De walvishaaien van Nosy Be Madagaskar

Tussen begin september en eind december spreken een groot aantal walvishaaien af aan de kusten van Nosy Be, een eiland ten westen van Madagaskar. Een reden om er in die periode een duiktrip te plannen, al moesten wij eens te meer vaststellen dat de zee geen reusachtig aquarium is waar je verzekerd bent dat te zien waar je voor gekomen bent.

De walvishaai (Rhincodon typus) is de grootste vis ter wereld en wordt ingedeeld in de taxonomische klasse van de Elasmobranchii (haaien en roggen). Net als bij zijn klasgenoten bestaat zijn skelet uit kraakbeen, in tegenstelling tot de overgrote meerderheid van de vissen, de beenvisachtigen, waarvan het skelet uit bot bestaat. Je vindt de walvishaai in de tropische zones gelegen tussen de 30° noorderbreedte en 35° zuiderbreedte, maar niet in de Middellandse zee.

Het dier wordt zo'n 12 à 14 meter lang en weegt ongeveer 20 ton. De vrouwelijke exemplaren zijn doorgaans groter dan de mannelijke. De huid is ongeveer 10 cm dik en vertoont witte vlekken die uniek zijn voor elk individu. De bek kan tot 1,5 meter breed zijn en bevat 300 rijen kleine tanden. Toch is de walvishaai een 'filterfeeder', één van de drie bekende filtervoedende haaiensoorten – samen met de reuzenhaai (Cetorhinus maximus) en de vrij onbekende reuzenbekhaai (Megachasma pelagios). Hij voedt zich met zoöplankton (kleine dieren zoals krill), maar ook met krabbenlarven en kleine vissen. In één uur tijd spoelt hij tot 6.000 liter water door de kieuwen.

Walvishaaien zwemmen traag, met een gemiddelde snelheid van 5 km per uur. Ze blijven geregeld dicht bij de oppervlakte, maar kunnen tot 1.000 meter diep duiken. Over hun migratie is nog niet alles geweten, maar het is wel duidelijk dat ze reusachtige afstanden afleggen om voedsel te zoeken. Mogelijk migreren ze ook om te broeden, maar de dieren zijn zo preuts dat er tot op de dag van vandaag geen paringen zijn waargenomen. Walvishaaien zijn ovovivipaar. De eieren blijven in het lichaam en de vrouwtjes baren levende jongen als die 40 tot 60 centimeter lang zijn. Er zijn aanwijzingen dat de jongen niet allemaal tegelijk worden geboren, maar dat het vrouwtje het sperma van één paring vasthoudt en gedurende een lange tijd een gestage stroom jongen voortbrengt. In 1996 werd een vrouwtje gevangen dat zwanger was van 300 jongen.

Bedreigd

Er wordt zowat overal ter zee op de walvishaai gejaagd, om het vlees, de vinnen of de oliën.

Op de markt van Hell-Ville (Andoany), de hoofdstad van Nosy Be wordt nog geregeld walvishaaienvlees aangeboden. Maar ook het toerisme vormt een bedreiging. Duikers en snorkelaars verstoren zijn voedingspatroon door in grote groepen met de dieren mee te zwemmen.

De vervuiling van de oceanen en verstikking in visnetten vormen eveneens een bedreiging voor de soort. De scheepvaart (geluid en vervuiling) verstoort de leefgebieden van de walvishaai en aangezien ze veel aan de oppervlakte zwemmen, komen er geregeld botsingen met boten en verwondingen door schroeven voor. De walvishaai wordt door het IUCN als 'kwetsbaar' beschouwd. In 75 jaar tijd (3 generaties) zou de populatie in de Indo-Pacifische oceaan met 63% gedaald zijn (bron: iucnredlist.org).

Gevaar Voor De Mens

Walvishaaien zijn doorgaans ongevaarlijk voor duikers, snorkelaars of zwemmers. Toch is een redelijke voorzichtigheid geboden. In 2018 werd een Noorse toerist, die op de Filipijnen aan het snorkelen was, bijna 'opgezogen' door een walvishaai. Hij kwam er zonder verwondingen vanaf.

Het liep in 2020 minder goed af voor een vrouw die eveneens aan het snorkelen was aan de westkust van Australië. Een walvishaai viel haar aan en sloeg haar met zijn staart. Het slachtoffer leed aan inwendige bloedingen en had verwondingen aan het bovenlichaam 'als gevolg van slagen', legden de reddingswerkers uit die haar snel per vliegtuig repatrieerden naar Perth, de grootste stad in de regio.

Nosy Be

Nosy Be betekent in het Malagasy, de nationale taal van Madagaskar, 'het grote eiland'. Dit vakantieparadijs van 320 km2 is in aan de noordwestkust van het land gelegen in het kanaal van Mozambique. Het eiland telt zo'n 70.000 inwoners, van wie de inkomsten hoofdzakelijk door het toerisme gegenereerd worden.

Voor duikers en snorkelaars biedt het eiland prachtige koraalriffen en een watertemperatuur van om en bij 30°Celsius, het hele jaar door. Niet minder dan 15 duikcentra verwelkomen zowel de beginnende duikers als hun ervaren technisch duikende collega's.

Het duikseizoen begint in april en eindigt in december. Juli en augustus zijn iets minder aangewezen wegens te veel vakantiegangers en eendagsduikers.

Vanaf september tot eind december kan je er walvishaaien ontmoeten. Het zijn vooral mannelijke juveniele haaien die zich langs de kusten van Nosy Be komen voeden. In 2022 werden 91 walvishaaien geteld en sinds 2015 staat de teller op bijna 500 verschillende individuen.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat het 'walvishaaientoerisme' zich zeer snel ontwikkeld heeft. De verschillende duikcentra, maar ook gespecialiseerde operatoren proberen scheepsladingen vol toeristen met oranje zwemvesten tot heel dicht bij de dieren te brengen.

het Madagaskar Whale shark project

In het Malagasy wordt de walvishaai Marokintana genoemd, letterlijk vertaald is dat 'met heel veel sterren'. Als hij voorbij zwemt, lijkt zijn blauwe huid met witte punten immers op de Melkweg in de oceaan. De Brusselse biologe Stella Diamant lijkt door haar naam dan ook voorbestemd te zijn om een deel van haar leven aan het dier te wijden.

In 2014 komt ze via een stageproject in Nosy Be terecht en beleeft ze haar eerste ontmoeting met een walvishaai. Ze merkt dat er op dat ogenblik geen enkel onderzoeksproject bestaat over de dieren, laat staan enige vorm van bescherming. Ze beslist dan ook, als een oceanografische Jane Goodall of Dian Fossey, zelf de handen uit de mouwen te steken. In 2016 richt ze het Madagaskar Whale shark project op met de hulp van moeizaam gevonden sponsors en enkele plaatselijke vrijwilligers. Behoudens tijdens de COVID-periode vertoeft ze sindsdien elk jaar vier maanden in Nosy Be.

Advertentie

De overige maanden van het jaar worden in België besteed aan het zoeken naar (financiële) middelen om het project verder te ondersteunen en werken om het volgend seizoen mogelijk te maken. Stella geniet immers geen enkele financiële steun van een universiteit of van een andere overheidsinstelling. In 2022 slaagt ze er toch in negen onderwatermicrofoons te plaatsen om de aanwezigheid van de walvishaaien rond het eiland te monitoren.

In een volgende stap worden dertig walvishaaien in vrijduik van een zendertje voorzien. Deze zenders zullen de volgende vijf jaren de preciese lokalisatie van de haaien doorgeven om hun migratie te volgen. Een eerste rapport over de walvishaai in Nosy Be wordt ook gepubliceerd.

De Bevolking Sensibiliseren

In een land waar het gemiddelde maandloon om en bij de vijftig euro bedraagt, vormt de zee een bron van rijkdom. De bescherming van de zeedieren is altijd minder belangrijk dan de noodzaak om zich te voeden. De illegale handel van schildpadden, adelaarsroggen en haaien naar China neemt nog altijd toe en de bewakers van het nationaal oceanografisch park beschikken niet over de middelen om dit tegen te gaan.

Om de bevolking te sensibiliseren, geven Stella Diamant en haar vrijwilligers informatie in de plaatselijke scholen. Zij hopen op deze manier de jeugd duidelijk te maken dat de biodiversiteit toeristen zal aantrekken die een meer duurzame bron van inkomsten vormen dan het leegvissen van de zee.

Walvishaaien blijven geregeld dicht bij de oppervlakte, maar kunnen tot 1.000 meter diep duiken.

pro's en contra's

Het mes snijdt echter zoals dikwijls aan twee kanten. Er zien hoe langer hoe meer operatoren die walvishaaientochten aanbieden het licht. Van enig respect voor de dieren is hier dikwijls geen sprake.

Stella Diamant en haar Madagaskar Whale shark project zijn er zich van bewust dat zij door hun acties het massatoerisme aanwakkeren met negatieve gevolgen voor de walvishaaien in Nosy Be. Zij stelt hiertegen een gedragscode op, waarin het benaderen van de dieren aan strenge regels wordt onderworpen. Maar deze code is geen wet en het respecteren ervan hangt volledig af van de goede wil van de verschillende actoren. In een land waar elke eurocent telt en waar controle onbestaande is, lijkt het opleggen van deze gedragscode ijdele hoop.

Het Madagaskar Whale shark project is ook ter ore gekomen van Andry Rajoelina, de president van Madagaskar. Hij bracht in november 2022 een bezoek aan Nosy Be en kondigde meteen een internationaal festival van de walvishaai aan op het eiland. De taksen voor het binnenvaren in het gebied door catamarans, ferries en cruiseschepen worden afgeschaft om grote toeroperators toe te laten het walvishaaitoerisme in hun aanbod op te nemen. De gevolgen op middellange termijn laten zich spijtig genoeg raden.

Nosy Be blijft vandaag een prachtige reisbestemming en het koraalrif wordt door sommigen het tweede mooiste ter wereld genoemd. De rijkdom van het onderwaterleven doet iedere duiker dromen. Het water is het hele jaar door aangenaam warm en de prijzen liggen heel laag naar onze normen.

Tussen september en december heb je heel veel kans om walvishaaien te zien, maar zoals ik hierboven schreef: de zee is geen reusachtig aquarium waar je verzekerd bent dat te zien waar je voor gekomen bent. Wij zagen er in november alvast geen enkele … 