie) • Kruiermuseum, Balen • Torenmuseum, Mol • Sas 4-toren, Dessel • Jakob Smitsmuseum, Mol • Gasthuismuseum, Geel • Beiaard Mol Postel • Lampenmuseum, Geel • Beiaard Mol Centrum • Bezoekerscentrum Pas-sage, Geel • Quartz Experience Mol • Bakkerijmuseum, Geel • Bezoekerscentrum Bibliotheek Postel • Bezoekerscentrum Brouwerij, Geel • Bezoekerscentrum NIRAS Dessel • Hooibeekhoeve Geel

115

Onroerend erfgoed • Prinsenhoeve, Meerhout • Vrienden van de Sint Willibrorduskapel Mol • Vrienden van de 15 Kapellekens Mol • Casinovatief, Mol • Red Pinguin - Casino Wezel Mol • Abdij Postel Landschap • Kemp vzw, Mol • Landschapszorg vzw, Balen • Den Bunt vzw • De Gagel vzw • Rurant • Bosgroep Zuiderkempen • Bosgroep Noorderkempen • Wildbeheereenheden regio Dessel, Postel-Noord, Het Netebroek (Balen) • Sibelco - zandgroeves (actief en herbestemd)

De organisaie ‘Casinovatief’ zet zich sinds 2019 in als nieuwe hoeder van het beschermde monument ‘Casino van Gompel en wil de site die gerenoveerd word opnieuw bekendmaken en doen bruisen.

Bron: facebookpagina Casinovatief

116

Het planningsproces in een notendop Dit plan is het resultaat van een intensief proces dat in twee grote delen kan worden opgedeeld: de eerste aanvraag en oprichting van de IOED (2016-2017) en de toetreding van Geel tot IOED k.ERF (2019).

Gedurende het proces voor de opmaak van dit aanvraagdossier werden zo veel mogelijk actoren bevraagd over hun verwachtingen, noden, zorgen, … In dit hoofdstuk wordt kort weergegeven hoe dit proces is verlopen.

•

Een planningsgroep van schepenen, ambtenaren cultuur/erfgoed/patrimonium, erfgoedcel k.ERF en RLKGN startte in 2016 met het in kaart brengen van de regio, SWOT-analyse en schreef een aanvraagdossier dat in 2017 werd goedgekeurd door de Vlaamse Overheid.

•

Op 30 november 2016 vond een stakeholderoverleg plaats waar 25 actoren op aanwezig waren. Waarbij alle gemeenten vertegenwoordigd waren en waarbij ook de variatie aan types van organisaties (heemkundige kringen, technische restauratie – specialisten, natuurverenigingen, …) groot was.

•

Op 5 december 2016 zijn de ambtenaren ruimtelijke ordening specifiek bij elkaar geroepen. Uit eerder overleg en uit mondelinge informatie bleek immers dat onroerend erfgoed zeer specifiek met hun werking interfereert en dat ze dus specifieke verwachtingen hebben richting een IOED.

•

In 2018 ging de IOED van start. De IOED heeft drie netwerken om de vinger aan de pols te houden: de stuurgroep van onroerend erfgoedambtenaren, het Voorbereidend comité (Cultuuroverleg van de regio, klankbordgroep rond vooral publiekswerking), het Erfgoedoverleg (heem- en geschiedkundige kringen)

•

In de zomer 2019 startte een groep ambtenaren met de voorbereiding voor de uitbreiding van ons IOED-dossier door de toetreding van Geel.

•

Tijdens de week van 7 oktober 2019 organiseerden we een ToekomstLAB waarbij we verschillende doelgroepen uitnodigden om mee na te denken over de toekomst van ons erfgoed (geïntegreerde aanpak) en k.ERF. Volgende groepen kwamen mee nadenken: heemkringen (12 personen), cultuur- en erfgoedambtenaren (16 personen), Raad van Bestuur k.ERF (6 personen), kerkfabrieken (24 personen), aanverwante sectoren zoals jeugd/transitiebeweging/ plattelandsontwikkeling (18 personen). De resultaten van deze week werden mee in dit dossier verwerkt.

•

Op 15 november 2019 werd het IOED-aanvraagdossier + Geel verder besproken in de Stuurgroep IOED k.ERF (Ruimte/Patrimonium)

ToekomstLAB k.ERF, oktober 2019

117

7. Krachtenanalyse Op deze plaats in een dossier past gewoonlijk een SWOT of een knelpuntenanalyse. We willen het liever een krachtenanalyse noemen. Het heeft weinig met overschatting, een overroepen zelfbeeld te maken. Maar de omgevingsanalyse toont een bijzonder coherent beeld. In dat geval mag er sprake zijn van uitgaan van de eigen kracht: een krachtenanalyse.

In de historische wetenschappen speelt de relatie tussen mens en zijn (natuurlijke) omgeving een steeds grotere rol. Het onderzoek richt zich op de vraag hoe de omgeving de nederzettingsgeschiedenis van mensen mee bepaald heeft en hoe dat gevolgen heeft doorheen die hele geschiedenis.

Zelden kom je een regio tegen waar die relatie zo duidelijk is: het is het Land van water en zand. De brongebieden / bovenlopen van de Kleine en Grote Nete gecombineerd met zand (lokaal uitzonderlijk waardevol zand) hebben vanaf de vroegste tijden de landbouw (celtic fields tot heidelandbouw) en veel later de industrie (zandwinning, zware chemische industrie) en sociale ontwikkelingen (zorgkolonies) voor een zeer groot deel bepaald.

Die vaststelling maakt het verhaal van de IOED k.ERF zeer vertelbaar. Het verhaal is niet enkel homogeen, het is ook integraal en integreerbaar. De landschappelijke kwaliteit van de regio is zeer hoog, wat uiteraard leidt tot een groot aandeel van beschermde landschappen (in alle mogelijke statuten).

Maar die landschappen zijn ook drager van heel wat archeologie en bouwkundig erfgoed, waarbij net de relatie met het landschap overduidelijk is. Talloos zijn de voorbeelden en opnieuw variĂŤren ze van heel oud tot jong. Het is voorspelbaar dat projecten benoemen, die conform de vereisten van het Agentschap Onroerend Erfgoed integraal en geĂŻntegreerd moeten zijn, een gemakkelijke vanzelfsprekendheid in zich hebben.

Uiteraard blijft dit alles dode letter als er geen lokaal verankerd onroerend erfgoedweefsel is. Maar dat is er wel en het werkt. Uit het proces dat geleid heeft tot dit aanvraagdossier blijkt een zeer grote waardering van lokale overheid en van het onroerend erfgoedweefsel voor de erfgoedcel k.ERF en voor het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete. Opvallend daarbij is dat er voortdurend (al is het formeel zelden hun taak) linken gelegd worden tussen landschap, onroerend erfgoed en roerend en immaterieel erfgoed. Dat volgt uiteraard uit het bovenstaande. Ook hier is integratie eigenlijk een permanent aanwezig begrip.

Uiteraard is niet alles peis en vree. De echt bekende en grote erfgoedwaarden ontbreken enigszins in onze regio. Dat zorgt ervoor dat veel van ons onroerend erfgoed vooral bekend is bij en gewaardeerd wordt door het betrokken middenveld. Dat zorgt er ook voor dat onroerend erfgoed niet bij elk lokaal bestuur even sterk weegt in de beleidsplannen.

Maar laat daar de kracht van de IOED liggen: lokale overheden en het onroerend erfgoedweefsel begeleiden om die unieke geschiedenis van het Land van water en zand beter in de focus te zetten en in te zetten op een adequate bescherming van het onroerend erfgoed.

118

Deel 2

Onroerend erfgoedplan

k.ERF

Land van water en zand 119

1. MISSIE IOED k.ERF creĂŤert maatschappelijk draagvlak bij inwoners en bezoekers voor het lokaal onroerend erfgoed. De gemeenten Balen, Dessel, Geel, Meerhout, Mol en Retie slaan de handen in elkaar om het aanwezige onroerend erfgoed en haar actoren op de kaart te zetten. Een gezamenlijk positief en stimulerend kader voor gemeentelijk onroerend erfgoedbeleid en alle betrokken actoren is daarbij het uitgangspunt. Op die manier wordt een bijdrage geleverd aan de Kempense streekidentiteit en de kennis over en beleving ervan.

De IOED speelt daarbij een vanuit expertise opgebouwde dienstbare rol, die lokale overheden, het onroerend erfgoedweefsel en bewoners met een relatie tot onroerend erfgoed helpt de juiste beslissingen te nemen in het belang van de rijke bouwkundige, archeologische en landschappelijke kwaliteit van het gebied en de bijhorende beeldkwaliteit. De IOED k.ERF wil daarbij tevens de rol van bruggenbouwer tussen verschillende actoren, beleidsdomeinen en beleidsniveaus opnemen.

De IOED breekt een lans voor haar onroerend erfgoed en doet dat vanuit vijf gemeenschappelijke erfgoedthema’s, die de eigenheid, de uniciteit van de regio uitmaken: 1. het ontginningslandschap 2. het waterlandschap 3. het zorglandschap 4. het religieus en funeraire landschap 5. het agrarische landschap IOED k.ERF wil in haar benadering rond restauratie en ontsluiting tegelijk conserverend en vooruitkijkend zijn, gericht op verleden, heden en toekomst. Verbeelding, beeldkwaliteit en bruikbaarheid zijn daarbij kernwoorden. Om dat mogelijk te maken wordt er maximaal gewerkt aan integratie en samenwerking met aanverwante organisaties en vakgebieden.

IOED k.ERF wenst zich met dit alles te conformeren met de beleidslijnen zoals bedoeld onder het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en het Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei 2014.

Ze volgt ook steeds de nieuwe regelgeving en de regionale, nationale en internationale trends op de voet op, en past die meteen toe.

120

2. VISIE Waardering voor en werking rond onroerend erfgoed heeft vooral te lijden onder een gebrek aan beschikbare en bereikbare expertise. Dit bepaalt de werking van de IOED k.ERF: vanuit expertise dienstbaar werken aan de noden van het betrokken netwerk (overheden, burgers en het onroerend erfgoedweefsel) om te komen tot een kwaliteitsvolle omgang met ons erfgoed – patrimonium en de ontsluiting ervan.

Daarbij worden drie grondelementen naar voor geschoven: • ondersteuning rond omgang met patrimonium en landschap • ondersteuning rond verenigingswerking • ondersteuning rond publiekswerking De concrete vertaling daarvan kan als volgt samengevat worden: • De IOED k.ERF wil concreet werken aan het opbouwen van een gemeenschappelijk kader waarin alle aspecten rond expertise, advisering, loket en brugfunctie uitgewerkt worden zodat overheden, het onroerend erfgoedweefsel en burgers heel goed weten wat ze mogen verwachten en binnen welke randvoorwaarden.

• De IOED k.ERF wil de spin in het web zijn, een intermediair uitwisselpunt dat binnen het werkingsgebied contacten, samenwerking, uitwisseling, enz. stimuleert en organiseert.

• De IOED k.ERF wil inzetten op de verdere ontwikkeling van kennis en de uitwisseling daarvan (databanken, expertise – banken, lerende netwerken, best practices).

• De IOED k.ERF wil voor haar publiekswerking inzetten op een substantiële kwaliteitsverhoging van bestaande events (bv. Open Monumentendag) door samenwerking te stimuleren en door organisatorische en administratieve ondersteuning te geven. Ook het toeristisch potentieel van het onroerend erfgoed wordt in overleg met de bevoegde diensten ten volle ingezet voor inwoners en bezoekers.

• De IOED k.ERF wil in haar ondersteuning en advisering rond restauratie en ontsluiting tegelijk conserverend en vooruitkijkend werken met focus op (mede)gebruik en beeldkwaliteit.

• De IOED k.ERF wil vanuit haar visie bijdragen tot meer begrip voor erfgoed, een nauwere betrokkenheid bij de eigen leefomgeving en de Kempische streekidentiteit.

121

Binnen en geïntegreerd in het bovenstaande wordt de werking opgehangen aan vijf inhoudelijke thema’s. De werking rond die thema’s zal maximaal op een integrale en geïntegreerde wijze benaderd worden, waarbij gekeken wordt hoe landschap, archeologie en bouwkundig erfgoed in een geheel kunnen aangepakt worden. De thema’s worden uitgebreider toegelicht in de Omgevingsanalyse, maar hier nog kort samengevat.

• Het waterlandschap: wellicht meer dan welke andere regio in Vlaanderen wordt IOED k.ERF bepaald door water en het bijhorende erfgoed, waarbij zowel natuurlijk water (de talrijke bovenlopen van Grote en Kleine Nete) als antropogeen water (kanalen, groeve – putten van turf, zand, spriet, ijzeroer) de streek sterk bepalen.

• Het ontginningslandschap: de regio is sterk bepaald door grootschalige ontginningen en dit met een breed tijdsperspectief, van de abdij van Postel tot de nucleaire ontwikkelingen van de jaren 1950 van de vorige eeuw.

• Het zorgerfgoed: kenmerkend zijn enkele grote zorgsites met vooral 19de eeuwse wortels (zorgkolonies en religieuze initiatieven) maar ook sites die hun wortels tot diep in de middeleeuwen hebben (Sint-Dimpnalandschap).

• Het agrarische landschap: de regio behoort tot de grotere Europese traditie van heidelandbouw op zandgronden en situeert zich tussen de archeologie van de Celtic Fields en de omgang met het bouwkundig erfgoed van de Kempische langgevelhoeve van de 19e en begin 20e eeuw.

• Het religieus en funerair landschap: beginnend bij voorchristelijke grafheuvels komen we uiteraard bij het zeer rijke patrimonium aan kerkelijke gebouwen en hoe daar vandaag mee om te gaan.

122

3. DOELSTELLINGEN

SD 1 IOED k.ERF is een sterke, professionele organisatie met een soepele werking in een geïntegreerd samenwerkingsverband.

OD 1.1 IOED k.ERF zet sterk in op inhoudelijke expertise en dat voor alle deelaspecten van de werking.

Het personeel van IOED k.ERF bouwt enerzijds voortdurend verder aan de eigen expertise, maar weet anderzijds ook waar bijkomende expertise gevonden en aangewend kan worden.

ACTIES • Deelname aan vormingen, studiedagen,…

• Via afstemming met erfgoedcel k.ERF en RLKGN kan de daar aanwezige expertise (bijvoorbeeld rond participatietrajecten, begeleiding van groepsprocessen, kennis van het erfgoednetwerk, cultuurhistorische landschappen en klein bouwkundig erfgoed) eenvoudig aangeboord worden.

• In kaart brengen van zeer specifieke expertise (specialisaties) binnen de gemeentebesturen en partnerorganisaties van IOED k.ERF. OD 1.2 IOED k.ERF heeft een duidelijk mandaat van de Raad van Bestuur.

Door een goed uitgebouwde overlegstructuur wordt de Raad van Bestuur van IOED k.ERF grondig geïnformeerd en betrokken bij de brede werking. Beslissingen kunnen zo doordacht genomen worden en geven de IOED de nodige slagkracht op het terrein; zowel binnen de gemeentelijke diensten als bij vrijwilligersorganisaties en privé-actoren.

ACTIES • Maandelijkse vergaderingen van het “VoorCom”; het voorbereidend comité, bestaande uit cultuur- en erfgoedambtenaren van de IOED-gemeenten.

• Tweejaarlijkse organisatie van de “stuurgroep”, bestaande uit de gemeentelijke ambtenaren en schepenen van de beleidsdomeinen ruimtelijke ordening en patrimonium, aangevuld met andere (erfgoed)ambtenaren indien nodig.

• Tweemaandelijkse vergaderingen van de Raad van Bestuur van Cultuurnetwerk Kempen (waarbinnen IOED k.ERF valt) met een vast agendapunt voor de terugkoppeling over de werking van IOED k.ERF. OD 1.3 Er is een geïntegreerde samenwerking met erfgoedcel k.ERF en Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete.

Onder de koepel van projectvereniging Cultuurnetwerk Kempen vormen IOED k.ERF en erfgoedcel k.ERF gezamenlijk de “erfgoeddienst k.ERF”. De werking wordt gezamenlijk gepresenteerd en door intensief overleg wordt expertise gedeeld en worden samenwerkingskansen snel opgepikt en uitgewerkt. Daarnaast is er een structurele samenwerking tussen IOED k.ERF en Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete; 1 expert landschappelijk erfgoed van RLKGN werkt halftijds voor IOED k.ERF en IOED Land van Nete en Aa.

ACTIES • Tweewekelijks teamoverleg van erfgoeddienst k.ERF • Uitbouw van een gezamenlijke website voor erfgoeddienst k.ERF • Erfgoeddienst k.ERF kan zich als geïntegreerde dienst in de kijker werken met het project “De Koning te rijk”.

123

SD 2 IOED k.ERF ondersteunt gemeenten en andere actoren in hun onroerend erfgoedbeleid vanuit een gemeenschappelijk beleidskader.

OD 2.1 Op basis van een grondige waardering van de inventaris bouwkundig erfgoed wordt er een afwegingskader gecreëerd waarop het lokale onroerend erfgoedbeleid zich ent.

ACTIES • Via een geijkte methodiek, gedeeld met drie andere Kempense IOED’s, maakt IOED k.ERF een evaluatie van de erfgoedwaarden van de huidige vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed.

• IOED k.ERF creëert draagvlak voor deze waardering, zowel bij het gemeentebestuur als bij de bevolking, door het organiseren van publieksevenementen en positieve communicatie.

• De resultaten van deze waardering worden ingekapseld in een gemeentelijk onroerenderfgoedbeleid. De precieze vorm van dit beleid is afgestemd op de noden van de desbetreffende gemeente.

OD 2.2 IOED k.ERF adviseert en ondersteunt zowel lokale besturen als verenigingen en privé-actoren bij beheersplannen, herbestemmings- en restauratiedossiers.

ACTIES • IOED k.ERF verwijst door naar deskundige architecten- of studiebureaus voor de opmaak van een beheersplan, zodat de eigenaar een houvast heeft voor periodiek onderhoud.

• IOED k.ERF assisteert gemeenten bij het opmaken of uitvoeren van een kerkenbeleidsplan én zoekt gepaste bestemmingen voor de kerken die aan de eredienst worden onttrokken. Er wordt hierbij telkens rekening gehouden met de nodige participatie van lokale bewoners en verenigingen.

• K.ERF waakt erover dat de gekozen nieuwe bestemming past bij de site en haar erfgoedwaarden.

OD 2.3 IOED k.ERF bouwt bruggen over verschillende gemeentelijke diensten en beleidsdomeinen heen om een geïntegreerde en integrale benadering van onroerend erfgoed mogelijk te maken.

ACTIES • Faciliteren van overleg tussen verschillende gemeentelijke diensten (cfr. stuurgroep en projectgroepen).

• Het opzetten van voorbeeldprojecten met een integrale benadering van onroerend erfgoed, uitgewerkt over verschillende beleidsdomeinen heen.

• Maandelijks afstemming binnen het VoorCom (zie hierboven) om de link met cultuur kort te houden, maar ook om de transversale werking binnen de deelwerking “cultuur” van Cultuurnetwerk Kempen op te volgen en kansen voor samenwerking te detecteren.

124

SD 3 IOED k.ERF laat het lokale onroerend erfgoed én de erfgoedgemeenschappen errond schitteren.

OD 3.1 Integrale thematische projecten brengen erfgoedgemeenschappen samen en bereiken een nieuw publiek.

De vijf inhoudelijke thema’s kenmerkend zijn voor de regio van IOED k.ERF hebben het potentieel om brede projecten op te zetten en de soms ongekende rijkdom aan onroerend erfgoed uit de streek in de kijker te zetten.

Deze thematische projecten bieden de kans om netwerken uit te bouwen die domein overschrijdend werken, naast de gekende, klassieke netwerkstructuren die vaak sectoraal zijn (erfgoedoverleg van heem- en geschiedkundige kringen of overleg natuurverenigingen of overleg landbouwactoren in een bepaalde regio,…).

ACTIES • Project “De koning te rijk” • Voorbeeld: het bij elkaar brengen van alle betrokkenen rond de erfgoedelementen rond de Grote Nete met mensen rond landschapszorg (valleigronden, laatmiddeleeuwse wateringen), bouwkundig erfgoed (watermolens, …) en archeologen (mottes op drogere plaatsen) om tot een gezamenlijk project te komen.

OD 3.2 IOED k.ERF betrekt erfgoedgemeenschappen en vrijwilligersorganisaties bij de eigen werking en biedt inhoudelijke ondersteuning.

ACTIES • Waardering van de inventaris bouwkundig erfgoed uitvoeren met behulp van vrijwilligers en lokale erfgoedgemeenschappen.

• Ondersteunen van kerkbesturen bij herbestemmings- of restauratiedossiers.

• Regelmatige opvolging van het erfgoedoverleg van erfgoeddienst k.ERF (overleg van heem- en geschiedkundige kringen) om noden blijvend te kunnen opvolgen, kennis uit te wisselen en samenwerkingskansen te benutten.

OD 3.3 IOED k.ERF zet voor haar publiekswerking in op sterke, positieve erfgoedverhalen die zorgen voor fiere erfgoedgemeenschappen én een fier publiek.

IOED k.ERF zet in op een substantiële kwaliteitsverhoging van bestaande events (bv. Open Monumentendag) door samenwerking te stimuleren en op zoek te gaan naar schaalvergroting. Ook het toeristisch potentieel van het onroerend erfgoed wordt in overleg met de bevoegde diensten ten volle ingezet voor inwoners en bezoekers.

ACTIES • IOED k.ERF begeleidt erfgoedactoren bij het zoeken naar samenwerking of schaalvergroting van publieksactiviteiten.

• IOED k.ERF zorgt voor een regionale communicatie van lokale onroerend erfgoedactiviteiten.

• IOED k.ERF zet sensibiliseringsacties op door mensen met een hart voor hun onroerend erfgoedpand een platform te bieden.

OD 3.4 Kinderen worden gesensibiliseerd over onroerend erfgoedwaarden om hen heen.

Met behulp van de methodiek “Buurten met erfgoed” en op basis van de eerste ervaringen hiermee in de vorige beleidsperiode, zetten we verder in op een scholenwerking rond onroerend erfgoed. Ook rond religieus erfgoed en begraafplaatsen werden in de vorige beleidsperiode educatieve experimenten opgezet, die verder verfijnd en uitgebouwd kunnen worden.

ACTIES • Er wordt een nieuw “Buurten met erfgoed”-project opgestart, geïnspireerd door Buurten met Erfgoed Retie.

• Opvolging van een pilootproject voor de uitbouw van de methodiek “Buurten met erfgoed” voor het secundair onderwijs.

• Informatiesessies binnen de lerarenopleiding rond erfgoededucatie.

• Kleine educatieve workshops organiseren, bijvoorbeeld in het kader van een thematisch project of open kerkendagen, dag van de ambachten,…

125

SD 4 IOED k.ERF functioneert als een kennisknooppunt rond onroerend erfgoed in de regio en bouwt het eigen consultatienetwerk steeds verder en breder uit.

OD 4.1 De IOED verknoopt de eigen werking met een breder netwerk.

IOED k.ERF volgt bovenlokale netwerken nauwgezet op en zoekt waar mogelijk naar afstemming, samenwerking, uitwisseling om zo de expertise te vergroten en de beschikbare partners voor het lokale veld te verbreden.

ACTIES • IOED k.ERF neemt een actieve rol op in het “Kempenoverleg’ (van Kempense erfgoedcellen en IOED’s).

• De IOED volgt Vlaamse netwerkmomenten, zoals het NOE (van IOED’s en onroerend erfgoedgemeenten) en het netwerk voor IOED’s van het Agentschap Onroerend Erfgoed op.

• De IOED zoekt aansluiting bij werkgroepen op provinciaal of Vlaams niveau, op basis van de uitgezette beleidslijnen.

• De IOED zoekt actief het partnerschap op met de Dienst Erfgoed van de Provincie Antwerpen.

• Opvolging van een pilootproject voor de uitbouw van de methodiek “Buurten met erfgoed” voor het secundair onderwijs.

OD 4.2 IOED k.ERF neemt een loketfunctie op met betrekking tot onroerend erfgoed voor zowel de lokale besturen als het brede publiek.

ACTIES • Beantwoorden van vragen rond het Vlaamse beleid.

• Doorverwijzen binnen het uitgebouwde consultatienetwerk.

• Blijvend opvolgen van mogelijke subsidielijnen en andere financieringskanalen voor onroerend erfgoed.

OD 4.3 IOED k.ERF actualiseert de bestaande kennis over het onroerend erfgoed en maakt deze beschikbaar ACTIES • IOED k.ERF volgt actuele bouwkundige, archeologische en landschappelijke onderzoeks-

resultaten op.

• De IOED neemt deel aan relevante studiedagen en workshops over beleid, behoud, beheer en ontsluiting en koppelt opgedane kennis en expertise terug naar het onroerend erfgoedweefsel, …

• De IOED k.ERF omschrijft met het onroerend erfgoedweefsel thesisonderwerpen voor hogescholen en universiteiten.

OD 4.4 Er wordt breed en laagdrempelig gecommuniceerd over erfgoeddienst k.ERF, waardoor de IOED haar rol als kennisknooppunt voluit kan opnemen.

Een loketfunctie en kennisknooppunt kan maar voluit functioneren als ook het brede publiek deze dienst kent en kan vinden. We zetten in op een duidelijke communicatie van “erfgoeddienst k.ERF” en zorgen ervoor dat het volledige aanbod aan dienstverlening helder geformuleerd is.

ACTIES • Er wordt een nieuwe website ontwikkeld voor erfgoeddienst k.ERF.

• Er wordt, in samenwerking met de erfgoedcel, een geheel van digitale platformen ontwikkeld en beheerd op het kruispunt van roerend en onroerend erfgoed.

• IOED k.ERF levert aan de betrokken gemeentelijke communicatiediensten input aan voor de gemeentelijke communicatiekanalen.

126

4. Organisatiestructuur Gericht op integratie De organisatiestructuur samengevat Deze figuur biedt inzicht in de bestuurs- en organisatiestructuur van Cultuurnetwerk Kempen en helpt om de onderstaande beschrijving inzichtelijk te maken.

IGS Cultuurnetwerk Kempen

Balen - Dessel - Geel - Laakdal - Meerhout - Mol - Retie

Raad van Bestuur k.ERF

schepenen cultuur & erfgoed

Stuurgroep onroerend erfgoed

Erfgoeddienst

k.ERF

IOED

Cultuurdienst

CNEK

Cultureel erfgoedcel

Bouwkundig - Archeologie

Landschappelijk

VoorCom Cultuur overleg

Roerend - Immaterieel

Erfgoed overleg

(heemkringen)

127

De bestuurlijke samenwerking: het Intergemeentelijke Samenwerkingsverband IOED k.ERF maakt deel uit van een intergemeentelijk samenwerkingsverband, namelijk van “Projectvereniging Cultuurnetwerk Kempen” (CNEK). Deze projectvereniging werd opgericht door 7 Kempense gemeenten: Balen, Dessel, Geel, Laakdal, Meerhout, Mol en Retie. De projectvereniging biedt onderdak aan erfgoeddienst k.ERF (de samenwerking tussen IOED k.ERF en erfgoedcel k.ERF) en een bovenlokale cultuurwerking die zowel rond bibliotheekbeleid als cultuurbeleid werkt. Erfgoed en cultuur worden zo dus structureel met mekaar verknoopt binnen deze werking. Aan de IOED participeren 6 van de 7 CNEK-gemeenten (Laakdal neemt niet deel aan IOED k.ERF maar wel IOED De Merode).

Het bestuur bestaat uit schepenen voor cultuur en/of erfgoed, wat moet bijdragen tot die integratie. De actuele bestuurders van Projectvereniging Cultuurnetwerk Kempen zijn de volgende: • Voor de gemeente Retie: Koen Claessens (voorzitter) • Voor de gemeente Dessel: Barbara Rommens (ondervoorzitter) • Voor de gemeente Geel: Marleen Verboven (ondervoorzitter) • Voor de gemeente Balen: Wim Wouters • Voor de gemeente Meerhout: Jan Melis • Voor de gemeente Mol: Frederik Loy • Voor de gemeente Laakdal: Gerda Broeckx De gemeente Laakdal is de enige gemeente die niet deelneemt aan IOED k.ERF. Laakdal maakt deel uit van IOED De Merode, maar werkt voor de andere deelwerkingen (cultureel erfgoed en bovenlokale cultuurwerking) wel samen binnen CNEK.

De beleidsmatige samenwerking: het voorbereidend comité De Raad van Bestuur wordt binnen de projectvereniging Cultuurnetwerk Kempen voorbereid in het zogenaamde Voorbereidend Comité (kortweg VoorCom genoemd). Daarin zetelen de erfgoedcoördinatoren en de betrokken ambtenaren van de verschillende gemeenten. Het VoorCom komt 10 keer per jaar samen (maandelijks, uitgezonderd zomermaanden) en bereidt de Raad van Bestuur voor door adviesverlening en beleidsvoorbereidend werk. Deze maandelijkse afstemming met de gemeenten maakt van Cultuurnetwerk Kempen een logische, goed gekende en gewaardeerde partner voor de gemeentebesturen. Voor de IOED zorgt dit VoorCom ervoor dat het beleid van erfgoeddienst k.ERF naadloos voortbouwt op het gemeentelijke beleid en dat daarin volop de kansen worden gegrepen om dat gemeentelijke beleid op het bovenlokale niveau te versterken.

128

De beleidsmatige samenwerking: de stuurgroep bouwkundig erfgoed Stedenbouwkundige ambtenaren benaderen onroerend erfgoed in eerste instantie technisch en als onderdeel van een breder patrimonium – geheel. Die benadering is zeer belangrijk voor de werking van de IOED en onderwerp van een apart technisch thema. (zie 5.2.5).

Hun verwachtingen van de IOED liggen echter anders dan die van het klassieke werkveld rond erfgoed. De stedenbouwkundig ambtenaren worden daarom niet opgenomen in het VoorCom, maar vormen een apart overlegorgaan, namelijk de “stuurgroep onroerend erfgoed”.

Om de bovenlokale werking rond onroerend erfgoed bij stedenbouwkundige ambtenaren te versterken wordt twee keer per jaar een overlegvergadering vanuit de IOED georganiseerd. Deze momenten worden doelbewust gekozen om enerzijds het actieplan voor het volgende jaar af te stemmen en anderzijds om het jaarverslag van het voorbije werkingsjaar te bespreken. Doel is daarnaast ook om kennis uit te wisselen en de noden van de ambtenaren goed te kunnen opvolgen. Bovendien is dit een uitgelezen moment voor de gemeenten om van elkaars (erfgoed)aanpak en projecten te leren kennen. De resultaten of verslagen van de stuurgroep bouwkundig erfgoed worden steeds teruggekoppeld naar zowel het VoorCom als naar de Raad van Bestuur om een maximale doorstroom van informatie te realiseren.

Grotere (meerjarige) projecten, worden grondig doorgesproken met het VoorCom, de stuurgroep en de Raad van Bestuur. Om binnen een bepaalde gemeente extra draagvlak te creeëren, worden voor, tijdens en na een bepaald project ook de GECORO betrokken.

Het advies van de GECORO wordt ook steeds meegenomen in het verdere project.

Het onroerend erfgoedweefsel: een vanzelfsprekende integratie IOED k.ERF heeft zich van bij de start van de werking kunnen enten op de lange traditie die erfgoedcel k.ERF al had in overleg met het erfgoedweefsel: het erfgoedoverleg k.ERF. De deelnemers komen uit heemkundige en historische kringen uit de regio. Het overleg vindt drie tot vier keer per jaar plaats en behandelt zowel de noden en projecten rond roerend als die rond onroerend erfgoed.

Het doel van de vergaderingen is vastgelegd: • uitwisselen van ideeën en expertise • elkaar op de hoogte brengen van projecten en noden • vorming • thematische uitwisseling • doorstroming van bovenlokale initiatieven 129

De waardering voor dit overleg is zeer hoog, zowel bij de professionelen van erfgoeddienst k.ERF als bij het weefsel zelf.

In dit overleg zijn de betrokkenen rond landschap niet betrokken. Deze organisaties worden traditioneel bediend via het Regionaal Landschap. Dat blijft ook zo, maar er wordt ingezet op geïntegreerde projecten. In functie van die projecten worden overleggroepen opgezet die ervoor zorgen dat ook de betrokkenen van die verschillende sectoren elkaar beter leren kennen.

Een bovenlokale samenwerking: het Netwerk Onroerend Erfgoed (NOE)

Op gezette tijdstippen organiseert het agentschap Onroerend Erfgoed netwerkmomenten, die de IOED’s inlichten over nieuwe initiatieven of regelgeving van de Vlaamse Overheid of waar best practices worden toegelicht.

Los daarvan hebben de Vlaamse IOED’s zich verenigd in het NOE (Netwerk Onroerend Erfgoed). Ook dit netwerk komt drie keer per jaar samen en heeft inmiddels een samenwerkingsovereenkomst afgesloten met de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). Op die manier wordt de expertise beter ingebed in het lokale niveau. Ook tijdens deze netwerkmomenten wordt de expertise onder de Vlaamse IOED-collega’s verder uitgewisseld.

Personeelsbeleid: integreer expertise en creëer eigen expertise

Voor het personeelsbeleid wordt er gewerkt met duidelijke inhoudelijke profielen om de nodige (en diverse!) expertises te kunnen inschakelen. De noden zijn erg groot en erg breed en dus wordt er enerzijds bewust gekozen voor expertise opbouw binnen enkele specifieke domeinen en wordt er daarnaast expertise gezocht en gevonden via samenwerking met andere actoren. Door de gezamenlijke huisvesting van IOED k.ERF en erfgoedcel k.ERF en de integratie van beide werkingen in 1 erfgoeddienst, wordt er bij de aanwerving van personeel telkens gekeken naar de bestaande expertise en de mogelijke aanvullingen daarop.

Het voorliggende beleidsplan van IOED k.ERF wordt uitgevoerd door het volgende team: •

1 VTE expert bouwkundig erfgoed (Martijn Willems); ook verantwoordelijk voor het opvolgen van het thema “archeologie” en het inschakelen van erkende archeologen indien nodig

•

0,5 VTE medewerker publiekswerking en communicatie (Thomas Ceusters)

•

0,25 VTE expert landschappelijk erfgoed (Els Oostvogels, via RLKGN); mede verantwoordelijk voor het opvolgen van het thema “archeologie” waar dit aansluiting vindt bij het landschappelijk erfgoed

Het zakelijk beheer wordt mee opgevolgd door de zakelijk coördinator van erfgoedcel k.ERF. Voor het bewegingswerk en het opzetten van participatietrajecten is er ook veel expertise bij de erfgoedcel; expertise die mee ingezet kan worden voor de IOED. Binnen Cultuurnetwerk Kempen zal bovendien een administratieve kracht aangeworven worden die voor de volledige projectvereniging basisadministratie kan opvolgen.

130