Liberty 3 by Dashdondov Uyanga

Liberty

Äóãààð 03 /003/

PHOTO ESSAY

ÄÝËÕÈÉÍ ØÈËÄÝÃ ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄ:

КЮШЬҮ ИХ СУРГУУЛЬ ХУУЛИЙН ФАКУЛЬТЕТ

ÃÀÇÀÐ ªÌ×ËªÕ ÝÐÕ ÀÑÓÓËÒÕÀÐÈÓËÒ

Óðãàìëàí àìüäðàë áóþó “¿õýõ ýðõ”-èéí òóõàéä

BLOG- ÞÓÃ

ªÃ¯¯ËÍÝ ÂÝ?

NEAR versus MINNESOTA ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ:

1984 ÆÎÎÐÆ ÎÐÓÝËË

×ÀÌÀÉÃ ÕÀÐÆ ÁÀÉÍÀ...

Øàëãàðóóëàëò á¿ðò ýññý áè÷¿¿ëýõ áîëñíû ó÷èð?

èé õ ý ö ë ý ¿íñ ð º ä º í . àé Á¿òýí ñ îðèãëîíî õ

ТЭГШ ЭРХИЙН ЗАРЧИМД ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ЭРХ ЗҮЙТ ЁСНЫ ҮҮДНЭЭС ХАНДАХ НЬ

ÕªÃÆËÈÉÃ Á¯ÒÝÝÑÝÍ Ò¯¯Õ СОЙЧИРО ХОНДА

ШЕРЛОК ХОЛМСЫН АДАЛ ЯВДАЛ Артур Конан Доль

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Reclam

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Reclam

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Редакцийн зурвас “БИД ТА НАРЫГ ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА ШҮҮ” . Энэхүү үг сэтгүүлийн энэ удаагын дугаарыг гаргахад хүргэлээ. Оюунтаны оюуны хэрэгцээг хангах хэцүү бөгөөд нэр хүндтэй энэхүү үүргээ биелүүлж байгаадаа бид бүхэн үргэлж баяртай байдаг бөгөөд багагүй хугацаа завсарласны эцэст шинэ дугаараа танд хүргэж байна. “ЭРХ ЗҮЙ”, “ҮНДСЭН ХУУЛЬТ ЁС” буудалуудаар аялсан аялалуудын маань тухай та өмнөх дугааруудаас уншсан биз ээ. Сүүлчийн буудлаас хөлөг онгоц маань гараад бараг жил гаруй өнгөрчээ. Багагүй хугацаанд далайд аялсны эцэст нэгэн том буудлын эрэг дээр хөлөг онгоц зангуугаа буулгалаа. Энэ арал дээр Хэндийн “эрх чөлөөний амин сүнсний” тухай илтгэлийг сонсож, ТОМ АХын хяналтнаас арайхийн нуугдан байж Смиттэй уулзаж, Near болон Minnessota нарын шүүх хуралдааныг сонирхож, Кюшү дэхь хуулийн их сургуулиар аялж, Роналд Дворкиний Эрх зүйн эзэнт гүрэний тухай яриулж, Жоди болон Мэри хэмээх сиамын ихрүүдийн тухай, Нэнси Крузан охин үхэх эрхтэй эсэх тухай, мөн бүтэн сайн өдөр үнсэлцэж болдоггүй хуулийн тухай олон сонирхолтой зүйлсийг энэхүү арал дээр мэдэж авлаа. Энэ арлын нэрийг “ЭРХ ЧӨЛӨӨ” хэмээх аж. Энэхүү арлын тухай хамтдаа сонирхсоны эцэст дараа дараагын аялалд бидэнтэй нэгдэхийг хүсвэл “liberty” хэмээх хөлөг онгоцонд маань хүрэлцэн ирнэ үү

Liberty ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÕÀßÃ Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé ãóäàìæ - 17 Green house. ... òîîò ºðºº ìýéë: liberty.mn@gmail.com Óòàñ: 88870641, 99264004, 88810470, 99187722 Ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëä îðñîí ìàòåðèàëóóä íü òóñ òóñûí çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí. Ñýòã¿¿ëèéí ìàòåðèàëûã ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèéí çºâøººðºëã¿éãýýð á¿òíýýð áîëîí õýñýã÷ëýí õóâèëàõ, íèéòëýõ, ýëåêòðîí ñèñòåìä îðóóëàõ áîëîí ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ÎÞÓÍÒÀÍÛ LIBERTY ÑÝÒÃ¯¯Ë Õóóëü ýðõ ç¿é, Íèéãýì-óëñ òºð, îíîë-òàíèí ìýäýõ¿éí ÷ºëººò ñýòã¿¿ë

ÀÃÓÓËÃÀ

ªíººäðèéí òóñãàé:

“1984”

Ýñýðã¿¿öëèéí ýõëýë /

Ò¿¿íèé àãóóëãà ÿã ÿìàð òºðëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîõûã îéëãîõîä ÷èãëýæ áóé áºãººä äàðààãààð ýðõ ç¿éí çîõèñòîé õºðñíèé òóõàé òîäîðõîé îíîëûã óãñàð÷ óëìààð õàìãààëàõûã çîðèíî.

ÝÍÝÕ¯¯ Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐÈÉÃ Á¯Õ ÑÝÒÃ¯¯Ë×ÄÝÄ ÇÎÐÈÓËÆ ÁÀÉÍÀ.

NEAR versus. MINNESOTA

Óðãàìëàí àìüäðàë áóþó “¿õýõ ýðõ”-èéí òóõàéä

Тиймээс түүн шиг амьдралтай хүмүүсийн хувьд үхэх эрх гэдэг бол амьд явах, өмчтэй байх эрхээс ч чухал юм.

6 Бохемиад учирсан дуулиан “Энэ үнэхээр хялбар. Би чиний зүүн хөлийн гутлан дээр гэрэл ойход гуталны савхин гадаргуун дээр зургаа орчим паралель зураас үүсэж байхыг харсан. ........

ТЭГШ ЭРХИЙН ЗАРЧИМД ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ЭРХ ЗҮЙТ ЁСНЫ ҮҮДНЭЭС ХАНДАХ НЬ

Хүмүүсийн зарим нь төрд ажиллан, эх орныхоо төлөө зүтгэхийг нэр төрийн хэрэг гэж бодож байхад зарим нь зүгээр л бусдад саад болохгүй, өөрийнхөө зам мөрөөр амьдрахыг эрмэлзэж байдаг.

КЮШЬҮ ИХ СУРГУУЛЬ ХУУЛИЙН ФАКУЛЬТЕТ

ХУУЛЬЧДИЙН ЛАТИН ХЭЛ

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ÀÃÓÓËÃÀ ÒÀ × ÌÎÍÒÅÍÜ ØÈÃ ÁÈ×ÈÆ ×ÀÄÍÀ ÀÌÆÈËÒÒÀÉ ÑÀÉÍ ÝÑÑÝ ÁÈ×ÈÕ ÀÐÃÀÀÑ...

СУРГАЛТЫН ШҮҮХ ХУРАЛДААН

10 10

10 ТЭМЦЭЛ

СИАМЫН ИХРҮҮДИЙН ХЭРЭГ

ХАРЦ ............................... 56 ГАЗАР ӨМЧЛӨХ ЭРХ- АСУУЛТ ХАРИУЛТ............................... 56 ТА ГЭРЭЭ БАЙГУУЛАХ ГЭЖ БАЙВАЛ............................... 56 ШАГНАЛТ БОДЛОГО........................................ 65

ТА БАЯЖМААР БАЙНА УУ? ............................... 56 МУУ ДҮН АВСАН УУ? Багшаа шүүхэд өг............................... 56

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Ýðõ ÷ºëººã îëæ àâààã¿é áàéæ ººðèéãºº ýðõ ÷ºëººòýé õýìýýí ñýòãýõ íü õàìãèéí òîì áîîë÷ëîë áàéäàã áèëýý. ªíººäºð áèä ººðñäèéãºº ýðõ ÷ºëººòýé õýìýýí áîäîæ, îéëãîæ, ñýòãýöãýýæ áàéíà... ® Liberty

Õºëºã îíãîö äàëáààãàà ààæóóõàí ºðãºñººð äàëàéä ãàðëàà. Äàëàéí óñ õàðàíõóéëàí àéäàñ çàíàëõèéëëèéã çºãíºõ áîëîâ÷ äàëàéä àÿëàí ÿâàà çàëóóñûí ç¿ðõýí äýõ èòãýë íàéäâàðûí ãýðëèéã áºõººæ ¿ë ÷àäàõ àæ. Òýä æèíõýíý ýðõ ÷ºëººã õàéæ ÿâàà íü ýíý áèëýý. Òýä ñýòãýë ç¿ðõýý íýãòãýí ÿâñààð àíõíû áóóäàëäàà èðëýý. Òýðõ¿¿ áóóäëàà “ÝÐÕ Ç¯É” õýìýýí íýðëýëýý. Ýíä òýä “Jus & Lex”-èéí òóõàé ìýäýæ, “øóäàðãà ¸ñ áà ÿë øèéòãýë”-èéí òóõàé ñîíñîæ, “Áîîë÷ëîãäîõ çàì”-ä õýðõýí îðäîã òóõàé õàðëàà. Ìºí Marbury v. Madison íàðûí ø¿¿õ õóðëûã ñîíèðõîæ, Íîáåëèéí øàãíàëò Õàåêòýé ÷ òàíèëöààä àâ÷ýý. Òýä Áîëîíüå èõ ñóðãóóëèàð àÿëæ, Ìîíòåíü øèã áè÷èõ àðãàä ñóðàëöàõàà ÷ áàñ ìàðòñàíã¿é. Ýíýõ¿¿ áóóäëààñ õ¿ì¿¿ñ òýäíèéã áàÿðòàéãààð ¿äýí ãàðãàæýý. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëèéí äýìæëýã òóñûí õ¿÷ýýð õàðàíõóéã ãýðýëò¿¿ëñýýð àÿëàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëëýý. Ýðýã õàðàãäàæ ýõýëëýý. Ýíýõ¿¿ áóóäëûã áèä “¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÒ ¨Ñ” õýìýýí íýðëýå!

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Áèëëèíãñ Ë¸íò Õýíä: Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ 1944 îíä Õîëáîîòíû õ¿÷ íü Íîðìàíäèä áóóõààñ õî¸ð äîëîî õîíîãèéí ºìíº Íüþ Éîðêèéí Òºâ ïàðêàä ÀÍÓ-èéí èðãýí áîëîõ õ¿ñýëòýé 150000 õ¿í ººðñäèéã íü õ¿ëýýí àâñàí îðîíä ¿íýí÷ áàéõ òàíãàðàãàà ºðãºõººð öóãëàð÷ýý. Ýíýõ¿¿ ¸ñëîëûí àæèëëàãààí äýýð ÀÍÓ-ûí äàâæ çààëäàõ øàòíû åðºíõèé ø¿¿ã÷ Áèëëèíãñ Ë¸íò Õýíä ¿ã õýëæýý. Ãåòòèñáóðã äýõ Ëèíêîëüíû õýëñýí ¿ãèéí íýãýí àäèë (¿¿íèéã ç¿é ¸ñîîð õàðüöóóëæ áîëíî) Õýíäèéí õýëñýí ¿ãýíä òóõàéí ¿åä íýã èõ à÷ õîëáîãäîë ºãººã¿é áàéíà. Õîæìîî ò¿¿íèé ýíýõ¿¿ èëòãýëèéã “õóóëèéí çîðèëãî áîëîí ò¿¿íèé õýìæýý õÿçãààðûã èòãýë ¿íýìøèëòýéãýýð ãàðãàæ ÷àäñàí” ãýæ ¿íýëæýý.

Áèä ýíä ººðñäèéí èòãýëýý áàòàòãàõ ãýæ, íèéòëýã çîðèëãî, íýãýí ¿çýë ñàíàà, õàìòûí íàéäâàðàà áàòàòãàõ ãýæ öóãëàðñàí. Áèäíèé èõýíõè ìààíü ýíä èðýõäýý Àìåðèê áèäíèéã õ¿ëýýí àâàõ ãàíö ãàçàð õýìýýí ñîíãîñîí áîë ¿ëäñýí çàðèì íü ç¿ãýýð ë ºìíºõ õ¿ì¿¿ñèéã äàãàí èðñýí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ áèä ººðñäèéãºº øàëãàðñàí á¿ëýã, ºíãºðñíººñºº ñàëàõ, èðýýä¿éã á¿òýýõ ýðìýëçëýëòýé, ¿ë ìýäýãäýõ ãàçðûí àþóë, òîõèîæ áîëîõ ãàíöààðäëèéí ýñðýã çîðèãëîæ ÷àäñàí àãóó õ¿ì¿¿ñ ãýäýãò èòãýæ áàéíà.

Áèäíèéã áîëîí áèäíèé ºìíºõ õ¿ì¿¿ñò ýíýõ¿¿ ñîíãîëòûã õèéõýä ÷óõàì þó íºëººëñºí þì áý? Áèä ýðõ ÷ºëººã ë ýðýëõèéëñýí. Ýíý áîë áèäíèé õ¿ññýí ç¿éë þì. Òîéìã¿é çîâëîí ç¿äã¿¿ð äóíä, äàðèéí óòààãààð àðèóòãóóëæ, öóñ, íóëèìñààð óãààëãàí áàéæ áèä ò¿¿íèéã îëæ àâñàí. Ýíý áîë äýíä¿¿ èõ ¿íýýð îëäñîí ç¿éë þì. Ýðõ ÷ºëºº ãýäýã áîë ýðýãòýé, ýìýãòýé ÿëãààã¿é á¿õèé ë õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ðõýíä òýýãäýæ áàéäàã. Ýíäýýñ ë àëãà áîëîõ þì áîë ÿìàð ÷ õóóëü áàéñàí, ÿìàð ÷ ø¿¿õ áàéñàí òóñ áîëîõã¿é. Ýíý ¿åä ¯íäñýí õóóëü, õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õ íü ¿¿íèéã àâðàõàä þó ÷ õèéæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðäýã. Ç¿ðõýíä òýýãäýæ áóé íºõöºëä ë ÿìàð ÷ ¯íäñýí õóóëü, õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õ íü ýðõ ÷ºëººã àâðàõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Ýíýõ¿¿ á¿õèé ë õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ðõýíä òýýãäýæ áàéäàã “ýðõ ÷ºëºº” ãýäýã ç¿éë ãýã÷ íü þó þì áý? Ýíý áîë õýðöãèé äîãøèí, õýìæýý õÿçãààðã¿é õ¿ñýë áèø þì. Ýíý áîë õýí á¿õýí äóð çîðãîîðîî õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ýðõ ÷ºëºº áèø þì. Õýðýâ òèéì áîë ýíý íü ýðõ ÷ºëººã ¿ã¿éñãýñýí ç¿éë áîëîõ áèç ýý. ªºðñäèéí ýðõ ÷ºëººíèé õýìæýý õÿçãààðûã õÿíàæ ÷àääàãã¿é íèéãýìä òóí óäàëã¿é “ýðõ ÷ºëºº” ãýäýã íü öººí “çýðëýã” õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷èíä øèëæäýã áºãººä ¿¿íèéã áèä ò¿¿õýí òóðøëàãààñ ìýäíý. Òýãýõýýð ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü þó þì áý? Áè ¿¿íèéã á¿ðýí çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é ÷ òà á¿õýíä çºâõºí ººðèéíõºº èòãýë ¿íýìøèëýý ë õýëæ ÷àäíà. Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü ººðèéíõºº çºâ ãýäýãò ýðãýëçýæ áàéõ ¿åä áèé áîëäîã. Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà áîäëûã îéëãîõûã ýðìýëçäýã. Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü òýäíèé àøèã ñîíèðõîëûã ººðèéí àøèã ñîíèðõîëòîéãîî òàë òîõîé òàòàëã¿éãýýð õýìæèõèéã õýëæ áàéäàã. Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü “¿ë òîîìñîðëîãäîí ãàçàð ëóó óíàõ ¸ñã¿é” ãýäãèéã º÷¿¿õýí áîð øóâóóíä õ¿ðòýë ñàíóóëæ áàéäàã. Ýðõ ÷ºëººíèé àìèí ñ¿íñ íü õî¸ð ìÿíãàí æèëèéí òóðø õ¿í òºðºëõòºíèé “õýçýý ÷ ñóðààã¿é” áîëîâ÷ “õýçýý ÷ ìàðòààã¿é” ñóðãàìæèéã çààæ ºãñºí. Ò¿¿íèé àìèí ñ¿íñ íü “õàìãèéí õ¿÷ ìóóòàéã õàìãèéí õ¿÷òýéí íýãýí àäèë ñîíñîæ, õ¿ëýýí çºâøººðäºã òèéì íèéãýì áàéæ áîëíî” ãýõ ñóðãàìæ áàéñàí. Îäîî ýíýõ¿¿ ñàíààã ºâºðòëºí, Àìåðèêèéí ò¿¿õýíä õýçýý ÷ áàéãààã¿é ÷ ãàãöõ¿¿ Àìåðèê õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàð, õ¿÷ çîðèã ò¿¿íèéã áèé áîëãîæ, áèä á¿õíèé õ¿ñýë ýðìýëçýëä ÿìàð íýãýí áàéäëààð îðøèí òîãòíîæ áóé òýðõ¿¿ Àìåðèêèéí òºëººõ ñàíàà ñýòãýëä îðøèæ, ýíýõ¿¿ ýðõ ÷ºëºº áîëîí Àìåðèêèéí àìèí ñ¿íñíèé òºëºº ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº íàìàéã äàãàí ãàðàà ºðãºí, áèäíèé õàéðò ýõ îðíû õ¿í á¿õýíä ýðõ ÷ºëºº øóäðàãà ¸ñûã áèé áîëãîõ áîëîìæèéã îëãîñîí òýðõ¿¿ ãàéõàìøèãò õóâü çàÿàíä èòãýæ áóéãàà òàíãàðàãëàõûã õ¿ñüå.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Үндсэн хуулиуд нь зөвхөн ерөнхий заалтуудаас бүрдэх ёстой; Үндсэн хуулиудын үйлчлэл зайлшгүй тасралтгүй байх ёстой байдаг, харин үгүй бол тэд юмсын боломжтой өөрчлөлтүүдийг тооцоолж чадахгүйд хүрнэ. Constitutions should consist only of general provisions; the reason is that they must necessarily be permanent, and they cannot calculate for the possible change of things. Alexander Hamilton (1757-1804), Speech, 28 June 1788 Ямар ч нийгэм мөнх үйлчлэх Үндсэн хууль бүтээж чадахгүй, бүр мөнх үйлчлэх ердийн хуулийг ч хүртэл чадахгүй. No society can make a perpetual constitution, or even a perpetual law. Thomas Jefferson (1743-1826), Letter to James Madison, 6 September 1789 Философичид төсөөлсөн ертөнцөдөө, төсөөлсөн хуулиудаа бүтээдэг ба тэр хуулиудынх нь үйлчлэл оддод оршдог, харин одод хэтэрхий хол байдаг учраас их бага гэрэлтдэг. The philosophers, they make imaginary laws for imaginary commonwealths, and their discourses are on stars, which give little light because they are so high. Francis Bacon (1561-1626), The advancement of learning, bk II, XXIII, 49 Бүх хуулиудад байдаг, байх ёстой ерөнхий зорилго бол нийгмийн аж жаргалыг нэмэгдүүлэх явдал юм. The general object which all laws have, or ought to have, is to augment the total happiness of the community. Jeremy Bentham (1748-1832), Principles of morals and legislation, 1789, ch. XV Бичмэл, бичмэл бус хамаагүй бүх хуулинд тайлбар зайлшгүй шаардлагатай. All laws, written and unwritten, have need of interpretation. Thomas Hobbes (1588-1679), Leviathan, 1651, pt II, ch. XXVI Зайлшгүй бус хуулиуд нь муу хуулиуд, тэд бол мөнгө олох урхинууд юм. Unnecesarry laws are not good laws, but traps for money. Thomas Hobbes (1588-1679), Leviathan, 1651, pt II, ch. XXX Ядуу хирнээ эрх чөлөөтэй байх нь баян хирнээ боолчлолд байхаас илүү аз жаргалтай. Lean liberty is better than fat slavery. Thomas Fuller (1654-1734), Gnomologia, 1732, no.3,158 Хүмүүст авилгал авах нь ердийн үзэгдэл болсон үед эрх чөлөө удаан оршин тогтнохгүй. Among a people generally corrupt, liberty cannot long exist. Edmund Burke (1729-97), Letter to Sheriffs of Bristol, 3 April 1777 Нэхэмжлэгчид зориулж шүүх байгуулдаг болохоос шүүхэд зориулж нэхэмжлэгч бий болдоггүй. Courts are made for the suitors, and not the suitors for the court. Edmund Burke, (1729-97), Report from the Committee of the House of Commons, appointed to inspect the Lords’ Journals, 30 April 1794 Зарим улсуудад шүүхүүдийн процедур үнэхээр залхмаар, бас зардал нь хэт өндөр байдаг, энэ үед Шударга зүйл болох эрх зүйн хамгаалалт нь шударга бус зүйл болох зөрчилөөс илүү хүсмээргүй санагддаг. In some countries the course of the courts is so tedious, and the expense so high, that the remedy, Justice, is worse than injustice, the disease. Benjamin Franklin (1706-90), Poor Richard’s almanac, 1742

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

JUS AND LEX

ÐÎÍÀËÜÄ ÄÂÎÐÊÈÍ

Ýñýðã¿¿öëèéí ýõëýë (áîñãî)

ÝÐÕ Ç¯É ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

Ýíý áîë ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààíû òóõàé íîì þì. Ò¿¿íèé àãóóëãà ÿã ÿìàð òºðëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîõûã îéëãîõîä ÷èãëýæ áóé áºãººä äàðààãààð ýðõ ç¿éí çîõèñòîé õºðñíèé òóõàé òîäîðõîé îíîëûã óãñàð÷ óëìààð õàìãààëàõûã çîðèíî.

Ýñýðã¿¿öëèéí ýõëýë /áîñãî/

Ãýâ÷ ýðõ ç¿éí òóõàé àðãóìåíòóóäààñ èë¿¿òýéãýýð ýðõ ç¿éí ïðàêòèê èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã íü îéëãîìæòîé áà ýíý íîì íü ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóäàëäàã òýð á¿õ ç¿éëèéã îðõèãäóóëæ áîëîõ þì. Æèøýý íü ãýõýä ýíä ôàêòûí òóõàé àñóóäëóóäûã ìàø áàãà äóðüäñàí áàéãààã õýëæ áîëíî. Õàìò àæèëëàã÷ íü ò¿¿íèé õºëºí äýýð õ¿íä ò¿ëõ¿¿ð óíàãàñíààñ ¿¿ññýí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí ýðõ àæèë÷èíä îëãîõ ýñýõèéã ø¿¿ã÷èä õýðõýí øèéäýæ áóé íü ÷óõàë áîëîâ÷ ìºí òóõàéí àæèë÷èí ººðèéíõºº õºëºí äýýð ò¿ëõ¿¿ð óíàãàõàä ø¿¿ã÷èä õýðõýí øèéäýõ íü áàñ ÷óõàëä òîîöîãäîíî. Ýñâýë áè øèéäâýð ãàðãàõ ïðîöåññûí ïðàêòèêèéí áîäëîãûã àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿åä òýäíèé ýðõ ç¿éí òóõàé áîäîæ áóéãààñ àðàé ººð çàìààð øèéäâýð ãàðàõàä áóñàä ø¿¿ã÷äèéí ñàíàëààñ õàìààðàí ø¿¿ã÷èä çàðèìäàà çààâàë áóóëò õèéõ õýðýãòýé áîëäîã. Ìèíèé òºñºë ìºí àäèë îëîí àðãà çàìààð

Óíøèã÷ òà á¿õýíäýý Õàðâàðäûí õóóëèéí ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ðîíàëüä Äâîðêèíû ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÝÇÝÍÒ Ã¯ÐÝÍ íîìíû õýñãýýñ áàéíãà îð÷óóëàí õ¿ðãýæ áàéíà.

Àíãëè õýëíýýñ óòãà÷èëàí îð÷óóëñàí: Ò.Ñýðãýëýí

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

íàðèéâ÷ëàõ áîëíî. Ýíý òºñºë íü øèéäâýð ãàðãàõ ïðîöåññ äýýð, ìºí ýðõ ç¿éí æ¿æãèéí õàìãèéí ÷óõàë áîëîâ÷ öîðûí ãàíö áóñ ÷óõàë ä¿ð áîëîõ õàð íºìðºãòýé ø¿¿ã÷èä äýýð òºâëºðºõ áîëíî. Õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí èë¿¿ á¿ðýí ñóäàëãàà õèéõèéí òóëä õóóëü òîãòîîã÷èä, öàãäààãèéí àæèëòàí, òîéðãûí ºìãººëºã÷èä, íèéãìèéí àæèëòíóóä, ñóðãóóëèéí çºâëºëèéí äàðãà íàð çýðýã îëîí àëáàí òóøààëòàíãóóä äýýð àíõààðëàà õàíäóóëàõààñ ãàäíà áàíêèðóóä, ìåíåæåðóóä, õîëáîîíû óäèðäëàãóóä çýðýã îëîí íèéòýä õàìààòàé àëáàí òóøààëòíóóä áèø ÷ ãýñýí òýäãýýðèéí øèéäâýð¿¿ä íü äîîðõ õ¿ì¿¿ñèéí õóóëü ç¿éí ýðõýíä íü íºëººëæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñ äýýð àíõààðëàà õàíäóóëíà. Çàðèì ø¿¿ìæëýã÷èä áèäíèé òºñëèéã ýíý îëîí àðãà çàìóóäûã äóòóó äóëèìàã ñóäëàíà ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð ýíý á¿õýí áóðóó, ó÷èð íü õýðâýý áèä õóóëü÷èäûí ýðõ ç¿é ãýæ þó áîëîõ òóõàé äîãìàòèê àðãóìåíòóóäàä èë¿¿ èõ àíõààðàë õàíäóóëàõ þì áîë áèä ýðõ ç¿éí ïðîöåññûí òàëààð áóðóó îéëãîëòòîé áîëíî ãýæ ø¿¿ìæèëäýã. Ø¿¿ìæëýã÷èä õýëýõäýý ýäãýýð àðãóìåíòóóä íü åðººñºº îéëãîìæã¿éìàãàäã¿é ýðõ ç¿éí íèéãìèéí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ¿çýë ñóðòëûí õ¿÷, íîòëîõ áàðèìò õýìýýí èë¿¿ îéëãîìæã¿é áîëãîõîä ÷èãëýäýã. Õàðèí ýäãýýð ø¿¿ìæëýã÷èä çºâëºõäºº ýðõ ç¿éã íèéãìèéí ¿çýãäýë õýìýýí õàìãèéí çºâººð îéëãîõ íü ýðõ ç¿éí àðãóìåíòûí çºâ òîäîðõîéëîëò äýýðõ ýðõ ç¿é ñóäëàëûí ýðãýëçýýíä åðººñºº àíõààðàë õàíäóóëäàãã¿é ýñâýë ìàø áàãà àíõààðàë õàíäóóëäàã èë¿¿ øèíæëýõ óõààí÷ ýñâýë ñîöèîëîãè÷ ýâñýë ò¿¿õ÷ëýõ õàíäëàãûã øààðäàíà ãýäýã. Òýä áîäîõäîî áèä äàðààõ ÿíç á¿ðèéí àñóóëòàíä õàðèó ýðæ îëîõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé: Ø¿¿ã÷èä íèéãìèéí óõàìñàð, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð õýð ã¿íçãèé ìýäëýãòýé âý? 19-ð çóóíû Àìåðèêèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿ä íü Àìåðèê çàãâàðûí êàïèòàëèçìûã

JUS AND LEX áèé áîëãîõîä ÿìàð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý? Ýñâýë òýäãýýð øèéäâýð¿¿ä íü ººð÷ëºëò, çºð÷èëäººíèéã òóñãàæ áóé òîëü áàéñàí óó, ýñâýë àëèéã íü ÷ øèéäýæ ÷àäààã¿é þó? Ø¿¿ìæëýã÷èä àíõààðóóëàõäàà àðõåëîã÷èä çàðèì áàëàð ýðòíèé ñî¸ëûí òàëààð øàøíû ìàðãààí ¿¿ñãýæ áàéãàà øèã õýðâýý áèä ýðõ ç¿éí íîòîëãîî ìàðãààíòàé áàéäàã ýñýõ, ÿàãààä ìàðãààíòàé áàéäàã òàëààð ôèëîñîôèéí àðãóìåíòóóä áîñãîæ èðñýí áîë äýýðõ ÷óõàë àñóóëòóóäààñ õîëäîæ áîëîõ áàéñàí ãýäýã. Ýíýõ¿¿ ýñýðã¿¿öýë íü ººðèéíõºº ñòàíäàðòàä òýíöýõã¿é þì. Ýíý íü íèéãìèéí ðåàëèçìèéã øààðäàæ áóé áîëîâ÷ ÿã ÿìàð òºðëèéí îíîë øààðäëàãòàé áàéãààã ãàðãàæ èðæ ÷àääàãã¿é. Ìýäýýæ ýðõ ç¿é íü íèéãìèéí ¿çýãäýë. Ãýâ÷ ýðõ ç¿éí ÿðâèãòàé áàéäàë, ôóíêö, ó÷èð øàëòãààí çýðýã íü á¿ãäýýðýý ò¿¿íèé á¿òöèéí íýã ÷óõàë ç¿éëýýñ øàëòãààëäàã. Õóóëü ç¿éí ïðàêòèê íü áóñàä íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿äýýñ ººðèéí ìàðãàëäàìòãàé /argumentative/ øèíæýýðýý ÿëãàãääàã. Ïðàêòèêò îðîëöîã÷ õýí á¿õýí ïðàêòèêò þóã õîðèãëîæ, þóã øààðäàæ áàéãààã çºâõºí òóõàéí ïðàêòèêààñ ¿¿ñýí áèé áîëæ áóé òîäîðõîé íîòîëãîîíóóäûí ¿íýí ýñýõýýñ õàìààð÷ áàéäàã ãýäãèéã îéëãîäîã áà ýíýõ¿¿ ïðàêòèê ýäãýýð íîòîëãîîíóóäûã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèé òàëààðõ ìàðãààõààñ á¿ðääýã. Ýðõ ç¿é þóã çºâøººð÷, þóã õîðèãëîæ áóé òóõàé ººðèéí ¿íäýñëýëýý äýâø¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿ñ íü ººðòºº ýðõ ç¿éã òºñººëæ áàéæ ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëýý äýâø¿¿ëýõ áîëîìæòîé áà õýðâýý ýðõ ç¿éã òºñººëººã¿é ¿åä ººðñäèéí ¿íäýñëýëýý äýâø¿¿ëæ, ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí ÷óõàë ìàðãàëäàìòãàé àñïåêòûã õî¸ð çàìààð áóþó õî¸ð ºíöºãººñ ñóäàëæ áîëíî. Ýõíèéõ íü ñîöèîëîã÷èä áîëîí ò¿¿õ÷äèéí ñóäëàõ ãàäààä ºíöºã áºãººä æèøýý íü ÿàãààä çàðèì õóóëü ç¿éí àðãóìåíòûí õýâ ìàÿãóóä íü çàðèì ¿å¿¿äýä áóñäààñàà

èë¿¿ èõ ãàð÷ áàéäãèéã ñóäëàõ þì. Íºãºº íü ¿íäýñëýãýý äýâø¿¿ëýã÷èäèéí ñóäëàõ äîòîîä ºíöºã þì. Òýäãýýðèéí ñîíèðõîë ýöýñòýý ò¿¿õòýé õîëáîîã¿é áàéäàã. Ìàãàäã¿é òýä ò¿¿õòýé õîëáîîòîé áîäîæ áîëîõ áà ó÷èð íü ýíý áîë ïðàêòèê þì. Òýä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýãýýíèé òàëààð ÿìàð íýã òààâàð äýâø¿¿ëýõèéã õ¿ñäýãã¿é áà òýä ò¿¿õ áîëîí ýäèéí çàñàã íü òýäíèé óõàìñàðò õýðõýí íºëººëñºí òóõàé îíîëûã áóñ õàðèí ýðõ ç¿éí òýäíèéã þóã õèéõ, þóã õèéõã¿é áàéõûã øààðäàæ áàéãàà òóõàé àðãóìåíòóóäûí îíîëûã õ¿ñäýã.

ÿäðóó, äîîðä áàéäàã. Ìèíèé áîäîõûí Îëèâåð Âåíäåëë Õîëìåñûíõ øèã ºðãºí òàðõàñàí “ãàäààä ºíöºãººñ õàðñàí” ýðõ ç¿éí îíîë áàéõã¿é áºãººä áèäíèé çóóí äàõü íèéãìèéí îíîëûí ýðõ ç¿éí ñóäëàëûí ò¿¿õ óëàì á¿äãýðñýýð áàéãàà íü òýðáýýð õè÷íýýí áóðóó ç¿éë ÿðüæ áàéñíûã èëòãýíý. Áèä ãýðýë ãýãýý ãèéòýë õ¿ëýýöãýýæ áàéíà, õàðèí áèäíèéã õ¿ëýýõ õîîðîíä èë¿¿ ïðîãðàììàòèê, áàãà áèå äààñàí, îíîëûí õóâüä èë¿¿ ðàäèêàë, ïðàêòèêèéí õóâüä áàãà ø¿¿ìæëýëòýé îíîëóóä òîãòâîðòîé õºãæñººð áàéíà.

Äîòîîä, ãàäààä ºíöºãèéí ýðõ ç¿éí òàëààðõ ¿çýë íü ÷óõàë áºãººä àëü àëü íü áèå áèåíèéõýý à÷ õîëáîãäîëòîé òàëûã õ¿ëýýæ àâàõ ¸ñòîé. Îðîëöîã÷äûí õàðàõ ºíöºã íü çàðèì ýðõ ç¿éí òóõàé ¿íäýñëýë¿¿ä íü (æèøýý íü àðüñ ºíãººð ÿëãàâàðëàõ íü õóóëü ç¿éí ¿íäýñòýé ýñýõ äýýð ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàõ ¿åä óã çààëòûã îðóóëàõ áîëñîí øàëòãààí çýðýã) ò¿¿õèéí ôàêòààñ õàìààðàëòàé ¿åä ò¿¿õ÷äèéí õàðàõ ºíöãèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Ò¿¿õ÷èéí ¿çýë íü îðîëöîã÷èéí ¿çëèéã èë¿¿ àãóóëñàí áàéäàã, ó÷èð íü ò¿¿õ÷èí íü ýðõ ç¿éã ìàðãàëäàìòãàé íèéãìèéí ïðàêòèê ãýæ õàðæ ÷àääàãã¿é áà îðîëöîã÷èéí îéëãîëòûã òýðýýð îëæ àâ÷ òóõàéí ïðàêòèêò àëü íü ñàéí ýñâýë ìóó àðãóìåíò áîëîõ ººðèéí ìýäðýìæèéã îëîõ õ¿ðòýëýý ò¿¿íèé õóóðìàã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é. Áèäýíä ýðõ ç¿éí íèéãìèéí îíîë õýðýãòýé, ãýõäýý ýíý îíîë íü äýýðõ øàëòãààíû óëìààñ çààâàë ýðõ ç¿é ñóäëàëûí õ¿ðýýíä áàéõ ¸ñòîé. Õóóëü ç¿éí àðãóìåíòûã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é îíîëóóä íü ò¿¿õ, íèéãìèéí òîìîîõîí àñóóëòóóä áàéäàã õýìýýí òààìàãëàñíààð ¿íäýñíäýý áóðóó áàéäàã. Òýäãýýð îíîëóóä íü õóóëü ç¿éí àðãóìåíòûí äîòîîä ìºí ÷àíàðûí àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çäýãã¿é ó÷èð òýäãýýðèéí òàéëáàðóóä íü Ãåãåëü ýñâýë Ñêèííåðûí õýëýýð áè÷èãäñýí ÷ áàé õàìààã¿é ìàòåìàòèêèéí ¿é îëîí ò¿¿õ¿¿äèéí íýãýí àäèë

Ýíý íîì íü äîòîîä ºíöºã áóþó îðîëöîã÷äûí ºíöºãººñ õàíäàõ áºãººä áèäíèé õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí ìàðãàëäàìòãàé ìºí ÷àíàðûã íü ø¿¿ð÷ àâàõûã îðîëäîæ òýðõ¿¿ ïðàêòèê áîëîí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã îðîëöîã÷äûí ¿íýí í¿¿ð öàðàéòàé õîëáîí àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Áèä ôîðìàë õóóëü ç¿éí àðãóìåíòûã ø¿¿ã÷èéí ºíöºãººñ ñóäëàõ áà ó÷èð íü çºâõºí ø¿¿ã÷èä íü ÷óõàëä áàéãàà áóñ, òýäíèé þó õýëæ áóéãààð íü áèä òýäíèéã îéëãîæ áàéãààä áóñ ó÷èð íü ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýãýýíä ºãºõ ø¿¿ã÷èéí àðãóìåíò íü õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí òºâëºðñºí, íîòîëãîîíû àñïåêòûã íýýí èëð¿¿ëýõýä ÷óõàë áàðèìòëàë /paradigm/ áîëæ ºãäºã. Èðãýä, óëñ òºð÷èä, õóóëèéí ñóðãóóëèéí áàãø íàð ìºí àäèë ýðõ ç¿é ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ äýýð ìàðãàöãààäàã, òèéìýýñ ÷ áè òýäíèé áàðèìòëàëóóäûã ø¿¿ã÷èéí áàðèìòëàëûí îðîíä àâ÷ áîëîõ þì. Ãýõäýý ø¿¿ã÷èéí àðãóìåíòûí á¿òýö íü èë¿¿ òîäîðõîé áàéäàã áà ø¿¿ã÷èéí òàéëáàð õèéõ íü õàðèëöàí òýíöâýðòýé áàéæ ÷àääàãã¿é áóñàä õóóëü ç¿éí áîäðîëóóäààñ èë¿¿ èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àääàã. ¯ðãýëæëýëèéã äàðààãèéí äóãààðààñ... Äàðààãèéí äóãààðòàà áèä Ðîíàëüä Äâîðêèíèé “Ýðõ ç¿éí ýçýíò ã¿ðýí” íîìíû “Ýðõ ç¿é ãýæ þó âý” á¿ëãèéí äýä õýñýã áîëîõ “Áîäèò Åðòºíö”-ººð Ýëüìåðûí êýéñèéã íèéòëýõ áîëíî.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

JUS AND LEX

NEAR VersuS MINNESOTA ÀÌÅÐÈÊÛÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ Ø¯¯Õ NEAR v. MINNESOTA 283 U.S. 697 June 1, 1931 Õýðãèéí òàëààð òîâ÷õîí äóðäâàë, 1930-ààä îíû ¿åýð ÀÍÓí Ìèííåñîòà ìóæûí õóóëèíä “Õ¿íèé íýð òºðèéã ãóòààñàí àãóóëãàòàé ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýë¿¿äèéã õýâëýí íèéòëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí õýí íýãýí íèéãìèéí õýâ æóðìûã àëäàãäóóëñàí ãýì áóðóóòàé áºãººä ø¿¿õýä ýíý õýðýãòýý õàðèóöàã÷ààð òàòàãäàíà” ãýñýí çààëò îðóóëñàíû óëìààñ òóñ ìóæûí ÷ºëººò õýâëýë¿¿äèéã ýðõëýí ãàðãàã÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîõ áîëñíîîð òóñ ìóæûí òîãòìîë õýâëýëèéí òîî áóóðàõ áîëæýý. Ýíý ÿâäëûí äàðààõàí Jay Near-ã “Ìèííåñîòà ìóæ äàõü Ìèííåàïîëèñ õîòîä áóé àâèëãàë, õóóëü áóñ íàéìàà çýðýã ãýìò õýðãèéí òàëààð ãîë÷ëîí íèéòýëäýã” “The Saturday Press” ñîíèíûã ýðõëýí ãàðãàäàã õýìýýí ø¿¿õýä õàðèóöàã÷ààð äóóäñàí áàéíà. /Ýíä íýãýí ñîíèðõîëòîé ç¿éë íü Jay Near -í ñîíèíû ø¿¿ìæëýëèéí ãîë áàé íü õîòûí äàðãà áîëîí öàãäààãûí äàðãûí ¿éë àæèëëàãàà áàéæýý./ Èéíõ¿¿ Jay Near –í ýñðýã ãàðãàñàí èðãýíèé íýõýìæëýë íü ºíººäðèéí äýëõèé äàõèíä õàìààðàëòàé ¿íýò ç¿éë áîëîõ “õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº”-íèé ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüñàí õýìýýí îéëãîæ áîëíî. Òýãýõýýð õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ýöñèéí õÿçãààð íü õ¿íèé íýð òºð áàéäàã, ãýõäýý äýýðõè õ¿í ãýäýãò îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàí õàìààðàãääàã¿é ãýäãèéã áèä ºìíºõ äóãààðò òàíèëöóóëñàí. 1964 îíû NYTimes co. v. Sullivan –û õýðãýýð ìýäýæ àâñàí áàéãàà. Õàðèí Ìîíãîëä á¿õ ç¿éë òýñ ººð. Ãýõäýý áèä äýëõèéãýýñ íýã ÷ ãýñýí ç¿éëýýðýý ººð ãýõýýð íýãýí áîäëûí áàõàðõóóøòàé. Áèäýíä õóâü õ¿íèé íýð òºðºº èðãýäèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýñýý èë¿¿ä ¿çäýã, ¿éë àæèëëàãààã íü ¿íýí ÷ áàé õóäàë ÷ áàé áè÷ñýí ë áîë ººðèéíõ íü íýð òºðèéã äîðîìæèëñîí ãýæ ¿çäýã óõààíò îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàíóóä, ººðèéí ýðõýý õàìãààëæ íýã ÷ ¿ã öóõóéëãàæ ÷àäàõã¿é õýðíýý, ýðõ ÷ºëººãºº õÿçãààðëóóëæ õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéñàí ÷ äºëãººõºíººðºº áàéäàã áàõàðõàì ñýòã¿¿ë÷èä, ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ãýæ ¿ðãýëæ õýëæ áàéäàã ýðõèéã íü íýã ë óäàà õàìãààëñàí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæ îëäîõîîð äààí÷ ÷àääàã¿é øóäàðãà ø¿¿ã÷ íàð áàéíà. Áèä ¿¿ãýýðýý äýëõèéãýýñ õýòýðõèé ººð. /Õ¿ñýëò: Óíøèã÷ òà ýíýõ¿¿ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã óíøèõààñàà ºìíº ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí ºìíºõ äóãààðò áóé NYTimes co. v. Sullivan –û õýðãèéí øèéäâýðòýé äàõèí íýã òàíèëöàõûã õ¿ñýæ áàéíà. Ìºí òà ýíýõ¿¿ õýðãèéí øèéäâýðèéã óíøèõäàà Jay Near-í õýðãèéã èðãýíèé ø¿¿õ õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãàà ãýäãèéã ¿ðãýëæ ñàíàõ õýðýãòýé./ ÝÍÝÕ¯¯ Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐÈÉÃ Á¯Õ ÑÝÒÃ¯¯Ë×ÄÝÄ ÇÎÐÈÓËÆ ÁÀÉÍÀ.

Ýõ õýëòýé íü òóëãàæ óíøâàë èë¿¿. . .

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Íî¸í. Åðºíõèé ø¿¿ã÷ Hughes ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã òàíèëöóóëñàí áîëíî. (Çàëðóóëàãà: New York Times Co. v. Sullivan õýðãèéí øèéäâýðò àøèãëàñàí “Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã íî¸í ø¿¿ã÷ Áðåííýí ãàðãàæýý” ãýñýí ºã¿¿ëáýðèéã ëîãèêûí õóâüä àëäààòàé õºðâ¿¿ëñýí ãýæ ¿çñýí òóë óíøèã÷ òàíààñ õ¿ëöýë º÷üå, ×.Ö) Ìèííåñîòà ìóæèä 1925 îíä áàòëàãäñàí õóóëèóäûí ýìõýòãýëèéí á¿ëýã 285-ä “õ¿íèé íýð òºðèéã ãóòààñàí àãóóëãàòàé, ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýëèéã íèéòëýõèéã çîãñîîõ ÿâäëûã çîõèöóóëñàí õóóëü áàéäàã áà òýðõ¿¿ õóóëèéí íýãä¿ãýýð á¿ëýãò: “Á¿ëýã 1. ¯éëäâýðëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, õóäàëäààëàõ, áýëýãëýõ, ýçýìøèõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà êîðïîðàöèéí àëáàí õààã÷ áóþó ãèø¿¿í, çàõèðàë, ÿìàðâàà àëáàí òóøààëòàí, áàéãóóëëàãà ýñâýë õîëáîî áîëîí êîìïàíèé àæèëòàí áóþó ãèø¿¿í, ýñâýë ÿìàðâàà õóâü õ¿í íü: (a) Ñàäàð ñàìóóíûã ñóðòàë÷èëñàí áóþó íèéòèéí áýëãèéí ¸ñ ç¿éä íèéöýõã¿é ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýë, ýñâýë (b) Õýí íýãíèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áîë íèéãìèéí õýâ æóðìûã àëäàãäóóëñàí ãýì áóðóóòàé. “Äýýðõè ¿éë àæèëëàãààíóóäàä îðîëöîõ íü îëîí íèéòèéã ¿ë õ¿íäýòãýñýíèé óëìààñ õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã áèé áîëãîõ áà îðîëöîã÷èä íü ýíýõ¿¿ õóóëèíä çààãäñàí çààâàð, øèéäâýð¿¿ä, ¿éë àæèëëàãààíóóäûí ñóáúåêò áîëíî. . . “Õóóëèéí (b)–ä çààñíààñ ¿¿ññýí íýõýìæëýëèéí õóâüä ¿íýí çºâ ç¿éëèéã ñàéí ñàíààíû ¿¿äíýýñ áóþó õîðîí ìóó ñàíààã¿é íèéòýëñýí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷èä ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ¿¿ñýõ áîëîìæòîé. . .” Äýýðõè õóóëèéí äàãóó áóþó (b) çààëòàíä ¿íäýñëýí Hennepin õîòûí ºìãººëºã÷ õîðèãëîñîí õýâëýí íèéòëýõ àæèëëàãàà áóþó õóóëèíä òîäîðõîéëñîí “Õýí íýãíèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã äîðîìæèëñîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë

JUS AND LEX

õýâëýë” ãýñíèéã ¿íäýñëýí “The Saturday Press” ãýñýí íýðòýéãýýð Ìèííåïîëèñ õîòîä õàðèóöàã÷èéí ýðõëýí ãàðãàäàã ñîíèíûã õýâëýí íèéòëýõèéã õîðèãëóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Íýõýìæëýëä õàðèóöàã÷èéã 1927 îíû 9 ñàðûí 24-íû ºäºð, ìºí 1927 îíû àðâàí ñàðààñ àðâàí íýãýí ñàðä øèëæèõ áóþó àðâàí ñàðûí ñ¿¿ë÷èéí íàéìàí ºäºð “áóñäûã áóþó Charles G. Davis, Frank W. Brunskill, Ìèííåïîëèñûí Òðèáóíè, Ìèííåïîëèñûí õýâëýë, Melvin C. Passolt, George E. Leach, Åâðåé ¿íäýñòíèéã, 1927 îíû 11 ñàðä ñîíãîãäñîí Hennipin õîòûí Òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí ãèø¿¿ä çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, ìºí òýäíèé íýð òºðèéã äîðîìæèëñîí íèéòëýë¿¿äèéã àøèãëàí” ñîíèíîî íèéòýëñýí ìºí õóäàëäààëñàí ãýñýí áà ìºí íýõýìæëýëä áóñàä íýìýëò ýä ìºðèéí áàðèìòóóäûã, äýýð òîäîðõîéëñîí íèéòëýë¿¿äèéí õóóëáàðóóäûã õàâñàðãàñàí áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ íýõýìæëýã÷ íàðûí áóþó èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ òîìèëîãäñîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ òóñãàé àëáàí òóøààëòàí Charles G. Davis, Ìèííåïîëèñ õîòûí äàðãà George. E. Leach, òóñ õîòûí ºìãººëºã÷ Floyd B. Olson íàðûí ãîìäîëä ãàðãàñàí òàéëáàð íü õàíãàëòòàé íîòëîãäîõã¿é áàéíà. Ãîìäîëä õàâñàðãàñàí ¿íäñýí íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õ íýãòãýí ä¿ãíýýã¿éí ó÷èð íü áèä Near-í “Ìèííåïîëèñ äàõü äàëàéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýã÷, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóóëü áóñààð áîðëóóëàã÷, ìºðèéòýé òîãëîîì çîõèîí áàéãóóëàã÷ áàéñàí Åâðåé äýýðýì÷èí (ãàíãñòåð)” ãýñýí àãóóëãà á¿õèé ºã¿¿ëëýã áîëîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷ àëáàí òóøààëòíóóä íü ººðñäèéí ¿¿ðãýý õàíãàëòòàé èäýâõòýé ã¿éöýòãýýã¿é ãýñýí àãóóëãà á¿õèé ºã¿¿ëáýðèéã õàíãàëòòàé òîäîðõîé ãýæ ¿çñýíòýé õîëáîîòîé þì. Õàðèóöàã÷ Öàãäààãèéí äàðãûí ýñðýã ø¿¿ìæëýë õèéõäýý ò¿¿íèéã àëáàíû ¿¿ðýãòýý õàéíãà õàíäñàí áóþó áèåë¿¿ëýýã¿é, äýýðýì÷èäòýé õóóëü áóñ õàðèëöàà õîëáîîòîé ìºí õàõóóëèéí õýðýãò õîëáîãäóóëæ ø¿¿ìæèëñýí áàéíà. Õîòûí ºìãººëºã÷èéã áîëæ áàéñàí á¿õ ç¿éëèéã (õýýë õàõóóëü, õóóëü áóñ íàéìàà çýðýã ãýìò õýðã¿¿äèéã ×.Ö) ìýäýæ áàéñàí ÷ íóóæ áàéñàí ìºí ººðèéí ºìãººë¿¿ëýã÷äºä õàíãàëòòàé ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ áàéñàí ÷ ¿ë ¿ç¿¿ëñýí õýìýýí áóðóóøààñàí áàéíà. Õîòûí äàðãûã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áóþó ¿¿ðýãò àæèëäàà õàéíãà õàíäñàí

ãýæýý. Ýíý õýðãèéí õàìãèéí áýðõøýýëòýé àñóóäàë áîë “õýâëýëä íèéòëýãäñýí íèéòëýë¿¿äýä îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíóóäûã õóðöààð ø¿¿ìæèëñýí ÿâäàë” þì. . . . Àíõàí øàòíû ø¿¿õ ãîìäîëä ãàðãàñàí òàéëáàðóóä áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí íýðñèéã áàãòààñàí õýâëýëèéí äóãààðò áóé íèéòëýë¿¿äèéã ¿íäýñëýí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîñîí áàéíà. Ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã “áóñäûã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýë ¿éëäâýðëýñýí, õýâëýí íèéòýëñýí, õóäàëäààëñàí, áýëýãëýñýí, ýçýìøñýí” ãýæ ¿çñýí áà “The Saturday Press” ñîíèíîîðîî íèéãìèéí õýâ æóðìûã àëäàãäóóëñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà. . . . Ñîíèí, òîãòìîë õýâëýë¿¿äèéí “íèéãìèéí õýâ æóðìûã àëäàãäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã” çîãñîîõîä ÷èãëýãäñýí ìóæ óëñûí õóóëü íü òóñãàéëñàí îíöëîãòîé ÕÓÓËÜ áîëîõ õóâüäàà òîäîðõîé àñóóäàë äàõü îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëîîñ õ¿ðòýë èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëóóäûã áèé áîëãîæ áàéíà. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº áîëîí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü òºðèéí õºíäëºíãèéí îðîëöîî áóþó õàëäëàãààñ èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí ¯íäñýí õóóëèéí 14 äýõ íýìýëò ººð÷ëºëò äàõü due process-í ç¿éëä /due process clause/ ìºí àäèë õàìààðàãääàã ãýäãèéã ¿ã¿éñãýýä áàéãàà ¿çýë áàðèìòëàëóóä íü òèéì ÷ óäààí îðøèí òîãòíîõã¿é. “ªì÷èéí áîëîí õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãàà” íü õàìãààëàãäààä èðãýíèé ñàëøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áîëîõ õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº íü ýíýõ¿¿ ç¿éëýýð õàìãààëàãäààã¿é ¿ëäñýí ãýæ ¿çýõ ÿìàð ÷ áîëîìæ àëãà. Òóõàéí òºðä õàðúÿàëàãäàæ áóé èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàë, ¸ñ ñóðòàõóóí áîëîí àç æàðãàëòàé áàéäàë íü õàíãàëòòàé áàòàëãààæñàíààð òºðèéí õóóëü áàòëàõ ýðõ ìýäýë íü ñàÿ íýã çàéëøã¿éãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãääºã þì. . . . Íýãä¿ãýýðò. Ìóæ óëñûí õóóëü íü õóâèéí áóþó èðãýíèé ýðõ ç¿éí çºð÷ëººñ ¿¿ññýí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõòýé /æèøýý íü íýð òºðºº ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ×.Ö/ õîëáîãäñîí

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

JUS AND LEX ìºíãºí òºëáºðèéí àñóóäàëä çîðèóëàãäñàí õóóëü áèø þì. Ãýõäýý õýí íýãýí áóñäûã ã¿òãýñýí òîõèîëäîëä õîõèðîã÷èéã ø¿¿õ “õóóëü ç¿éí õàìãààëàëòûí õýðýãë¿¿ð”-ð õàìãààëàõ íü çàéëøã¿é. ªºðººð õýëáýë ýíýõ¿¿ õóóëü íü åðäèéí ÿðèàíä õýðýãëýãääýã ã¿òãýëãèéí õóâüä õàìààðàëã¿é õàðèí ò¿¿íýýñ èë¿¿ àñóóäëûã áàãòààñàí ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãëýãäñýí õóóëü þì. Ýíýõ¿¿ õóóëü íü íèéòèéí ¸ñ ñóðòàõóóí, àìàð àìãàëàí áàéäàëä õîð õºíººë ó÷ðóóëñàí, íèéãìèéí òàéâàí áàéäëûã àëäàãäóóëñàí, ãýìò õýðýã áóþó çºð÷èëä òóðõèðñàí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí õóóëü þì. Ñîíèí áóþó òîãòìîë õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ òóøààëûã ãàðãóóëàõûí òóëä õýâëýë áóé ø¿¿ìæëýëò ºã¿¿ëëèéí õóäàë õóóðìàã áàéñàí ãýäãèéã íîòëîõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Íýõýìæëýã÷äèéí ãàðãàñàí ºðãºäºëä õýâëýãäñýí ç¿éë õóäàë õóóðìàã ãýñýí ÿìàð íýã òàéëáàð áàéõã¿é áàéãàà. . . Ø¿¿õ ìóæ óëñûí õóóëèéí çîðèëãûã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áàéíà: “. . . Ýíýõ¿¿ õóóëü íü õàëäëàãàä ºðòñºí õ¿íèéã õàìãààëàõ ýñâýë õóóëü çºð÷èã÷èä õàðèóöëàãà òîîöõîä çîðèóëàãäñàí õóóëü áèø, õàðèí ýíý õóóëü íü îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë áóþó àìàð àìãàëàí áàéäëûã õàìãààëõàä çîðèóëàãäñàí õóóëü þì.” Õî¸ðäóãààðò. Ìóæ óëñûí õóóëü íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí íèéòëýë, ºã¿¿ëë¿¿äèéí õýâëýëòýä õàíäñàí øèíæòýé áèø. Õàðèí îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíóóäûã “àâèëãàë, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðýã, ¿¿ðýãò àæèëäàà õàéõðàìæã¿é õàíäñàí çýðýã ç¿éëñò” áóðóóøààñàí ñîíèí áóþó õýâëýëèéí õýâëýí íèéòëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãëýñýí õóóëü þì. Îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíûã áóðóóøààñàí, ø¿¿ìæèëñýí ÿâäàë íü îëîí íèéòèéí òàéâàí áóñ áàéäëûã áèé áîëãîäîã. ªºðººð õýëáýë õóóëèéí àãóóëãàä áàéãàà “õýí íýãíèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë” ãýäýãò äýýðõè ø¿¿ìæëýë¿¿ä áàãòàæ îéëãîãäîõ ó÷èðòàé. / Ø¿¿õ ìóæ óëñûí õóóëèéã òàéëáàðëàõäàà çîðèëãûã íü ¿íäýñ áîëãîæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë õýäèéãýýð õóóëèíä “Õýí íýãíèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí ñîíèí, ñýòã¿¿ë õèéãýýä áóñàä òîãòìîë õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áîë” ãýñýí ¿ã áàéãàà ÷ õóóëèéí çîðèëãî íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë íýãä òîäîðõîéëñîí÷ëîí îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë òóë äýýðõè çààëòûí “Õýí íýãíèéã” ãýñýíä õóâü õ¿íèéã áóñ àëáàí òóøààëòíûã õàìààðóóëæ îéëãîæ áàéíà ×.Ö/ Ãóðàâäóãààðò. Ìóæ óëñûí õóóëèéí çîðèëãî íü õýí íýãýíä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà îíîãäóóëàõ àñóóäàë áèø õàðèí õóóëü çºð÷ñºí ñîíèí áóþó òîãòìîë õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ ÿâäàë áàéãàà. Òýðõ¿¿ àêòûí ¿íäýñëýë (õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ òóõàé àêò ×.Ö) íü “ýð¿¿ãèéí õóóëèéã õýðýãëýñíýýð îíîãäóóëàõ ÿëëàãàà íü òýðõ¿¿ áóñäûã äîðîìæèëñîí, ã¿òãýñýí ÿâäëûí óëìààñ ¿¿ññýí õîð óðøãûã àðèëãàõ ¿ð ºãººæòýé ¿ð ä¿í áîëæ ÷àääàã¿é” þì. Äºðºâä¿ãýýðò. Ìóæ óëñûí õóóëü íü çºâõºí õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõîä õýðýãëýãäýõýýñ ãàäíà õýâëýë áóþó õýâëýã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã ç¿é ¸ñíû öýíç¿¿ðýýð õÿíàõ ÿâäàëä õýðýãëýãäýíý. Õýðâýý ñîíèí áóþó õýâëýëèéã “õýí íýãíèéã äàðàìòàëñàí, ã¿æèðäñýí, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëñîí ñîíèí, õýâëýë” ãýæ ¿çýýä ¿éë àæèëëàãààã íü äýýð äóðüäñàíààð çîãñîîãîîä áàéõàä ¿éë àæèëëàãààãàà

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ þì áîë õýâëýã÷èä “ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿ë õ¿íäýòãýñýí” ¿íäýñëýëýýð òîðãóóëü ýñâýë õîðèõ ÿë îíîãäóóëàõ áîë÷èõäîã. ªºðººð õýëáýë îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã áóðóóøààí õýâëýí íèéòýëñýí ¿íäýñëýëýýð ñîíèí áóþó õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîñîí áîë òýðõ¿¿ àëáàí òóøààëòàíóóäûí ¿éë àæèëëàãààã áóðóóøààñàí õýâëýëèéí øèíý÷ëýñýí íàéðóóëãà íü ø¿¿õèéí çàõèðàìæèéã ¿ë õ¿íäýòãýñýí ÿâäàë áîëîõ áà ø¿¿õèéí øèéäâýð íü õýâëýã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä òîäîðõîé õÿçãààðëàëòûã òîãòîîõ áîëäîã. Õàðèí øèíý õýâëýëòýíäýý õàðèóöàã÷ ÿìàð ýðõ ç¿éí áàéäàëòàé áàéõûã çààæ ºãñºí ø¿¿õèéí çàõèðàìæèéã áèåë¿¿ëñýí òîõèîëäîëä äýýðõè õÿçãààðëàëò ¿ã¿éñãýãäýíý. Õýðâýý õýâëýã÷ øèíý õýâëýëèéíõýý çºâøººðëèéã àâñàí áºãººä äàõèí ºìíºõ àëáàí òóøààëòàí ýñâýë ººð íýãýí îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíûã äîðîìæèëñîí òîõèîëäîëä ýíý àñóóäàë íü äàõèí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð øèéäâýðëýãäýõ ó÷èðòàé. . . Àñóóäëûí ãîë íü õóóëèàð õýâëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîæ, õÿçãààðëàæ áàéãàà íü ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ áàòàëãààæñàí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ¿çýë ñàíààíä õàðøèëæ áàéãàà ýñýõ àñóóäàë þì. ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòûí öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëñíîîð õýâëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîõ ÿâäëààñ õàìãààëàõ áàòàëãààíû ¿íäñýí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ áîëíî. Ò¿¿õèéí õóóäàñ ñºõâºë, á¿ðýí ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéí ýñðýã õèéñýí Àíãëè äàõü òýìöëèéí ¿ð ä¿íä õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä öýíç¿¿ð òîãòîîõ àñóóäëààñ òàòãàëçàõ ¿çýë ñàíàà ¿¿ññýí áàéäàã. Ýíý õýðýãò õºíäºãäºæ áàéãàà ýðõ ÷ºëººã Blackstone: “Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº íü ýðõ ÷ºëººò óëñ îðîíä áàéõ çàéëøã¿é øèíæ áîëîâ÷ ýíý íü òèéì ÷ òóéëûí óòãàòàé áèø áóþó õýâëýëòýä åðäºº õÿçãààð òîãòîîæ áîëîõã¿é ãýñýí ñàíààã àãóóëäàãã¿é, ººðººð õýëáýë ýð¿¿ãèéí àñóóäàë õýâëýãäñýí òîõèîëäîëä ÿìàðâàà íýãýí öýíç¿¿ðã¿é ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð ÿðèãäàõã¿é ãýñýí ¿ã þì. Á¿õ ýðõ ÷ºëººò õ¿í îëîí íèéòýä çºâ ãýæ ¿çñýí ¿åäýý ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ ýðãýëçýýã¿é ýðõòýé; Õýðâýý ¿¿íèéã íü õîðèãëîâîë õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº îãò áàéõã¿éòýé àäèë, õàðèí õýâëýã÷ ýòãýýä õóóëü áóñ, ç¿é áóñ ç¿éë õýâëýñýí òîõèîëäîëä òýðýýð ººðºº ¿¿íèéãýý çàëðóóëàõ ¸ñòîé” /Bl. Com. 151, 152; see Story on the Constitution, 1884, 1889 . . . . / Blackstone-û äýýðõè ºã¿¿ëáýðèéã ÿìàðâàà íýãýí áàéäëààð ø¿¿ìæëýõýä áýðõøýýëòýé, ó÷èð íü õýâëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõ ÿâäëààñ õàëäàøã¿é áàéõ íü îíöãîéëîí àâ÷ ¿çâýë çîõèñòîé áèø þì ãýñýí ñàíàà áàéäàã. /Òóéëûí ýðõ ÷ºëºº ãýæ áàéäàãã¿é ãýñýí ñàíàà ×.Ö/ Ãýõäýý òýðõ¿¿ õàëäàøã¿é áàéäëûã õîëáîîíû ¿íäñýí õóóëü áîëîí òºðèéí ¿éë àæèëëàãààãààð áàòàëãààæñàí ýðõ ÷ºëººíèé ¿çýë ñàíààã ¿ã¿éñãýíý ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Ø¿¿ìæëýëèéí ãîë àãóóëãà íü “á¿õ ë àñóóäàë äýýð õÿçãààðëàëòóóäààñ ÷ºëººëºõ ÿâäàë ¿íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ ÷ºëººíèé ¿çýë ñàíààòàé íèéöíý ãýæ áàéõã¿é”; áà “õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº íü óòãà ó÷èðã¿é ç¿éë áîëæ õóâèð÷ áîëçîøã¿é” þì. Äýýðõè ºã¿¿ëáýð¿¿äýýð áîë “õýäèéãýýð á¿õ õ¿í ººðèéí õ¿ññýí ¿åäýý õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëººòýé õýäèé ÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä òýðõ¿¿ õýâëýí íèéòëýã÷èéã ãýì õîðã¿é õýâëýëò¿¿äèéíõ íü òºëºº ¿íäýñëýëã¿é õýäèé ÷ øèéòãýõ áîëîìæòîé áîë÷èõîæ ìàãàäã¿é þì”. 2 Cooley, Const. Lim., 8th ed., p.885. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã õýòð¿¿ëýí /õýòð¿¿ëýõ ãýñýí îéëãîëòîíä õóâü

õ¿íèé ýðõ ÷ºëººíä õàëäàõ ÿâäëûã îéëãîíî. ×.Ö/ õýðýãæ¿¿ëñíèé òºëººõ øèéòãýë íü çàéëøã¿é íèéòèéã õàìãààëñàí øèíæòýé áàéõ ¸ñòîé áºãººä áóñäûã ã¿òãýã÷èéã ãýìò õýðýãò õàðèóöëàãà îíîãäóóëæ áàéãàà ÿâäàë íü òóõàéí ýòãýýäýä ÀÍÓ-í ¯íäñýí Õóóëèàð îëãîñîí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã ¿ã¿éñãýæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. id. pp. 883,884 . . . . Õýðâýý ýðõ ÷ºëººíèé õÿçãààðëàëòóóä íü ìºí ººðñäºº õÿçãààðëàãäàõ ó÷èðòàé ãýæ ¿çâýë õÿçãààðëàëòààñ õàëäàøã¿é áàéõ çàð÷èì åðºíõèé áàéäëààð îðøèí òîãòíîäîã ãýñýí íÿöààëò ìºí àäèë ãàð÷ èðäýã. Õÿçãààðëàëò íü õÿçãààðòàé ãýñýí õàìãààëàëò íü ýðãýëçýýã¿é ¿íýí. . . Ç¿é ¸ñíû àíõäàã÷ øààðäëàãóóäûã çîõèñã¿é õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýæ áîëîõ þì. Íèéãìèéí àìüäðàëûí õàìãààëàëò íü ìàãàäã¿é ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä ºäººí õàòãàõ ÿâäàë áîëîí òºðèéí ýðõèéã õóóëü áóñààð àâàõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìãààëàãäñàí áàéæ áîëîõ þì. . . Àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí õýâëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿçãààðëàëò òîãòîîõûã îðîëäîõã¿é áàéãàà íü “õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíä õÿçãààðëàëò òîãòîîõ íü ¿íäñýí ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà àñóóäàë” ãýñýí ¿çýë ñàíààòàé õîëáîîòîé þì. Õýâëýëèéí ÷ºëººò õýëýëö¿¿ëýã áîëîí ìàðãààíä çàí ¿éë íü íýýëòòýé áàéäàã îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíóóä íü íºõºí òºëáºð áîëîí øèéòãýëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí õóóëèéí äàãóó ãàðãàñàí ãîìäîëä õèéñýí áóðóó ÿëëàãààíààñ /false accusation/ ººðèéí õàìãààëàëòàà /remedy/ àâàõààñ áèø õàðèí ñîíèí áóþó õýâëýëèéí õýâëýí íèéòëýõ ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëóóëàõààð íýõýìæëýë ãàðãàõ ¿åäýý ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò àâàõ ó÷èðã¿é. /Òîäðóóëáàë ýíý õýðãèéí íýõýìæëýã÷ àëáàí òóøààëòíóóä íü íºõºí òºëáºð àâàõûã øààðäñàí áàéâàë íºõºí òºëáºðèéí àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõã¿é çºâõºí õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ ýñýõ òóõàé àñóóäëûã õýëýëöýíý. ×.Ö/ Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí ¯íäñýí õóóëèéí çààëò íü ýðõ ÷ºëººíèé õÿçãààðëàëòààñ õàëäàøã¿é áàéõ áàòàëãààã îëãîñîí ãýñýí åðºíõèé çàð÷èì íü ìóæ óëñóóäûí ¿íäñýí õóóëèóäûí äàãóó îëîí òîîíû øèéäâýð¿¿äýä áàòàëãààæñààð áàéíà. . . . Òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà óëàì íàðèéí ýýäðýýòýé áîëñîîð áàéãàà íü àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðýã áóþó àâèëãàëûí öàð õ¿ðýý óëàì ºñºí íýìýãäýõ áîëîìæ áèé áîëãîæ áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ ãýìò õýðãèéí ¿ç¿¿ëýëò õàìãèéí äýýä öýã ë¿¿ãýý óëàì ºññººð áàéãàà áà ¿íýí÷ áóþó øóäàðãà áóñ àëáàí òóøààëòíóóäààð õàìãààëàãäñàí áàéäëààñ ¿¿ñýëòýé àþóë çàíàëõèéëýë, õóâü õ¿íèé àìüäðàëûí àþóëã¿é áàéäëûã äîðîéòóóëæ áàéãàà ÿâäëààñ ¿¿ñýëòýé àþóëòàé áàéäàë áîëîí ãýìò á¿ëýãëýë áóþó àëáàí òóøààëòíû õàéõðàìæã¿é áàéäëààñ ¿¿ñýëòýé ºì÷èéí àþóëòàé áàéäëóóäûã íèéãìèéí àìüäðàëä ñàíóóëæ, ñýðýìæë¿¿ëæ áàéõ áóþó õ¿ì¿¿ñèéí ñîíîð ñýðýìæòýé áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ÷ºëººò øóäàðãà õýâëýë ÿëàíãóÿà òîìîîõîí õîòóóäàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Áîäèò áàéäàë äýýð õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíä ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é ãýñýí ¿íäýñëýëýýð õàëäàõ ÿâäàë íü çàéëøã¿é àëáàí òóøààëòíû çàí ¿éëòýé õîëáîãääîã ÷ºëººò õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõã¿é áàéõ õýâëýëèéí õàëäàøã¿é áàéäëûã áèé áîëãîäîã. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíä õàëäñàí ÿâäàë íü ¿íäñýí ýðõèéí õàìãààëàëòòàé çºð÷èëäºæ áàéãàà áà òýðõ¿¿ õàëäëàãàä îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãà íü çàéëøã¿é ç¿é ¸ñíû õàìãààëàëò áàéäàã. . . . Äýýðõè ¿íäýñëýë¿¿äýýð õàðèóöàã÷èéí õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ òóõàé íýõýìæëýëèéí õóóëèéí ¿íäýñëýë áîëîîä áàéãàà 1ð á¿ëãèéí (b) ç¿éë á¿õèé ìóæ óëñûí õóóëèéã ¯íäñýí õóóëèéí 14 äºõ íýìýëò ººð÷ëºëòººð áàòàëãààæñàí ÕÝÂËÝËÈÉÍ ÝÐÕ ×ªËªª-íä õàëäñàí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìóæ óëñûí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð õèéãýýä õ¿÷èí ÷àäàëä ¿íäýñëýí ø¿¿õèéí øèéäâýðýý òîäîðõîé õýâëýëä íèéòëýãäñýí ºã¿¿ëýë, íèéòëýëèéí ¿íýí ýñýõèéã àâ÷ ¿çýõã¿éãýýð ãàðãàëàà. Àëáàí òóøààëûí õàðèóöëàãàã¿é áàéäëûã íü áóðóóøààñàí ø¿¿ìæëýëòýé õîëáîãäñîí ýíý õýðýãò äóðäàãäñàí àëáàí òóøààëòíóóä ìàãàäã¿é ººëºõ ç¿éëã¿é áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ÌÓÆ ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ ÍÜ ×ªËªªÒ ÕÝÂËÝËÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÄ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÁÓÑ ÕßÇÃÀÀÐËÀËÒ ÒÎÃÒÎÎÑÎÍ ãýñýí ä¿ãíýëòýä ÿìàð íýãýí íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîëîî. ×.Öýíãýë

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ӨНӨӨДРИЙН ТУСГАЙ

éã ýíè ë ñ ë èî èé ýðõ ðò çîõ ë è ëäà ààð óðã ýãýí à ç ã í ëû ð àë, óéë 4” õèî éí ºº ã î í ç è 98 àðà ýýõ åëë í ä ã. “1 õýëæ õýì æ Îðó û ” ì à à m ä ÷ ð l far Æî ýã í áàé ýæ ä í ëñàí ñàí ã ima íîîð ë n î A è ó “ ãàð çî÷ çîõ àðó ðì íû éí ëýí õ èëðýí ôå ûíõàà è û íîì / ã í ñ ë é ð ò à ë ð î ü î à ì ý óä ðóå ã ä¿ îäî ¸ñò üÀ æ Î ºðõèé èéí ò øèõ ààí ðèí ýí ì. ð í ì î ó ã þ ò à áà ðò õ íü àí ð /Æ ä¿ð ýë õàì ãàà áàéõ õ ðüñàí ñ í à ó é å û ä à ë í ä Á ëëû ñë è éã ó æá ãàà íºõ óð àã÷ ä¿ð é åä áîë ªì æ áàé 84” –è Àðò ðàíãó îëîí ñóð í í¿ . ý í ê à é ý 9 é è í à á à ö 1 è ð à õ ä “ ñ Ý éâ ýë íã òó àà ã îõ ýòã áà ã¿é áà îë÷ çýðý ë ñàí àõ à ì í ë è áîë , õ õ º î ëýì ýã ¿çý ºãñ ººí îë à íç ¿¿ë ã èéã ¿ñ ÷ ö îõè ëèé àð äý ë÷èéí ýëö ð ç ã ë ý í ý ý ¿ í î õ í À ëèò àð õ¿ì ýýõ . îõè à àä ý àëà àéíà ” õýì ¿çýõ óëñ Òîò îëä ç . ò í í á ÷ í è æñº . îëû ýýð ðàã çîõ îõ þì ìýý õºã áèëýý îõè íü õýâ ºí õà à” õý ë ç ð î º ñ í à á äàã ºíä çºã ä òó äýâ èëë ëàë íä áàé ðîí ñàí ñý ýä¿éã ðòàë÷ è î ÷ ó ý í ò ñ Àðä ñààëòà îëî ã òà “Èð ûã èéí ðõîëû ðóýëä ÿëàëò õ æàã ë Î äý éí íè îíä íû ñî îîðæ ãëýìè 4 8 ý ë Æ 19 î ÷ î ë íü òàð ä îäî çîõèî îòàëè Ò Ýíý èéã “ í ¿ ¿ ò

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ӨНӨӨДРИЙН ТУСГАЙ Õýðýâ 1984 îí ¿íýí áîë … òýðõ¿¿ îíä ýíý á¿õ ¿éë ÿâäàë áîëíî. 39 íàñòàé Óèíñòîí Ñìèòèéí òýìöýëýýð ýíý á¿õ ¿éë ÿâäàë ºðíºäºã. “Õî¸ð õî¸ðûí äºðºâ ãýæ õýëýõèéã ýðõ ÷ºëºº õýìýýí îéëãîíî” ãýæ íóóöààð õºòëºõ òýìäýãëýëäýý áè÷ñýíýýð ò¿¿íèé ãýìò ¿éëäýë ýõýëëýý. ¯¿íèéõýý òºëºº òýðýýð öààçààð àâàõóóëæ ìàãàä. Íàìûí ¿çýë áàðèìòëàë, áîäëîãîîñ òýðñ ç¿éëèéã áîäîõ íü ãýìò ¿éëäýë. Ó÷èð íü íàì ¿ðãýëæ ¿íýí çºâèéã ñóðãàæ áàéäàã. “Õî¸ð õî¸ðûí òàâ” õýìýýí íàì ¿çýæ áàéâàë çºâ ë ãýñýí ¿ã. Õýðýâ ÷è ¿¿íä èòãýõã¿é áàéâàë ÷è “ñýòãýõ¿éí

ÒÎÌ ÀÕ ÒÀÍÛÃ ÕÀÐÆ ÁÀÉÍÀ! Òýð á¿õíèéã õàðäàã

×è õààøàà ÷ õàðñàí ýíý çóðãûã õàðàõ áîëíî… ¯ã¿é ýý çóðàã ÷àìàéã õàðàõ áîëíî. “ÒÎÌ ÀÕ” Ò¿¿íèéã ÷è õàéðëàõ ¸ñòîé. Òýð íàìûí óäèðäàã÷ áàñ àìüäðàëûí ìààíü æîëîîäîã÷.

“Àìüäðàë óðüä óðüäûíõààñ äýýøèëæ áàéíà” õýìýýí áèä èòãýõ áîëíî. Óäèðäàã÷ òýãæ õýëñýí òóë... Óäèðäàã÷ õýçýý ÷ õóäëàà õýëäýãã¿é òóë...

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ӨНӨӨДРИЙН ТУСГАЙ

Íàì çºâõºí ººðòºº ë èòãýõèéã øààðäàíà. Í¿äýýð ¿çñýíäýý ÷ èòãýõèéã ¿ë çºâøººðíº. Ìºí “÷èíèé òºëºº ÷àìàéã õÿíàíà”. Õàà ñàéã¿é õÿíàëòûí êàìåð àæèëëàæ, ìºí 24 öàãûí òóðø ìýäýýëýë äàìæóóëàõ àïïàðàò àéë á¿ðò áàéðëóóëæýý. ×àìàéã õýçýý áîñ÷, þó õèéõ, þó áîäîõûã ÷èíü çààâàðëàíà. Çààâðûã õýðýâ äàãàõã¿é áîë… ÷àìàéã “óóðøóóëíà”, ýñâýë äàõèí áîëîâñðóóëíà.

“Õýí ºíãºðñíèéã ãàðòàà àâíà, òýð èðýýä¿éã ãàðòàà àâíà. Õýí ºíººäðèéã ãàðòàà àâíà, òýð ºíãºðñíèéã ãàðòàà àâíà.” Ýíýõ¿¿ çàð÷èì äýýð íàìûí áîäëîãî òîäîðõîéëîãäîíî. Ò¿¿õèéã òýä óñòãàæ øèíýýð áè÷äýã. Äàõèí øèíý÷ëýõ øààðäëàãà ãàðâàë äàõèàä ë øèíý÷ëýíý. ¯¿íèéãýý áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áóé õýðýã õýìýýõ áºãººä ºìíºõ ò¿¿õèéã ìàðòäàã. Òýð ÷ á¿¿ õýë øèíý÷èëñýí òóõàéãàà ÷ ìàðòäàã.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ӨНӨӨДРИЙН ТУСГАЙ “¯çýí ÿäàëòûí äîëîî õîíîã”-ò çîðèóëæ ëèôò çîãñîîõ, õîîëíû îðöûã áàãàñãàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâäàã. Òýäíèé ¿çýí ÿäàëòûí áàé íü Ãîëäøòåéí. Òýð íàìûí óðâàã÷ áºãººä á¿õèé ë õîðîí ìóó ÿâóóëãûã çîõèîí áàéãóóëàã÷ õýìýýãääýã. Óëñàä ãàðñàí á¿õ ãýìò õýðýã ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ãýíý. Ìàãàäã¿é õàæóóä ÷èíü íýã þì óíàõ ÷ þì óó ýñâýë òîã òàñàðâàë áóðóóòàé ýçýí íü òîäîðõîé. Ìýäýýæ Ãîëäøòåéí.

Òýä ºíãºðñíèéã ººð÷èëñºí øèãýý èðýýä¿éã ÷ ººð÷ëºõèéã õ¿ñíý. Ñýòãýõ¿é ¿ãýýð èëýðõèéëýãääýã òóë ¿ãèéã ººð÷ëºõèéã çîðèëãîî áîëãîæýý. Õýðýâ òýäíèé çîðèëãî áèåëâýë… ººðèéí ñýòãýë õºäëºë áîëîí áóñàä ìýäðýìæèéã èëýðõèéëýõ áîëîìæ ¿ã¿é áîëîõ þì. Íýð òºð, øóäàðãà ¸ñ, ¸ñ ñóðòàõóóí, àðä÷èëàë çýðýã îëîí ¿ãñèéã óñòãàëàà. Òýä ¿ãñèéí ñàíãèéí øèíý òîëèéã áýëòãýñýýð….. Óèíñòîí Ñìèò íàìûí ¿çýë íîìëîëä ýðãýëçýæ, á¿ð ¿çýí ÿäàæ ýõýëíý. Òýðýýð ººðòýéãýý ¿çýë áîäîë íýã õ¿íèéã áàéãàà ãýäýãò èòãýæ, õàéæ ýõýëäýã. Òýð îëæýý. Ñýòãýë õºäëºëèéã õîðèãëîäîã áîëîâ÷ ò¿¿íä äóðëàæýý. Òýä õàìòäàà íàìûí ýñðýã òýìöäýã. Íàì “òààøààë àâàõ”-ûã õîðèãëîäîã òóë òýä ñåêñ õèéñíýýðýý íàìäàà öîõèëò ºã÷ áàéíà õýìýýí îéëãîíî. Òýäíèé äóðëàëöàë áîë òóëààí, äóð õàíàëò íü ÿëàëò áàéëàà. Ýíý áîë òýäíèé õóâüä óëñ òºðèéí òýìöýë þì.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ӨНӨӨДРИЙН ТУСГАЙ

Òýä ñýòãýõ¿éí öàãäààä áàðèãäàõ õ¿ðòëýý ýíýõ¿¿ ºðººã õºëñºëæ ñóóäàã. Ýíýõ¿¿ ºðººíä íýã ÷ êàìåð, ìýäýýëýë äàìæóóëàã÷ áàéõã¿é òóë òîì àõûí õàðààíààñ àíãèä ýðõ ÷ºëººòýé áàéæ áîëîõ ãàíö ãàçàð ãýæ èòãýäýã. ªëãººòýé çóðàã ãýíýò óíàæ, ò¿¿íèé àðààñ ìýäýýëýë äàìæóóëàã÷ òåëå äýëãýö ãàð÷ èðíý…. Öàãäàà íàðûí ã¿éëäýí èðæ áóé ÷èìýý ãàðëàà. Ýíý ÷èìýý áîë Ñìèòèéí ýðõ ÷ºëººíèé òºãñãºëèéã çàðëàõ ìýò áîëëîî.

Äàõèí áîëîâñðóóëàëòàíä îðóóëàõààð “Õàéðûí ÿàì” –í äýýð àâ÷èðëàà. Ýíä õè÷íýýí õîíîæ áàéãààãàà ÷ ìàðòàâ. Ò¿¿íä õî¸ð õî¸ðûí òàâ õýìýýí èòã¿¿ëýõèéã õè÷ýýíý. Öºõðºë çîâëîí àâ÷èðñàí õè÷ýýë ¿ðãýëæèëñýýð….

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Reclam

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Reclam

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ

ШЕРЛОК ХОЛМСЫН АДАЛ ЯВДАЛ Артур Конан Доль

Бохемиад учирсан дуулиан ШЕРЛОК ХОЛМСЫН ХУВЬД тэр эмэгтэй үргэлж жинхэнэ хатагтай шиг байсан. Заримдаа түүний нэрийг сольж хэлдэг байж билээ. Түүний хувьд тэр эмэгтэйн бүх зүйл төгс мэт санагддаг байж болох юм. Гэхдээ түүнийг Хатагтай Айрен Адлерд хайр сэтгэлтэй байсан гэж хэлээгүй юм шүү. Тэр эмэгтэйн улмаас түүнд төрсөн мэдрэмжүүд хэдийгээр тийм ч сайхан байгаагүй нь тодорхой боловч тэр үнэхээр ухаалаг эмэгтэй байсан юм. Би ноён Шерлок Холмсыг дэлхийн хамгийн сайн ажиглалт хийдэг, гайхамшигт үндэслэл гаргадаг машин мэт хүн гэж баттай хэлж чадна. Гэхдээ хайр сэтгэлийн хувьд тэр өөрийгөө үнэхээр буруу газар байрлуулсан хүн л дээ. Тэр хэн нэгэнтэй зөөлөн, намуун өнгө аясаар ярьж, хэн нэгнийг инээлгэхээр хошигнол хэзээ ч хийж байсангүй. Хувь хүнийхээ зан авир, үйл хөдлөлөө нууж чадах нь мөрдөгч хүний хувьд гол чанарууд байдаг билээ. Мэргэшсэн үндэслэл гаргагчын хувьд өөрийн сул тал, өөрчлөмтгий зан авиртаа автах нь түүний оюуны дүгнэлтүүдэд эргэлзээ төрүүлж болох төвөгтэй хүчин зүйлүүдийг бий болгодог юм. Мөрдөгчийн мэдрэмтгий багжинд элс шороо орох, өндөр хүчин чадалтай линзүүдэд нь цууралт бий болох зэрэг нь түүний өөрийнх нь зан авирт бий болох хүчтэй сэтгэлийн хөдлөлийн дэргэд тийм ч сүртэй зүйл биш байдаг гэж хэлж болно. Шерлок Холмст ер бусын дурсамжыг санагдуулсан нэгэн эмэгтэй бол хатагтай Айрен Адлер билээ. Саяхнаас Холмсын талаар бага сага сураг дууллаа. Миний гэрлэлт биднийг өөрийн эрхгүй холдуулсан билээ. Өрх

тусгаарлан гэрийн эзэн болсон, за ер нь гэр бүлтэйгээ байсан бүх аз жаргалтай цаг мөчүүд, гэр төвтэй сонирхол зэрэг хүчин зүйлүүд намайг Холмсыг мартагнуулхад хүргэж байлаа. Харин өөрийн Урлагын уг сурвалжыг нийгмийн бүх анги давхаргуудын нэгэн адил хүлээн зөвшөөрхийг хүсэхгүй байсан Холмс бидний Бейкерын Гудамжин дахь хөлсний байранд өөрийн хуучин номнуудын хамт үлдсэн юм. Тэр нэг долоо хоногыг хар тамхинаас үүдэлтэй ядрангуй байдлын дунд өнгөрүүлж, түүний дараа долоо хоногт төрөлхийн шаргуу зан чанараасаа бий болох ундаршгүй эрч хүч дунд амьдарсаар иржээ. Хуучин анд минь гэмт хэрэг судлалд гүн гүнзгий татагдсан хэвээр байсан ба өөрийн байгууллагад ажиллаж цагдаагын байгууллагын арга тасран мөрдөхөө больсон үл тайлагдах нууц хэргүүдийг ч хүртэл онцгой чадвараа илрүүлдэг байлаа. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам надад Холмсын талаар, тодруулбал, түүний Трефоппын хэрэгт Одессаг сэжигтнээр татсан, Тринкомалее дахь Аткинсоны ах дүүгийн эмгэнэлт явдлыг илрүүлсэн, мөн Голландын эзэн хааны гэр бүлийн хэрэгт маш нарийн болоод амжилттай мөрдлөг явуулсан зэрэг үйл ажиллагааных нь талаар бүдэг бадаг мэдээ ирсээр байв. Хэдий бусад уншигчдын адил өдөр тутмын сониноос мэдээлэл авч байсан ч хуучин анд, хамтрагчын хувьд түүний талаар олон зүйл бага сага зүйл гадарлаж байж билээ. 1888 оны гурван сарын 20-ны үдэш аялалаа дуусгаад өвчтөнүүдээ эргэж ирэхдээ би өөрийн эрхгүй хуучин гэр Бейкерын гудамж руу зүглэлээ. Миний

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

сэтгэлд үргэлж Скарлетад сурж байх үеийн аймшигт хэргүүдийг санагдуулах тэр хуучны нэгэн хаалгыг түлхэн орох үед би Холмсыг дахин харах, онцгой чадвараа хэрхэн ашиглаж байсныг нь дуулах хүсэлд гүнзгий автлаа. Түүний өрөөнүүд хурц гэрэлтэй байсан тул намайг дээш хархад хөшигний урд түүний өндөр, туранхай бараан дүрс л харагдав. Тэр толгойгоо гудайлган нуруугаа үүрэн өрөөн дотроо тэсч ядсан байдалтай хурдан, хурдан холхиж байлаа. Би Холмсын зан ааш, зуршил болгоныг сайн мэднэ. Түүний ертөнцийг үзэх үзэл хийгээд түүндээ тохирсон зан байдал нь өөрөө бүхэл бүтэн түүхтэй ч байж болох юм шүү. Тэр ажлаа хийсээр байгааг би мэдлээ. Тэр тамхинаас үүсэлтэй зүүднээсээ сэрж зарим шинэ асуудлуудад сэжүүр хайж байгаа нь энэ билээ. Би хонх дарсны дараагаар урьд миний мэдэлд байсан хуучин өрөөндөө орж ирлээ. Түүний зан авирт тэгж их баярлаж, хөөрсөн шинж илэрсэнгүй. Хааяа иймэрхүү байдаг л даа. Гэхдээ би түүнийг намайг хараад баярлаж байгааг мэдлээ. Арай чүү гэж надтай ярьж байсан ч нөхөрсөг харцаар намайг харж байв. Тэр намайг сандалд суухыг урин гараараа дохиод навчин тамхины саваа дөхүүлж өгөөд буланд байрлах ханан зуухаа асаалаа. Тэгээд тэр галын өмнө миний өөдөөс харан бодлогоширсон царайтай суув. “Ведлок чамд тохирсон байна шүү” гэж тэр хэлэв. “Ватсон, чи өмнөхөөсөө долоо орчим паунд нэмсэн гэж би бодлоо.” “Долоо” гэж би хариуллаа. “Би жаахан нэмж бодох ёстой байж. Ватсон, би жаахан дутуудсан бодож байлаа. Харин та надад ажилдаа эргэж орсоноо хэлээгүй байх аа?” “Тэгэхээр . . . та яаж мэдээ вэ?” “Би харсан, тэгээд л дүгнэсэн. Би хэрхэн таныг саяхан нойтон, чийгтэй цаг агаарт явсан, мөн танд хамгийн эв дүйгүй, анхааралгүй үйлчлэгч байдгыг мэдсэн байж болхов?” “Ноён Холмс, та хэтэрхий хүн юмаа. Хэдэн зууны өмнө амьдарч байсан бол таныг галд шатаачих байсан байх шүү. Би дөрөв дэх өдөр хөдөө яваад гэртээ бохир, заваан болоод ирсэн гэдэг нь үнэн. Гэхдээ би хувцас хунараа сольсон учир таныг

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ дотроос ягаан туяатай захианы цаас өглөө. “Энэ сүүлчийн шуудангаар ирсэн юм. Та наадхаа чангаар унш даа” Захианд бичсэн өдөр, бичсэн хүний гарын үсэг, хаяг нь хүртэл тодорхойгүй байлаа. Өнөөдөр 7 цаг 45 минутанд туйлын ноцтой, чухал асуудлаар танаас зөвлөгөө авхаар нэгэн ноёнтон тантай холбоо барих болно. Таны Европын эзэн хааны гэр бүлүүдэд үзүүлсэн үйлчилгээнүүд олон нийтэд тарааж болохгүй чухал асуудлуудыг найдан даатгаж болох хүн гэдгийг тань харуулсан. Бидэнд байгаа таны талаархи дээрхи мэдээлэл бүх дүүргүүдээс цугларсан. Дээр дурдсан цагт та өөрийн өрөөндөө байж байна уу, мөн таны зочин нүүрэндээ багтаа ирэх тул дургүйцсэний хэрэггүй”

хэрхэн үүнийг мэдсэнийг огт төсөөлөхгүй байна. Мэри Жейны хувьд тэр үнэхээр засаршгүй. Манай эхнэр түүнд сануулга өгсөн боловч дахиад л, харин би таныг яаж мэдсэнийг нэг л ойлгохгүй байна шүү” Тэрээр тэрүүхэндээ инээгээд, чичэрхийлсэн гараа хооронд нь үрэнгээ: “Энэ үнэхээр хялбар. Би чиний зүүн хөлийн гутлан дээр гэрэл ойход гуталны савхин гадаргуун дээр зургаа орчим паралель зураас үүсэж байхыг харсан. Тэр зурагдалтууд бол хэн нэгэн гутлын улны ирмэгэд наалдсан хатсан шавар, шалбаагыг хусч арилгахдаа хэтэрхий хайнга хандсанаас үүссэн гэдэг нь илт. Ингээд би чамайг таагүй цаг агаартай үед гадагш гарсан мөн Лондонгын хамгийн муу гутал засварчинтай юм байна гэсэн дүгнэлтээ хийсэн. Чиний ажлын хувьд, хэрвээ жентелмэн миний өрөөнд иодоформ үнэртүүлээд, долоовор хуруундаа мөнгөний нитратын хар толботой, чагнуураа хаана нууснаа шууд хэлж өгж байгаа юм шиг бүрх малгайныхаа баруун дээд хэсэгт овойсон байдалтай орж ирхийг би эмчийн мэргэжилээрээ ажилсаар байгаа гэж үзэхгүй юм бол би тэнэг хүн болноо доо” Би Холмсыг өөрийн дүгнэлт

гаргах болсон үйл явцаа тайлбарлаж байх явцад би хэт тайвшраад ч тэр юмуу инээдээ барьж чадахгүй байлаа. “Би таны үндэслэлүүдийг сонсох болгондоо өөрөө ухаад ойлгочих боломжтой үнэхээр энгийн зүйлүүд байсан гэдгийг ойлгодог ч таны үндэслэлийн амжилттай тохиолдол болгонд би таныг өөрийн шийдвэр гаргах болсон үйл явцаа тайлбарлах хүртэл мухардсан байдалтай байх юм. Гэсэн хэдий ч би өөрийн нүдээ таныхтай ижил сайн гэдэгт итгэсээр байгаа.” “Яриангүй тийм” гэж тэр хариулаад тамхиа асаан сандалдаа суув. “Та нүдээрээ хардаг ч, ажигладаггүй. Эдгээрийн ялгаа нь ойлгомжтой. Жишээлбэл, та үүдний танхимаас энэ өрөөнд хүргэх алхалтуудыг үргэлж л харж байдаг шүү дээ.” “Үргэлж” “Хэр олон удаа?” “Аан, олон зуун удаа” “Тэгээд хэр олон алхам байв?” “Хэр олон гэж үү? Би мэдэхгүй байна аа” “Тэгэлгүй яахав! Та ажиглаагүй шүү дээ. Гэсэн хэдий ч та харсан. Харин энэ бол миний онцлог шинж. Би 17 алхам байдаг гэдгийг мэднэ, учир нь би харсан бас ажигласан. Ингэхэд Ватсон, та иймэрхүү асуудлуудыг сонирхдог, бас та миний бага сага туршлагуудыг тэмдэглэн үлдээдэг байсан юм чинь та үүнийг бас сонирхож болох юм.” гээд Холмс ширээн дээр байсан зузаан цаасан

“Үнэхээр сонирхолтой нууцлаг захиа байна. Та үүний агуулгын талаар юу гэж бодож байна?” гэж би асуув. “Надад одоохондоо ямар нэг мэдээлэл алга байна. Мэдээлэл авхаасаа өмнө үйл явдлыг таамаглах нь хамгийн том алдаа. Энэ нь бодит байдалд нийцсэн таамаглал бий болгохын оронд таамаглалдаа бодит байдлыг нийцүүлэн мушгин гуйвуулах байдалд хүргэдэг. Харин үүнийг уншаад та юу олж харав?” Би бичвэрийг болон захиа бичсэн цаасыг анхааралтай ажиглалаа. “Захиаг бичсэн хүн ер нь их сайн хийжээ. Энэ цаасыг ч хагас кравн зэргээр авах боломжгүй байх аа. Энэ бол онцгой өндөр үнэтэй, ховор цаас байна” гэж би өөрийн хамтрагчийн үйл ажиллагааг дуурайхыг оролдон хэллээ. “Онцгой – тийм ээ энэ үнэхээр онцгой.” гэж Холмс хэлээд “Энэ цаасыг Англид үйлдвэрлээгүй. Та наадхаа гэрэлд хар даа.” Би гэрэлд хархад, цаасны доод хэсэгт ‘Eg.’ , ‘P’ , ‘G.t’ гэж товойлгон бичсэн байлаа. “Та үүний талаар юу хэлхэв?” гэж Холмс асуулаа. “Эргэлзээгүй, энэ бол захиа бичсэн хүний нэр, эсвэл нэрний эхний хоёр үсэг нь л байна” “Үгүй дээ үгүй, ‘G. t’ гэдэг нь ‘Gesell – schaft’, Германаар “Компани” гэсэн үг. ‘G.t’ бол манайхны ‘Co.’ гэсэнтэй ялгаагүй товчилсон хэлбэр нь юм. ‘P’ бол мэдээж ‘Papier’ . Харин ‘Eg.’-н хувьд, эхлээд Европын газрын зураг харъя гээд Холмс номны тавиураасаа бор өнгөтэй, том ном гаргаж ирлээ. “Eglow, Eglonitz – аа нөгөөдөх чинь энд байна, Egria. Энэ бол Герман хэлээр ярьдаг Карлсбадаас холгүй Бохемиа дахь нэгэн улс. Валленштайны нас нөгчсөн газар гэдгээрээ мөн олон тооны шилний, цаасны үйлдвэрүүдээрээ алдартай. Ха ха, за миний

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ хүү, үүний талаар юу гэмээр байна даа? ” гэж хэлхэд нь түүний нүд нь гялалзаж байв. “Цаасыг Бохемиад үйлдвэрлэжээ” гэж би хэлэв. “Тэгэлгүй яахав. Бас энэ захиаг бичсэн хүн бол Герман хүн байж. Та түүний өгүүлбэрийн өвөрмөц бүтцийг анзаарсан уу – “Бидэнд байгаа таны талаархи дээрхи мэдээлэл бүх дүүргүүдээс цугларсан.” Франц ч юмуу эсвэл Орос хүн ингэж бичэх ёсгүй. Өгүүлбэрүүдээ эелдэг бусаар бичэх хүн бол зөвхөн Герман хүн. Тэгэхээр нүүрээ харуулхаас илүү баг зүүхийг илүүд үзэж байгаа, Бохемиад үйлдвэрлэсэн цаасанд дээр захиа бичсэн энэ Герман хүн юу хүсээд байгааг л мэдэх үлдлээ. Харин би хэрвээ алдаагүй бол тэр бидний эргэлзээг тайлхаар энд ирж байна.” Түүнийг ингэж хэлхэд морин төвөргөөн, тэрэгний дугуйн хяхтнан дуугарах дуу гудамжнаас дуулдлаа. Тун удалгүй үүдний хонх дуугархад Холмс исгэрэн баясав. “Дуугаар нь бол хоёр сүйх байна” гэж хэлээд цонхоор хараад үргэлжлүүлэн “Тийм ээ” гэж чангаар хэлэв. “Сайхан жижиг сүйх тэрэг мөн нэг сүйх. Сүйх болгонд 150 жвин өглөө. Ватсон, Энэ хэрэг хэн нэгэнтэй холбоогүй бол мөнгөтэй л холбоотой болж таарах нь.” “Харин би одоо явсан нь дээр байх, Холмс” “Огт үгүй, Доктор. Байгаа газартаа л байж бай. Би Босвеллгүй бол бүтэлгүйтнэ. Сонирхолтой байна гэж амлаж байна. Үүнээс хоцрох нь танд харамсалтай шүү” “Гэхдээ таны үйлчлүүлэгч . . .” “Түүний талаар бодоод хэрэггүй. Надад таны тусламж хэрэгтэй, түүнд ч мөн адил. За тэр хүрж ирж байна. Эмчээ, Наад сандал дээрээ суу, тэгээд бидэнд бүх анхаарлаа хандуулаарай.” Удаан, тод сонсогдох алхамууд шатнаас сонсдож байгаад хонгилоос тэгээд хаалганы гадаа ирээд чимээгүй боллоо. Харин чанга, захирангуй тогшилтууд сонсогдов. “Ор ор!” гэж Холмс хэлэв. Өндрөөрөө 6 фийт 6 инчээс намхавтар, Херкулес мэт цээж, мөчтэй хүн орж ирлээ. Түүний хувцаслалт нь баян,

тансаг боловч Англид тийм ч сайхан харагдахааргүй ажээ. Каракулан арьсаар урд болон ханцуйн хэсэгт нь эмжээр гаргасан зөрдөг энгэртэй хүрэм өмсөж, гялтганасан торгон гадартай хар хөх нөмрөгөө хүзүүндээ дүрэлзэж буй галын хэлбэртэй гоёлын даруулгаар тогтоожээ. Хар бор ангын арьсан эмжээртэй шилбэ татсан түрийтээ гутал нь баян хирнээ соёлгүй бүдүүлэг төрхийг нь бүрэн илэрхийлнэ. Тэр гартаа өргөн хүрээтэй бүрх малгай барьж, магнайн хэсгээсээ шанааны яс хүртлээ далдалсан хар баг өмссөн нь зөвхөн энэ мөчид л тохируулсан болох нь илт байлаа. Харин түүний баг царайных нь доод хэсгийг нь ил гаргажээ. Түүний зузаан, унжуу уруул, урт, шулуун эрүү нь түүнийг зөрүүд, шийдэмгий, ширүүн зан авиртай хүн гэж санагдуулмаар байв. “Та миний зурвасыг авсан уу?” гэж илт мэдэгдэхүйц Герман аялгатай ширүүн, хахир дуугаар тэр асуулаа. “Би танд холбоо барина гэдгээ хэлсэн байхаа.” гэж хэлэхдээ биднийг ээлжлэн харсан нь хэнд нь хэлж байгаа нь тодорхойгүй байв. “Та сууж болгоо” гэж Холмс хэллээ. “Харин энэ бол миний анд мөн хамтрагч, Др. Ватсон. Зарим нэг хэргүүдийг илрүүлхэд надад их тус болдог хүн дээ. Таны алдрыг хэн гэж дуудах билээ?” “Та намайг Вон Крамм гүнтэн гэж дуудаж болно. Би бол Бохемиагын язгууртан хүн. Тэгэхээр би энэ ноёнтонг, таны найзыг, хамгийн нууц асуудлаа итгэж хэлхэд хянамгай болоод шударга байж чадах хүн гэж ойлголоо. Хэрэв үгүй бол, би тантай ганцаарчлан ярилцахдаа таатай байна.” Намайг өндийхөд, Холмс мөрөн дээр минь дарж суудалд минь буцааж суулгаад “Хоёуланд нь, эсвэл юу ч хэлээд хэрэггүй. Та энэ хүний дэргэд надад хэлэх бүх зүйлээ хэлж болно шүү” гэж Холмс хэллээ. Гүнтэн мөрөө хавчаад “Тэгэхээр би та хоёрт нууцаа задлахаас өмнө энэхүү туйлын нууц асуудлыг хоёр жилийн турш чандлан хадгалах тухай амлалтуудыг тань авмаар байна. Хоёр жилийн дараа

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

энэ асуудал бол аяндаа ямар ч ач холбогдолгүй зүйл болно. Харин өнөөдөр энэ асуудал бол Европын түүхэнд томоохон нөлөө учруулж болохуйц байгаа юм шүү.” “Би амлаж байна” гэж Холмос хэлэв. “Би ч бас”. “Та бүгдээс энэ багны хувьд уучлалт хүсье” гэж бидний үл таних зочин хэлээд “Юуны түрүүнд би та бүгдэд түрүүнд өөрийгөө танилцуулсан алдар нэрээ миний өөрийнх биш гэдгээ хэлэх шаардлагатай болов уу. Мөн намайг хөлсөлсөн тэр сүр жавхлант хүн та бүгдэд хэн гэдгээ мэдэгдэхгүй байхыг хүсэж байгаа юм.” “Би үүнийг мэднээ” гэж Холмс ёжтойгоор хэллээ. “Нөхцөл байдал маш ноцтой байдалтай байгаа. Тодруулбал маш том дуулиант, шившигт явдал бий болж, Европын нэгэн эзэн хааны гэр бүлийн нэр хүнд сүйтэх аюул тулгараад байна. Илэн далангуй хэлхэд, асуудал Бохемиагын угсаа залгамжилсан хаан, Ормштайны гэр бүлтэй холбоотой.” “Үүнийг ч гэсэн мэднэ” гэж Холмс сандал дээрээ суун нүдээ аних зуураа шивнэлээ. Бидний зочин өөрийн сандал дээр налайн суусан Европын хамгийн алдартай, шаргуу мөрдөгч хэмээн эргэлзээгүй хүлээн зөвшөөрөгддөг хүнийг илэрхий гайхсан байдалтайгаар харлаа. Холмс тайвнаар нүдээ нээгээд өөрийн томоохон үйлчлүүлэгчийн зүг тэсч ядсан байдалтай хараад: “Хэрэв эзэн хаантан та өөрийн асуудлаа тайлбарлаж болгоохсон бол би танд зөвлөгөө өгөхөд илүү амар байх болно” гэв. Зочин маань суудлаасаа огло үсрэн харайж бачимдсан байдалтайгаар өрөөн дотор нааш цааш холхилоо. Түүний дараагаар тэрээр цөхрөнгөө барсан байдалтайгаар нүүрээ халхалсан багаа хуу татан аваад шал руу чулуудав. “Тийм ээ, таны зөв. Таны өмнө Хаантан биеэрээ зогсож байна. Би яагаад өөрийгөө Хаан гэдгээ та нараас нуух гэж оролдох ёстой юм бэ?” хэмээн орилов. “Харин яагаад?” гэж Холмс шивнээд “Эзэн хаантан

өөрийгөө илчлэхээс нааш би Бохемиагын угсаа залгамжилсан Хаан, Газель Фелштейны сүр жавхлант вантан Вилгельм Готтрайх Сигисмондтой ярилцаж байгааг анзаарахгүй байжээ.” гэв. “Гэхдээ та ойлгосон шүү дээ. Та намайг иймэрхүү ажлыг өөрийн хүмүүст даалгаж сураагүйг мэдсэн байх” гэж бидний үл таних зочин гараа өөрийн өндөр цагаан духаа илэх зуураа хэлэв. “Би иймэрхүү асуудлыг тухайн мөрдөгчийн чадварыг өөрөө мэдээгүй нөхцөлд ярьж чадахгүй. Учир нь асуудал одоогоор үнэхээр хурц байна. Би танаас зөвлөгөө авхаар Прагаас дүрээ буруулж явсаар ирсэн юм.” “Тэгвэл асууж болгоо” гэж Холмс нүдээ дахин аних зуураа хэлэв. “Болсон үйл явдал бол товчхондоо: Тав орчим жилийн өмнө Варшаваар аялсан урт удаан хугацааны аялалын туршид би ашиг хонжоо хайгч гэдгээрээ алдартай нэгэн эмэгтэйтэй танилцсан юм. Түүний нэрийг Айрен Адлер гэдэг, та энэ нэрийг сайн мэддэг байх ёстой” “Эмчээ, та миний нэрсийн жагсаалтнаас түүний нэрийг хайгаад олчих” гэж Холмс нүдээ нээлгүй надад шивнэлээ. Олон жилийн турш Холмс хүмүүс болон эд зүйлстэй холбоотой хэргийн жагсаалтыг хийж байгаа ба өмнө нь мэдээлэлийг нь бэлдэж байгаагүй хүн эсвэл субъектын мэдээллийг бүрдүүлэх нь үнэхээр хэцүү ажил байлаа. Энэ хэргийн хувьд би тэр эмэгтэйн намтрыг Хебри рабби болон далайн гүний загасны талаар бичсэн нэг сэдэвт зохиолын эзэн нэгэн цэргийн даргын хавтаст хэргийн дундаас оллоо. “Алив харцгаая! Хм, 1858 онд Нью Жерсид төрсөн. Алто өнгөөр дуулдаг дуучин юм байна!. La Scala, хм! Варшавын эзэн хааны дуурьд ажилдаг - Тэгэлгүй яахав! Дуурийн жүжигчиний байхаа больсон– Өөх!, Лондонд амьдардаг – за тийм байж! Миний ойлгосноор эзэн хаантан энэ залуу хатагтайтай орооцолдож, энэ эмэгтэй рүү зарим нэг энгийн

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ бус захиа явуулсан, тэгээд одоо түүнийгээ авхыг хүсэж байгаа бололтой” “Яг тийм. Гэхдээ яаж. . .” “Нууцаар гэрлэсэн явдал байгаа юу?” “Үгүй” “Ямар нэг хууль зүйн баримт эсвэл баталгаа бий юу?” “Үгүй” “Би эзэн хаантныг нэг л ойлгохгүй байгаа бололтой. Хэрвээ энэ залуу бүсгүй энэ захиануудаар таныг сүрдүүлэх эсвэл ямар нэг бусад зорилгод ашиглах гэж байгаа бол тэр яаж үнэн зөв, жинхэнэ гэдгийг нь батлах юм бэ?” “Захиаг би өөрөө гараараа бичсэн” “Өө, хө, хө, хө! Хуурамч байж болно шүү дээ” “Миний хувийн тэмдэглэлийн дэвтэр ш дээ” “Хулгайлагдсан юм биш үү” “Миний хувийн тамгатай” “Зүгээр л дуурайлгачихаж” “Миний зураг” “Худалдаад авчихаж” “Би тэр бүсгүйтэй хамт тэр зурган дээр байгаа” “Өө, ноёнтон минь! Энэ бол хамгийн муу зүйл. Эзэн хаантан та үнэхээр бодлогогүй үйлдэл хийжээ.” “Би галзуурчихсан байсан юм . . . . . . Би өөрийгөө жолоодох боломжгүй болчихсон байсан юм” “Та өөрийгөө үнэхээр том асуудалд оруулсан байна” “Би угсаа залгамжилсан Хан Хүү. Би залуу байна. Би дөнгөж гучтай шүү дээ” “Зургыг та буцааж авах ёстой” “Бид оролдсоон гэхдээ бүтэлгүйтсэн” “Эзэн хаантан та магадгүй үнийг нь төлөх ёстой байх. Худалдаж авах ёстой” “Тэр зургыг худалдахгүй гээд байгаа” “Тэгвэл хулгайлуулах л болно доо” “Нийт таван оролдлого хийгдсэн. Хоёр удаад нь гэрт нь хулгайч хөлсөлж оруулсан. Нэг удаад нь түүнийг зугаалж байхад нь аяны цүнхийг нь өөр чиглэл рүү явуулж үзсэн. Үлдсэн хоёр удаад нь дарамтлуулж нэг үзсэн. Гэсэн ч үр дүн нь одоогоор юу ч алга” “Тэр зурагны талаар ямар ч зүйл мэдэж аваагүй гэж үү?” “Яг тийм” Холмс инээх зуураа “Энэ үнэхээр л инээдтэй асуудал байна даа” гэж хэлэв. “Гэхдээ миний хувьд их чухал юм шүү” гэж Хаан зэмлэнгүй байдлаар хариулав. “За тийм дээ. Тэгээд тэр хатагтай зургыг ямар учраас өөртөө байлгаад байгаа юм бэ дээ?” “Намайг нэг мөсөн сүйтгэхийн тулд” “Гэхдээ яаж?” “Би бараг гэрлэх гэж байгаа юм” “Тийм ээ, би сонссон юм байна” “Скандиновын Хааны хоёр дахь охин Клотилдэ Лотман фон Саке Менингинтэй. Та мэдээж түүний гэр бүлийн зарчимч байдлыг мэдэх л байх. Тэр өөрөө ч гэсэн сэтгэл санааны хувьд үнэхээр эмзэг хүн. Миний хийсэн үйлдэл бүх зүйлийг дуусгавар болгочихож болзошгүй байгаа юм” “Тэгээд Айрен Адлер яасан гэж?” “Тэдний гэр бүл рүү зургыг явуулна гээд байгаа. Тэгээд ч тэр явуулах болно. Би түүнийг үүнийг хийнэ гэдгийг мэдэж байна. Та түүнийг мэдэхгүй шүү, тэр үнэхээр ган мэт сэтгэлийн хаттай хүн. Айрен энэ дэлхийн хамгийн сайхан эмэгтэйгээс гадна шийдэмгий, өөртөө итгэлтэй, ерөнхийдөө их ухаантай эмэгтэй юм шүү. “ “Та тэгээд түүнийг зургыг одоохондоо явуулж амжаагүй гэдэгт итгэлтэй байгаа юм уу?” “Бат итгэлтэй байна” “Яагаад?” “Учир нь тэр надад сүй тавих ёслол олон нийтэд зарлагдах тэр үед зурагнуудыг явуулна гэж хэлсэн. Харин сүй тавих ёслолыг ирэх

Даваа гаригт зарлах болно.” “Өө, тэгвэл бидэнд дөнгөж гурван өдөр л байгаа юм байна” гэж Холмс эвшээнгээ хэллээ. “Аз болж надад шалгаж байгаа нэг юмуу хоёр л чухал хэрэг байгаа Эзэн хаантан та мэдээж одоогийн байдлаар Лондонд байрлаж байгаа биз дээ” “Тэгэлгүй яахав. Та намайг Лэнгхэм буудлаас Фон Крамм гүнтэн гэсэн нэрээр олж уулзаж болно” “Харин би таныг энэ ажлаа зөвхөн бидэнд даатгаад орхихыг хүсэж байна. Би тантай өөрөө холбоо барих болно.” “Тэг дээ. Би зүгээр л санаа зовоод сууж байхаас” “Тэгээд төлбөрийн асуудалд?” “Танд би карте бланчег өгье” “Үнэхээр үү?” “Би танд хэрвээ надад зургыг минь буцааж авч өгвөл эзэнт гүрнийхээ нэгэн салбарыг өгнө гэж хэлж байна” “Харин мөрдөлтийн зардлын хувьд” Эзэн хаан нөмрөгөн доороосоо янгирны арьсан цүнх гаргаж ирээд ширээн дээр тавилаа.” “Энд гурван зуун паунд алтан зоосоор, долоон зуун паунд мөнгөн тэмдэгтээр байгаа” гэж тэр хэллээ. Холмс тэмдэглэлийн дэвтэрнийхээ нэгэн хуудсанд баримт сарайлган бичээд түүнд өгөв. “Та хатагтайн хаягыг мэдэх үү?” тэр асуулаа. “Жоны Гудамж, Серпентиний өргөн чөлөө, Бриони сууц” Холмс хаягыг нь тэмдэглэж авангаа “Бас нэг асуулт байна. Зураг жаазтай байсан уу?” гэж асуув. “Тийм ээ” “За тэгэхээр, Эзэн хаантан та сайхан амраарай, би тун удалгүй сайхан мэдээтэй эргэж уулзана гэдэгтэй итгэлтэй байна. Ватсон чи ч гэсэн сайхан амраарай” гэж тэр нэмж хэллээ. Хааны сүйх гудамжны дагуу явах үед “Хэрвээ та маргааш үдэш 3 цагийн үед завтай бол би тантай энэ хэргийн талаар санал солилцохдоо тайтай байх болно” гэж Холмс хэллээ. II Дараа өдрийн яг гурван цагт намайг Бейкерийн гудамжинд ирхэд Холмс гадагшаа гарсан байлаа. Гэрийн үйлчлэгч эмэгтэйн хэлснээр тэр өглөө найман цаг өнгөрөөгөөд л гараад явсан ажээ. Хэдий Холмс байхгүй байсан ч, би түүнийг хүлээхээр шийдэж ханын зуухны урд суув. Хэдий миний өмнө нь дуулж байсан хоёр ч хэргээс ялгарах чухал юмуу эсвэл ер бусын зүйл байгаагүй ч хэргийнх нь мөн чанар мөн түүний үйлчлүүлэгчийнх нь нийгэмд эзлэх байр суурь зэргээс шалтгаалаад түүний энэ удаагийн мөрдлөгө миний сонирхлыг аль хэдийн гүн гүнзгий татсан байв. Эсвэл миний сэтгэлийг ихээхэн хөдөлгөдөг андын маань нөхцөл байдлыг гартаа авч хянах чадвар, шаргуу зан, саруул ухаан, шийдэмгий байдал, гайхалтай үндэслэл гарган хамгийн тайлагдашгүй нууцыг ч нарийн ухаанаар тайлдаг зэрэг нь миний сонирхлыг өөрийн эрхгүй төрүүлсэн байх. Харин үргэлж давтагаж байдаг нэг зүйл бол “энэ удаад ч чадахгүй нь дээ” гэсэн бодол миний толгойд яахын аргагүй ороод байхад л зайлшгүй хүрдэг түүний амжилтууд юм. Дөрвөн цаг болох гэж байхад үүдний хаалга онгойж хууз сахалтай нүүр нь байнга архи уудгын шинж болон улаасан, тэр байдалдаа үнэхээр зохицсон ноорхой хувцастай агтач өрөөнд орж ирлээ. Би найзынхаа дүрээ хувиргах гайхалтай чадварыг сайн мэддэг хирнээ гурван ч удаа анхааралтай харж байж түүнийг үнэхээр мөн байна гэж танилаа. Тэр над руу толгойгоо дохин мэндлээд унталгын өрөө рүүгээ явлаа. Тав орчим минутын дараа ноосон даавуугаар оёсон хослолтой хүрж ирэв. Халаасандаа гараа хийгээд хөлөө галын зүг сунган хааяа нэг үнэхээр халуун дотноор инээмсэглэж байлаа. “Ийм юм гэж бас байхаа” гэж орилоод амьсгаа сайтар авсныхаа дараагаар сандалныхаа түшлэгэнд тэрийн хэвтэтлээ чангаар инээв. “Юу болоо вэ?”

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ “Үнэхээр инээд хүрэхээс өөр аргагүй маа. Та миний өнөөдөр яаж ажиллаж, юу хийж амжсаныг хэзээ ч таахгүй дээ.” “Надад төсөөлөх юм алга. Гэхдээ таныг хатагтай Айрен Адлерийн ямар нэг дадал, зуршил эсвэл байшинг нь сайн мэдэж авсан байна гэж сая бодлоо” “Үндсэндээ тийм. Гэхдээ эцсийн үр дүн нь ихээхэн ер бусын юм болсон. Ер нь би чамд яръж өгсөн нь дээр байх. Би мэдээлэл цуглуулхаар чиний харж байгаа агтчины дүрээр өнөө өглөө найман цаг өнгөрөөгөөд гэрээсээ гарлаа. Бусдаас юм гуйх эсвэл өрөвдөх сэтгэлийг нь төрүүлхэд агтчын дүр их тохирох учиртай байсан. Тун удалгүй би Бриони сууцыг олсон. Жижиг боловч их тухтай, загвар сайтай байшин, хойд талдаа цэцэрлэгтэй. Харамсалтай нь байршлын хувьд хоёр дэлгүүрийн хажууд замын чанх өмнө байрладаг. Баруун хэсэгтээ тохижилт сайтай, шаландаа шүргэх шахсан шилэн хаалгатай том зочны өрөөтэй, тэр утгагүй Англи шилэн хаалганых нь түгжээг би хүүхэд байхдаа онгойлгож дөнгөдөг байж билээ. Арын хэсэгт нь сонирхоод байх зүйлгүй, шилэн хаалгаар гархад сүйх тэрэгний агуулах харагддаг. Би тэндэхийг сайтар ажигласан ч сонирхол татаад байх зүйл байгаагүй. Тэгээд би гудамжинд дөнгөж суугаад өөрийн хайгаад байсан зүйл болох адууны жүчээг олж харлаа. Би агтчид руу гараараа даллаад тэдний морьдын ойролцоо зогсон хүлээлээ. Тэгээд л хоёр пенс, хагас шил архи, хоёр хайрцаг хатуу тамхиар түүний хөршүүдээс олж мэдэх боломжгүй хатагтай Адлерийн талаарх хүссэн бүх мэдээллээ олж авсан. Надад тийм ч сонирхолтой байгаагүй ч би түүний намтрын талаар албан хүчээр ч болов сайтар мэдэж авлаа.” “Тэгээд Айрен Адлерийн талаар юу байна?” гэж би асуув. “Өө, хатагтай маань олон эрчүүдийн толгойг гудайлгасан нэгэн бололтой. Энэ дэлхий дээр түүн шиг булбарай, энхрий зүйл байхгүй гэнэ. Тэгээд Серпентин өргөн чөлөөнд байрлах тэр адууны жүчээний агтчидын хэлж буйгаар тэр анир чимээгүй амьдардаг бололтой. Концертуудад дуулдаг, гэрээсээ үдэш болгон 5 цагт гараад яг 7 цагт оройн хоолон дээрээ ирдэг гэнэ. Хааяа нэг өөр цагуудад концертгүй ч гэсэн гадагш гардаг. Зөвхөн нэг эрэгтэй л ирдэг гэнэ, гэхдээ тэр эр их олон удаа ирдэг гэсэн. Тэр эр царай зүс сайтай хирнээ ширүүн царайтай, зан авирын хувьд сэргэлэн нэгэн гэнэ. Өдөрт нэгээс илүүгүй ирдэг, хааяа нэг хоёр удаа. Түүнийг ноён Годфрей Нортон гэдэг, Дотоодын сүмд ажилдаг бололтой. Та сүйх тэрэгний агтчины ач тусыг харж байгаа биз дээ. Тэд олон удаа Серпентин өргөн чөлөөний адууны жүчээнээс сүйх хөлсөлж байсан учраас агтчид ноёнтон, хатагтай хоёрын талаар бүгдийг мэддэг гэж хэлж байна. Би тэднээс хэрэгтэй мэдээллээ олж авчихаад эргээд Бриони сууц руу хүрж ирэн цаашид юу хийх тухай төлөвлөгөөгөө боловсруулж суулаа. “Тэр Годфрей Нортон энэ хэрэгт голлох үүрэгтэй нэгэн гэдэг нь илэрхий. Тэр хуульч. Энэ тийм ч сайхан сонсогдохгүй байгаа биз. Тэдний хооронд ямар холбоо байна, бас түүний тэр олон удаагийн удаа дараалсан зочлол ямар зорилготой байв? Хатагтай Айрен Адлер түүний үйлчлүүлэгч, найз, аль эсвэл нууц амрагийн аль нь юм болоо? Хэрвээ өмгөөлөгч нь бол ноён Нортонд хатагтай аль хэдийн зургыг хадгалуулхаар өгсөн байх ёстой. Харин найз, нууц амрагын хувьд арай л өгөөгүй байх учиртай. Энэ асуултууд намайг Бриони сууцанд үргэлжлүүлэн ажиглалт хийх үү, аль эсвэл тэр ноёнтоны сүм дэх ажлын өрөөнд нь анхаарлаа хандуулах уу зэрэг асуудлуудыг бий болгосон. Энэ төвөгтэй асуудал мөрдлөгө хийх хүрээ хязгаарыг маань хэтэрхий өргөжүүлчихэж байгааг та анзаарч байгаа байх. Би таныг энэ мэт хэтэрхий дэлгэрэнгүй юм яриад уйдаачихлаа. Гэхдээ хэрвээ та намайг ойлгож байгаа бол миний энэ аар саар төвөгтэй асуудлуудын талаархи саналыг чинь сонсоход надад тайтай байх болно.” “Би таны ярьсан болгоныг чинь сайн ойлгож байна, та яриагаа үргэлжлүүлээч” гэж намайг хариулхад Холмс “Би бодолдоо хэргийн нөхцөл байдлыг тунгаасаар суухад нэгэн сүйх тэрэг Бриони сууцны өмнө хүрж ирлээ. Сүйхэн дотроос хүнд мартагдаад байхааргүй царайтай миний түрүүнд хэлж байсанчлан ширүүн царайндаа зохицсон бүргэдэн хамартайн дээр живрээ

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

сахалтай царайлаг ноёнтон үсрэн буув. Түүнийг хархад яарсан шинжтэй харагдаж байсан. Сүйх тэрэгний агтчинд “Хүлээж байгаарай” гэж орилон хэлээд хаалга онгойлгож өгсөн үйлчлэгч эмэгтэйг дайрах шахуу байшин руу орсон. Тэр байшинд ороод хагас цаг болсон. Намайг зочны өрөөний цонхоор хальт хархад тэр ноёнтон нааш цааш холхин хөөрсөн байдалтай гараа савчин ярьж байлаа. Харин хатагтайг олж харж чадаагүй. Төд удалгүй гарч ирэхдээ өмнөхөөсөө илүү догдолсон царайтай болсон байсан шүү. Тэр сүйх тэрэгний шатан дээр хөлөө тавингаа халаасны алтан цагаа гаргаж ирэн анхааралтай хараад ад зэтгэрийг санагдуулам “эхлээд Режент гудамжин дахь “Гросс ба Ханкейгийнхан” руу, тэгээд Эдгварийн замаар Моникагын гудамжин дах сүм рүү. Хэрвээ чамайг хорин минутанд амжиж очвол хагас жвин өгье” гэж хашгирлаа. “Түүнийг явсны дараа надад сүйх тэргийг дагах уу гүй юу гэсэн бодол төрлөө. Тэгж байтал хатагтай гарч ирсэн. Хатагтайг хальт хархад надад “ямар ч эр энэ хайр татам хатагтайн төлөө үхэхээс харамсахгүй байх” гэсэн бодол төрсөн шүү. “Моника гудамжин дах сүм рүү хорин минутанд багтаагаад очвол чинь хагас совейрн өгье” гэж хатагайт хэлэв.” “Би тэргийг гудамжны дагуу явах зуур араас нь гүйх үү аль эсвэл арын сүйх тэрэгт нь суух уу гэж бодов. Сүйх тэрэгний агтчин ноорхой хувцастай миний зүг хоёр ч удаа харсан. Гэвч би түүнийг татгалзаж амжаагүй байхад нь үсрэн ороод “Моника гудамжин дахь Сүм, хэрвээ хорин минутанд амжвал хагас совейрн өгье” гэж хэлсэн. Сүм рүү хорин тав юмуу гучин минут явах байсан ч мэдээж салхи мэт давхисан” “Миний сүйх үнэхээр хурдан байлаа. Би өмнө нь хэзээ ч тэгж хурдан давхиж байснаа санахгүй байна. Тэгсэн ч нөгөө хоёр миний өмнө очсон байсан. Усан хулгана шиг болсон морьтой сүйх тэргүүд намайг очход үүдэнд нь зогсож байв. Би хөлсөө агчтинд өгөөд сүм рүү яаран алхлаа. Намайг сүмд орход дагасан хоёр маань нэг сүмийн өмсгөл өмссөн хуврагын хамт суусан харагдлаа. Тэр гурав сүмийн шүтээний урд сууж байсан. Би зүгээр нэг сүмд ирж гуйлга гуйдаг залхуу амьтан мэт сүмийн сандал дээр налайн суулаа. Харин гэнэт намайг үнэхээр алмайруулсан нэг зүйл болов. Шүтээний өмнө сууж байсан гурав гэнэт миний зүг харлаа, тэгээд Годфрей Нортон миний өөдөөс хамаг хурдаараа алхав. “Ээ Бурхан минь баярлалаа! Та болох ёстой, Хүрээд ир, наашаа!” гэж тэр орилов. “Тэгээд яасан” гэж би асуув. “Хүрээд ирээ, хөөе та, хүрээд ирээ, зөвхөн гуравхан минут, тэгэхгүй бол энэ хууль бус болчих гээд байна шүү дээ” “Би шүтээний зүг чирэгдэн байж очлоо. Тэгээд л өмнө нь ямар ч төсөөлөлгүй байсан зүйлүүдийн талаар баталгаатай мэдэж авсан. Ерөнхийдөө бол сүйт бүсгүй Айрен Адлер болон сүйт хархүү Годфрей Нортонгын хуримын ёслолыг гэрчлэгч болсон гэх үү дээ. Бүх юм л гэнэт болоод өнгөрсөн, хатагтай бас тэр ноёнтон надад баярлаж талархсанаа илэрхийлээд л, миний өөдөөс хараад сууж байсан хувраг өөдөөс инээмсэглээд л. Энэ бол миний амьдралдаа орж байсан хамгийн тэнэг байдал, саяхныг хүртэл би галзуу хүн шиг инээгээд байсны учир нь энэ. Харин аз болж тэдний баталгааны тал дээр зарим албан бус байдал бий болсон, хувраг тэднийг зарим шаардлага хангасан гэрчлэгчгүй бол гэрлүүлэхийг зөвшөөрөхгүй гэдгээ хэлхэд аз болж миний гадаад төрхийг харсан шинэ хүргэн гадагш гудамж руу гарж арай илүү хүн хайх шаардлагыг бий болгосон шүү. Тэр ноёнтон надад нэг совейрн өгсөн, харин би тэрхүү үйл явдлын дурсгалд зориулж халаасны цагныхаа гинжийг түүнд өгчихсөн” “Үнэхээр төсөөлхөөргүй явдал тохиолдож шүү. Тэгээд дараа нь юу болов?” “Ааннн, би өөрийнхөө төлөвлөгөөг бодож олсон. Би өөрийн төлөвлөгөөгөө тэднийг сүмээс шууд явхаар бодож боловсруулсан. Ямар ч байсан тэд сүмийн хаалган дээр салцгаасан. Ноён Нортон сүм рүүгээ буцаж, хатагтай гэр лүүгээ явсан. “Би гэрээсээ таван цаг гэхэд гардгаараа гарна” гэж тэр ноёнтонд салахдаа хэлхийг нь би сонсоод өөр юм сонсож чадсангүй. Тэд өөр, өөр зүг рүү явцгаахад нь би өөрийн бэлтгэлээ базаахаар явсан”

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ “Юу идэх вэ?” “Хүйтэн үхрийн мах, нэг шар айрагтай” гэж тэр хариулаад хонх дуугаргалаа. “Би хоолны талаар ч бодох завгүй болох нь, би өнөө орой бас л ажилтай байх нь. Гэхдээ, Хонгор Ваисон минь, надад таны тусламж хэрэгтэй байна” “Танд туслахдаа би үргэлж баяртай байдаг” “Хууль зөрчихөөс эмээхгүй байна гэж үү?” “Огтхон ч үгүй” “Бүр цагдаад ч баривчлагдаж магадгүй шүү?” “Шударга бус зүйлийн төлөө гэж үү?” “Өө, мэдээж сайн зүйлийн төлөө” “Тэгвэл би тантай хамт” “Би танд итгэж байна аа” “Тэгээд би юу хийх билээ?” “Хатагтай Турьнерыг хоолыг маань авчирангуут би танд хэлж өгнөө” гээд удалгүй эзэгтэйн авчирсан хоолыг их өлссөн бололтой ум хумгүй идэх зуураа “Би танд үүнийг хоолоо идэнгээ хэлэхгүй бол амжихгүй нь бололтой. Одоо яг таван цаг болж байна. Хоёр цагийн хугацаа бидэнд байна тэгээд бид ажлаа эхлэх болно. Хатагтай Айрен Адлерыг 7 цагт гэртээ ирэх үед нь бид Бриони сууцанд түүнтэй уулзацгаана.” “Тэгээд тэнд очоод яадаг билээ?” “Та бүгдийг надад даатга. Би бүх зүйлийг төлөвлөсөн байгаа. Нэг л зүйлийг тогтоох шаардлагатай. Харин та юу ч болж байсан оролцох гээд хэрэггүй шүү. Та ойлгов уу?” “Тэгэхээр төвийг сахих ёстой гэж үү?” “Юу ч тохиолдсон ямар нэг зүйл хийхгүй л бай. Магадгүй тэнд их таагүй уур амьсгал бүрэлдэж магадгүй. Та түүнд оролцоод хэрэггүй. Би тэнд очоод өөрийн биеэр байшинд нь орох болно. Тэгээд 4 юмуу 5 минутын дараа тэдний зочны өрөөний цонх аяндаа онгойх ёстой. Харин тэр үед та цонхны ойролцоо байрлал эзлээд хүлээж бай.” “За” “Та намайг үргэлж харж байх шаардлагатай, би танд аль болох ил газар байршихыг бодно” “За” “Тэгээд намайг гараа өргөнгүүт л одоо миний танд өгөх зүйлийг өрөөний цонхоор шидэж оруулаад “ГАЛ ГАРЛАА” гэж орил. Сайн ойлгосон биз?” “Бүгдийг нь” “Үүнээс тэгтлээ айгаад байх хэрэггүй” гээд урт тамхи шиг ороомог хэлбэртэй зүйлийг халааснаасаа гаргаж ирэн “Энэ бол сантехникчийн жирийн нэг гал хамгаалагчтай хийн дохио, утаа гаргаж дуусаад өөрөөсөө хурц гэрэл цацруулдаг эд дээ. Таны зорилго утаа гаргах үйл ажиллагааг нь хангах явдал. Таныг “гал гарлаа” хэмээн орилох үед энэ олон хүнийг сандруулах болно. Та энэ даалгавраа биелүүлчихсэн тохиолдолд гудамжны эцэст хүлээж бай, би тантай арван минитын дараа нийлнэ. Би ойлгомжтой ярьсан уу?” “Би төвийг сахисан байна, цонхны ойролцоо зогсоно, тэгээд дохио өгөнгүүт энийг цонх руу шиднэ, тэгээд “гал гарлаа” гэж орилно, түүний дараа гудамжны буланд таныг хүлээнэ” “Зүйтэй” “Таны үйл ажиллагаа надаас их хамаарах болж байх шиг” “Тэгэлгүй яахав. Харин одоо цаг болж байх шиг байна, би өөрийн шинэ дүрдээ хувирах шаардлагатай шүү дээ” Тэр өөрийн унтлагын өрөө рүү яваад удалгүй ухаалаг, нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулсан Протестант хуврагынг дүрээр эргэж ирэв. Түүний өргөн хүрээтэй бүрх малгай, халхгар богино өмд, цагаан үс, эелдэг инээмсэглэл, өгөөмөр, төлөв төвшин байдал зэрэг нь Ноён Жон Хертэй үнэхээр төстэй харагдуулна. Миний бодход Холмс зөвхөн гадаад хувцасаа солиод зогсохгүй өөрийн хувирсан шинэ дүрийн өнцгөөс царайны илэрхийлэл, зан ааш зэргээ өөрчилдөг байлаа. Түүнийг гэмт хэргийн ертөнцөөс гарлаа гэхэд театрт нэгэн гайхамшигт жүжигчин, шинжлэх ухаанд нэгэн саруул сэтгэгч тус тус нэгээр нэмэгдэнэ гэхэд хилсдэхгүй мэт. Биднийг Бейкер гудамжнаас гархад зургаа гуч өнгөрч байлаа. Төд удалгүй Серпентин өргөн чөлөөнд очиход долоод арван

минут дутуу байв. Биднийг хатагтайг хүлээн Бриони сууцын өмнө нааш цааш холхиж цаг өнгөрөөж байх зуур юу юугүй харуй бүрий болох гэж байсан тул гудамжны гэрэлнүүдийг асааж эхэллээ. Бриони сууц бол Шерлок Холмсын товч тодорхойлолтой яв цав нийцсэн байшин байсан ч орчины хувьд миний төсөөлж байснаас бага зэрэг өөр харагдана. Анир чимээгүй хөрш нар бүхий жижигхэн гудамж гэж төсөөлж байсан бол харин ч хөл хөдөлгөөнтэй гудамж ажээ. Гудамжны буланд тамхи татан зогсох ноорхой хувцастай хэсэг хүмүүс инээлдэж харагдлаа. Тэдгээрийн хажууханд хайч ирлэгч, түүний ойролцоо сувилагч бүсгүйчүүдтэй хэдэн хамгаалагч залуучууд сээтэгнэн зогсох ба тэднээс тусдаа зогсох дэгжин хувцасласан хэсэг хүмүүс навчин тамхи татан тайвнаар ярилцах нь зугаатай харагдана. “Та ойлгов уу” гэж Холмс биднийг байшингын урд зогсож байхад хэлээд “энэ гэрлэлт асуудлуудыг нилээн хялбарчлах шинжтэй. Одоо нөгөө зураг хоёр талд хоёуланд нь аюултай зэвсэг болж байгааг. Хатагтайн хувьд ноён Годфрей Нортонд зургыг үзүүлхийг хүсэхгүй байгаа нь тодорхой, харин манай үйлчлүүлэгчийн хувьд өөрийн гүнжийнхээ нүдэнд түүнийг харуулхыг хүсэхгүй байгаа шүү дээ. Харин нэг л асуулт үлдлээ, зураг хаана байна вэ?. “Харин ээ, хаана байгаа бол?” “Хатагтай өөртөө зургыг авж явах нь боломжгүй баймаар юм. Зураг тийм ч жижиг биш, бас жаазтай. Хатагтайн даашинзанд нуухад хэтэрхий томдоно. Тэр Хаан өөрийг нь дээрэмдүүлж, эсвэл нэгжүүлж магадгүй гэдгийг мэдэж байх ёстой. Хоёр ч удаа дээрэмдэх гэж оролдсон шүү дээ. Тэгэхээр зураг түүнд өөрт нь байхгүй гэдэг нь зайлшгүй.” “Тэгээд, хаана байж болох вэ?” “Түүний санхүүч, эсвэл хуульчид гэсэн хоёр хувилбар байна. Гэхдээ би алинд нь ч байхгүй гэдэгт итгэлтэй байгаа. Эмэгтэйчүүд байгалаасаа нууцлаг хүмүүс, тэд өөрсдийн гэсэн нууцтай байхыг хүсдэг. Яагаад тэр хэн нэгэнд зургыг найдаж хадгалуулна гэж? Тэр өөрөө өөртөө л итгэж байгаа, гэхдээ тэр үйлчлүүлэгчид маань үзүүлэх шууд бус буюу улс төрийн нөлөөг арай төсөөлж чадахгүй л байгаа болов уу. Бас хатагтай Хаантанд зургыг удахгүй буюу олон нийтэд мэдэгдэл хийх өдөр ашиглана гэж амласан гээд байгаа. Тэгэхээр тэр зургыг ашиглахад амар буюу гар дороо л байлгаж байх ёстой. Зураг энэ байшинд л байж таараа” “Гэхдээ хоёр ч удаа энэ байшинг нэгжиж үзээ биз дээ” “Кллт, тэд л хаана хайхаа мэдэхгүй байхгүй юу” “Тэгээд хэрхэн хайх вэ?” “Би хайхгүй ээ” “Тэгээд яана гэж?” “Хатагтай надад өөрөө үзүүлэх болно” “Үгүй дээ, тэр эсэргүүцэж л таарна” “Тэр яаж ч чадахгүй. Хөөе, та энэ чимээг сонсож байна уу. Сүйх тэрэг ирж явна. За тэгээд Ватсон минь та одоо өөрийн даалгавараа яг миний хэлснээр гүйцэтгэх шаардлагатай шүү.” Яг тэр мөчид гудамжны булангаас сүйх тэрэгний замын гэрэлний хурц туяа гялсхийн гарч ирлээ. Бриони сууцны хаалганы урд тансаг, жижиг сүйх тэрэг ирж зогсов. Сүйх тэргийг зогсмогц л гудамж хэмжин хий дэмий холхиж байсан ноорхой эр гудамжны булангаас “нэг алтан заас олох” зорилго тээсээр яаран гүйлээ. Тэр эрийг сүйх тэрэгний хаалгыг яг онгойлгох гэтэл түүнтэй ижил зорилготой гүйн ирсэн хэн залуу түүнийг түлхэн унагалаа. Хурц маргаан өрнөлөө, улмаар маргаан тэдний ойролцоо зогсож байсан хоёр хамгаалагч залуу, хайч ирлэгчийг хамран өрнөж эхэллээ. Хатагтайг сүйх тэрэгний гишгүүрэнд хөлөө тавих мөчид л эхний цохилт хэн нэгэн дээр нь буулаа. Хатагтай сүйхээсээ буутал түүнийг биенээ нударгаараа хайр найргүй цохих тэрхүү зодоондоо улаарсан эрчүүд хүрээлэн авлаа. Холмс хатагтайг хамгаалахаар ухасхийсэн боловч хатагтайд хүрээд л чангаар орилон газар тэрийн унахад түүний нүүрээр цус нь зогсоо зайгүй урсаж байв. Түүнийг унахад зодоонд оролцогчид тал тал тийшээ хамаг хурдаараа гүйн одлоо. Харин зодооныг тайвнаар харж зогссон дэгжин хувцастай тэр хэсэг хүмүүс хатагтай болон түүний хажууд хэвтэх шархадсан хүнд туслахаар тойрон зогсох нь харагдав. Миний өнөөг хүртэл Айрен Адлер хэмээн нэрийдсээр

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ байгаа хатагтай хойш хэд алхахад түүний бие талбайн гэрэлд гайхалтай сайхан харагдаж байлаа, тэр гудамж руу харж зогсоод “Энэ өрөвдөлтэй ноёнтон их хүнд гэмтсэн байна уу?” гэж асуулаа. “Тэр үхчихэж” гэж зарим хүн орилсонд, “Үгүй, үгүй, тэр амьд байна. Гэхдээ тэр чамайг эмнэлэгт хүргэх гэсээр байтал үхчих нь дээ.” гэв. “Тэр гайхалтай зоригтой хүн байна”гэж нэг эмэгтэй хэлэв. “Тэд магадгүй таны цүнхийг аваад зугтсан байх, та шалгаарай. Тэд үнэхээр бүдүүлэг, танхай этгээдүүд байна шүү. Өө, тэр одоо амьсгалж байна”. “Түүнийг гудамжинд хэвтүүлээд байж болохгүй. Хатагтай түүнийг дотогш оруулж болох уу?” “Тэгэлгүй яахав. Түүнийг зочны өрөө рүү оруул. Тэнд буйдан байгаа. Ийшээ, ийшээ!” Түүнийг Бриони сууц руу удаан хийгээд болгоомжтойгоор оруулж зочны өрөө рүү оруулах үед би өөрийн байрлалаасаа бүх зүйлийг ажиглаж зогслоо. Чийдэнгээ асаасан ч хөшгөө бүтэн нээгээгүй тул би Холмсыг буйдан дээр хэвтүүлэхийг л харлаа. Би түүнийг гэмших эсэхийг мэдэхгүй байсан ч, би хатагтайн гайхалтай сайхан царай зүс, найрсаг зан мөн гэмтсэн хүнд сайхан сэтгэлээр хандаж буй байдлыг нь хараад түүний эсрэг хуйвалдаж байгаадаа амьдралынхаа турш харамсаж байгаагүйгээрээ үнэн голоосоо ичиж байгаагаа мэдэж, бас мэдэрч байлаа. Гэхдээ яг тэр мөчид надад итгэж, найдаж даатгасан бүхнээс нь буцах явдал бол Холмсын эсрэг хамгийн муухай урвалт байсан юм. Би өөрийгөө зоригжуулаад, халаасандаа хийсэн хийн дохиогоо гаргалаа. Энэ бүхний дараагаар бид хатагтайг хохироохгүй шүү дээ, харин ч бид түүнийг бусдыг хохироохоос сэргийлж байна гэж би дотроо бодон зогслоо Холмс буйдан дээр өндийж суулаа, бас түүнд агаар дутагдаж байгаа юм шиг харагдаж байв. Үйлчлэгч цонхыг яаран онгойлголоо. Яг тэр үед би түүнийг гараа өргөхийг хараад, түүний тушаалаар хийн дохиогоо өрөө рүү шидэж оруулаад “ГАЛ, ГАЛ ГАРЛАА” ориллоо. Намайг тэгтлээ удаан орилуулсангүй, төд удалгүй, нөгөө дэгжин хувцасласан бүлэг хүмүүс, агтчид, үйлчлэгч зэрэг бүгд л “ГАЛ” хэмээн орилж гарлаа. Өрөөгөөр дүүрэн утаа болж, цонхоор өтгөн утаа зогсолтгүй гарах нь үнэхээр гал гарчихав уу гэсэн бодол төрүүлж байв. Надад гүйлдэж байгаа дүрснүүд л харагдаж байсан ч Холмсын хоолой сонсогдов, тэр бүгдэд хуурамч түгшүүр байсан байна гэж тайлбарлах ажээ. Би өөрийн үүргээ биелүүлээд хэлж тохирсон ёсоороо гудамжны буланд Холмсыг хүлээв, удалгүй 10 орчим минутын дараа би өөрийн андын гарыг баярлаж, хөөрсөндөө чангаар атгаж байсан билээ. Холмс биднийг чимээ аниргүй Эдгвер гудамж хүртэл хэсэг хугацаанд дуугүй хурдан, хурдан алхав. Холмс “Эмч ээ, та бүгдийг үнэхээр сайн хийсэн шүү. Үүнээс илүү хийнэ гэж байхгүй. Бүх зүйл сайхан болсон.” гэв. “Та зургыг тэгээд аваа юу?” “Би одоо зургыг хаана байгааг мэднэ.” “Та яаж хайгаа вэ?” “Миний танд хэлж байснаар, тэр өөрөө надад үзүүлсэн юм” “Би нэг л ойлгохгүй байна шүү” “Би ч нуухыг хүсэхгүй байна” гээд тэр инээлээ. “Асуудал үнэхээр хялбар. Таны түрүүнд гудамжинд харсан бүх хүн бидний хамсаатан байсан. Би тэднийг бүгдийг нь хөлсөлж авсан юм.” “Би ч тэгж бодсон юмаа” “Тэгээд маргаан өрнөх тэр үед би шингэн улаан будаг гартаа атгасан байсан юм. Би ухасхийх тэр үедээ нүүрэндээ нялчихсан, тэгээд л хөөрхийлөлтэй хүн болж хувирсан даа. Энэ ч хуучны арга л даа” “Би үүний учрыг ч олчихсоон” “Тэгээд тэд намайг дотогш оруулсан. Тэр намайг оруулхаас өөр аргагүй болсон шүү дээ. Ямар ч л байсан тэр оруулсан биз дээ? Түүний зочны өрөөнд орход, миний хэлж байсанчлан, том өрөө байсан. Би зураг хадгалж байгаа газрыг түүний зочны өрөө

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

болоод унтлагын өрөөний дунд байгаа гэж бодсон. Тэднийг намайг буйдан дээр хэвтүүлхэд, би агаар дутагдаж байна гэсэн. Тэгээд цонх онгойлгосон, ингээд та өөрийн үүргээ биелүүлсэн шүү дээ.” “Тэгээд хийн дохио танд яаж туслаа вэ?” “Хийн дохио хамгийн чухал байсан. Хатагтайн толгойд байшинд нь гал гарч байна гэсэн бодол орох мөчид тэр өөрийн төрөлх инстинктээрээ өөрт хамгийн чухал зүйл рүүгээ гүйсэн. Түүнд өөрийгөө юу хийж байгаагаа мэдэх, бас хянах сөхөө байгаагүй, бүх юм өөрийн эрхгүй хийгдсэн. Би энэ аргыг олон удаа ашиглаж байсан юм шүү. Дарлингтоны хэрэгт, Арнсворт цайзын хэрэгт ч гэсэн ашигласан. Гэрлэсэн эмэгтэй хүүхдээ шүүрч авсан, харин гэрлээгүй нэг нь өөрийн үнэт эдлэлийн хайрцаг руу яаран гүйсэн санагдаж байна. Эндээс би хатагтайн гэрт тэр зурагнаас илүү чухал зүйл байх ёсгүй гэдэг дүгнэлтээ гаргасан. Хүмүүс гал гарсан тухай хангалттай баталгаатай орилсон. Утаа бас хүмүүсийн орилоон нь гэнэтийн сандралыг бий болгоход үнэхээр хангалттай байсан шүү. Тэгээд ч хатагтай гайхалтай хариу үйлдэл хийсэн. Зураг баруун талын хонхны дээхни байрлах гүйдэг хаалгатай хүнхэр хаалганд байгаа. Би түүнийг зургыг гарган зогсож байхыг нь нүдний булангаараа харсан даруйдаа хуурамч түгшүүр байсан байна гэж тайлбарлах мөчид тэр зургыг буцааж хийгээд өрөөнд орж ирэн хийн дохиог хараад өрөөнөөс гарч явсан. Тэгээд би түүнээс хойш түүнийг харсангүй. Би өөрийн зүгээс уучлал хүсээд байшингаас гараад ирлээ. Би зургыг авах оролдлого хийдэг юм уу, үгүй юу гэж эргэлзэж байтал хөтөч ороод ирсэн учир түр азнах нь илүү аюулгүй гэдгийг ойлгосон. Нэг жижигхэн алдаа бүгдийг балалчих боломжтой байдаг юм шүү дээ.” “Тэгээд одоо яах вэ?” гэж би асуув. “Бидний даалгавар үндсэндээ дууссан. Би маргааш Хаантай холбоо баръя, хэрвээ та бидэнтэй хамт явахаас татгалзахгүй бол танд ч бас хэл дуулгая. Бид хатагтайг хүлээх зорилгоор зочны өрөөнд нь орно, харин хатагтайг бидэнтэй уулзахаар ирхэд бид, бас тэр зураг аль хэдийн алга болцгоосон байх болно. Эрхэмсэг Хаантанд зургыг эргүүлж авах нь тааламжтай байх нь гарцаагүй” “Тэгээд та хэзээ над руу ярих вэ?” “Өглөө найман цагт. Тэр өглөө эрт босохгүй байх, тэгээд ч бид түүнийг сэрээгүй байхад очих ёстой. Бас бид түргэн шуурхай байх ёстой, магадгүй түүний гэрлэлт түүний амьдрал болоод зуршлуудыг нь бүхэлд нь өөрчилсөн байж болох шүү дээ. Би Хаантанд цаг алдалгүй мэдэгдье.” Бид Бейкер гудамжинд очоод хаалганы өмнө хэсэг зуур зогслоо. Тэр халааснаасаа түлхүүрээ хайн зогсох зуур бидний хойгуур өнгөрч явсан нэгэн : “Сайхан нойрсоорой, Ноён Шерлок Холмс” гэв. Явган хүний зам дээр цөөхөн хүн байсан ч түүнд мэндчилсэн тэр туранхай залуу яаран цааш алхлав.” “Би энэ хойлойг сонсож байсан юм байна,” гэж Холмс хэлээд, бүдэг гэрэлтэй гудамжны зүг харлаа. “Хөөе, сая хэн байсан юм болоо?” гэв. III Тэр оройноо би Бейкер гудамжинд хоноод, шарсан талх, коффейтэй хамт өглөөний цайн дээрээ ууж суутал Бохемиагын Хаан өрөөнд тэсч ядсан бололтой гүйн орж ирлээ. “Та үнэхээр зургыг авчихаа юу!” гэж тэр орилоод, Шерлок Холмсыг зууран авч түүн рүү тэсч ядан харлаа. “Хараахан үгүй” “Тэхдээ танд найдлага байгаа юм уу?” “Би найдаж байна аа” “Тэгвэл явцгаая. Миний хамаг айдас үгүй болчихлоо” “Бидэнд сүйх шаардлагатай” “Зүгээрээ, миний тэрэг гадаа хүлээж байгаа” “Энэ чинь асуудлыг хөнгөвчилж байна шүү” гэж Шерлок хэллээ.

ХУУЛЬ БА УРАН ЗОХИОЛ Бид доош уруудан, Бриони сууц руу дахин хөдөллөө. “Айрен Адлер гэрлэсэн.” гэж Холмс хэлэв. “Гэрлэсээн! Хэзээ тэр вэ?” “Өчигдөр.” “Гэхдээ хэнтэй?” “Английн хуульч Нортон гэдэг залуутай” “Тэхдээ тэр түүнд хайргүй шүү дээ” “Би түүнийг хайртай гэж найдаж байгаа” “Яагаад тэр вэ?” “Учир нь энэ нь таны ирээдүйд байж болох бүх айдас, дургүйцэл, зовнилийг үгүй болгож байгаа юм шүү дээ. Хэрвээ хатагтай нөхөртэй хайртай бол танд хайргүй гэсэн үг. Хэрвээ танд тэр хайргүй бол түүнд таны сүй тавих ёслол, ирээдүйн төлөвлөгөөнд орооцолдоод байх шаардлага байхгүй шүү дээ.” “Тэр ч тийм шүү. Гэхдээ – Үгүй ер! Би түүнийг миний нийгмийн байдалтай ижил байр сууринд байхыг л хүссэн. Тэр ер нь ямар гүнж байх байсан болоо!” Тэр Серпентин өргөн чөлөө хүртэл дүнсгэр байдалтай явлаа. Бриони сууцын хаалга онгорхой, үүдний шатан дээр нь настайвтар нэгэн эмэгтэй сууж байлаа. Биднийг сүйхээс буухад тэр бидэн рүү ёжтой харцаар харав. “Ноён Шерлок Холмс, байх аа?” гэв. “Би ноён Шерлок Холмс байна” гэж миний хамтрагч гайхсан цухалдсан харцаар түүнийг харангаа хариуллаа. “Тэгэлгүй яахав. Манай эзэгтэй таныг холбоо барьж магадгүй гэж надад хэлсэн юм. Тэр өөрийн нөхрийн хамт өглөөний 5:15-н вагоноор Европ тивийн Чаринг Кросс гэдэг газар руу явчихсан.” “ЮУ?” гэж Шерлок Холмсыг хэлэхдээ арагшаа гуйван, цагаан царайд нь гонсойсон мөн гайхсан төрх бий болов. “Хэзээ ч эргэж ирэхгүй гэсэн.” “Тэгээд зурвас үлдээв үү? гэж Хаантан сөөнгө дуугаар асуулаа. “Бүх зүйлээ аваад явчихсан” гэж хариулав. “Бид харах ёстой” гээд Холмс үйлчлэгчид хэлээд үүдний өрөө рүү гүйн орлоо. Хаантан бид хоёр араас нь дагаж орход тавилга нар нь энд тэнд тарсан, шүүгээнийх нь шургуулгууд бүгд онгорхой байлаа. Энэ бүгд хатагтайг вагондоо амжихаар яаран юмаа онгичсоныг илтгэж байв. Холмс хонх руу гүйж очоод, гүйдэг жижиг хаалга онгойлгон, дотроос нь нэг зураг бас нэг захиа гаргаж ирэв. Харамсалтай нь зураг зөвхөн Айрен Адлерийн бүжгийн даашинзтайгаа авхуулсан зураг байлаа. Харин захиа “НОЁН ШЕРЛОК ХОЛМСТ” гэж хаяглагдсан байсныг миний найз онгойлгож бид гурав цугтаа уншлаа. Захиаг өчигдөр шөнө дунд бичсэн байсан ба захианд: ХҮНДЭТ НОЁНТОН ШЕРЛОК ХОЛМСТ: Та бүгдийг үнэхээр сайн хийсэн. Та намайг бүрэн дүүрэн хуурч чадсандаа итгэлтэй байж болно. Гал гарсан дохио гарах хүртэл надад ямар ч эргэлзээ төрөөгүй. Гэхдээ би өөрийгөө юу хийгээд байгаага ажиглаад, гэнэт бодож эхэлсэн. Чин үнэнээ хэлхэд, би танаас сарын өмнөөс сэрэмжилж эхэлсэн юм шүү. Би Хаантаныг хувийн мөрдөгч хөлсөлж авах болвол зөвхөн таныг авна гэдгийг мэдэж байсан. Тэгээд л би таны хаягыг олж авсан юм. Энэ бүгдийг мэдэж байснаараа таныг юу мэдхийг хүсээд байгааг ойлгосон билээ. Надад сэжиг төрсний дараагаар би тэр эелдэг хөгшин хуврагын талаар арай гэж муугаар төсөөлөн бодож эхэлсэн. Та жүжигчиний чиглэлээр хичээллэдэгийг маань мэдэж л байгаа байх. Эрэгтэй хүний хувцас өмсөх миний хувьд ер бусын зүйл биш байсан. Би эрэгтэй хүний дүрд хувирч түүний давуу талыг ашигладаг гэж хэлж болно. Жон гэх өөрийн хөтөчийг таныг харуулхаар явуулчихаад өөрөө дээд давхарт гарч явган алхахдаа өмсдөг хувцасаа өмсөөд, таныг үйлчлэгчидээс уучлалт хүсээд гэрээс минь гарах тэр үед доошоо бууж очсон. Тэгээд л би таныг байшин хүртэл чинь дагасан, бас өөрийгөө Ноён Шерлок Холмсын мөрдлөгийн бай болчихоод байгааг баталгаатай мэдэж авсан юм. Дараа нь би нилээд бодлогогүй зүйл хийсэн нь танд “сайхан нойрсоорой” гэж хэлсэн явдал байсан.

Тэгээд дараа нь сүм орж нөхөртэйгээ уулзахаар явсан. Бид хоёулаа хамгийн сайн сонголт бол зугтах явдал гэж үзсэн учир нь таныг маргааш ирхэд зураг байх ёстой байсан газраа байхгүй болчихсон байвал биднийг дахин мөрдөж, мөшгиж болзошгүй гэж бодсоных. Харин энэ зурагны хувьд үйлчлүүлэгч чинь өөртөө үлдээг. Би түүнээс илүү намайг хайрлаж чадах залуутай учирсан. Хаантан бол өөрийн шударга бусаар хандсан хүнээсээ ямар нэг саад тотгоргүйгээр салж чадах хүн. Би зургыг аюулгүйгээр өөртөө хадгалж явах болно, хамгийн гол нь түүний ирээдүйд хийж болох бүх зүйлээс өөрийгөө хамгаалах зэвсэг болгох болно. Би түүнд хямгадан хадгалж явах зураг бас үлдээсэн шүү, Хүндэт Ноён Шерлок Холмс Таныг гүнээ хүндэтгэсэн, Айрен Нортон, Адлер “Өө яадаг эмэгтэй вэ -өө, яадаг эмэгтэй вэ!” гэж Бохемиагын Хаан захиаг уншиж дуусаад ориллоо. “Би танд түүнийг үнэхээр шуурхай бас шийдэмгий гэж хэлээгүй бил үү? Тэр гайхам сайхан хатан хаан болж чадах хүн гэж үү? Тэр миний зиндаанд байгаагүй нь үнэхээр харамсалтай юм аа?” “Намайг тэр хатагтайг хархад Хаантан танаас хэтэрхий өөр байр суурьтай юм шиг л харагдсан.” гэж Холмс хүйтнээр хэлээд “Хаантан таны ажил хэргийг илүү амжилттай үр дүнд хүргээгүйдээ их харамсаж байна” гэв. “Яг эсрэгээрээ шүү дээ, эрхэмсэг ноёнтон минь” гэж Хаан орилон хэлээд “Үүнээс илүү амжилттай болно гэж байхгүй. Би түүнийг хэлсэн үгээ зөрчдөггүй хүн гэдгийг нь сайн мэднэ. Одоо тэр зураг галд шатсантай л адил аюулгүй болсон гэдэгт та итгэж болно шүү” “Таныг ингэж хэлж байгаад би баяртай байна аа” “Би таны өмнө их өртэй болж үлдлээ. Надад таныг хэрхэн шагнахыг минь хэлж болгооно уу. Энэ бөгж . . .” гээд могойн хэлбэртэй маргад эрдэнийн бөгжөө хуруунаасаа сугалан авч Холмсын гарт атгуулав. “Хаантанд миний үнэлж чадхааргүй сайхан зүйл байгаа юм байна шүү” гэж Холмс хэлэв. “Танд байгаа гэж үү, Юу тэр вэ?” “Энэ зураг!” Хаан зураг руу гайхан хараад “Айрений зураг!” гэж орилоод “Таныг хүсэж байгаа бол тэгэлгүй яахав.” “Хаантан танд их баярлалаа. Тэгэхээр энэ асуудалд дахиад хийх зүйл үлдсэнгүй. Харин танд мэндчилж байгаагаараа бахархаж байна” гээд мэхийн ёслоод өөрт нь өгсөн бөгжийг мартсан мэт хааны сунгасан хоосон гарыг нь ажиглалгүй үнслээ. Ингээд л тэр өөрийн компанид байрлах өрөө рүүгээ хөдөллөө. За ингээд Бохемиагын эзэнт улсын ирээдүйд нөлөө үзүүлэх маш том дуулиант хэрэг болж байсан тухай, мөн Ноён Шерлок Холмсын гайхалтай сайн төлөвлөгөөг нэгэн эмэгтэй бүтэлгүйтсэн тухай та дөнгөж сая уншиж дууслаа. Холмс эмэгтэйчүүдийн оюун ухааны талаар ярих болгондоо үргэлж зугаа, цэнгэл хийдэг байсан бол энэ явдлаас хойш дахиж түүнийг тэгж зугаа, цэнгэл хийж байхыг нь миний бие дахин сонсоогүй билээ. Бас Холмс Айрен Адлерийн тухай, мөн түүний зурагны тухай өгүүлэх болгондоо түүнийг хүндэтгэсэн мөн эрхэмлэсэн өнгөөр ярьдаг юм шүү.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ҮЗЭЛ БОДОЛ

Óðãàìëàí áóþó àìüäðàë ¯õýõ ýðõèéí òóõàé МУИС-ХУУЛЬ ЗҮЙН СУРГУУЛИЙН 4-Р КУРСИЙН ОЮУТАН СОЛОНГО Өвчин эмгэгт баригдаагүй эрүүл саруул хүмүүсээр дүүрсэн ертөнцөд үхэх эрхийн тухай ярих нь илүүц байж болох юм. Харамсалтай нь бүхий л хүмүүсийн амьдрал “жаргал”, “зовлон” хэмээх хоёр хэмжээст оршдог. Бид жаргалын тухай тунгаахдаа “аз жаргал, эрүүл энх”-ийг төсөөлж, харин зовлонгийн тухай эргэцүүлэхдээ “гуниг шаналал, өвчин эмгэг”-ийг ойлгодог. Энэ нь угтаа аз жаргал их байх нь бага байснаас хавьгүй дээр л гэсэн санаа. Мэдээж хэрэг зовлон шаналал бага байх нь бидэнд ашигтай гэдэг нь ойлгомжтой. Хэдийгээр бид аль болох их аз жаргал эдлэхийг хүсэх боловч мөн чанартаа “аз жаргал” ба “зовлон зүдгүүр” хэмээх хоёр дээд эрхтэн биднийг тэгш засагладаг. Түүнийг бид амаараа үгүйсгэхийг оролдовч тэдний эрхшээлд хэвээр л үлддэг билээ.

Үхэх эрхийн тухайд (Right to die) Томас Жэффэрсоны хэлсэнчлэн бүх хүмүүс эрх тэгш

төрдөг. Тэд өөрсдийгөө Бүтээгчээс амьдрах, эрх чөлөөтэй байх, аз жаргалд хүрэх гэх мэт тодорхой салшгүй эрхийг авч төрдөг. Энэ нь эрх чөлөө гэдэг одод түгсэн тэнгэрт ч биш, нийгмийн уламжлал, заншилд ч биш, шашны сургааль номлолд ч биш, шинжлэх ухааны технологийн хөгжилд ч биш, олонхийн санаа бодолд бүр ч биш, харин та бидэнд байдаг гэсэн санаа. Миний эрх чөлөө гэдэг надтай хамт энэ ертөнцөд мэндэлж, надтай цуг нисэн оддог л тэр зүйл. Эрх чөлөөг бид өөрсдийн дотоод ертөнцөд байдаггүй гэх аваас, түүнийг өөр хаанаас ч эрж олохгүй. Тиймээс жам ёсны эрх нь өөрөө өөрийнхөө оршихуйн баталгаа, үндэслэл болдог. Хэрэв бид бурханаас амьдрах эрхтэйгээр бүтээгдсэн юм бол, бас үхэх эрхтэй байж таарна. Иймд үхэх эрх гэдэг нь Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан, төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах хүчин чадалтай, шууд үйлчлэх эрх зүй(жам ёсны эрх) юм. Зарим хүмүүс “үхэх эрх“ гэж байх ёсгүй хэмээн маргалдаж болох л юм. Гэвч хүнд ийм эрх байдаг, үгүйг

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

урьдчилан тааж хэлэх аргагүй байдаг. Тиймээс бид үхэх эрх байдаг гэдэгт итгэдэг, түүний жам ёсны болохыг хүлээн зөвшөөрдөг. Үхэх эрх - эрх зүйн хэм хэмжээ болох нь Эрх зүйн тогтолцооны хамгийн чухал үүрэг, зорилтын нэг бол өөрийнхөө хэм хэмжээ зарчмуудын тусламжтайгаар хүмүүсийн хоорондын аливаа нэгэн харилцааг нийгмийн ба хууль зүйн мэргэжлийн ухамсар ба практикт эрх зүйн харилцаа болгон хэвшүүлэхэд оршино. Өнөө үед дэлхий дахины эрх зүйн тогтолцооны хүрээнд эрх зүйн талаархи янз бүрийн үзэл номлол хөгжиж байгаа хэдий ч хүний эрх, шударга ёсыг хамгаалах, баталгаажуулахад чиглэсэн номлолууд илүүтэй дэмжигдэж, түгээмэл байдлаар хүлээн зөвшөөрөгдөх боллоо. Иймд орчин үеийн үндсэн хуульт ёсны онол ёсоор эрх зүйн хэм хэмжээнүүд нь хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалах зориулттай байдаг. Харин түүнийг баталгаажуулах нь хараат бус шүүхийн үүрэг. Тиймээс үхэх эрх нь хүний жам ёсны эрхийн нэг бүрдэл хэсэг болох хувьдаа эрх зүйн хэм хэмжээнүүдэд зайлшгүй тусгалаа олсон байх ёстой. Гэвч хэм хэмжээгээр илэрхийлэгдэх энэхүү эрх маань эрх зүйн өөр хэм хэмжээгээр илэрхийлэгдэх хүний бусад эрхтэй зөрчилдөж болно. Харин эрх зүйт ёс бүхий ардчилсан төрийн зорилго нь эрх зүйн хэм хэмжээнүүдийн хооронд зөрчил үүсэхээс хамгаалж байх ёстой. Учир нь үндсэн хуульт төрийн тогтолцоонд янз бүрийн шатны байгууллагаас эрх зүйн хэм хэмжээ гаргах эрхтэй байх тул, эрх зүйн нэгдмэл байдлыг эрх зүйн хэм хэмжээний босоо тэнхлэг бүхий хэм хэмжээний шатлал нэвтрүүлэх замаар хангадаг. Өөрөөр хэлбэл, доод шатны хэм хэмжээ нь дээд шатны хэм

хэмжээтэй зөрчилдөхийг хориглодог. Хэрэв зөрчилдсөн тохиолдолд доод шатны хэм хэмжээ нь хууль бус болдог. Тэгвэл үхэх эрх суурь хэм хэмжээ байх ёстой юу? эсхүл доод шатны хэм хэмжээ байх ёстой юу? гэсэн асуулт зүй ёсоор урган гарна. Бид суурь хэм хэмжээ байх ёстой гэж хариулах байна. Яагаад гэвэл, үндсэн хуульт ёсны онолоор төр нь жам ёсны эрхийг заавал суурь хэм хэмжээгээр баталгаажуулж, хамгаалах үүрэгтэй. Тиймээс үхэх эрхийг жам ёсны эрх болохын хувьд Үндсэн хуулиар хамгаалах нь либертари үзлийн үүднээс ч тэр, хууль зүйн шинжлэх ухааны хувьд ч зөвтгөгдөх хангалттай үндэслэл болно. Учир нь Үндсэн хуулиар тухайн үед оршин байгаа нөхцөл байдлыг тодорхойлдоггүй. Харин байх ёстой, бий болох ёстой нөхцөл байдлыг л тодорхойлдог гэдгийг санах хэрэгтэй. Иргэний үндсэн эрх нь эрх зүйн хэм хэмжээ болох хувьдаа нэг талаар тодорхой байж, нөгөө талаар шүүхэд хэрэглэгдэхүйц хууль зүйн агуулгатай байх ёстой. Үхэх эрх нь эрх зүйн хэм хэмжээ болох хувьдаа дээр дурдсан шинжүүдийг өөртөө бүрэн агуулдаг. Үүнийг тодруулах үүднээс дараахь жишээг татъя. Нэнси Крузаны хэрэг 1983 оны 1-р сарын 11-ний шөнө Нэнси Крузан Миссүригийн Элм Роудын замаар аялж яваад гэнэт жолоогоо алдан, хавцлын уруу машинтайгаа унаж осолджээ. Эмнэлэгт хүргэгдэх үедээ тэрээр орчин тойрноо мэдрэх ямар ч чадамжгүй, ухаан санаа нь гүн балартсан байдалд ирсэн ба сул амьсгаатай, зүрх нь бүдэг цохилж байжээ. Эмнэлгийн оношлогоогоор Нэнси тархиндаа маш хүнд гэмтэлтэй бөгөөд тархины хүчилтөрөгчийн дутагдалд орсон гэсэн дүгнэлт гарчээ. Хүний тархи 6 минутын турш хүчилтөрөгчгүй орчинд байвал дутагдалд орж, тархины үйл ажиллагаа хэвийн ажиллах боломжоо дахин сэргээгдэхээргүйгээр алддаг байна. Нэнсигийн хувьд 12-14 минутын турш хүчилтөрөгчгүй байжээ. Тэрээр өөрийн эрх зүйн чадамжаа бүрэн алдсан юм. Нэнсигийн дотоод эрхнүүд нь зөвхөн тодорхой хоол тэжээлийн зүйлсийг боловсруулах чадвартай

байсан бөгөөд түүний нөхрийн зөвшөөрснөөр эмнэлгийн зүгээс түүнд мэс засал хийж, гуурсан тэжээлийн системийг байрлуулжээ. Цаашид түүнд орчин үеийн анагаахын шинжлэх ухааны хамгийн шилдэг эмчилгээг хийж, нөхөн сэргээх бүхий л аргыг хэрэглэсэн боловч нааштай үр дүн гараагүй байна. Иймээс хэрэг гарсанаас 7 жилийн дараа буюу 1990 онд түүний эцэг, эх, асран хамгаалагчийн зүгээс шүүхээс охиндоо үхэх эрхээ эдлэх боломжийг олгохыг хүсчээ. 1. Нэнси үхэх эрхтэй юу? 2. Түүний эцэг, эх, хууль ёсны асран хамгаалагч шүүхэд ийм хүсэлт гаргах эрхтэй юу? Зөвхөн амьдрал тэтгэгч системийн нөлөөгөөр амьд байгаа, эдгэрэх найдваргүй болсон хүмүүсийн амьдралыг АНУ-ын Нью Жэрси муж улсын шүүхээс “Ургамлан амьдрал” гэж тодорхойлсон байдаг. Харин Нэнсигийн хувьд “хүсээгүй эмчилгээ” гэдэг бол зөвхөн бие махбодийн хувьд үхэх үйл явцыг нь удаашруулж буй хэрэг. Тиймээс түүн шиг амьдралтай хүмүүсийн хувьд үхэх эрх гэдэг бол амьд явах, өмчтэй байх эрхээс ч чухал юм. Дэвид Хьюмын хэлсэнчлэн хүн бол ямар ч тохиолдолд ургамал, амьтнаас илүү тэнгэрлэг, ариун байж чаддагт түүний үнэ цэнэ оршдог. Тиймээс ургамлан амьдралтай хүмүүсийн үхэх эрхийг нийтээр хүлээн зөвшөөрөх нь эрх зүйд нийцсэн, ёс суртахуунлаг зүйл юм. Учир нь орчин үеийн жам ёсны эрх зүйн онолоор ёс суртахуун нь хууль ёсны үндсэн нөхцөл учраас эрх зүй ба ёс суртахуун хоёр нь салшгүй холбоотой. Хэдийгээр тэр холбоо магад таамаглаж буйгаас тийм ч ган бөх биш ч гэсэн “эрх зүйг танин мэдэх нь ёс суртахууны ойлголтоос эхэлдэг” гэж үздэг. Үхэх эрхийг хориглосон хууль байвал тэр нь ёс суртахуунд нийцэхгүй төдийгүй, угаас эрх зүй болж чадахгүй. Учир нь эрх зүй ёс суртахууны үүднээс хүний эрхийг хамгаалж, нийтийн сайн сайхныг хөхүүлэн дэмжих замаар нийгмийн шударга ёсонд тэмүүлэх ёстой байдаг. Дараагийн нэг чухал асуудал бол ургамлан амьдралтай хүмүүс Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан энэхүү эрхээ хэрхэн эдлэх тухай асуудал

ҮЗЭЛ БОДОЛ юм. Учир нь эдгээр хүмүүс өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг ойлгох чадваргүй болсон байдаг. Гэхдээ энэ нь эрх эдлэхгүй гэсэн үг биш ээ. Үндсэн хуульт ёсны онолоор хүн бүр эрх зүйн этгээд байдаг. Үүний зэрэгцээ хууль зүйн шинжлэх ухаанд өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг ойлгож, ухамсарлах чадваргүй болсон хүмүүсийн эрхийг хамгаалах механизм байдаг. Үүнд: • Бага насны хүүхэд, насанд хүрээгүйчүүдийг тэдний эцэг, эх, хууль ёсны асран хамгаалагч нь эрх зүйн харилцаанд бүрэн болон хэсэгчлэн төлөөлөх эрхтэй байдаг; • Төрөлхийн болон олдмол сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийг тэдний хууль ёсны төлөөлөгч нь эрх зүйн харилцаанд бүрэн төлөөлөх эрхтэй байдаг; Ургамлан амьдралтай хүмүүсийн хувьд өөрийн хүсээгүй эмчилгээнээс татгалзах эрхтэй бөгөөд энэхүү эрхээ өөрсдийн эцэг, эх, хууль ёсны асран хамгаалагчаар дамжуулан эдлэнэ. Учир нь ийм нөхцөл байдалд орсон хүмүүсийн хувьд тэдний хүсэл зоригийг хамгийн сайн, үндэслэлтэй мэдэх хүмүүс бол тэдний эцэг, эх, асран хамгаалагч юм. Үүнээс үүдэн дараахь хууль зүйн ойлголтууд үүсдэг. 1. Ургамлан амьдралтай өвчтөн өөрийн хууль ёсны асран хамгаалагчтай байх эрхтэй; 2. Түүний хууль ёсны асран хамгаалагчийн гаргасан хуульд нийцсэн шийдвэр ямар нэг хязгаарлалтгүйгээр биелэгдэх боломжийг төр хангах үүрэгтэй; Үхэх эрх – эрх зүйт төрийн зарчим болох нь Үхэх эрх нь хэм хэмжээний зэрэгцээ эрх зүйт төрийн зарчмуудад тусгалаа олсон байх ёстой. Харин эрх зүйн хэм хэмжээ ба зарчмын хоорондын ялгааны тухай асуудал бол логикийн асуудал юм. Эдгээрийн аль аль нь хэргийн тодорхой нөхцөл байдалд тохирон мөрдөгдөх ёстой хүрээ хязгаар, стандартыг тогтоож өгдөг боловч, тус тусын чиглэлээр бие биеэс ялгагдана. Тухайн тохиолдолд нийцэж тохирохгүй байвал эрх зүйн хэм хэмжээ нэг бол хэрэглэгдэж, үгүй бол үл хэрэглэгдэнэ. Үүнээс үүдэн эрх зүйн хэм хэмжээ нь урьдчилан тодорхойлсон шийдвэрийг агуулж байдаг. Харин эрх зүйн зарчмууд нь шийдвэр гаргах үндсэн чиглэлийг

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ҮЗЭЛ VIEW БОДОЛ POINT тодорхойлдог. Германы үндсэн хуулийн эрх зүйч Герхард Роберс “Суурь хэм хэмжээнд үндсэн хуулийн эхэнд бичигддэг иргэний үндсэн эрхүүд хамаарна” гэжээ. Тиймээс эдгээр эрхүүдийг ямар ч үед хориглох болон хязгаарлахыг соёлт хүн төрөлхтөн хүлээн зөвшөөрдөггүй. Үүнийг үндсэн хуульт ёсны “үндсэн зарчим” гэж томъёолдог. Учир нь иргэний үндсэн эрхийг хангаж, хамгаалж байх ёстой эрх зүйн хэм хэмжээнүүд үндсэн хуульт ёсны зарчмуудаар угсрагддаг. Тиймээс орчин үед “Үндсэн хуулийг иргэний үндсэн эрхийн бүхий л асуудлыг үүрд мөнхийн болгон баталгаажуулж өгсөн хэм хэмжээнүүдийн оргил, ардчилсан эрх зүйт ёсны суурь зарчмуудын бүрдэл” гэж ойлгодог болсон. Үндсэн хуульт ёсны онолоор ч тэр, либертари үзлээр ч тэр “үхэх эрх” нь хүний Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан “амьд явах эрх”-тэй зөрчилдөж байна гэж үзэх эрх зүйн үндэслэл байх ёсгүй. Тодруулбал, амьд явах эрх ч гэсэн эрх зүйн нэг суурь хэм хэмжээ, үхэх эрх ч мөн адил. Харин энэ хоёрын аль нь ямар тохиолдолд хэрэглэгдэх өөрөөр хэлбэл, давуу хүчин чадалтай хэм хэмжээ болохыг эрх зүйт төрийн зарчим шийддэг. Тухайн хүн өөрийн үйлдлийг ухамсарлах чадваргүй, эдгэрэх ямар ч найдваргүй болж, цаашид ургамлан амьдралаар амьдрах болсон тэр байдал нь түүний амьд явах эрх үхэх эрхээр хязгаарлагдах хууль зүйн факт болно. Үүнээс бусад бүх нөхцөлд хүн бүр амьд явах эрхээр хангагдсан байх ёстой. Харин нийтлэг ашиг сонирхлыг хамгаалахын тулд үхэх эрхийг хязгаарлах ёстой юу? Үүнийг тодруулах үүднээс нэг жишээ татъя. Карен Эн Куоланы хэрэг 22 настай, “ургамлан амьдрал”-тай Карен Эн Куоланы эцэг Мужаас охиныхоо “амьдрал тэтгэгч” нэмэлт бүх төхөөрөмжийг салгахыг шаардаж байлаа. Нью Жэрсигийн шүүх “охин дахин хэзээ ч хэвийн хүн шиг өөрөө өөрийгөө авч явж чадахгүй” гэж үзээд эцгийнх нь хүсэлтийг зөвшөөрчээ. Шүүхийн шийдвэрийн үндэслэгээнээс… Энэхүү хэргийн онцгой нөхцөл байдал нь үндсэн хуулин дахь хүний үндсэн эрхийн асуудлыг хөндөж байна. Уг хэрэг дэхь төрийн үүрэг нь нэг талаар хувь хүний эрхийг хамгаалах, нөгөө талаар мэргэжлийнхээ дагуу хамгийн зөв гэж үзсэн эмчилгээгээ хийх эмч нарын эрхийг хамгаалахад оршино. Эмч нар Карены хиймэл амьсгааг салгах нь эмч хүний мэргэжлийн үйл ажилгаанд харшилна гэж үзсэн бол нэхэмжлэгчид(зарга үүсгэгч тал) Карены эмчилгээний үйл явц нь өвчнийг эдгээх буюу нөхцөл байдлыг дээрдүүлж чадахгүй ердөө л бие махбодийн үхэх үйл явцыг нь удаашруулах хэмжээнд байна гэжээ. Тиймээс Шүүх хэдийгээр эмнэлгийн зүгээс хүнд эсэргүүцэлтэй тулгарсан ч өвчтөн болон түүний асран хамгаалагчийн хүсэл сонирхлыг давуу байдлаар үнэлэх ёстой гэж үзсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, өвчтөний биеийн байдал доройтон эдгэрэх найдвараа алдах тусам нийтлэг ашиг сонирхлын хууль зүйн үр нөлөө буурч, хувь хүний ашиг сонирхол өсөн нэмэгддэг гэсэн үг. Энэ нь нэг талаас нийтлэг ашиг сонирхол нөгөө талаас хувийн ашиг сонирхолыг хамгаалсан хоёр эрх зүйн хэм хэмжээ нэг цэг дээр мөргөлдсөн тохиолдолд хувь хүний ашиг сонирхлыг хамгаалсан хэм хэмжээ нь давуу хүчин чадалтай гэсэн эрх зүйт төрийн зарчим үйлчилж байна. Тэгэхлээр, ургамлан амьдралтай хүмүүст үхэх эрхээ хуулийн дагуу эдлэх боломжийг олгож буй тэдний эцэг, эх, хууль ёсны асран хамгаалагч, түүнд нь тусалсан эмч, эмнэлэгийн ажилтныг эрүүл саруул хүнийг амиа хорлоход хүргэсэн этгээд, хуулиар зөвшөөрснөөс бусад нөхцөлд үр хөндсөн эмч, эмнэлэгийн ажилтантай адилтгаж болохгүй юм. Хэрэв Карен хүсээгүй эмчилгээ хийлгэх үгүйгээ өөрөө бие даан шийдэх чадвартай, ухамсартай байсан бол түүнийг шүүх хуулийн дагуу шийдвэрлэхэд тийм ч төвөгтэй биш байхсан. Харин өөрийн хүсэл зоригийг илэрхийлэх чадваргүй болсон хөөрхий эмэгтэй өөрийн эцэг, эх, асран хамгаалагчийнхаа туслалцаатайгаар жам ёсны эрхээ хуулийн дагуу эдлэх ёстой гэж бид үзэж байна. Үхэх эрхийн хүрээ хязгаар Бидний тайлбарлаж буй үхэх эрх бол эхийн хэвлийд бүрэлдэж буй урагт хамаарахгүй, хэн нэгний хавчлага шахалтаар амиа хорлож байгаа хүмүүст ч хамаарахгүй. Харин үндсэн хуулиар хамгаалагдсан өөрийн амьд явах эрхийг зүй ёсоор эдлэх чадамжгүй болсон, эдгэрэх найдваргүй, ургамлан амьдралтай тэр хүмүүст л хамаатай гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Үхэх эрх нь хүний үндсэн эрхийн нэг салшгүй бүрдэл хэсэг болох тухай өмнө өгүүлсэн билээ. Энэхүү эрхийг тухайн тодорхой тохиолдолд нийт үндэстний ашиг сонирхолд харшилж байна хэмээн шүүхээс зайлшгүй давуу байдлаар хандахаас өөр аргагүй болсоноос бусад бүх тохиолдолд хязгаарлаж үл болно. Энэ нь уг эрхийг хязгаарлах цорын ганц хууль зүйн үндэслэл юм. Дүгнэлт Бид одоо эрүүл саруул сайхан амьдарч байна. Магадгүй 20 эсхүл 30 жилийн дараа ингэж амьдарна гэдэг нэлээд эргэлзээтэй санагдана. Тиймээс бид амьд явах, өмчтэй байх, халдашгүй дархан байх эрхийг хүлээн зөвшөөрч хамгаалдаг шигээ хувь хүний үхэх эрхийг ч бас хүлээн зөвшөөрч, хамгаалах ёстой боллоо. Энэхүү эрхийг бид жам ёсны болохыг хүлээн зөвшөөрч, эрх зүйт төрийн нэг гол зарчим болгон тунхагласанаар өөрсдийгөө өвс ургамал хийгээд адгуус амьтнаас ялгаатай гэдгээ бурхан тэнгэрийн өмнө дахин нотолж буй хэрэг.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ҮЗЭЛ БОДОЛ

ТЭГШ ЭРХИЙН ЗАРЧИМД ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ЭРХ ЗҮЙТ ЁСНЫ ҮҮДНЭЭС ХАНДАХ НЬ (Хууль зүйн шинжлэх ухааны ерөнхий онолын асуудалд)

М.Батсуурь(докторант) МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн багш

Удиртгал 1992 оны Монгол Улсын үндсэн хуулинд “эрх чөлөө”-ний зарчимтай зэрэгцэн орж ирсэн зүйл бол “тэгш эрх”-ийн зарчим юм. Өнгөрсөн нийгэмд магадгүй хамгийн тод сонсогдож, хэрэгжүүлэхийг эрмэлзэж байсан энэ уриа нь яагаад орчин үеийн “либерал” гэх үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалын нэг болон тунхаглагдсанд гайхахгүй байхын аргагүй. “Тэгш эрх байгаа газар эрх чөлөө хүнийсгэгддэг” гэсэн үгсийг урьд нь олонтаа анзаарч байсан учир энэ нь тун ч хачирхалтай санагдаж билээ. Тиймээс тэгш эрх, эрх чөлөө хоёр хоорондоо зохицдог уу, эсхүл бие биеэ үгүйсгэдэг үү? Тэгш эрхийг бид ямар агуулгаар ойлгох ёстой вэ? гэсэн асуултуудад хариу эрэх нь өгүүллийн маань үндсэн зорилго болох нь. Эдгээр асуултад хариулахын өмнө “орчин үеийн сэтгэлгээ, орчин үеийн асуудлууд гэдэг нь сонгодог сэтгэгчдийн бидний зүг чулуудсан шинэ шинэ гэрэл гэгээ, оюун бодлыг дахин тунгаах, сөхөн тавих явдал билээ” гэсэн М.Фрееманы үгийг үндэслэн “тэгш эрх”-ийн үзэл санааны хөгжлөөс асуудлаа хөндөх нь зүйтэй хэмээн үзлээ. Тэгш эрхийн үзэл санаа Тэгш эрхийн тухай үзэл санаа нь зөвхөн эрх зүйн бус, улс төр, ёс суртахууны онолын байнга анхаарлын төвд байдаг, энгийн юм шиг атлаа хамгийн ярвигтай ойлголтуудын нэг юм. Тэрээр өргөн утгаараа шударга ёсны ойлголттой дүйдэг бөгөөд энэ нь нэлээд эртнээс улбаатай болохыг бид эртний сэтгэгчдийн бичиж үлдээсэн зүйлсээс харж болно. Тухайлбал, Аристотель “шударга ёс буюу тэгш эрх гэдэг нь адил тэгш хүмүүст адил тэгш хандах, адил тэгш бус хүмүүст адил бусаар хандахыг хэлнэ” хэмээн тэмдэглэсэн бөгөөд түүний үлдээсэн энэ шударга ёсны ойлголтыг бид задлан хөгжүүлсээр л байгаа билээ. Түүний тодорхойлолтоос бид тэгш эрхийн хоёр үндсэн санааг гарган авдаг бөгөөд нэгдүгээрт, тэгш эрхийг цэвэр формаль буюу хэлбэрийн агуулгаар тайлбарладаг. Үүнийг хуульч Цицерогийн “Хүн бүр ижил авьяас чадваргүйгээс хойш баялгийг тэгшитгэх нь хүсэм зүйл биш, харин ядахад иргэдийн дунд хуулийн тэгш эрх олгох ёстой” хэмээн томъёолсноос мөн харж болно. Энэ зарчим нь хувь хүний бодит байдал руу төдийлөн халддаггүй учир хожим либерал үзэл санааг баримтлагчдын гол уриа болсон юм. АНУ-ын

Үндсэн хуулийн эцэг хэмээн нэрлэгддэг Т.Жефферсон “хүн бүр тэгш эрхтэй байхаар бүтээгдсэн” хэмээн тэмдэглэж байсан. Тэгээд энэ санаагаа орчин үеийн үндсэн хуулиудын охь дээж нь болсон АНУ-ын Тусгаар тогтнолын тунхагт “Бурхан хүн бүрд амьдрал, эрх чөлөө, аз жаргал руу тэмүүлэх халдашгүй дархан эрхийг заяасан” гэсэн байдлаар буулгасан. Тэгэхлээр бид эндээс юу ойлгож болох вэ? Юуны түрүүнд хүн бүр бурхны өмнө адил тэгш эрхтэй гэсэн тунхагийн санаа нь цэвэр хуулийн хийгээд ёс суртахууны агуулгатай бөгөөд хүн бүрийн адил бишийг хуулийн тусламжтайгаар адил хамгаалах тухай асуудал мөн. Хүмүүсийн зарим нь төрд ажиллан, эх орныхоо төлөө зүтгэхийг нэр төрийн хэрэг гэж бодож байхад зарим нь зүгээр л бусдад саад болохгүй, өөрийнхөө зам мөрөөр амьдрахыг эрмэлзэж байдаг. Тиймээс өөр өөр хувь заяа, хүсэл зорилгодоо хөтлөгдөх хүмүүст хэн нэгний хүслийг тулгаж болохгүй. Төрийн үүрэг бол хувь хүний энэ эрхийг тухайн нийтлэгийн олонхи хийгээд гадны заналхийллээс хамгаалахад оршино гэсэн санаа гарч буй юм. Үүнийг бид тэгш боломж хэмээн тэмдэглэдэг бөгөөд Францын хувьсгалын үед гарсан “Une Carriere ouverte aux les talents” буюу авьяас байвал зам нээлттэй гэсэн хэллэгэтэй зүйрлэн илэрхийлж болно. Хүн бүр бурхнаас заяасан авьяас чадвартай бөгөөд түүнийгээ нээн хөгжүүлж, түүгээрээ амьдрах боломж нь бүгдэд адил байх ёстой бөгөөд хүний энэ чадавхиас өөр буюу үндэс угсаа, арьсны өнгө, хүйс зэрэг байгалийн болон нийгмийн байдал, шашин шүтлэг, хөрөнгө чинээ, албан тушаал зэрэг нийгмийн шинжийн аль ч түүний өмнөх тэр бололцоог тодорхойлох учиргүй. Тиймээс тэгш боломжийн зарчим нь өөрийн хувь заяагаа сонгох эрхийг хувь хүнд өөрт найдан үлдээдэг учир эрх чөлөөтэй зөрчилддөггүй, харин ч түүний тодорхойлолтын нэгэн хэсэг хэмээн тэмдэглэдэг. Аливаа сонголт хийх боломжийг хувь хүнд өөрт нь үлдээнэ гэдэг гайхамшигтай зүйл мөн. Гэхдээ тухайн эрх чөлөөгөө хэрэгжүүлэх чадвар нь бидэнд хэр зэрэг адил тэгш заяагдсан билээ гэдэг бол үүнээс дутуугүй анхаарал татах асуудал. Амьдрал хэзээд баян. “Байгал эх өөрийн бүтээлийн хэзээ ч давтдаггүй, ямарваа нэгэн юмыг хэзээ ч олноор нь, стандарт маягаар үйлдвэрлэдэггүй юм. Байгалийн урлангаас гарч ирсэн хүн бүр хосгүй өвөрмөц бодгаль чанарыг биедээ шингээсэн” хэмээн Л.Мизес ончтой хэлжээ. Тиймээс тэдгээрт адил тэгш боломж олгоод орхино гэдэг бол угтаа сонголт хийх боломж олгож буй хэрэг биш, харин тэдэнд тулгалт хийн дарангуйлж буй хэлбэр хэмээн үзэх хандлага ч байдаг. Чухамхүү үүнд тулгуурлан тэгш эрхийн өөр нэг агуулга буюу хоёр дахь санаа гарч ирж буй юм. Энэ нь эхлээд зүүн

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ҮЗЭЛ VIEW БОДОЛ POINT европод хүчтэй байснаа ХХ хоёрдугаар хагасаас эхлэн баруун европ, түүнчлэн атлантын далайг гатлан АНУ-д улам бүр дэлгэрэх болсон юм. Энэ бол шашин лугаа газар авсан тэгш байдлын буюу “Хүн бүр барианд тэгш орох ёстой” гэсэн бат итгэл үнэмшил бүхий үзэл байлаа. Тэгш эрхийн энэ зарчмын агуулга өмнөхөөс үндсээрээ ялгаатай. Энэ зарчмыг баримтлагчид нь тэгш бололцооны зарчим нь адил тэгш биш хүмүүст хийсвэр боломжийг олгодог бөгөөд энэ нь хэрэг дээрээ харгис шинжийг агуулдаг. Харин тэгш үр дүнгийн зарчим нь байгалаас өөр өөр төрсөн хүмүүст ялгамжтай хандан баялгийг тэгш хуваарилж, нийгэмд шударга ёсыг тогтоож чадна хэмээн үздэг. Тэгэхлээр, Аристотелийн тодорхойлолтын “тэгш бус хүмүүст тэгш бусаар хандана” гэсэнд тулгуурласан тэгш эрхийн хоёр дахь санаа нь эрх чөлөөний зарчимтай хэрхэн уялддаг вэ гэсэн асуудал гарна. Тэгш үр дүнгийн зарчим нь хамгийн товчоор “байгалийн алдаа”-г засварлахыг оролддог. Нийгмийн гишүүдийн тэгш бус байдлыг харгалзан баялгийг “тэгш” хуваарилахыг эрмэлздэг бөгөөд ингэхдээ төрийн үүргийг нэмэгдүүлж, хувь хүний эрх чөлөөг энэ хэмжээгээр хумидаг билээ. Тиймээс Джорж Оруэллийн ончтой хэлсэнчлэн “Бүгдээр тэгш эрхтэй, гэхдээ зарим нь илүү эрхтэй” гэсэнтэй адил учир үндсэн хуулийн суурь зарчим болох эрх чөлөөний зарчимтай зөрчилддөг. Тэгэхлээр, тэгш боломжийн санаа нь тэгш эрхийн зарчмын агуулгыг бүрэн илэрхийлж чаддагүй бол тэгш үр дүнгийн зарчим эрх чөлөөг үгүйсгэж байгааг бид илрүүлсэн. Энд тулгуурлан тэгш эрхийн зарчмын агуулгыг эрх чөлөөний зарчимтай хэрхэн уялдуулах вэ гэсэн асуудал үүсэх нь мэдээж. Үүнд хариулахын тулд бид Аристотелийн тодорхойлолтод бага зэрэг засвар хийх хэрэгтэй бөгөөд ингэхдээ эрх зүйт ёсны зарчмаас хөндөх тул түүнээс урьдаж эрх зүйт ёсны тухай авч үзье. Эрх зүйт ёс ба тэгш эрх Эрх зүйт ёсыг бид хамгийн товчоор “эрх чөлөөний баталгаа” хэмээн тодорхойлж болно. Чухамхүү хараат бус, бие даасан бөгөөд шударга процедурт захирагдсан шүүхээр хамгаалуулсан жинхэнэ бат бэх хуулийн тогтолцоо байж гэмээж нь эрх чөлөө хийсвэр бус, бодит байж чаддагсан. Гэхдээ энэ хуулийн тогтолцоо нь өөрийн гажих ёсгүй дүрэмд захирагдах бөгөөд энэ утгаар нь англи хэлнээ Rule of Law буюу утгачилбал “хуулийн дүрэм буюу хуулийг өөрийг нь дүрэмтэй байлгах үзэл санаа” мөн. Харин өөрийн дүрэмдээ захирагдахгүй, ямарваа нэгэн эрх мэдэлтний дурд зоргоос ангижирч чадаагүй нөхцөлд түүнийг эрх зүйт ёс хэмээдэггүй, харин “хууль ёсны”, “хуулийн дагуу байна”(Rule by Law) хэмээх зарчмаар илэрхийлдэг бөгөөд энэ

нь социалист хийгээд нацист эрх зүйн тогтолцоонд ч байдаг билээ. Эрх зүйт ёсны эдгээр дүрэм буюу шалгуур нь агуулгын ба хэлбэрийн идеалын түвшинд задарч тайлбарлагдах ба үндсэн судалгаандаа хөтлөгдөн энд ганцхан шалгуурыг л хөндье. Энэ бол эрх зүйн хэм хэмжээ нийтлэг нөхцлөөр илрэх зарчим юм. Энэ зарчмыг мөн ерөнхий хийсвэр байх хэмээн тодорхойлж болно. Тодруулбал, эрх зүйн хэм хэмжээ эрх мэдэлтнүүд хийгээд иргэний аль аль нь тодорхой нөхцөл байдал үүссэн үед хэрхэхийг урьдаас тодорхойлдог. Эдгээр хэм хэмжээг урьдаас ерөнхий байдлаар томъёолсон байх бөгөөд тодорхой цаг хугацаа, газар, тодорхой хүмүүсийг заагаагүй, гагцхүү хүн бүрт тохиолдож болох нөхцлийг өгүүлсэн байна. Засаг төр тийм нөхцөл тэгж ажиллана, эсхүл иргэдээс тодорхой зан үйл шаардана гэдгийг мэдэж байх нь ямар нэгэн төлөвлөгөө зохиож буй хэн бүхэнд хэрэгтэй. Угтаа хэм хэмжээ нь тэдгээрийг туйлын олон янзын хүн туйлын олон янзын зорилгод, урьдаас мэдэхийн аргагүй янз бүрийн нөхцөл байдалд хэрэглэж болно гэсэн утгаар дан багаж хэрэгслийн шинжтэй байна. Тэгээд хэм хэмжээг хэрэглэсний үр дүнд юу болох вэ, ямар хүмүүст ашигтай байх вэ гэдгийг бид үнэхээр мэдэхгүй учир уг дүрмийг аль болохуйц хэн бүхэнд ашигтай, аль болох нийтлэг шинжтэй томъёолох хэрэгтэй болно. Хэм хэмжээг хэрэглэх зорилго, хүмүүсийг төдийгүй энэ хэм хэмжээний тогтолцооны үр дүнгийн талаар юу ч мэдэхгүй байх нь энэ зарчмын гол агуулга юм. Харин одоо энэ зарчмын агуулга нь тэгш эрхийн зарчимд хэрхэн нөлөөлөх тухай асуудалд анхаарлаа хандуулъя. Үүнийг тулд эргээд Аристотелийн тодорхойлолтоо сөхөх хэрэгтэй боллоо. Түүний тодорхойлолт нь тэгш эрхийн зарчмын үндсэн санааг гаргасан боловч эрх зүйт ёстой уялдуулахын тулд түүнд багахан хэмжээний засвар хийх хэрэгтэй. Тодруулбал, “тэгш бус хүмүүст тэгш бус хандах” гэсэн нь нөхцөл заах биш, харин тодорхой субъектэд чиглэсэн учир эрх зүйт ёс, цаашилбал эрх чөлөөний зарчимтай зөрчилдөж байгаа юм. Тиймээс түүний тодорхойлолтод байгаа тодорхой субъектэд хандуулан хэрэглэх боломжтой санааг нөхцөл байдлаар солих аваас тэгш эрхийн зарчмын агуулга тодрох юм. Ингэхлээр, “ямар нөхцөлд тэгш хандахыг шаардаж байна, тэр нөхцөлд тэгш хандах, харин ямар нөхцөл байдал тэгш бус хандахыг шаардаж байна, тэр нөхцөлд тэгш бус хандах нь тэгш эрх буюу шударга ёс” гэсэн санаа гарч байна. Гэхдээ зарчмын эхний агуулга нь тэгш эрхийн зарчмын үндсэн санаа бөгөөд хоёрдахь санаагаа хөтлөж, түүнийг захирах шинжтэй. Харин хоёр дахийг хэрэглэхийн тулд зайлшгүй үндэслэлтэй байх ёстой бөгөөд эс бөгөөс

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

тэгш үр дүнгийн зарчим адил эрх чөлөөг үгүйсгэх аюултай. Нөхцөл байдал нь өөрөө мөн хийсвэр агуулгаар тайлбарлагдах боломжтой учир тэгш эрхийн зарчмыг хоёрдахь агуулгаар хэрэглэхдээ үндсэн эхний агуулгыг зөрчихгүй, гагцхүү хэрэглэх зайлшгүй тохиолдлыг суурь болгоно гэсэн үг. Эдгээр санааг тодорхой болгох үүднээс хуулийн зарим жишээ татах нь зүйтэй. Тэгш эрх ба эрх зүйн хэм хэмжээ Хэзээ нэгэн цагт эрх зүйн асуудлууд бидний анхаарлыг татахаа больвол магадгүй шударга ёсны үзэл санаа нь хэрэг дээрээ бодит бие даасан бөгөөд бүх нийтийн болсон байх үед биз ээ” хэмээн George P. Fletcher гайхалтай хэлсэн байдаг. Тэгш эрхийн зарчим нь эрх зүйн үзэл баримтлалын хүрээнд хамгийн түрүүнд хуваарилах шударга ёсны агуулгатай давхцан эрх чөлөөний зарчимтай уялддаг. Түүний агуулгыг профессор Р.Нозик дараахь байдлаар тайлбарлажээ. Үүнд: 1. Одоо байгаа зүйлээ эзэмших зүй ёсны зарчимд тохирсон зүйлий хүн эзэмших эрхтэй (адил тэгш эрхтэй байх) 2. Хэн нэгний шилжүүлэн өгсөн зүйлийг л эзэмших зүй ёсны зарчимд тохирсон зүйлийг хүн эзэмших эрхтэй (тухайлбал, өмчлөх эрх) 3. Дээрхи хоёр зарчимд тохироогүй зүйлийг хүн эзэмших эрхгүй. Эрх зүйн хэм хэмжээний хувьд хуваарилах шударга ёс нь “хүн бүр адил эрх чөлөөтэй байна” гэсэн үндсэн зарчмаар баталгааждаг. Харин эрх чөлөө бол хамгийн товчдоо сонголт, үүрэг, хариуцлага гурвын нэгдэл мөн. Өөрийн оюундаа тулгуурлан сонголт хийх боломжтой байж, тэрхүү сонголтын үр дүнд бий болох үүргээ хүлээн, бусдын энэ эрх чөлөөнд хариуцлагатай байх тухай сургааль юм. Энэ утгаараа эрх чөлөө хувь хүнээс оюуны хөгжлийн тодорхой үе шатыг шаардаж, хэрэв тухайн нөхцөл байдал бий болоогүй бол эрх чөлөөний зарчим хязгаартайгаар хуваарилагдана гэсэн үг. Тодруулах үүднээс Монгол улсын Үндсэн хуулийн 14 зүйлийн 2-т заасан “Хүнийг ... нас...-аар ялгаварлан гадуурхаж үл болно” гэснийг зарим эрх чөлөөний зарчимтай холбон авч үзье. Тухайлбал, амьд явах эрх чөлөө нь төрснөөс эхлээд жамаараа үхтэл (энд цаазаар авах ялыг түр орхиё) аль ч насны хүнд эдлэх зүй ёсны эрх чөлөө нь байдаг бол бусаддай эрх зүйн харилцаанд орон эд хөрөнгийн эрх эдэлж, үүрэг хүлээх эрх чөлөө нь тухайн хүний биологийн байдлыг харгалзан хязгаартайгаар хуваарилагддаг. Тиймээс эрх зүйн хувьд эдгээр боломжийг заримдаг, хэсэгчилсэн, бүрэн бус хэмээн ялгаатай авч үздэг билээ. Эхний тохиолдолд хүмүүсийн нас хэд байх нь чухал биш, хүн л мөн бол амьд явах эрхтэй гэсэн агуулгатай буюу нөхцөл

ҮЗЭЛ БОДОЛ байдал ижил хандахыг шаардаж байгаа учир тэгш эрхийн зарчим эхний агуулгаараа хэрэгжиж байгаа болно. Харин удаах тохиолдолд нөхцөл байдал бус нас нь тухайн харилцаанд өөрөөр хандахыг шаардаж байгаа учир ялгаатай хандах нь шударга ёс болж байна. Энэ утгаараа бид эрх зүйн чадамжгүй, эсхүл эрх зүйн заримдаг чадамжтай этгээд эрх зүйн бүрэн чадамжтай этгээдтэй томоохон өмч хөрөнгөтэй холбоотой гэрээний харилцааны орохыг шударга бус хэмээн үзэж, эрх зүйн анхны байдалд харилцааг сэргээхийг эрмэлздэгсэн . Гэхдээ ялгаатай хуваарилалт хийх агуулгаар тэгш эрхийн зарчмыг хэрэглэх нь зайлшгүй байх ёстой гэдгийг бид урьд тэмдэглэсэн билээ. Тухайлбал, хөдөлмөрлөх эрх нь манай улсын хууль тогтоомжид зааснаар эрэгтэй жаран нас, эмэгтэй бол тавин таван нас хүртэл (хэрвээ хүсвэл) байхаар заасан байдаг. Энэ тохиолдолд хүйсийн тэгш эрхийн асуудал хөндөгдөж байгаа бөгөөд хүйс нь хөдөлмөрлөх эрхийг “ялгаатай” хуваарилах үндэслэл болох уу гэдэг асуудал үүснэ. Зарим биеийн хүчний хөдөлмөр эрхэлдэг барилгачин, хүнд үйлдвэрийн ажилчны хувьд энэ нь байж болохоор асуудал мөн. Гэтэл оюуны хөдөлмөр эрхэлж байгаа багш, шүүгч зэрэг ажил эрхэлж буй хүмүүст хөдөлмөрлөх эрхийг хязгаарлаж буй энэ зохицуулалт нь хэр зэрэг зохимжтой вэ? Мэдээж эргэлзээтэй. Хөдөлмөрлөх эрхээ эдлэх насны дээд хязгаар нь энэ тохиолдолд хүйсээс биш, харин хөдөлмөрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж байна. Эхний нас заасан тохиолдол биений хүнд хүчир хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүст хамаарвал илүү зохимжтой бол харин оюуны хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн хөдөлмөрлөх эрхийн хугацаа илүү урт байх боломжтой. Тухайлбал, АНУ-д далан нас хүрсэн шүүгч өөрөө л хүсвэл тэтгэвэр тогтоолгодог бөгөөд хэрэв ингэвэл ажлын богиносгосон цаг буюу өдөрт 4 хүртэл цагаар ажиллан, хүнд хэргүүдийг шийдвэрлэдэг байдаг. Нөгөө талаас, шүүгч, багш зэрэг оюуны хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн бие тэнхээ, оюуны чадал зэрэг нь нас ахихын хирээр муудах биш, харин улам бүр арвижин тэлж байдагсан. Бид тэгш эрхийн зарчмын хоёр агуулгыг хуваарилах шударга ёстой холбон үзсэн бол одоо засварлах шударга ёстой холбон авч үзье. Засварлах шударга ёс нь энэхүү хуварилалтын шударга ёсны зарчим алдагдсан тохиолдолд түүнд хариу болж байдаг. Хэрэв хэн нэгэн этгээдийн эрх зөрчигдлөө хэмээн үзэх аваас энэ хуваариалалтын шударга ёсны зарчим эвдэгдэж байна гэсэн дохио мөн бөгөөд эрхийг сэргээх замаар шударга хуваарилалтыг анхны байдалд нь эргээд сэргээхэд засварлах шударга ёсны зарчим үйлчилнэ. Засварлах шударга ёсны үзэл баримтлал нь ретрибутив буюу шийтгэх, коммутатив буюу нөхөн сэргээх гэсэн хоёр агуулгаар тэгш эрхийн зарчимтай уялддаг бөгөөд бид энд ретрибутив шударга ёсыг тэгш эрхтэй уялдуулан авч үзнэ. Ретрибутив шударга ёсны үндсэн зарчим бол хуваарилах шударга ёсны эвдэгдсэн хэмжээгээр хариу барих явдал. Балар эртний эрх зүй дэх “талеоны зарчмууд” нь хүний нүдийг гэмтээсэн бол гэмт хэрэгтний нүдийг сохлох байдлаар хохирол, шийтгэл хоёрыг тэнцэтгэн, шударга ёсыг тогтооход оршиж байв. Германы сэтгэгч Г.Гегелийн “нийгмийн харилцааг ямар хэмжээгээр гэмтээсэн бол тухайн үйлдэл нийгмийн харилцааны анхдагч байдлыг үгүйсгэж байгаа хэлбэр бөгөөд үүнийг гагцхүү үгүйсгэх байдлаар сэргээх боломжтой гэсэн “үгүйсгэлийн үгүйсгэлийн хууль”-ийн санаа бол үүний тод илэрхийлэл мөн. Харин өнөө үед энэ нь эрх чөлөөний агуулгатай уялдан харьцангуй хүмүүнлэг шинжтэй болж, эрх чөлөөний анхдагч байдлыг сэргээхдээ гэмтээсэн хэмжээгээр хариу барих биш, харин нөхөн сэргээх агуулгыг илүүтэй тээж байна. Ретрибутив шударга ёс тэгш эрхтэй хэрхэн уялдаж буйг тодорхой жишээ авъя. Монгол улсын Эрүүгийн хуульд зааснаар онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн үед цаазаар авах ял шийтгэдэг. Гэхдээ уг хуулийн 53.4 зүйлд зааснаар “арван найман насанд хүрээгүй байхдаа гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд, түүнчлэн эмэгтэйчүүд, жаран нас хүрсэн эрэгтэй хүмүүст цаазаар авах ял оногдуулж болохгүй” хэмээжээ. Тэгэхлээр, эхний тохиолдолд буюу насанд хүрээгүй этгээд үйлдсэн бол насанд хүрсэн этгээдээс ялыг ялгамжтай хандан оноох нь тэгш эрхийн зарчимд тохирно. Учир нь насанд хүрээгүй этгээдэд бидний өмнө үзсэнээр хуваарилах шударга ёсны дагуу эрх чөлөө нь хязгаартай

хуваарилагдсан. Харин энд анхаарал татаж буй асуудал бол мөн л хүйсний асуудал юм. Хуулийн уг заалтыг өмөөрөгчид энэ бол хүмүүнлэг ёсны зарчим хэмээн тайлбарладаг. Хэрэв үнэхээр хүмүүнлэг ёсны зарчим мөн бол эрэгтэйчүүдийг өөрийн анхаарлын гадна орхидог хувьдаа илүү харгис шинжтэй болж таарна. Тиймээс энд хүйсний ялгаатай байдал гэхээсээ гэмт хэргийн мөн чанар, хор хохирол, үйлдсэн арга зэрэг нь ялыг ялгаатай оногдуулах үндэслэл чухамхүү тэгш эрхийн зарчимд илүүтэй нийцэх билээ. Дүгнэлт Өгүүллийн эхэнд бид тэгш эрхийн зарчмыг хэрхэн ойлгох талаар асуудал дэвшүүлсэн бөгөөд үүндээ эрх зүйт ёсны үүднээс хариулт эрсэн билээ. Эрх чөлөөний зарчимтай үл зөрчилдөх тэгш эрхийн санаа нь илүүтэй хуулийн буюу формаль агуулгаар илэрдэг болохыг хөндсөн. Тэгээд тэгш эрх бол эрх зүйн тэгш хуваарилалт хийх замаар эрх чөлөөг хангадаг эрх зүйт ёсны суурь зарчим болохыг олж илрүүлсэн. Тиймээс тэгш эрх нь эрх чөлөөтэй зөрчилдөх биш, харин түүний салшгүй хэсэг мөн хэмээн дүгнэж, өгүүллээ эцэслэе.

Ном зүй Гадаад хэл дээр 1. Freeman M.D.A. Lloyd’s Introduction to Jurisprudence. London., 2001. p. 15 2. Fletcher G.P. Basic Concept of Legal Thought. Оxford University Press. 1996. р. 79 Монгол хэл дээр 3. Батцэрэн Б. АНУ-д улс төртэй холбоотой асуудлыг шүүх шийдвэрлэдэггүй. Liberty сэтгүүл. № 1(001). УБ., 2006. 21 дэх тал. 4. Боаз Д. Либертарианизм. УБ., 2005. 89 дэх тал 5. Мизэс Л. Либерализм. УБ., 2004. 33 дахь тал. 6. Төр-од Л. АНУ, Франц, Энэтхэг, Герман, Өмнөд Африк болон Монгол улсын үндсэн хууль дахь тэгш эрхийн тухай заалтууд: харьцуулсан судалгаа. Гадаадын их дээд сургууль төгсөгчдийн эрдмийн бүтээлийн эмхтгэл. УБ., 2003. 74 дэх тал. 7. Фридман М., Фридман Р. Хувь заяагаа сонгох нь. УБ., 2001. 106 дахь тал 8. Хаек Ф.А. Боолчлогдох зам. УБ., 2004. 67 дахь тал 9. Шюнеманн Б. Эрүүгийн эрх зүйн хүмүүнлэг шинж чанар. ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газар байгуулагдсаны 10 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хуралд хэлэлцүүлсэн илтгэл. УБ., 2005 10. Монгол улсын Үндсэн хууль. 1992. 11. Монгол Улсын Иргэний хууль. 2002 12. Монгол улсын Эрүүгийн хууль. 2002

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

ҮЗЭЛ БОДОЛ

“New York Times”èéí ñóðâàëæëàã÷ À.Ì.Ðîçåíòàë ÀÍÓ äàõü õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã òîäîðõîéëñîí íü Àáå Ðîçåíòàë íü “New York Times” ñîíèíû ðåäàêòîðîîð 1977-1986 îíû õîîðîíä àæèëëàæ áàéñàí áà êîììóíèñò äýãëýìòýé Ïîëüø óëñààñ ñóðâàëæëàãà õèéñíèéõýý òºëºº òóñ îðíîîñ õººãäºæ áàéæýý. Òýðýýð õîæèì ñýòã¿¿ë÷äýä îëãîäîã íýð õ¿íä á¿õèé “Ïóëèòçåð” øàãíàëûã Ïîëüø óëñàä õèéñýí äýýðõ ñóðâàëæëàãààðàà õ¿ðòñýí þì. Àáå Ðîçåíòàë 1981 îíû 11 äóãààð ñàðûí 18-íä Ìåéíû “Êîëáè” êîëëåæèä áîëñîí áîîë÷ëîëûã ýñýðã¿¿öýã÷, ñýòã¿¿ë÷ Ýëàéæà Ïàðèø Ëàâæîé (ººðèéí àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÿâààä áóñäûí ãàðò àìü íàñàà àëäñàí òýðýýð òóñ ñóðãóóëèéí òºãñºã÷ áàéæýý)-ã äóðñàõ àðãà õýìæýýí äýýð äàðààõ ¿ãèéã õýëæýý. Òà á¿õýíä õýëýõ ¿ãýý áè íýãýí ñóðâàëæëàã÷ûí òóõàé áÿöõàí ò¿¿õýýð ýõë¿¿ëýõ ãýæ áàéíà. ªäºð á¿ð òýðýýð ãàäàãø ãàð÷, àæëàà ººðèéíõºº ìýäýæ áóé ãàíöõàí àðãààðàà ÿâóóëäàã áàéëàà. Õ¿ì¿¿ñýýñ òýäíèé àìüäðàë, àìüæèðãààíû áàéäàë, òºð çàñãèéí áîäëîãî, çàñãèéí ýðõ áàðèã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð þó áîäîæ, ÿìàð ñàíàëòàé áàéãààã àñóóí ñóðâàëæèëæ áàéâ. ªäºð á¿ð íèéòëýëýý áè÷èæ, õàðèí äàðàà íü òýðýýð á¿õ ãàð áè÷ìýëýý øàòààæ, óñòãàíà. Ýíý áîë ñýòã¿¿ë÷ õ¿íèé õóâüä èõ õàðàìñàëòàé ç¿éë. Òýð ºäðºº áè÷èæ àìæààã¿é ç¿éëýý ìàðòàæ áîëíî ãýäãýý îéëãîæ áàéñàí ÷ öàãäààãèéíõàí ò¿¿íèé áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýçýýä íýãæèõ ýðõòýé ãýäãèéã áàñ òýðýýð ñàéí ìýäýæ áàéëàà. Îëîí õ¿ì¿¿ñ òýð ñóðâàëæëàã÷òàé ¿íýíèé òàëààð ÿðèëöàõààð ç¿ðõýëäýãã¿é áàéñàí þì. Òýä ãàíöõàí ç¿éëýýñ ë àéöãààæ áàéëàà. Ýíý áîë òýäíèé íýðèéã ñàíààòàé áîëîí ñàíàìñàðã¿é ÿìàð íýã õýëáýðýýð ìýäýãäýíý ãýñýí áîëãîîìæëîë. Ñóðâàëæëàã÷ òýäíèé ýíý àéäàñ, áîëãîîìæëîëûã ìýäýæ áàéñàí òóë çààâàë ÿðèõûã øààðääàãã¿é áàéñàí. Ãýñýí õýäèé ÷ õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íòýé ÿðèëöàæ, ÿðèëöàõûã áàñ õ¿ñýæ áàéñàí þì. Òýä ººðñäèéí ìýäýæ áàéãàà áîëîâ÷ õýëæ ÷àääàãã¿é ¿íýíèéã õýëýõèéã õ¿ññýí. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä íýðèéã íü õýëýõã¿é ãýñýí ñýòã¿¿ë÷èéí ¿ãýíä òýä èòãýäýã áàéâ. Ãýâ÷ ýíý íü Çàñãèéí

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ãàçðûí ç¿ãýýñ àñàð èõ äàðàìòûã ò¿¿íä àâ÷èðñààð áàéñàí þì. Òýä ò¿¿íýýñ ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæóóäûíõ íü òàëààð òóëãàí àñóóæ, õàðèí òýðýýð þó ÷ õýëäýãã¿é áàéâ. Ò¿¿íèéã ºäºð á¿ð ìºðäºí ìºøãºæ, óòñûã íü ÷àãíàíà. Ìºí ãýðò íü íóóöààð ÷àãíàõ òºõººðºìæ ñóóëãàæ, àæëûí áàéðàíä íü íýãæëýã õ¿ðòýë õèéõ áîëëîî. Ýöýñò íü òýä “... Áèäíèé òóõàé äàõèí áè÷èæ áîëîõã¿é, ÿìàð ÷ ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõã¿é, ýõ îðîí ëóóãàà áóö” õýìýýí òóëãàæýý. Õàðèí ñýòã¿¿ë÷èéã ÿâàõàä ÿðèëöëàãàà ºã÷, ¿çýë áîäëîî õóâààëöàæ (òýäíèé íýðèéã íü õýëýýã¿é íóóöàëæ ÷àäñàí) áàéñàí òýð îëîí õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íä òàëàðõàí ñàðíàé öýöýã áýëýãëýæ, ¿íäýñíèé áààòðûí õýìæýýíä ¿äýí ãàðãàñàí þì. Òýðýýð õîæèì ýíý ¿éëñèéíõýý òºëºº øàãíàë õ¿ðòýë àâñàí áèëýý. Òýð ñóðâàëæëàã÷ áîë ìèíèé áèå. Ýíý ¿éë ÿâäàë êîììóíèñò äýãëýìòýé Ïîëüø óëñàä ºðíºñºí þì. Ìèíèé áèå àíõ óäàà áè÷ñýí ç¿éëèéíõýý òºëºº ø¿¿õ, öàãäààãààñ àéæ, òýìäýãëýë¿¿äýý óñòãàæ, øîðîíä îðîõîîñ ýìýýæ áàéñàí íü ýíý. Òèéì áîëîõîîð äàõèí õýçýý ÷ áè èéì òîòàëèòàð äýãëýìòýé óëñàä î÷èõã¿é ãýæ øèéäñýí. ªíººäºð áè “New York Times” cîíèíû ðåäàêòîðîîð àæèëëàæ áàéíà. 20 æèëèéí ºìíº Ïîëüø óëñàä ñóðâàëæëàãà õèéõ òýðõ¿¿ òîìèëîëòîî ýíý ë ñîíèíîîñ àíõ àâ÷ áàéñàí þì. Õàðèí îäîî èõ àæëûí õàæóóãààð ¿ðãýëæ ìèíèé öàã çàâèéã ¿ðæ, áîäîë ñàíààã ìèíü çîâîîæ áàéäàã òýð íýãýí àñóóäëààð áè òà á¿õýíòýé ÿðèëöàõûã õ¿ñýæ áàéíà. Ýíý áîë ìàíàéä ºíººäºð ñóðâàëæëàã÷èä ººðñäèéíõºº òýìäýãëýëèéã øàòààõ ¸ñòîé þó, òýä øîðîíä îðîõ óó, öàãäàà íàð ãýíýò íýãæëýã õèéõ áîëîìæ õýð áàéíà âý, öàãäààãûí ãàçàð áèäíèé ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã îëæ ìýäýõèéí òóëä íóóöààð óòàñ ÷àãíàõ óó ¸ñòîé þó, áèä øóäàðãà ¸ñ õýðõýí õýðýãæèæ áàéãàà òóõàé ìýäýýëëèéã õýâë¿¿ëýõ ýðõòýé þó, öàãäààãûí ãàçðààñ øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýý õýðõýí îëæ àâàõ âý? çýðýã àñóóäëóóä þì. ßàãààä ãýâýë ýíý áîë êîììóííèñò Ïîëüø áèø. Ýíý áîë Íüþ Éîðê.

ҮЗЭЛ VIEW БОДОЛ POINT Áè òà á¿õýíä ýíý á¿ãäèéã õýëýõäýý áèä òîòàëèòàð äýãëýìä îðîõ ãýæ áàéíà, Á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã óíàëàà ãýñýí óòãààð õýëæ áàéãàà þì áèø ø¿¿! Ýðõ ÷ºëººòýé õýâëýë ìýäýýëýëòýé áàéõ áóþó òîòàëèòàð äýãëýìä îðîõã¿é áàéõ, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã íóðàí óíàõã¿é áàéõûí áàòàëãàà áîëñîí òýðõ¿¿ õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº îðøèí òîãòíîõîä øààðäëàãàòàé ¿éë ÿâö íü “íóìàí òóëãóóð”-ò îðîîä áàéíà ãýäýã óòãààð õýëæ áàéãàà þì. Ýíý á¿õíèéã áèäíèé äàéñíóóä, ýñâýë ýðõ ÷ºëººíèé äàéñíóóä õèéãýýä áàéãàà þì áèø. Èéì òîõèîäîëä áèä òýäíèéã äàâàí äèéëýõ áàéñàí. ¯ã¿é ýý, áèä ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéã áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõýä òóñëàëöñàí òýðõ¿¿ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ áîëîîä “íóìàí òóëãóóð”-ò îðîîä áàéíà. Ìàíàé îðíû çàðèì õóóëü÷èä, ø¿¿ã÷èä, ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéí óëàìæëàëò ò¿íø¿¿ä áàéñàí òýðõ¿¿ ýðõýì õ¿íäýò õ¿ì¿¿ñýýñ òýð àþóë ¿¿äýëòýéã õýëýõ ãýñýí þì. ×ºëººò õýâëýëèéí äàéñàíä òîîöîãääîãã¿é õóóëü òîãòîîã÷èä áîëîí óëñ òºð÷äººñ ýíý á¿õýí ãàð÷ áàéíà. Àìåðèêèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº òýäíèé õ¿ññýí õýìæýýíýýñ äàâæ ãàð÷ áàéíà ãýæ òýä ¿çýæ áàéíà. Òýä õýâëýë ìýäýýëëèéíõíèéã, òîäîðõîé çàðèì íýã ìýäýýëëèéã õýâëýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà. Ýíý íü ìýäýýæ Times, Washington Post, Boston Globe çýðýã íýð õ¿íä á¿õèé ñîíèíãóóäàä õàìààðàëã¿é ãýæ õýëäýã. Òýäíèéõýýð áîë ÿìàð ÷ ¸ñ ç¿éã¿é, æóäàãã¿é øàð õýâëýë¿¿ä ýíý á¿õýíä áóðóóòàé ãýæ áàéíà. Áè ýäãýýð õýâëýë¿¿ä íü ¸ñ ç¿éã¿é, æóäàãã¿é áàéäàã ãýäýãòýé õýäèéãýýð ñàíàë íýãòýé áàéäàã ÷ ¯íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð íýìýëòýýð ýäãýýð á¿õ õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí ãýäãèéã ñàíóóëàõ ãýñýí þì. Õýäýí æèëèéí ºìíº þó áîëñíûã á¿ãäýýðýý ñàíàÿ. ªºðñäèéí ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæàà íóóñíûõ íü òºëºº õýäýí àðâàí ñóðâàëæëàã÷, ðåäàêòîðóóäûã øîðîíä õîðüæ áàéñíûã áèä ìýäíý. Áè Ïîëüø óëñàä áàéõäàà ìºí ë àäèë ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæàà íóóæ áàéñàí áºãººä Àìåðèêèéí àðä ò¿ìýí íàìàéã ¿¿íèé òºëºº ë ìàãòàæ áàéñàí. Ãýòýë ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæàà ìýäýýëýõã¿é áîë øîðîíä õîðèõ òóõàé øèéäâýð ãàðààä áàéíà. Ø¿¿õýýñ çàðèì ñîíèíû ðåäàêöèéí ãàçàðò íýãæëýã õèéõèéã çºâøººðñºí. Óëñ îðîí äàÿàð ìÿíãà ìÿíãàí òýìäýãëýë, áàðèìò áè÷ã¿¿äýýð ãýð÷¿¿ä ø¿¿õýä äóóäàãäàæ áàéíà. Ìàíàé ñîíèíû ãàçàðò ë ãýõýä õýäýí çóóí ìÿíãàí äîëëàðûí òîðãóóëü îíîãäñîí. Çàðèì æèæèã õýâëýë¿¿ä ø¿¿ã÷èéí øèéäâýðèéí äàãóó äàìïóóðàëä îðîõ õýìæýýíèé ºíäºð òîðãóóëèéí äîð àæèëëàæ áàéíà. Çàðèì ìóæ óëñóóäàä ìºðäºãäºæ áàéñàí ñóðâàëæëàã÷ûí ÷ºëººòýé àæèëëàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëñýí õóóëèóä íü ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààãààð õ¿÷èíã¿é áîëñîí. Îëîí ø¿¿ã÷èä õýâëýë ìýäýýëýëòýé õîëáîîòîé õýðãèéã ø¿¿õýýñ õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çàéëøã¿é ÷óõàë ¿å áîëæ, øóäàðãà ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýñýã áîëäîã ø¿¿õèéí óðüä÷èëñàí õýëýëö¿¿ëýãò îðóóëàõã¿é áàéæ áîëíî ãýñýí øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéíà. Çàðèì ø¿¿õ¿¿ä ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äîä õÿçãààð òîãòîîæ, ¿¿ãýýðýý õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí áîëîí îëîí íèéòèéã ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéíà. Öàãäààãèéíõàí ººðñääºº áàéãàà ìýäýýëëèéã õàìãààëàí õàòóó õóóëèéí õàíà áîñãîæ, èíãýñíýýðýý ¿éë àæèëëàãààãàà õàðüöàíãóé íóóö íºõöºëä ÿâóóëæ áàéíà. Îëîí õýðýã äýýð ø¿¿ã÷èä “óðüä÷èëñàí õîðèã” ãýäýã çàð÷ìûã áàðèìòëàõ áîëñîí áºãººä ¿¿ãýýðýý õýâëýë ìýäýýëëèéíõíèé õýâëýõ ¸ñòîé ãýñýí ç¿éëèéã õýâë¿¿ëýõèéã õîðèãëîæ áàéíà. Õýäýí æèëèéí ºìíº áîë ýíý íü õýíèé ÷ òîëãîéä îðîõîîðã¿é ç¿éë áàéñàí. Ø¿¿õèéí ç¿ãýýñ ñýòã¿¿ë÷äýä óäàà äàðààëàí òýìäýãëýë, áàðèìò áè÷ãèéã ãàðãàæ ºãºõèéã øààðäàí, ìýäýýëëèéí

ýõ ñóðâàëæàà õýëýýã¿éí òºëºº òýäíèéã øîðîíä õîðèõ øèéäâýð ãàðãàæ, ìýäýýëýë íü íóóöëàãäìàë, áóðóó òàøàà, èòãýæ ¿ë áîëîì, ãýìã¿é õ¿ì¿¿ñèéí íýð òºðä õàëäñàí ýñõ¿ë ç¿ãýýð ë “ò¿¿õèé” ìàòåðèàë áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýëýýð õýíèéã ÿìàð ç¿éë õýâëýæ áîëîõ, áîëîõã¿é òàëààð “ø¿¿õýýñ øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýëòýé” ãýäýã øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéíà. Ø¿¿õ¿¿ä ¯íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð íýìýëòýýð Çàñãèéí ãàçðûí õàëäëàãààñ õàìãààëàãäñàí ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ãîë øèéäâýð ãàðãàã÷ ãýäãýý òóíõàãëàæ, þóã, õýçýý õýâëýõ, õýðõýí ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ, ñýòã¿¿ë÷èä þó áîäîõûã íü çààæ áàéíà. Ø¿¿ã÷äèéí ç¿ãýýñ ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéí ýñðýã õóéâàëäààí çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéíà ãýæ áè ¿çýõã¿é áàéíà. Ãýõäýý õýâëýë ìýäýýëëèéí ýñðýã îëîí ç¿éëýýñ ¿¿äýëòýé äóðã¿éöýë áàéãàà. Ýíý äóðã¿éöýë áîë õýâëýë ìýäýýëëèéíõíèé àëäàà ãýõýýñ èë¿¿òýé òýäíèé ç¿ãýýñ ãàðãàæ òàâüñàí çàðèì ìýäýýëýë æèøýý íü: Âüåòíàìûí äàéí, Âîòåðãýéòûí õýðýã, çàñãèéí ãàçàð áîëîí áèçíåñèéí õ¿ðýýí äýõ àâèëãàë ìºí áèäíèé õýëáýð, ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã íü áîëñîí ò¿ðýìãèéëýë, õýò îðîëöñîí áàéäàë çýðýã “îíöã¿é” ç¿éë¿¿äèéí òàëààð ¿íýíèéã õýëæ áàéãààãààñ ¿¿äýëòýé þì. Ýíý ¿éëäëýýðýý áèä îëîí õ¿íèé äóðã¿éöëèéã õ¿ðãýæ áàéãàà. Ìýäýýæ áèä ººðèéí ãýñýí áàñ áóðóóòàé. Çàðèì õýâëýëä áè àæèëëàõ íü áàéòóãàé òýäíèé íèéòýëñýí ç¿éëèéã îãò óíøèõã¿é. Çàðèìûã íü á¿ð æèãøèí çýâ¿¿öäýã. Ãýñýí õýäèé ÷ õýâëýë ìýäýýëýëä äóðã¿é áàéõ, ò¿¿íèéã õÿíàëòàíä áàéëãàõ õî¸ðûí õîîðîíä àñàð òîì ÿëãàà áàéäàã. Áèä ¯íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð íýìýëòýýðýý õýâëýë ìýäýýëëèéíõíèé õóâüä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ãàð÷ áîëîõ á¿õ òºðëèéí äàðàìòààñ õàìãààëàõ ãîë ñàíààã òóñãàñàí. Áè îíöãîé ýðõ ìýäýë, äàâóó áàéäëûã îãò õ¿ñýýã¿é. Õýâëýë ìýäýýëëèéíõýíä çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ, ýñâýë õóóëü òîãòîîã÷, ø¿¿õ, öàãäààãûí áàéãóóëëàãûí ýðõ ìýäýëòíèé ç¿ãýýñ ÿìàð íýãýí áýëýã õ¿ðòýýõ, ýñ õ¿ðòýýõ òóõàé ýíä ÿðèàã¿é áàéíà. Õàðèí õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí çîõèõ ¸ñîîð ýðõýý ýäýëæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé ÿâóóëàõ òóõàé ÿðüæ áàéãàà þì. Òèéìýý, õýäèéãýýð ýíý àñóóäàë çºâõºí ðåäàêòîð, ñóðâàëæëàã÷, ñýòã¿¿ë÷ ãýõ ìýòèéí õýâëýëèéíõýíä õàìààðàëòàé ìýò áîëîâ÷ ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿ãýý õýëýõ ýðõòýé Àìåðèê óëñûí èðãýíèé õóâüä òà á¿õíèéã àíõààðàëòàé àâ÷ ¿çýõèéã ã¿íýý õ¿ñýæ áàéíà. Àìåðèê õ¿í á¿ð ººðººñºº äàðààõ àñóóëòûã àñóóõ õýðýãòýé: o Òà á¿õýí àìü íàñàà àëäàõ àþóëòàéãààð ñîíèíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã òèéì íèéãìèéã õ¿ñýæ áàéíà óó? o Óðüä÷èëàí ø¿¿õèéí øèéäâýðã¿éãýýð ñîíèíû àëáàí áàéðûã íýãæäýã òèéì íèéãìèéã òà õ¿ñýæ áàéíà óó? o Ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð îëîí íèéò ÿìàð ÷ ìýäýýëýëã¿é áàéäàã òèéì íèéãìèéã òà õ¿ñýæ áàéíà óó? o Öàãäààãûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà áàðàã íóóöëàãäìàë áàéäàã òèéì íèéãìèéã òà õ¿ñýæ áàéíà óó? o Äýýðõ á¿õ ç¿éë¿¿äèéí íèéëáýð áîëñîí òèéì íèéãìèéã òà õ¿ñýæ áàéíà óó? Ýäãýýð àñóóëòûã òà ýðãýö¿¿ëýí òóíãààæ ¿çíý ¿¿. Õýðýâ òàíû õàðèóëò: “¯ã¿é, áè òèéì íèéãìèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà” ãýñýí áîë ýðõ ÷ºëººíèé àëõàì á¿ðèéí òºëºº òýìöýöãýýå!

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ

ÑÓÐÃÀËÒÛÍ Ø¯¯Õ Õ

Mарша Милдон Сургалтын шүүх хуралдаан (mock trial) хэмээх нэр томъёо нь “Black’s-ийн хуулийн тайлбар толь”-д • хуулийн сургуулийн оюутнууд болон хуульчид (зарим тохиолдолд) болж өнгөрсөн хэргийн нөхцөл байдлыг өмгөөлөх байр сууринаас үйл баримтын хийгээд хууль зүйн дүр зургыг тодорхойлохын тулд мөн өмгөөлөх байр сууриа хэрхэн зөв бүрдүүлэх дадлага олохоор зохион байгуулсан зохиомол шүүх хуралдаан • шүүн таслах ажиллагаанд мэтгэлзэх, шүүх хуралдааны стратегийг тогтоох, хэргийн болж өнгөрсөн бодит нөхцөл байдалд болон нотлох баримтад шинжилгээ хийх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадварт суралцахын тулд зохион байгуулсан зохиомол шүүх хуралдаан • Сургалтын шүүх хуралдааны дүрд тоглох онцлог нь үр нөлөөтэй хийгээд үйл хөдлөлийн мэдлэгийг олж авахад ач холбогдол нь оршиж байдаг.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

(Ричард Грег, Зохиомол шүүх ажиллагааны дүрд тоглох сургалт, Симон Фрейзер Их сургууль, 1979 он). Сургалтын (“зохиомол”) шүүх хуралдаан нь иргэний, эрүүгийн болон бусад салбар эрх зүйн хичээлүүдийн сургалтын нэг чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болдог. Хуулийн сургуулиудад сургалтын шүүх хуралдааныг эхлээд “үлгэр” мэт зохиомол шүүх ажиллагаанаас дуулиант хэргүүдээр дамжуулан сургалтын төлөвлөгөөнд багтсан эрх зүйн маргаан бүхий хүнд, зохиомол, хийсвэр шүүн таслах үйл ажиллагаа хүртэл зохион байгуулдаг байна. Зохиомол шүүх ажиллагаа нь багш болон оюутнуудад хэрэгт шинжилгээ хийх, тухайн хэрэгт хуульчийн баримтлах байр сууриа тодорхойлох, зөвхөн дүн шинжилгээнд тулгуурлаж үндэслэлтэйгээр ярих, мэтгэлзэх чадварыг хөгжүүлэх боломж олгодог. Мөн шүүх ажиллагааны талаар тодорхой мэдлэгийг олж авах, багаар ажиллах чадвар буюу стратегийн мэдлэг эзэмших, илтгэл тавих чадварыг хөгжүүлдэг байна. Эрүүгийн хууль болон сургалтын шүүх хуралдаан Хууль зүйн сургуулийн багш нарын хувьд хамгийн хүндрэлтэй зүйл бол сүүлийн үед гарсан гэмт хэргүүдийн

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ нөхцөл байдлын картыг боловсруулж болохыг та мэдэх болно. Хэргийн бодит байдал

ÕÓÐÀËÄÀÀÍÄ

Ноён Жаргал өөрийн гэрлэлтээ цуцлуулж, түүнээс үүссэн эд хөрөнгийн маргаанаа шүүх дээр шийдвэрлүүлж байжээ. Зарим эд хөрөнгөө худалдах асуудлаар эхнэртэйгээ уулзахад түүний эхнэр “...урьд нь би чамд хэлж байснаараа чамайг бүр мөсөн үгүй болгоно” гэж түүнд хэлсэн. Тэрээр карманасаа буу гарган эхнэрээ 6 удаа буудан амь насыг нь хороожээ. Эхнэрээ алсан хэрэгт буруутгагдахад ноён Жаргал эхнэрээ санаатайгаар алаагүй гэж мэдэгдсэн бөгөөд гэм буруугийн санаа, сэдэлтийг нь үндэслэн тус хэргийг бусдыг болгоомжгүй алах гэсэн зүйл ангид хамааралтай гэв. Анхан шатны шүүхээр хэргийг авч хэлэлцсэн шүүх бүрэлдэхүүн түүнийг бусдыг болгоомжгүй алах гэсэн Эрүүгийн хуулийн зүйл ангиар ялласан бол Давж заалдах шатны шүүх ч гэсэн энэхүү анхан шатны шүүхээс гаргасан тогтоолыг хэвээр үлдээсэн байна. Харин прокурор Улсын Дээд шүүхэд давж заалдах эсэргүүцэл бичсэн байна. . Шийдвэр

талаархи шүүх ажиллагааны мэдээллийг олж авах, эдгээр мэдээллийг сургалтын шүүх хуралдааны хэлбэрт оруулах явдал байдаг. Сургалтын шүүх хуралдааны зорилгын дагуу тухайн багш шүүх ажиллагаанд хэргийн талаар нотолбол зохих асуудлууд (гэмт хэрэг гарсан байдал, гэмт хэргийн сэдэлт, гэм буруугийн хэлбэр, гэрчүүдийн найдвартай байдал, яллагдагч, шүүгдэгчийн хувийн байдал болон тэд нарт хэрэглэж болох өмгөөллийн зарим асуудлууд)ыг оруулж болно. Мөн сургалтын богино зохиомол шүүх ажиллагаанд хэргийн баримтууд шаардагдах бөгөөд эдгээрийг нарийвчлан товчилсон байх шаардлагатай. Liberty “Амьд эрх зүй” булангаас сургалтын шүүх хуралдаанд зориулсан материалын эх сурвалжуудыг авч болно. Шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэлийг хэрэглэх нь Улсын Дээд шүүхээс гаргадаг шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэлийг хэрэглэж болно. Энэхүү Liberty сэтгүүлийн дугаарт иргэн Х.Жаргалтай холбоотой эүүгийн хэргийг танилцуулсан байгаа. Энэхүү материалыг уншаад доорх байдлаар загварчилсан хэргийн нөхцөл байдлын карттай танилцаарай. Нэг төрлийн асуултыг ашиглан тун хялбараар өөр шүүхийн ажиллагаанд хэрэглэгдэх шинэ хэргийн

Хяналтын шатны шүүх нь прокурорын эсэргүүцэл буюу байр суурийг санал нэгтэйгээр дэмжиж, дахин шүүхийн шинэчилсэн хэлэлцүүлэгт буцаасан байна. Дээд шүүх нь анхан шатны шүүхийн гэмт хэргийн санаа дахь уур хилэгнэлийн нөлөө болон санаа сэтгэл хүчтэй цочрон давчдаж өөрийн хяналтаа алдах гэдгийн талаар тайлбарлахдаа алдаа гаргасан гэж үзсэн. Уур хилэгнэлийн талаар шүүх тэмдэглэхдээ “хүчтэй уурлах нь дангаараа санаатай гэмт хэргийг болгоомжгүй гэмт хэрэгт бууруулах хүчин чадалгүй. Тийм ч учраас уур хилэгнэл нь дангаараа ялыг хөнгөрүүлэх нөхцөл байдалд үл тооцогдоно. Хохирогчийн хууль бус үйл ажиллагаанаас болж санаа сэтгэл нь цочрон давчидаж, ихээр уурлан бусдыг алсан нь хүн амины зөвхөн санаатай гэмт хэргийн хөнгөрүүлж үзэх бүрэлдэхүүн юм. Хэргийн нөхцөл байдлыг бий болгох нь Дээрх хэргийн товчлолыг оюутнууд хэрэглэж болно. Багш оюутнууддаа өөрсдийн дүрүүдийг бүтээж байх явцдаа тухайн хэргийн бүрэн эхийг судлах даалгавар өгч болно. Багш оюутнууддаа тусгайлан зориуд “Хэргийн нөхцөл байдлын карт” болон тараах материалыг бэлдэж болно. Ингэж хийснээр ямар ч төрлийн гэмт хэргийг сургалтын шүүх хуралдаанд зориулсан хэрэг болгон хувиргаж чадна. Багшийн зүгээс хэрэгтэй холбоотой бэлдсэн асуултууд нь оюутнуудад тухайн хэргийн талаар шинжилгээ хийхэд ач холбогдолтой болдог. Хэргийн нөхцөл байдлын картыг бэлдсэний дараагаар багш хэдэн тооны оюутныг шүүх ажиллагаанд хамруулах тал

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ дээр шийдвэр гаргана. Сургалтын шүүх хуралдаанд шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, шүүгдэгч болон гэрчүүдийг оролцуулж болно. Тухайн дүрүүдийг бүлэгт хуваарилан олгож бас болно. Энэ нь оюутнуудад ганцаараа дүрд хувирах даалгавар бус бүлгийн тусламжтайгаар дүр бүтээхэд оролцох явдал болно. Жишээ нь, шүүгчдийн бүлэг, прокурорын бүлэг, шүүгдэгчийн бүлэг гэх мэт. Дүрүүдийг хуваарилсны дараа Хэргийн нөхцөл байдлын карт, Эрүүгийн хуулийн зарчмуудын карт болон ерөнхий Дүрүүдийг тоглох картыг бүлэг болгонд тарааж өгнө. Мөн бүлэг бүрт хамааралтай Хувийн картуудыг тараана. Сургалтын үр дүнг дээшлүүлэх зорилготойгоор тодорхой дүр аваагүй оюутныг шүүх хуралдааныг сонирхогчид эсхүл сэтгүүлчид болгож болох бөгөөд шүүх ажиллагаа дууссаны дараагаар тэд хэрэгтэй холбоотой хуулийн асуудлаар мэтгэлцэж болно. Мөн нэгэн зэрэг хоёр шүүх ажиллагаа явуулснаар нэг хэрэгт бага дүр ногдсон оюутнууд нөгөө хэрэг дээр илүү үүрэг, гол дүр бүтээж болох юм. Сургалтын шүүх хуралдааныг бэлтгэж, явуулах Та ангидаа хэргийн нөхцөл байдлын картуудыг бүлэгт хуваан танилцуулж болно. Үүний дараа жижиг бүлгүүдэд өөрсдийн ярих зүйлүүдийг бэлтгэх тодорхой хугацаа олгоно. Хичээлийн танхимыг шүүхийн танхим болгон засаж болно. Шүүх ажиллагааг явуулахын тулд эхлээд шүүгчдэд шүүх ажиллагааны явцын картыг өгөөд шүүгчид шүүх ажиллагааг хянах бололцоог олгоно. Аль эсхүл та оюутан бүрд шүүх ажиллагааны явцын картыг өг. Хэргийн бүх баримт нотолгоог танилцуулсны дараа хэрэв оюутнуудаараа урьдчилан бэлдүүлсэн бол прокурор болон өмгөөлөгчийг яагаад тэдний баримт болон хуулийн үндэслэл, тайлбар нь зөв болох талаар товч байдлаар илтгэл тавиулна. Түүнчлэн шүүхийн бүлгийн судалгаа хийсний дагуу шүүгчээр зарим шаардлагатай хуулийн зүйл, заалтуудыг тайлбарлуулна. Үүний дараагаар ангиараа тухайн хэрэг дээр үзэл бодлоо хуваалцсаны үр дүнд шүүгдэгчийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай эсэхэд шийдвэр гаргах болно. Үр дүнг дүгнэх нь Тухайн хичээлийн зорилгын дагуу сургалтын шүүх хуралдааныг дүгнэх янз бүрийн аргууд байгаа. Үр дүнг дүгнэх нэг аргачлал бол оюутнуудаар шүүхийн үйл явцаас олж мэдсэн хамгийн гол зүйлүүд болон эрүүгийн хэргийн шүүхийн тогтолцооны талаарх асуултуудыг дэвшүүлсэн эссэ бичүүлэх байдаг. Мөн тухайн ангийн гаргасан шийдвэрийг бодит хэрэгт гаргасан шийдвэртэй харьцуулж, хуулийн асуудлууд болон шүүхийн тогтолцооны шудрага ёсны ерөнхий асуудлыг хэлэлцүүлж болно.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ Хэргийн Карт: иргэн Жаргалын хэрэг Асуулт • Хэнийг гэмт хэрэгт яллаж байгаа вэ? • Ямар гэмт хэрэгт яллаж байгаа вэ? • Тухайн гэмт хэргийг үйлдэх түүний сэдэлт нь юу байсан бэ? • Гэмт хэргийг хэдийд, хаана, яаж үйлдсэн бэ? • Гэмт хэрэгт яллагдагч нь гэмт хэргийг санаатайгаар үйлдсэнээ зөвшөөрч байгаа эсэх? • Гэм буруутайд тооцогдох онцгой хамгаалалт байгаа эсэх? • Тухайн гэмт хэрэгт авч үзэх шаардлагатай хуулийн “онцгой” заалтууд байгаа эсэх?

Баримт • Ноён Жаргалыг эхнэрээ алсан хэрэгт яллаж байгаа. Жаргалын гэр бүлийнхэн гэр бүл салалтын хүндрэлтэй асуудлын эд дунд байсан бөгөөд өөрсдийн эд хөрөнгөө худалдах асуудлаар уулзсан байна. • Хатагтай Насанжаргал хэлэхдээ: “...урьд нь би чамд хэлж байснаараа чамайг бүр мөсөн үгүй болгоно”. • Энэ нь ноён Жаргалыг ихэд уурлуулж, тэрээр карманасаа буу гарган эхнэрээ газар дээр нь буудан хороов. • Ноён Жаргал хэлэхдээ: тэрээр эхнэрээ алахыг хүсээгүй бөгөөд эхнэр нь түүнийг уурлуулсан учраас ийм үйлдэл хийсэн гэж тайлбарласан. Түүний өмөөлөгч нь хэлэхдээ: ихэд уурлан, сэтгэл санаа нь цочирдсон байсан гэсэн үндэслэлээр түүний үйлдлийг санаатай аллагаас болгоомжгүй аллага үйлдсэн хэмээн үзэхээр хамгаалж байв.

Хувийн карт: Шүүгдэгчийн өмгөөлөгчийн үүрэг Таны үүрэг бол шүүгдэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалахад орших бөгөөд прокурорын дэвшүүлж буй гэм бурууг илэрхийлэх баримтуудад эргэлзээ төрүүлэх. • Хэрэгт нарийвчилсан шинжилгээ хийх • Өмгөөлүүлэгчтэйгээ илэн далангүй ярилцах • Гэм буруугийн тухай асуудлыг шийдвэрлэх • Яллагааны болзошгүй хувилбаруудад шинжилгээ хийх • Та өмгөөллийн бүхий л боломжтой хувилбаруудыг сонгох, шинжилгээ хийх эсхүл тухайн хэрэгт чухал гэж танай багшийн дэвшүүлсэн хуулийн заалтуудыг судлах хэрэгтэй. • Яллах болон цагаатгах нотлох баримтуудыг задлан шинжлэх • Шүүгдэгч нь өөрийгөө гэм буруутай эсэхийг нотлох шаардлагагүй учраас танд ямар ч гэрчийг дуудах шаардлага байхгүй. Гэсэн хэдий ч прокурорын дэвшүүлсэн санал дээр эргэлзээ төрүүлэх үүднээс та гэрчүүдийг эсвэл яллагдагчийг өөрсдийн байр суурийг илэрхийлэхэд дуудаж болно. • Яллах нотолгоонд няцаалт боловсруулах • Гэмт хэргийн аливаа хэсэг дээр эргэлзээ төрүүлж болно. Үүнд, - Гэмт хэрэг үйлдэгдсэн огноо болон газар - Үйлчлүүлэгчийг тань тогтоосон эсэх - Гэмт хэргийн талаарх ямар нэг баримтууд дээр - Үйлчлүүлэгчийнхээ ямарваа нэгэн гэмт хэрэг үйлдэх зорилго дээр • Өмгөөлөх нотлох баримтуудыг бэхжүүлэх • Таны дуудагдсан гэрчүүдээс та өөрийн хүссэн хариултыг зааж өгч болохгүй. Прокурорын гэрчүүдийг байцаах үед та энэ аргыг хэрэглэж болно. • Болж өнгөрсөн үйлдлийн талаар эцсийн хувилбарыг сэргээн босгож түүнд хууль зүйн үнэлгээ өгөх улмаар өмгөөллийн дүгнэлт бэлтгэх

Дүрд тоглох картууд

• Тухайн зохиомол шүүх ажиллагаанд өөрийн үүргийн дагуу хэргийн болон хувийн картуудаа уншина уу. • Өөрийн бүлгийн хүрээнд танд ямар санагдаж байгаа болон хамгийн гол нь өөрийн оногдсон үүргийн дагуу юу хэлэх вэ? гэдгээ бүлэг дотроо 10 минут хэлэлцэнэ үү. Бүлгийн нэг гишүүнээр тэмдэглэл хөтлүүл. • Хэрэв та тухайн хэргийн гэрч эсвэл шүүгдэгч байгаа нөхцөлд гол хэлэх зүйлүүд, эсвэл өмгөөлөгчийн нэг нь байгаа тохиолдолд гол асуултуудаа бич. • Өөрсдийн дүрүүдийн дагуу дэвшүүлсэн санааг хуваагаад бүлгийн гишүүн бүрт шүүх үйл ажиллагааны хүрээнд дор хаяж нэг санаа бодол дэвшүүлэх бололцоо олго. • Өөрийн илтгэлийг дор хаяж _ минут үргэлжлэхээр бэлд. • Өөр хоорондоо тухайн үзэл санаануудаа дэвшүүлж бэлд, ингэх бүрдээ шүүх үйл явцад ямарваа нэгэн гэнэтийн асуудалтай тулгарахгүйн тулд янз бүрийн үг хэллэгүүдийг хэрэглээрэй.

Шүүх ажиллагааны явцын карт

• Шүүгч нь шүүх хуралдааныг нээснийг мэдэгдэнэ. • Шүүх хуралдаанд оролцогчдын ирцийг шалгах • Гэрчүүдийг шүүх хуралдааны танхимаас гаргах • Шүүгч нь шүүгдэгчид яллагдагчаар татсан тогтоол, яллах дүгнэлтийн хуулбарыг цаг тухайд нь өгсөн эсэхийг шалгах • Шүүх бүрэлдэхүүнийг зарлах, татгалзан гаргах эрхтэй болохыг тайлбарлах • Шүүх хуралдаанд оролцогчид түүний эрх, үүргийг тайлбарлах • Шүүхийн хэлэлцүүлэг эхлэх • Прокурор яллах дүгнэлт уншина • Шүүгдэгчийн мэдүүлгийг сонсох (хэрэв зөвшөөрвөл) • Гэрчийн мэдүүлгийг сонсох • Шүүгч нь гэрчийг мэдүүлэг өгөхөөс нь өмнө “Та хэргийн талаар өөрийн мэдэж буй бүх зүйлээ үнэн зөв мэдүүлэх үүрэгтэй” хэмээн түүний үүргийг тайлбарлан өгнө. • Прокурор нь өөрийн асуултуудаа тавина. • Шүүгдэгчийн өмгөөлөгч нь үүний дараа прокурорын гэрчүүдэд асуулт тавьж болно. • Шүүгдэгчийн өмгөөлөгч нь өөрийн хэргийг танилцуулна. Үүнд, гэрчүүдийг дуудна эсвэл яллагдагчаас мэдүүлэг өгөхийг хүснэ. Гэсэн хэдий ч шүүгдэгчийн өмгөөлөгч нь баримт нотолгоо дэлгэх албагүй юм.. • Бүх баримтыг танилцуулсны дараагаар прокурор болон шүүгдэгчийн өмгөөлөгчид нь товч байдлаар өөрийн яллах болон цагаатгах үндэслэлийнхээ гол гол зүйл заалтуудыг танилцуулах боломж олгоно. • Зарим нөхцөлд шүүгч нь хуулийн “онцлох” заалтуудад тайлбар өгнө. • Шүүгдэгчийн эцсийн үгийг сонсох • Эцэст нь, шүүх бүрэлдэхүүн тогтоол гаргахаар зөвлөлдөх тасалгаанд орж, нотлох баримтыг тал бүрээс нь бүрэн, бодитой шинжилсэний үндсэн дээр хууль ёсны ба үндэслэлтэй тогтоол гаргана.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ Хувийн карт: Прокурорын үүрэг • Та бид нарыг төлөөлж байгаа учраас та үүргийнхээ дагуу зөвхөн шүүгдэгчид ноцтой болж болох (зөвхөн яллах) баримтуудыг бус бүх баримтуудыг дэлгэх үүрэгтэй. • Гэмт хэргийг нотлох шаардлагатай: - Гэмт хэрэг болсон огноо болон газар - Тухайн яллагдагч нь гэмт хэргийг үйлдсэн болох нь - Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн байгаа эсэх - Эрүүгийн хуулийн зүйл, хэсгийг зөв хэрэглэсэн эсэх - Ихэнхдээ, тухайн шүүгдэгч нь гэмт хэргийг санаатайгаар үйлдсэн болох нь • Ингэхийн тулд та ялтныг буруутгаж байгаа гэмт үйлдлийн талаар судалгаа хийх хэрэгтэй. Тухайн гэмт хэрэг нь зүйлчлэгдсэн Эрүүгийн хуулийн зүйл заалтыг олохын тулд багшаасаа тусламж авч болох юм. Багш тань Эрүүгийн хуулийн тайлбар толийг авч уншихыг зөвлөж болно. Үүнд, тус хуулийн зүйл, хэсгийг тайлбарласан Г.Совдын “Эрүүгийн хуулийн тайлбар толь”-ийг үзэж болно. • Түүнчлэн өмгөөлөгчийн дэвшүүлж болох “онцгой” өмгөөллийн асуудлууд эсвэл хуулийн зүйл, заалтуудын тухай дэлгэрэнгүй судлах шаардлагатай байж болох юм. Үүгээрээ өмгөөлөлд гарч болох ямар асуудлуудын эсрэг байр сууриа илэрхийлэх вэ гэдэгт анхаарна. • Гэрчид асуулт тавихдаа асуултын хариултыг та өөрөө тулгаж болохгүй. Энэ аргыг өмгөөлөгчийн гэрчүүдээс байцаалт авах үед хэрэглэж болно.

Хувийн карт: Шүүгдэгч болон гэрчүүд • Хэрэв та шүүгдэгч бол та гэмт хэрэг үйлдсэнд буруутгагдаж буй этгээд болно. • Та гэм буруугаа хүлээх эсхүл эс хүлээх ёстой юм. Хэрэв та гэм буруутайгаа хүлээн зөвшөөрсөн нөхцөлд шүүгч танд шууд ял шийтгэлийг оногдуулах болно. Хэрэв та гэм буруутайгаа хүлээгээгүй тохиолдолд шүүх үйл ажиллагаа явагдах болно. • Та ямар ч нотлох баримт өгөх шаардлагагүй бөгөөд мөн таны өмгөөлөгч ямар ч гэрч дуудахгүй байх эрхтэй. Таныг прокурор гэм буруутайг нотлохоос нааш гэм буруугүйд тооцогдож байгаа тул үг хэлэхгүй байх эрхтэй. • Хэрэв та баримт дэлгэх, эсвэл гэрч байгаа нөхцөлд хуульчдын асууж буй бүх асуултанд хариулах ёстой бөгөөд өөрийн мэдэж байгаа үнэнийг хэлэх ёстой. • Та зөвхөн өөрийн туршлагаас ярих ёстой. Бусад хүмүсийн яриаг бүү хэл. • Та өөрийн санаа бодол биш зөвхөн баримт нотолгоог дэвшүүлэх ёстой юм.

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Эрүүгийн хуулийн зарчмуудын карт • Бид бүгдийн аюулгүй байдал, эрх чөлөөнд халдаж байдаг учраас гэмт хэрэг нь зөвхөн хохирогчид бус нийгэмд аюултай үзэгдэл болдог. Тийм ч учраас цагдаагийн газар болон прокурор нь биднийг төлөөлж үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлдэг юм. • Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруугүйд тооцох зарчмын нөлөө • Гэм буруугийн нотолгоо нь ямар ч эргэлзээгүй байх ёстой бөгөөд энэ нь хэргийг нотлох үүрэг юм. • Прокурор нь тухайн хэрэгтэй холбоотой бүх баримтуудыг нотлох ёстой: энэ нь баримтын үүрэг юм. • Шүүгдэгч нь үг хэлэхгүй байх эрхтэй. Тэрээр өөрийн гэм бурууг нотлох гэж ямар нэгэн зүйл хийх эсхүл хэлэх шаардлагагүй юм.

Хувийн карт: Шүүгчийн үүрэг, нэгдүгээр хэсэг • Та аль нэг талд хараат бус шударга байдлыг эрхэмлэх ёстой. • Юуны түрүүнд хүн бүрт хэлэх боломжийг эрх тэгшээр олгох ёстой. Шүүх хуралдааны дэгээр хуралдааныг явуулахын тулд шүүх ажиллагааны үйл явцын картыг дагаж мөрд. • Урьдаас хөдөлбөргүй үнэн гэж тогтоогдсон ямар ч нотлох баримт байж болохгүй гэсэн зарчмыг дагаж мөрдөх ёстой. • Хууль болон эрх зүйн ухамсрыг удирдлага болгож нотлох баримтыг тал бүрээс нь нягт нямбай, бүрэн гүйцэд, бодит байдлаар нь хянаж үзсэний үндсэн дээр нотлох баримтыг өөрийн дотоод итгэлээр үнэлэх ёстой. • Зөвхөн баримт нотолгоон дээр үндэслэн шүүгдэгчийн гэм буруутай эсэх дээр шийдвэр гаргах ёстой юм. • Хэргийн болж өнгөрсөн нөхцөл байдалд болон хэргийн эрх зүйн зүйлчлэлд (прокуророос төлөвлөсөн ял) мөн өмгөөлөх явцад гарч ирж болох асуудал дээр шинжилгээ хийх шаардлагатай.

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ

Хувийн карт: Шүүгчийн үүрэг, хоёрдугаар хэсэг Шүүгч хэрхэн тогтоолоо гаргадаг вэ? • Шүүхийн тогтоолын гол зорилго нь хуулийг хүндэтгэн биелүүлэх, нийгмийн аюулгүй байдлыг гэмт халдлагаас хамгаалахад оршдог. • Шүүхийн тогтоол нь шийтгэх буюу цагаатгах хэлбэртэй байна. • Шүүхийн тогтоол нь дараах зорилгыг агуулж байдаг: - Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг цээрлүүлэх - Иргэн, нийгмийг гэмт халдлагаас хамгаалах - Гэмт хэрэг үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх - Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд хариуцлагыг ухааруулах - Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг шаардлагатай бол нийгмээс тусгаарлах - Хохирогчид болон нийгэмд учруулсан хор хохирлыг хүлээн зөвшөөрүүлэх - Гэмт хэргийн улмаас учруулсан хор хохирлыг арилгах, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх - Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдүүдийг засан хүмүүжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх. • Тухайн ял нь гэмт хэргийн нийгмийн аюулын шинж чанар, хэр хэмжээ, гэм буруутай этгээдийн хувийн байдал, гэмт хэрэг үйлдсэн нөхцөл байдалд тохирсон байна.

Хувийн карт: Иргэдийн төлөөлөгчдийн үүрэг, хоёрдугаар хэсэг Нарийвчилсан асуултууд Хэрэв танд нотлох баримтыг нарийвчлан судлах цаг хугацаа олгогдсон бол бусад иргэдийн төлөөлөгчдийн хамт дараах асуултанд хариул: • Бид Эрүүгийн хуульд хуульчилсан тухайн гэмт хэргийн зүйл, заалтын тухай юу мэдэх вэ? • Прокурорын гэрчүүд ямар баримтуудыг дэвшүүлсэн бэ? Тэр баримт нь шүүгдэгчид төлөвлөсөн ялтай нийцэж байгаа эсэх? • Гэмт хэргийн зарим хэсэг дээр нотолгоо үгүйлэгдэж байгаа эсэх? • Прокурорын гэрчүүдэд итгэж байгаа эсэх? • Өмгөөлөгчийн талын гэрчүүд ямар ямар баримтуудыг гаргасан бэ? • Прокуророос төлөвлөсөн ялтай өмгөөлөгчийн гэрчүүдийн гаргасан баримт нотолгоо нь таарахгүй эргэлзээ төрүүлж буй эсэх? • Өмгөөллийн тал нь тухайн гэмт хэрэгтэй холбоотой ямар нэгэн өмгөөллийн “онцгой” асуудлыг дэвшүүлсэн үү? Эдгээр өмгөөлөх байр суурь нь үйлчлүүлэгчийнх нь гэм буруугүйг нотлож байгаа эсхүл ялын хэмжээг хөнгөрүүлэхэд нөлөөлсөн эсэх? • Тухайн шүүгдэгчийг яллахад ямар нэгэн хуулийн “тусгай” зүйл, заалтуудыг прокурор дэвшүүлсэн эсэх?

Хувийн карт:Иргэдийн төлөөлөгчийн үүрэг, нэгдүгээр хэсэг • Та аль нэг талд хараат бус шударга байдлыг эрхэмлэх ёстой. • Бүх дэвшүүлсэн нотлох баримтуудыг анхааралтай сонсох ёстой. • Бүх баримтуудыг дэлгэсний дараа л өөрийн шийдвэрийг гаргах ёстой, тэрнээс наана нь аливаа онол бүү дэвшүүл. • Бүх баримт нотолгоог сонссоны үндсэн дээр иргэдийн төлөөлөгчийн хувьд таны хариулах ёстой хамгийн гол асуудал нь “Би тухайн шүүгдэгчийг ямар ч эргэлзээгүйгээр буруутай гэдэгт итгэж байна уу?” Хэрэв та тийм гэж хариулсан бол та тухайн шүүгдэгчийг гэм буруутай хэмээн үзэж шийдвэрээ бичгээр гаргаж өгнө. Хэрэв та үгүй гэж хариулсан бол шүүгдэгчийг гэм буруугүй хэмээн үзэж саналаа бичгээр гаргаж өгнө.

Ялын төрлүүдийн карт • Арга хэмжээний хувилбарууд • Цагаатгах • Ял тэнсэх • Ял тэнсэх болон шоронд хорих ялыг хэсэгчлэн олгох • Торгууль оногдуулах • Хохирогчид учирсан гэм хорыг арилгах • Хорих ял оногдуулах

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ

Шударга ёс, Энэрэхүй ба Сиамын ихрүүдийн хэрэг “Øóäàðãà ¸ñ” ãýñýí îéëãîëòòîé õàìò äàãàëäàæ ÿâäàã “humanity” áóþó “õ¿íëýã ñýòãýë”, “compassion” áóþó “ýíýðýë, ýíýðýõ¿é”, “empathy” áóþó “çîâëîíã îéëãîõ” ãýñýí ýë îéëãîëòóóäûí òàëààð ýíý áóëàíãààðàà áèä õºíäºí ÿðèëöàõ ãýæ áàéíà. Ýõëýë áîëãîí íýãýí ò¿¿õèéã àâ÷ ¿çüå. Ýíý ò¿¿õ áîë Áèáëü äýõ Õóó÷èí ãýðýýíä ºã¿¿ëäýã Ñîëîìîí õààíû íýãýí õýðãèéã øèéäâýðëýñýí ø¿¿ëòèéí òóõàé þì. Ñîëîìîí õààíû ºìíº õî¸ð ýìýãòýé íýã õ¿¿õäèéã àâ÷ðàí èéíõ¿¿ çàðãà ìýä¿¿ëæýý. Òýä õ¿¿õäèéã çààí ýíý õ¿¿ áîë ìèíèé òºðñºí ¿ð õýìýýí õîîðîíäîî ìàðãàëäàæ ýõëýâ. Èéíõ¿¿ õýëýõ ýìýãòýé÷¿¿äýä òýäíèé õýëñýí ¿ãíýýñ ººð íîòëîõ áàðèìò áàéñàíã¿é. Ñîëîìîí õààí íàäàä ñýëýì àâààä èð! õýìýýí ò¿øìýääýý õýëýâ. Эíý õ¿¿õäèéã õî¸ð õýñýã áîëãîí õóâààæ, òàëûã íü ýíý ýìýãòýéä, íºãºº òàëûã íü òýð ýìýãòýéä ºãºãò¿í! ãýæ òóøààëàà. Ãýòýë õ¿¿õäèéí òºðñºí ýõ íü ò¿¿íèéã ìàø èõ ºðºâäºæ, õàéðëàñàí ó÷ðààñ õààíä õàíäàí: Ñîëîìîí õààí ìèíü ýý! Ýíý õ¿¿õäèéã òýð ýìýãòýéä ºã äºº. Õàðèí ò¿¿íèéã ìèíü áèòãèé àëàà÷ õýìýýí ãóéâ. Õàðèí íºãºº ýìýãòýé íü: Ýíý õ¿¿ ìèíèéõ ÷ áîëîõã¿é, ÷èíèéõ ÷ áîëîõã¿é õýìýýí õýëýýä Ñîëîìîí õààíû øèéäâýðèéã çºâøººð÷ ãýíý. Ýíý ¿åä Ñîëîìîí õààí: Ýõíèé ýìýãòýéä õ¿¿õäèéã ºãºãò¿í. Õ¿¿ã á¿¿ àë! Õ¿¿ãèéí ýõ íü ýíý ýìýãòýé ìºí áàéíà õýìýýí øèéäâýð ãàðãàæýý. Ìýäýýæèéí õýðýã, Ñîëîìîí õààí: “õ¿¿ãèéí àìü íàñûã àâðàõ ãýæ îðîëäîæ áàéãàà òýð ýìýãòýé áîë ò¿¿íèé æèíõýíý ýõ ìºí” ãýñýí èòãýë ¿íýìøëýýð ýë õýðãèéã øèéäâýðëýñýí. Èéíõ¿¿ øóäàðãà ¸ñ áà ø¿¿ëòèéí òàëààðõè ýíý ò¿¿õýä ÕÀÉÐ áîë ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàõàä íîòëîõ áàðèìò áîëîí ¿íýëýãäñýí ò¿¿õ áèëýý. Õàðàìñàëòàé íü, àìüäðàë áîë ¿ðãýëæ ýãýë áàéäàãã¿é, ø¿¿ã÷èä ÷ áàñ øèéäâýð ãàðãàõäàà õÿçãààðã¿é ýðõ ìýäýë, õ¿÷òýé áàéäàãã¿é. Ãýñýí õýäèé ÷ õóóëèéí ÿðâèãòàé çîõèöóóëàëòòàé, íàðèéí òºâºãòýé õèéãýýä èõ ýýäðýýò

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

õýðã¿¿äýä ÷ ãýñýí øóäàðãà ¸ñ õýìýýõ îéëãîëòòîé “ýíýðýõ¿é”, “çîâëîíã îéëãîõ” ãýñýí îéëãîëòóóä õàìò äàãàëäàæ áàéõ ¸ñòîé áèëýý. Øóäàðãà ¸ñ ãýñýí ýíý ñýäýâò õàìðóóëàí àíãëèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýñýí íýãýí ãàéõàëòàé, ñýòãýë õºäëºì, ºðºâäºì õýðãèéã õýðýãëýõýýð áè ñîíãîæ àâëàà. Ýíý õýðãèéã Àíãëèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí 3 ø¿¿ã÷ (õóóëü ç¿éí ëîðä)-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õÿíàí øèéäâýðëýñíèé ýöýñò ãàðãàñàí øèéäâýð íü õî¸ð õ¿¿õäèéí àìüäðàë, õóâü çàÿàã õýðõýõ òàëààð øèéäýõ ¸ñòîé áàéëàà. Ýíý áîë õ¿íä, íàðèéí òºâºãòýé õýðýã áàéñàí. Òà á¿õýí 230 ãàðóé õóóäàñòàé ýíý õýðãèéã http://news.findlaw.com/ hdocs/docs/ siamesetwins/ siamesetwins 1.html ãýñýí õàÿãààð îðæ äýëãýð¿¿ëýí ¿çýýðýé. Ýíý áóëàíãààð òàâèãäàæ áàéãàà äîîðõè õóâèëáàð áîë õÿëáàðøóóëñàí áàñ õóðààíãóéëàí òîâ÷èëñîí õóâèëáàð þì. Ãýõäýý áè îþóòíóóääàà ýíý õýðãèéí áîäèò áàðèìò (ôàêò) áîëîí õóóëü ç¿éí àëü àëü òàëààñ íü ¿íäñýí ãîë àñóóäëóóäûã ñºõºí òàâüæ, óëìààð ýë õýðãèéã ýðãýö¿¿ëýõ, òóíãààí áîäîõ, íÿãòëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæèéã îëãîõ áîëíî. Ýíý íü ñóðãàëòûí ø¿¿õ õóðàë (mock trial) ÿâóóëàõàä òà á¿õýíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî ãýæ ¿çëýý. Ñèàìûí èõð¿¿äèéí õýðýã Ýíý áîë “Division”-û ãýð á¿ëýýñ Àíãëèéí äýýä ø¿¿õ áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí èðãýíèé õýðãèéí òàíõèìä õàíäàæ, äàâæ çààëäñàí õýðýã áîëíî. Ñèàìûí èõð¿¿ä áîëîõ Jodie áîëîí Mary-ä õîëáîãäîõ õýðýã áèëýý. “Ñèàìûí èõð¿¿ä õýðýâ õàãàëãàà õèéëãýõã¿é áîë 6 ñàðûí äîòîð íàñ áàðàõ áîëíî” ãýñýí ýì÷èéí ä¿ãíýëòèéã Division-û ãýð á¿ë ìýäñýí. Ãýâ÷ òýð õî¸ðûã ñàëãàõ õàãàëãàà íü Jodie-ä àìüäðàõ ÷àäâàð, ýð¿¿ë áîëîõ áàòàëãààã ºã÷ áàéãàà. Õàðèí Mary-ãèéí õóâüä ýíý õàãàëãààíû ¿ð ä¿í ò¿¿íèéã ¿õýëä õ¿ðãýõ áîëíî. Õ¿¿õä¿¿äèéí ýöýã, ýõ òýäíèéã Áóðõíû ýë÷, ò¿¿íèé õî¸ð ãàð õýìýýí èòãýäýã ó÷ðààñ ýíý õàãàëãààã õèéëãýõèéã çºâøººðºõã¿é ãýæ øèéäñýí. Ýì÷ íàð õ¿¿õä¿¿äýä õàëàìæ òàâèõûã õ¿ñýæ, òýäíèé àøèã ñîíèðõëûã òºëººëæ, ñèàìûí èõð¿¿äèéã ñàëãàõ ìýñ çàñàë õèéëãýõèéã çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàæ ºãºõ òàëààð ø¿¿õýä õàíäñàí áàéíà. Èéíõ¿¿ ø¿¿ã÷ ìýñ çàñàë õèéõèéã çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàæýý. Õàðèí èõð¿¿äèéí ýöýã,

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ ýõ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿ë çºâøººðºí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàñàí áàéíà. Òýä èõð¿¿äèéã ñàëãàõ ìýñ çàñëûã õèéëãýõã¿é ãýæ øèéäñýí áà õýð õóãàöààíä àìüäðàõ áîëîìæòîé áàéíà òýð ¿å õ¿ðòëýý ë èõð¿¿ä õàìò áàéõûã áèä íàð õ¿ñýæ áàéíà ãýñýí. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ãóðâàí ø¿¿ã÷ ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäàëä õýðýãëýãäýõ á¿õèé ë íîòëîõ áàðèìòóóäûã ¿íýëæ, ãýð÷¿¿äèéã ñîíñîæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé àãóóëãûã óíøñàí áà õîëáîãäîõ õóóëèéí ç¿éë, çààëòóóäûã øàëãàí ñóäëàñàí. Õóóëü÷èä ýíý õýðãèéí á¿õ îðîëöîã÷èä: ýöýã ýõ (íýõýìæëýã÷ áóþó äàâæ çààëäàõ æóðìààð ãîìäîë ãàðãàñàí ýòãýýä), ýìíýëýã áîëîí ýì÷ íàð (ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áóþó ø¿¿õýä ýíý õýðãèéã àíõíû áàéäëààð õàíäñàí ýòãýýä), ìºí Jodie áîëîí Mary (õàðèóöàã÷) íàðûí ñàíàà áîäîë, ìýä¿¿ëýã, ¿ð ä¿íã òóñãàñàí. Ýì÷èéí тайлбар: Èõýð óðãûã õýò àâèàí îíîøëîãîîãîîð á¿ñýëõèé õýñãýýðýý çàëãààñòàé ñèàìûí èõð¿¿ä áîëîõûã òîãòîîñîí. Ýíý áàéäàë òýäíèé òàâèëàíã òîäîðõîé áóñ áîëãîæ áàéñàí. Ãýõäýý áèä íàð ýöýã ýõýä íü èòãýë õàéðëàæ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéëàà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ æèðýìñëýëòèéã çîãñîîãîîã¿é áºãººä áîëîìæèéí õýðýýð ýõèéí æèðýìñëýëòèéã äýìæèæ áàéâ. Áèåèéí åðºíõèé áàéäàë: Èõýð òóñ á¿ð óóøèã, ç¿ðõ, òàðõè, ãàð, õºëººñ ãàäíà áóñàä àìèí ÷óõàë ýðõòýíòýé áîëíî. Ýì÷ íàðûí ç¿ãýýñ ìýñ çàñëûí íàðèéí ò¿âýãòýé áàéäëûã ¿ë îéøîîí, òýð õî¸ðûã àìæèëòòàéãààð ñàëãàõ áîëîìæòîé ãýñýí ä¿ãíýëò õèéâ. Ãýõäýý ýíý õàãàëãàà íü èõðèéí íýã áîëîõ ñóë áèåòýé, äîðîé õºãæèëòýé Maryãèéí àìü íàñûã õîõèðîîõ ìàãàäëàëòàé áàéíà. Ó÷èð íü ò¿¿íèé àìèí ÷óõàë ýðõòýíä î÷èõ öóñàí õàíãàìæ ñóë áàéãààòàé õîëáîîòîé… Õýðýâ õàãàëãàà õèéõã¿é áîë èõð¿¿äýä 3-6 ñàð àìüäðàõ ë õóãàöàà ¿ëäýæ áàéíà. (¿õëèéí øàëòãààí ç¿ðõíèé öóñàí õàíãàìæèéí äóòàãäàë áîëîõ áàéâ). Jodie-í áèåèéí áàéäàë: Jodie-ãèéí õóâüä ò¿¿íèé äîòîð ýðõòí¿¿äèéí õºãæèë õýâèéíýýñ ãàäíà òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà ìº÷äèéí õºäºëãººí, áóë÷èíãèéí õºãæèëò ÷ ãýñýí ìºí àäèë õýâèéí áîëíî. Òýðýýð ìºí ñýòãýöèéí õóâüä ýð¿¿ë áàéâ… Jodie öîâîî ñýðãýëýí, õîîë òýæýýëýýð ñàéí õàíãàãäàæ áàéãàà. Ò¿¿íèé áèå òóðàíõàé áîëîâ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ÿìàð íýã çîâèóð èëðýýã¿é áîëíî... Áóñàä ñèàìûí èõð¿¿äèéí àäèëààð òýäíèé õýí íýã íü èë¿¿ èõ òýæýýë àâ÷ áàéãàà áºãººä òýä ºñ÷ òîðíèõûí õýðýýð óëàì ë òýæýýëèéí õîìñäîëä îðæ áàéíà. Ýíý áàéäàë áîë ñèàìûí èõð¿¿äèéí îíöëîã øèíæ. Èéìä Jodie-ä ýíý õýðýýð íýìýëò òýæýýë øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ãýòýë îäîîãèéí áàéäëààð òýðýýð ººðèéíõ íü õýâèéí áîéæèëòîä øààðäëàãàòàé áàéõ õàíãàëòòàé èë÷ëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà. Õýðýâ ÿàðàëòàé ñàëãàõ ìýñ çàñëûã õèéâýë Jodie-ä àìüäðàõ áîëîìæ, ýð¿¿ë áîëîõ áàòàëãààã ºãºõ áîëíî. Ãýõäýý õàãàëãààíû ÿâöàä Jodie-ãèéí ç¿ðõýíä õ¿íäðýë ãàðàõ ìàãàäëàë áàéãàà. Ìºí ò¿¿íèé óóøèã, çàðèì íýã õýâëèéí ýðõòí¿¿äýä íýìýãäýë õàãàëãàà õýðýãòýé áàéæ

АМЕРИК ДАХЬ СИАМ СУДЛАЛЫН ТӨВ

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Mary-í áèåèéí áàéäàë: Mary-ãèéí õóâüä ãóðâàí òºðºëõèéí ãàæèãòàé. “Ýõíèéõ íü áîë ò¿¿íèé òàðõèíû õºãæèëò ìàø ìóó... Òàðõèíû ãàæ õºãæèë íü õýâèéí õºãæèë á¿õèé Jodie-ãèéí òàðõèòàé ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä òîõèðîõã¿é áàéãàà… “Õî¸ð äàõü õ¿íäðýë áîë ò¿¿íèé ç¿ðõ… Ç¿ðõ íü ìàø èõ òîìîðñîí áà ç¿ðõíèé àæèëëàãàà ñóë. Ýíäýýñ àâ÷ ¿çâýë ò¿¿íèé ç¿ðõíèé àãøèõ ÷àäâàð õîìñ…“Ãóðàâ äàõü íü … Mary-ãèéí óóøèãíû ýäèéí õýâèéí áóñ õºãæëèéí óëìààñ 2 óóøèã á¿õýëäýý àìüñãàëûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ÷àäâàðã¿é áàéíà. Mary-ä óóøèã, ç¿ðõíèé äóòàãäëûí øèíæ òýìäýã èëýðõèé áàéâ… “Ìèíèé áîäëîîð Mary-ãèéí àìüäðàõ ÷àäâàð ¿íýõýýð äîðîé áàéãààãààñ ãàäíà ò¿¿íèé àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà”. Ýì÷ íàðûí ä¿ãíýëò Îäîîãèéí íºõöºë áàéäàë- “Àìüäðàëûíõàà òóðøèä õýâèéí õºãæèëòýé Jodie õýâèéí áóñ õºãæèëòýé Mary-ãàà àâ÷ ÿâàõààñ ººð àðãàã¿é… Jodie àëõàõ, òýð ÷ á¿¿ õýë ºíäèéæ ñóóõ, áîñîõ áîëîìæã¿é, ÷àäàõã¿é áîëíî… Ò¿¿íèé ç¿ðõ íü ààæèìäàà à÷ààëëàà äààõã¿é áàéäàëä îðíî… Ìèíèé áîäëîîð áîë áèä ýíýõ¿¿ 3-6 ñàðûí õóãàöààíä òîäîðõîé øèéäýëä õ¿ðýõ ¸ñòîé.

á¿ð àìüä ÿâàõ ýðõòýé áàéäàã. Ãýòýë ÿàãààä áèä íàðò èéì áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì áý? íýã îõèíîî ¿õ¿¿ëæ, íºãººã íü àìüäðóóëàõ ñîíãîëò. Áèä èéì íºõöºë áàéäàë, ñîíãîëòûã õ¿ñýõã¿é áàéãàà áºãººä ýíý øèéäâýðýý ýì÷ íàðò õýëñýí… “Ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäàë áèé áîëñíîîñ õîéø îäîîã õ¿ðòýë áèä ýíý õàãàëãààíû òàëààð áîäîæ, ÿðèëöñààð ë áàéíà. Îõèäóóäûí áèåèéí áàéäàë õ¿íä áàéãàà áîëîí ýìíýëýãèéí ýì÷ íàð òýäíèé òºëºº èõ õè÷ýýí àæèëëàæ áàéãààã ÷ áèä ìýäýæ, ìýäýð÷ áàéíà. Ãýõäýý ýíý õàãàëãààã õèéëãýõ çºâøººðëèéã ýì÷ íàðò áèä ºã÷ ÷àäàõã¿é ýý... õàãàëãààíû ¿ð ä¿í áîë áèäíèé íýã îõèí Mary-ãèéí ¿õëýýð äóóñàõ áîëíî. Áèä ýíý õàãàëãààã õèéëãýõèéã õ¿ñýõ þì áîë, õàãàëãàà õèéëãýõèéã çºâøººðºõ þì áîë …áèä íýã îõèíîî ¿õ¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Áèä õî¸ð Áóðõàíä èòãýäýã áà áóðõàíû õ¿ñëýýð þó ÷ òîõèîëäñîí ººðèéí õî¸ð îõèíûõîî õàìò æàðãàëòàé, ñýòãýë õàíãàëóóí ¿ëäýõýýð øèéäñýí”. Âåñòìèíñòåðèéí àðõèåïèñêîп Áóðõàí àìüäðàëûã õ¿í òºðºëõòºíä áýëýãëýñýí áà õ¿ì¿¿í íü áóðõàíä èòãýõ ìºí áóðõíû ñýòãýëèéã ýðõýìëýõ, õàéðëàõ õýðýãòýé. ªðíèéí õ¿ì¿¿íëýã óëàìæëàë, ñýòãýëãýýíèé ÿçãóóð ¿íäýñ áîë õ¿íèé àìüäðàëûí îðøèõóéí ¿íý öýíý áºãººä òýð íü æàì ¸ñíû áàéãàëèàñ çàÿàãäìàë áàéõ òóõàéä èòãýäýã. Ýíý îéëãîëò íü ºðíèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ¿íäýñ, ñóóðü áîëæ óëìààð áèäýíä ýðõýìëýõ ç¿éë, ¿íýò ç¿éë ìààíü áîëîí õºãæèæ óëàìæëàãäàí èðæýý.

Òºëºâëºãäñºí õàãàëãàà- Mary áîë àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é. Èéìä õàãàëãàà íü ò¿¿íèéã ¿õýëä õ¿ðãýíý. Õàðèí Jodie-í õóâüä õàãàëãààíû ¿ð ä¿íä ò¿¿íä àìüäðàõ ÷àäâàð, ýð¿¿ë áîëîõ áàòàëãàà, áîëîìæèéã ºãºõ áîëíî.

“Õ¿íèé àìüäðàë áîë ýðõýì, ò¿¿íèéã õýí ÷ õºíäºøã¿é. Õýí íýã õ¿í ÿìàð ÷ çîðèëãî, øàëòãààí, ãýì áóðóóã¿éãýýð õ¿íèé àìü íàñ áóñíèóëàõûã õîðèãëîíî.

ßàðàëòàé õàãàëãàà- Õàãàëãààíû ¿ð ä¿í òèéì ÷ òààòàé áóñ áàéãàà. Mary-ãèéí õóâüä ¿õýë, õàðèí Jodie-ä ç¿ðõíèé õ¿íä äóòàãäàë ¿¿ñýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéíà…

Åâðîïûí õ¿íèé ýðõèéí êîíâåíöèéí 2 äóãààð ç¿éëä: “ õ¿í á¿ð àìüä ÿâàõ ýðõòýé áà ýíýõ¿¿ ýðõ íü õóóëèàð õàìãààëàãäñàí áàéíà. Õ¿íèé àìü íàñûã ñàíààòàé õîõèðîîí ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð òîãòîîëîîð ÿëûí äýýä õýìæýý îíîãäóóëñàí õ¿íýýñ áóñàä …”

Ýöýã, ýõèéí òайлбар Íºõºð: Áèäíèé àìüäðàë õ¿íä áºãººä áè àæèëã¿é. Ãýñýí õýäèé ÷ áèä íàð ðîìûí êàòîëèê øàøèíòàé õ¿ì¿¿ñ áà Áóðõàí áèäýíä áèäíèé èõýð îõèäûã çàÿàñàí ãýäýãò èòãýäýã. Òèéì ó÷ðààñ áèä òýäíèéã àñðàõ, õàëàìæëàõ, õàéðëàõ ¸ñòîé áèëýý. Áèä õî¸ð ýöýã ýõ íü. Áèäíèé õ¿¿õä¿¿äýä þó ÷ òîõèîëäñîí ò¿¿íèéã øèéäýõ ýðõ íü ãàãöõ¿¿ ýöýã, ýõ áîëîõ áèäýíä áàéãàà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýõíýð: Ìèíèé îõèäóóä òºðºõ ¿åäýý àëü àëü íü íèéëýýä äºíãºæ 6 êã æèíòýé áàéñàí. Jodie-ã ýõ áàðüæ àâàõ ¿åä òýð óéëæ áàñ àìüñãàëæ ÷àäàæ áàéñàí. Õàðèí Mary áîë èõ ñóë áèåòýé áàéñàí áà àìüñãàëæ ÷àäàõã¿é áàéëàà. Ãýõäýý èõð¿¿ä 3 äîëîî õîíîã õàìòäàà àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä áèä îõèäóóäàà àìüä ÿâàõ áîëîìæòîé òýð öàã õóãàöàà õ¿ðòýë õàéðëàí àñàð÷, õàëàìæèëìààð áàéíà. “Áèä ýì÷ íàðûí òàâüæ áóé îíîø, ä¿ãíýëò, ñîíãîëòûí òàëààð óäààí õóãàöààíä ìýäýýæ, èõ íóõàöòàé áîäñîí. Ýíý õàãàëãààã áèä çºâøººð÷ ýõëýõ þì áîë…. áèäíèé íýã îõèí ¿õýæ, ýíý ¿õëèéí ¿ð ä¿íä íýã îõèíû ìààíü àìü íàñ àâðàãäàõ áîëæ áàéíà. Ýíý áîë Áóðõíû ñàíàà áèø. Õ¿í

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Õóóëü Òà á¿õýí Àíãëèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî Ìîíãîë óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ ÿëãààòàé ãýäãèéã ìýäíý. Òýãýõëýýð Ñèàìûí èõð¿¿äòýé õîëáîîòîé èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíûã ÿâóóëàõäàà ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí ñîíãîëò áîëîí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ æóðàì äýýð àíõààðëàà õàíäóóëààðàé. Ìºí ýíý õýðýã íü òà á¿õýíä õÿëáàðøóóëæ, õóðààíãóéëàí òîâ÷ëîí áè÷ñýí õýëáýðýýð î÷èæ áàéãààã ÷ àíõààðàëäàà áàñ àâààðàé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü Õ¿í á¿ðèéí áèå ìàõáîäü ººðòºº ýðõýì, íàíäèí. Ò¿¿íèé çºâøººðºëã¿éãýýð õàãàëãàà, ìýñ çàñàë õèéõ íü õóóëü áóñ. Ýíýõ¿¿ ñèàìûí èõð¿¿äèéí õýðýãò Mary áîëîí Jodieãèéí àëü àëü íü àìüä ÿâàõ ýðõòýé. Õýðýâ ýíý õàãàëãàà òýäíèé àøèã ñîíèðõîëä íèéöýæ áàéâàë õ¿¿õä¿¿äèéí íýðèéí ºìíººñ õàãàëãàà õèéëãýõ çºâøººðëèéã ºãºõ íü ýöýã, ýõèéí ¿¿ðýã. Õýðýâ ýöýã, ýõ íü õàãàëãàà õèéõèéã ¿ë çºâøººðñíººñ ýìíýëýã áîëîí ýì÷ õàãàëãàà õèéõ

АМЬД ЭРХ ЗҮЙ áîëîìæã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ø¿¿õ øèéäâýð ãàðãàí ºâ÷òºíä õàãàëãàà õèéëãýæ áîëíî. Ãýð á¿ëèéí õóóëü Èõð¿¿äèéí ýì÷èëãýý, òýäíèé ñàéí ñàéõàí áàéäàë, öààøäûí õóâü çàÿàíä àíõààðàë õàëàìæ òàâèõ íü ø¿¿õèéí ¿¿ðýã ìºí. Ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëýýð ø¿¿õýýñ õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õýí ÷ äàãàæ ìºðäºíº. Ãýõäýý ø¿¿õ íü ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð çºâøººðºë îëãîõ áà ýë øèéäâýð íü õóóëü áóñ áàéæ áîëíî. Èéìä ø¿¿õ íü ýíýõ¿¿ õýðýãò õ¿¿õýä òóñ á¿ðèéí àøèã ñîíèðõîë ÿìàð áàéíà âý? ãýäãèéã ýõíèé ýýëæèíä ¿íäýñëýë áîëãîõ ¸ñòîé. Ýöýñò íü, ø¿¿õ èõð¿¿äèéã ñàëãàõ õàãàëãààã õóóëü ¸ñíû áîëãîõ ¿¿äíýýñ íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëæ, øèéäâýðýý ãàðãàõ ¸ñòîé. Ýð¿¿ãèéí õóóëü Õ¿í á¿ð àìüä ÿâàõ ýðõòýé. Õ¿íèé àìü íàñûã ñàíààòàé áîëîí áîëãîîìæã¿é ãýì áóðóóãèéí õýëáýðýýð õîõèðîîâîë ýíý íü õ¿í àìèíû ãýìò õýðýã áîëíî. Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð òàõèð äóòóó õ¿¿õäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áóñäààñ èë¿¿ õàìãààëàãäñàí áàéõ òèéì ýðõèéã îëãîñîí áàéäàã. Àíãëèéí ëîðäûí òàíõèìààñ Airedale NHS Trust v. Bland (1933)-ä õîëáîãäîõ õýðãèéã øèéäâýðëýñýí áà ýíý õýðãèéí äàðàà “ýì÷ íàð ºâ÷òíèé àìüäðàõ õóãàöààã ñóíãàõ ýì÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõèéã çîãñîîõ íü õ¿í àìèíû ãýìò õýðýã áèø” ãýñýí øèéäâýð ãàðñàí áàéíà. Ýíý ¿éëäýë íü ºâ÷òíèé çºâøººðºë, ò¿¿íèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õèéãäýæ áàéãàà áîëîõîîñ ýì÷ íàðûí ¿¿ðýã áèø. Ýì÷èéí ¿éë àæèëëàãàà íü äàðààõü õî¸ð ¿ð äàãàâàðûã àãóóëñàí áàéíà. ¯¿íä: õîðò õàâäàð, ºìºí ¿¿ çýðýã ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí ºâ÷òíèé ºâäºëòèéã çîãñîîõ ýì ºã÷ ¿õëèéã ò¿ðãýñãýõ áóþó ýíý ¿ð äàãàâàðûã çîðèóä õ¿ñýæ õ¿ðãýñýí áóñ áàéíà. Èíãýñíýýð õ¿íèé àìü íàñûã õîõèðîîñîíä ýì÷ áóðóóòãàãäàõã¿é áàéõ íºõöëèéã àãóóëíà.

Ýíý õýðýãò ñèàìûí èõð¿¿äèéí ýöýã, ýõ þóã äàãàæ, áàðèìòëàõûã õ¿ñýæ áàéãàà âý? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Jodie áà Mary-í àøèã ñîíèðõîë õýðýâ õàðèëöàí íèéöýýã¿é çºð÷èëäñºí òîõèîëäîëä ø¿¿õ ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäëûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þó? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ìýñ çàñàë õèéíý ãýñýí øèéäâýð ãàðàõààñ ºìíºõ òàíû ¿çýë áîäîë þó âý? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Òà ººðèéãºº ýíý õýðãèéã øèéäâýðëýæ áàéãàà ø¿¿ã÷äèéí íýã íü áàéíà ãýæ òºñººë. Èíãýýä øèéäâýð ãàðãàæ áàéõ ¿åä áîëîí íîòîëãîîíóóäûã ñîíñîæ áàéõ òýð ¿åä òà ÷óõàì þó ìýäýð÷ áàéñíàà èëýðõèéëýí áè÷íý ¿¿. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Òýìäýãëýë: Ø¿¿õýýñ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó õ¿¿õä¿¿äèéã ñàëãàõ ìýñ çàñàë õèéãäñýí áàéíà. Mary áàðàã ë òýð äîðîî íàñ áàðñàí. Õàðèí Jodieãèéí õóâüä àìü íàñ íü àâðàãäñàí áàéíà. Ýíý õýðãèéí òàëààðõè äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë:

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõûí òóëä äîîðõè àñóóëòóóäàä òàéëáàð ãàðãàíà óó?

1) British Broadcasting Corporation http://news.bbc.co.uk/1/hi/health/937586.stm

Jodie íü Mary-ãààñ ñàëàíãèä òóñäàà áàéõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà þó? ßàãààä, ýñõ¿ë ÿàãààä ¿ã¿é ãýäãýý òàéëáàðëàíà.

2) Hon.Justice Michael Kirby (2001), Õóóëü, Õ¿íèé àìüäðàë áà ¨ñ ç¿éí ãàöààíä îðñîí íü (Bond University, Third Gerard Brennan Lecture). http://www.hcourt.gov.au/speeches/kirbyj/kirbyj_bren3301. htm

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mary íü Jodie-ãîîñ ñàëãàãäñíààð ¿õýõ ýñõ¿ë ò¿¿íòýé çàëãààñòàé õýâýýð ¿ëäýõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà þó? Õýðýâ çàëãààñòàé ¿ëäâýë òýð õî¸ð õýäèé õýð õóãàöààíä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé áàéõ âý? ßàãààä ýñõ¿ë ÿàãààä ¿ã¿é ãýäãýý òàéëáàðëàíà.

3) Annas, George J. (2001) “Ñèàìûí èõð¿¿äàìüäðàëûí õÿçãààðëàëò äàõü õóóëèéí õÿçãààðëàëò” New England Journal of Medicine, Vol.344:1104-1108. http://content.nejm.org/cgi/content/full/344/14/1104

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

UNIVERSITAS

КЮШЬҮ ИХ СУРГУУЛЬ ХУУЛИЙН ФАКУЛЬТЕТ

Тэнгэрт биш газарт. . . “Liberty” сэтгүүл маань уншигч та бүхэндээ “Дэлхийн их сургуулиуд” булангаараа эрх зүйн чиглэлээр сургалт, судалгаа явуулдаг дэлхийд нэр хүндтэй их сургуулиудыг цуврал болгон танилцуулсаар ирсэн билээ. Эхний удаа өрнийн эрх зүйн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэсэн утгаар нь “Болонье Их Сургууль”ийг, дараа нь дэлхийн №1 хууль зүйн сургууль гэсэн утгаар нь “Харвард” Их Сургуулийг танилцууллаа. Харамсалтай нь Италийн “Болонье”, АНУ-н “Харвард” Их сургуулиудын талаар ерөнхий мэдээлэл хүргэсэн ч тухайн сургуульд нь хэрхэн суралцах боломжтой, сургалтын төлбөр нь хэд байдаг гэх зэрэг үндсэн шаардлагатай мэдээллүүдийг нь орхигдуулсаанаа мэдлээ. Харин энэ дугаараас эхлэн бид энэхүү булангаа “Universitas” хэмээн нэрлэн уншигчиддаа ирээдүйн магистр, докторын зэргээ хамгаалах боломжтой их сургуулиудын сургалтын агуулгыг нь илүүтэй танилцуулж байхаар шийдлээ. Тэгэхээр энэ удаа бид та бүхэнд зориулан арлын Япон улсын “КЮШЬҮ” их сургуулийг танилцуулах гэж байна. Ингээд КЮШЬҮ их сургуулийн “Хуулийн факультет”-тай хамтдаа танилцъя. КЮШЬҮ ИХ СУРГУУЛЬ – ХУУЛИЙН ФАКУЛЬТЕТ Сургалтын талаар цөөн үг: Кюшьү их сургууль түүн дотроо Хуулийн факультет нь Япон улсдаа анхлан 1994 оны

арван сараас эхлэн англи хэл дээрхи эрх зүйн магистр (LL. M)-н хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. 1999 оны арван сараас 3 жилийн эрх зүйн доктор (LL.D)-ын сургалт, “Азийн улс төр хийгээд захиргааны харьцуулсан судалгаа /ЗУХС/” (Comparative Studies of Politics and Administration in Asia)-ны 1 жилийн магистрын курсуудыг сургалтын хөтөлбөртөө оруулжээ. Дээрхи курс, сургалтуудыг амжилттай явуулж байснаараа Кюшьү их сургуулийн “Хуулийн факультет” нь Япон улсын Боловсролын яамны хүсэлтээр 2001 оноос “Залуу манлайлагчдын хуулийн сургалт” (Young Leader’s Program in law)-г явуулж эхэлсэн юм байна. ТҮҮХЭН ЗАМНАЛ: Кюшьү их сургууль – Хуулийн Факультет нь 1924 онд Кюьшү их сургуулийн “Хууль, Уран зохиолын салбар сургууль” –н нэгэн хэсэг болон байгуулагдаж байжээ. Харин 1949 онд тус факультет нь “Хууль, Уран зохиолын салбар сургууль”с өрх тусгаарласнаар өнөөг хүртэл биеэ даасан салбар байгууллага хэвээр байгаа үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа юм. Энэхүү факультет нь хууль болон улс төрийн шинжлэх ухааны талбаруудад нэгэн зэрэг сургалт, судалгаа эрхлэн явуулдаг ба иймдээ ч Япон улсын хууль зүйн бодлогыг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан хэмээн үнэлэгддэг байж болох юм. Сүүлийн арван жилд Кюшьү их сургуулийн “Хуулийн факультет” нь өөрт хамааралтай салбаруудын

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

сургалт, судалгааны ажлыг хөгжүүлэх, орон нутгийн, үндэстний, олон улсын нийгэмлэгүүдийг дэмжих үүднээс олон тооны арга хэмжээг зохион байгуулсны дотроос 1994 оны “Олон улсын эдийн засаг, бизнесийн эрх зүйн чиглэлээр”-р эрх зүйн магистр бэлтгэх (LL.M) сургалтын нээлтийн ёслол нь онцгой байр суурь эзэлдэг ажээ. Энэхүү сургалт нь бидэнд англи хэл дээр Японы их сургуульд сонирхсон салбараараа сурах боломжыг олгож байгаагаараа ач холбогдолтой юм. 2004 оны дөрвөн сараас Факультет нь Хуулийн сургууль хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн байна. 21-р зууны дуудлагаар Япон улс нь “эрх зүйн сургалтын шинэ тогтолцоо”-г АНУ-н томоохон их сургуулиудын магистр/докторын сургалтын хэв маягтай уялдуулан баталжээ. Тэрхүү АНУ-н томоохон их сургуулиудын сургалтын хэв маяг гээд байгаа зүйл нь “универсал” хуульч бэлтгэх явдал биш, амьдралын асуудал болгоныг шийдвэрлэх чадвартай хуульч бэлтгэх ч биш харин “нийгмийн хувьсч, өөрчлөгдөж буй хэрэгцээнд зохицон, хувирч чадах өндөр чадвартай хуулчидын шинэ үеийг бий болгох” явдал байдаг байна. АНУ-н сургалтын энэ хэв маягыг тусгайлан судлах нь ихээхэн ач холбогдолтой. 2004 оны байдлаар Кюшьү их сургуулийн “Хуулийн факультет” нь 1144 оюутан /7 гадаад оюутан/, 227 магистрант, докторант /73 гадаад оюутан/, 78 багштай. Багш тус бүрийн онцлог

бүхий “хичээл заах арга барил”, суурь боловсрол хийгээд өндөр тоон үзүүлэлт бүхий гадаадын оюутнуудын хувь хэмжээ нь энэхүү “Хуулийн факультет”-н сүүлийн 10 жилд хийсэн өөрчлөлт, шинэчлэлтийн үр дүнг илтгэж байгаа ба магадгүй энэ байдал нь түүний нэгэн өвөрмөц шинж байж болох юм. Харин одоо Кюшьү их сургуулийн “Хуулийн факультет”-н англи хэл дээрхи сургалтуудыг сонирхъё. АНГЛИ ХЭЛ ДЭЭРХИ СУРГАЛТУУД 1. Эрх зүйн докторын сургалт 2. Эрх зүйн магистрын сургалт 3. Залуу манлайлагчидийн сургалт 4. Азийн улс төр хийгээд захиргааны харьцуулсан судалгаа 1. Эрх зүйн докторын сургалт 1999 оноос эхлэлтэй Олон улсын эдийн засаг хийгээд бизнесийн эрх зүйн салбарын эрх зүйн докторын сургалт нь оюутнуудад хэдийгээр Японы их сургуульд сурж буй боловч эрдмийн зэрэг горилсон ажил- /doctoral thesis/ -аа англи хэл дээр бэлдэх ховор боломжыг олгодог байна. Сургалтанд оролцогчид судалгааны нарийн нягт удирдлаган дор эцсийн диссертаци /дипломын ажил/-аа хамгаалахаас өмнө хамгийн багадаа дараалсан 4 семистр буюу 2 жил тасралтгүй судалгаа хийх шаардлагатай ажээ. Эрх зүйн докторын

сургалтын зорилго нь оюутнуудыг эрх зүйн өндөр түвшиний судалгаа хийж дуусгахад шаардагдах чадваруудыг олгох явдал бөгөөд сургалтаа амжилттай дуусгасан оюутанд Эрх Зүйн Докторын зэрэг /Японоор Хакуших гэх Ч.Ц/ олгодог байна. Харин докторын сургалтыг амжилттай дуусгахын тулд оюутнууд докторант болсоноос хойш 3 жилийн турш бичсэн 300400 нүүр /мөр хоорондын зай double/ докторын диссертациа хамгаалах ёстой. Оюутан өөрийн докторын дессертацийн эцсийн хувилбарыг судалгаа хийж эхэлсэн 3 дахь жилийнхээ зургадугаар сарын дотор хамгаалах шаардлагатай байдаг. Докторын сэдвээ /батлах/ эрх зүйн ямар ч салбарт сонгож болох боловч судалгааны удирдагчтай зөвлөлдөж, зөвшөөрөл авсан байх шаардлагатай байдаг. Үүний зэрэгцээ докторын ажилд тавих бас нэг шаардлага нь оюутнууд Ерөнхий Судалгааны Семинар /ЕСС/ (Comprehensive Research Seminar /CRS/ )-т зайлшгүй оролцох ёстой. Энэ ЕСС нь жилд нэг удаа болдог Эхний жилдээ судалгаа хийж буй оюутнууд дээрхээс гадна Эрх зүй ба Онолын эрдэм шинжилгээний бага хурал (Law and Theory Colloquium), Хууль зүйн бүтээл ба Судалгааны арга зүйн хичээл (the. Legal Writing & Research Method class)-д оролцох шаардлагатай. Докторын ажлын сүүлийн хамгаалалтыг Кюшьү их сургуулийн факультетээс сонгогдсон 3 профессорын бүрэлдхүүтэй комисс эрхлэн авдаг ба энэ сүүлийн хамгаалалтад байх зайлшгүй нэгэн хэсэг нь оюутнууд өөрийн батлаж буй сэдвээ олон нийтэд хамгаалах /public defence of thesis/ хэсэг байдаг нь сонирхолтой. Харин одоо Кюшьү их сургуулийн танд тавьж буй шаардлагыг сонирхоё. Тус сургуулийн докторант болохын тулд та ямарваа нэг Магадлан итгэмжлэгдсэн Их сургуулиас авсан эрх зүйн

UNIVERSITAS эсвэл эрх зүйтэй хамааралтай бусад салбар шинжлэх ухааны магистрын зэрэг цолтой байх ёстой. За тэгээд англи хэлний чадвар бол зайлшгүй. Та өөрийгөө англи хэлний зохих чадвартайг батлахын тулд TOEFL 600 /компъютер суурьтай тест: 250 эсвэл интернет суурьтай тест: 100/ оноотой байх шаардлагатай юм байна. Ингээд үндсэн асуудал болох сургалтын төлбөрийн тухайд жил тутам төлөгдөх системтэй ба 2006-2007 оны сургалтын төлбөр нь нийт ¥ 847,800 гэж тогтжээ. Харин тэтгэлэгт хөтөлбөрийн тухайд гэвэл эрх зүйн доктрантурт 1 жилд 2 оюутан Японы засгийн газрын тэтгэлэгээр суралцах боломжтой юм байна. Харин энэхүү тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахыг хүсч буй оюутнууд тусгай өргөдөл гаргах загварын дагуу өргөдөл гаргах ёстой ажээ. /Өргөдлийн загварыг авахыг хүсвэл tsengeel7@yahoo.com хаягаар хүсэлтээ ирүүлнэ үү/ Хэрвээ та Японы засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдсан бол ¥ 847,800 –с бүрэн чөлөөлөгдөх юм байна. За тэгээд суралцахаар шийдсэн оюутнууд тусгайлан тогтсон журмын дагуу өргөдөлөө Кюшьү их сургуульд гаргах ба шаардлагатай материалаа шуудангаар хүргүүлэх ёстой ажээ. Тэгэхээр Кюшьү их сургуулийн эрх зүйн докторын сургалтын талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг дээр дурдсан мейл хаягаар хүсэлт ирүүлэн авч болох юм. 2. Эрх зүйн магистрын сургалт 1994 оны сүүлээр Кюшьү их сургуулийн “Хуулийн факультет” нь Японы улсдаа хамгийн анх эрх зүйн магистрын англи хэл дээрхи /нийт цаг/ сургалтыг “Олон улсын эдийн засаг хийгээд бизнесын эрх зүй”-н чиглэлээр явуулж эхэлсэн юм. Энэхүү сургалтын зорилго нь олон улсын эдийн засгийн харилцаа болон худалдааны хэлэлцээртэй холбоотойгоор бий болдог олон зуун

асуудлуудыг шийдвэрлэх чадвартай оюутан бий болгох явдал ажээ. Оюутан нь хамгийн багадаа 30 кредит цуглуулж сургалтыг амжилттай төгсөх ба курсын ажил (coursework) бүхий сургалтын хөтөлбөрийг амжилттай дуусгаж 20 кредит, эрх зүйн магистрын ажил хамгаалах шаардлагатай ба хэрэв хангасан тохиолдолд 10 кредит цуглуулж эрх зүйн магистрын зэрэг /Японоор Хоугакушуши гэх/ авдаг байна. Магистрын хичээл өдрийн ангийн журмаар орох ба жил болгоны арван сард эхэлж тухайн жилийнхээ долоон сард дуусдаг. Оюутан бүр Японы хуулийн фирмд хийх зуны дадлагад оролцох эсэхээ сонгох ёстой ажээ. Тухайн сургуулиас оюутан танд санал болгож буй багц хичээлүүд: • Олон улсын Эдийн засаг хийгээд Институцийн эрх зүй /International Economic and Institutional Law/ • Зүүн ази дахь Олон улсын эрх зүй /International Law in East Asia/ • Олон улсын далайн эрх зүй /International Maritime Law/ • Европын холбооны эрх зүй ба Олон улсын худалдаа /European Union Law and International Trade/ • Японы корпорацийн эрх зүй /Japanese Corporate Law/ • Зөрчилт Удирдлага ба Зуучлалын сургалт /Conflict Management and Mediation Training/ • Хуулиудын зөрчил ба ОУ-н иргэний нэхэмжлэл /Conflict of Laws and International Civil Litigation/ • GATT/WTO –н эрх зүй /Law of GATT/WTO/ • Харьцуулсан хувийн эрх зүйн хэтийн төлөв судлал /Comparative Perspectives on Private Law/ • Япоы Хөдөлмөрийн эрх зүй /Japanese Labor and Employment Law/ • Японы бизнесийн эрх зүй /Business Law Japanese/ • Корпорацийн гэмт

2007- 03 /003/

хэрэг /Corporate Crime/ • Японы эрх зүйн удиртгал /Introduction to Japanese Law/ • Эрх зүй ба Онол эрдэм шинжилгээний бага хурал /Law and Theory Colloquium/ Харин Кюшьү их сургуулийн эрх зүйн магистрын сургалтанд элсэхийн тулд танд: 1. Магадлан итгэмжлэгдсэн их сургуулиас авсан бакалаврын зэрэг 2. Англи хэлний өндөр чадвар. Үүнд: TOEFL оноо 580 болон түүнээс дээш /компьютер суурьтай тест: 237 эсвэл интернет суурьтай тест: 92/ 3. Эдийн засгийн хангалттай эх үүсвэр. Хэрвээ та Японы засгийн газраас тэтгэлэг аваагүй бол банк эсвэл бусад зээлийн байгууллагийн баталгаа байх шаардлагатай. Сургалтын төлбөр нь докторын сургалттай нэгэн адил жил бүр хянагдах системтэй ба 2006-2007 оны сургалтын төлбөрийг тус сургуулиас ¥ 175,000 гэж тогтжээ. Тэгвэл сургалтын төлбөрөө Японы засгийн газраар даалгах боломж байна. Энэ бол Японы засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр. Нэг хичээлийн жилд 10 оюутан Японы засгийн газраас тэтгэлэг авах боломжтой ба тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахыг хүсч буй оюутнууд тусгай өргөдөл гаргах загварын дагуу өргөдөл гаргах ёстой юм байна. /Мөн загварыг авахыг хүсвэл дээр дурдсан хаягаар хүсэлт ирүүлнэ үү/ Факультет нь 2001 оны сүүлээр эрх зүйн магистрын сургалтандаа “Японы болон Харьцуулсан эрх зүй судлал”н салбарыг оруулсан байна. За тэгээд докторын сургалттай нэгэн адил Кюшьү их сургуульд хандан өргөдөл гаргах шаардлагатай. Өргөдөлд хавсаргах материалуудыг өргөдөл гаргах журамд дурдсан байдаг ба өргөдөл

LIBERTY MAGAZINE

UNIVERSITAS дурдсан байдаг ба өргөдөл болон түүнд хавсаргах материалуудаа 2007 оны 3 сарын дотор шуудан буюу бусад хэлбэрээр хүргүүлж байгаа юм байна. /Дэлгэрэнгүй мэдээллийг дээр дурдсан хаягаар хүсэлт ирүүлэн авна уу/ 3. Залуу манлайлагчидын сургалт 2001 онд Япон улсын Боловсрол, Соёл, Спорт, Шинжлэх ухаан, технологийн яамны (MEXT) санаачлагаар Олон нийтийн удирдлага, Бизнесийн удирдлага, Эрх зүйн гэсэн тусгайлсан 3 чиглэлээр нэг жилийн магистрын сургалтыг бий болгосон байна. Кюшьү их сургууль нь эрх зүйн сургалтыг нь хариуцан заадаг бол, Олон нийтийн удирдлага ба бизнесийн удирдлагын хичээлийг ГРИП /GRIP/ болон Хитоцубаши /Hitotsubashi/ их сургуулиуд тус тус хариуцан явуулдаг байна. Залуу манлайлагчидын хуулийн сургалт нь Азийн 13 орны / Монгол улс хамрагдаж байгаа Ч.Ц/ хуульчидад /legal professionals/ нээлттэй сургалт ба тухайн улсуудад ирээдүйн үндэсний манлайлагчидаа бий болгоход нь дэмжлэг үзүүлэх зорилготой ажээ. 2002 онд буюу хичээлийн эхний жилдээ Кюшьү их сургууль нь есөн /9/ улсын буюу Хятад, Солонгос, Лаос /Lao P.D.R /, Монгол, Мянмар /Myanmar/, Сингапур, Тайланд, Филиппини, Вытнам улсуудын нийт арван /10/ оюутныг урьжээ. Залуу удирдагчидын хуулийн сургалтын сэдвийг хоёр үндсэн тогтолцоонд хуваадаг: 1. Шинэчлэлтийн үе дэх эрх зүйн үүрэг Сургалтын хөтөлбөр нь орчин үеийн Япон улс хэрхэн Барууны орчин үеийн эрх зүйг өөрийн болгон авсныг тайлбарлах мөн тухайн улсын хуучин буюу эртний соёл, уламжлалыг шинэ эрх зүйн тогтолцоотой хослуулах буюу нэгтгэх үйл ажиллагаа явагдах эсэхийг судлах явдал

юм. Сургалт нь мөн тэрхүү холимог /нэгтгэсэн/ эрх зүйг орчин үеийн Японы нийгэмд сайн үйлчилж чадаж буй эсэхийг судалдаг. Энэхүү мэдлэгийг гадаадын оюутанд олгосноор тухайн оюутан өөрийн орны эрх зүйн тогтолцооны онцлог шинж, мөн хэрхэн төгөлдөржүүлэх явдлыг илүүтэй ойлгох боломжтой ажээ. 2. Эрх зүй хийгээд даяаршлалын харилцан холбоо Даяаршлалын үйл явцын дундад үед эрх зүйн ямар төрлийн хяналтууд байгаа, байх ёстой, тухай улсын хяналт нь дэлхийд хэрхэн хамааралтай болохыг ялангуяа Япон улсад онцгой анхаарал хандуулан судлах. Оюутнууд нь дараах хичээлийг зайлшгүй судлах ёстой. /нэг семистрт нэгийг нь судлах замаар хоёр семистрт багтаан судална

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Ч.Ц/: 1. Эрх зүйн соёлуудыг харьцуулах нь /Comparing Legal Cultures/ 2. Эрүүгийн болон Худалдааны эрх зүйн орчин үеийн асуудлууд /Contemporary issues in Criminal and Commercial Law/ Харин бусад найман хичээлийг бусад сургалтуудаас, тодруулбал эрх зүйн магистрын сургалтын хөтөлбөрөөс сонгож судална. Дараахь хичээлийг танд санал болгож байгаа юм байна: • GATT/WTO –н эрх зүйн гүнзгийрүүлсэн семинар /Advanced Seminar in GATT/ WTO Law/ • Олон улсын эрх зүй ба Япон /International Law and Japan/ • Олон улсын далайн эрх зүй /International Maritime Law/ • Олон улсын оюуны өмчийн эрх зүй /International

Intellectual Property Law/ • Олон улсын худалдааны асуудлууд /Matters of International Trade/ • Олон улсын эрх зүй, Зүүн азийн Эрх зүйн тогтолцоо /International Law and Legal System in East Asia/ • Европын холбооны эрх зүй ба Олон улсын худалдаа /European Union Law and International Trade/ • Японы эрх зүй? Судалгаа /Japanese Law ? a Survey/ • Японы эрх зүйн өнөөгийн асуудлууд /Contemporary Issues in Japanese Law/ • Японы корпорацийн эрх зүй /Japanese Corporate Law/ • Японы Оюуны өмчийн эрх зүй /Intellectual Property Law in Japan/ • Японы шүүхийн шийдвэрийн эрх зүй ба практик /Japanese Case Law and Practice/ • Үүргийн харьцуулсан эрх зүй /Com-

parative Law of Obligations/ • Японы үндсэн хуулийн эрх зүй /Japanese Constitutional Law/ • Японы гүйцэтгэх эрх мэдэл /Japanese Executive Branch/ • Японы иргэний эрх зүй /Japanese Civil Law/ • Харьцуулсан иргэний эрх зүй /Comparative Civil Law/ • Харьцуулсан гэрээний эрх зүй /Comparative Contract Law/ • Худалдааны арбитр /Commercial Arbitration/ • Японы эрүүгийн эрх зүй /Japanese Criminal Law/ • Хуулийн Япон хүн /Legal Japanese/ Дээрхи хичээлүүдийг сонгон судлахаас гадна оюутан нь хичээлийн хоёр улиралд өөрийн сонгосон сэдвээр хоёр эрдэм шинжилгээний илтгэл /өгүүлэл/ бичих үүрэгтэй ба тус бүр ойролцоогоор гучин /30/ хуудас бүхий байдаг ажээ. Дээр дурдсан хичээл, илтгэлээс гадна оюутан бүр аль нэг хуулийн фермд хоёр долоо хоног Японы хуульчдын туршлагатай танилцахаар дадлагад гардаг. Дадлага нь шүүх хуралдаанд суух, үйлчлүүлэгчид зөвлөгөө өгөх, тэднийг эвлэрүүлэх үйлчилгээ үзүүлж буй өмгөөлөгчид дагалдан хийх, эрх зүйн баримт бичиг боловсруулах зэрэг хэсгүүдтэй байдаг нь сонирхолтой зүйл ажээ. Танд энэхүү сургалт таалагдаж байгаа гэдэгт миний зүгээс итгэлтэй байна. Харин одоо танд ямар шаардлага тавьж байгааг хамтдаа сонирхоё. Залуу манлайлагчидын сургалтад хамрагдах оюутны тоог Кюшьү их сургууль нь 1 жилд 15 аар тогтоосон юм байна. Энэхүү 15 оюутанд Камбуж, Хятад, Индонез, Солонгос, Лаос /Lao P.D.R/, Малайз,

Монгол, Сингапур, Тайланд, Филиппини, Вытнамын дөчөөс доош насны хуульчид хамрагдах боломжтой. Харин таны хувийн чадварын хувьд: танд TOEFL –CBT /компьютер суурьтай тест/ 213 оноо эсвэл энэ оноонд дүйцэх бусад оноо л байгаа тохиолдолд та сургалтанд хамрагдах боломжтой ажээ. Харин дээрхи 15-н оюутаныг сонгохдоо дээрхи улсууд дахь Кюшьү их сургуулийн түнш байгууллагуудын зөвлөмжид үндэслэн тухайн сургууль эхний нэр дэвшигчдийг өргөдөл гаргагчдын хавсаргасан материал, богино хэмжээний эссе /энэ талаар “Та ч Монтень шиг бичиж чадна” –с булангаас уншина уу/, ярилцлагуудыг хянаж үзсэний үндсэн дээр сонгодог. Түүний дараа өргөдөл гаргагчдаас сонгогдсон эхний нэр дэвшигчийг Япон улсын Боловсрол, Соёл, Спорт, Шинжлэх ухаан, технологийн яамны (MEXT)-н хороо дахин хянаж үзээд эцсийн сонголтыг хийдэг байна. За тэгээд энэ сургалт уншигч танд таалагдсан бол Монгол улс дахь Японы элчин сайдын яамнаас өргөдөл гаргах дэлгэрэнгүй журмын талаар мэдээлэл авч болох юм байна. Кюшьү их сургуулийн магистр/докторын сургууль нь “Залуу манлайлагчидын хуулийн сургалт”-г Япон улсын Боловсрол, Соёл, Спорт, Шинжлэх ухаан, технологийн яамны (MEXT)-н тэтгэлэгийн тогтолцооны /scholarship system/ хүрээнд эрхлэн явуулдаг ажээ. 4. Азийн улс төр хийгээд захиргааны харьцуулсан судалгаа

UNIVERSITAS

Энэхүү сургалт нь Азийн орон нутгийн засаг, захиргааны байгууллагуудад, Азийн олон улсын байгууллагуудад албан тушаалтанаар ажиллахыг зорьж буй зохих чадвар бүхий хүмүүсийг бэлдэх зорилготой ба энэ зорилгоо хэрэгжүүлэх үүднээс оюутнуудаа оюутан солилцооны шугамаар Азийн орнуудад суралцуулдаг юм байна. Энэхүү сургалтанд хамрагдахын тулд танд магадлан итгэмжлэгдсэн аль нэг их сургуулийн бакалаврын зэрэг /улс төрийн шинжлэх ухаан зэрэг эсвэл бусад түүнтэй дүйцэх нийгмийн шинжлэх ухааны зэрэг/ байх шаардлагатай. Та мөн улс төр судлалаар ямарваа нэг коллеж төгссөн эсвэл тухайн салбараар эрдмийн зэрэгтэй байх шаардлагатай. Хувь хүний зүгээс тань шаардаж буй ганц зүйл гэвэл англи хэлний өндөр чадвар юм байна. Сургалтын төлбөрийн тухайд 2005 оны байдлаар нэг хичээлийн жилийн төлбөр 535.800 yen, элсэлтийн хураамж 282.000 yen, нийт 817.800 yen –г эхний жилдээ төлөх шаардлагатай. Тэтгэлэг авах оюутны тоо жилд хоёр /2/ оюутан байдаг. Харин энэхүү тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахыг хүсч буй оюутнууд тусгай өргөдөл гаргах загварын дагуу өргөдөл гаргах ёстой юм байна. /Мөн загварыг авахыг хүсвэл дээр дурдсан хаягаар хүсэлт ирүүлнэ үү/ Хэрвээ та дээрхи мэдээллийг

2007- 03 /003/

сонирхож байгаа бол манай сэтгүүлийн редакцитай холбоо барьж дэлгэрэнгүй тайлбар авна уу. За ингээд оюутан, багш та бүхэнд дээрхи сургалтууд таалагдсан бол дараагийн асуудал болох оюутны сурах нөхцлийн талаар сонирхоцгооё. ОЮУТНЫ ӨРӨӨ Их сургуулийн зүгээс оюутнуудыг Фукуока хотод шилжин ирж байрших явдлыг хангах талаар хангалттай арга хэмжээ авдаг. Эхний удаа буюу сургуульдаа анхлан очиход тань хязгаарлагдмал тоо бүхий Их сургуулийн нийтийн байр хүлээж байдаг. Тэрхүү их сургуулийн дотуур байрны төлбөр нь: (1) нэг хүний өрөө: сард \5,900 (2) хамтын хэрэгцээний өрөө (гэрлэсэн эсвэл хүүхэдтэй): сард \11.900 - \13.200 (3) гэр бүлийн хэрэгцээний өрөө: сард \14,200 - \15,500 байдаг байна. Харин дээрхи өрөөнүүдийн төлбөр төлөхдөө 1 жилээр нь төлөх шаардлагатай ажээ. /Дээрхи өрөөнүүдийн үнэ нь Япон иенээр гэдгийг анхаарна уу/ За ингээд энэ хүртэл бидэнтэй хамт КЮШЬҮ ИХ СУРГУУЛЬ – ХУУЛИЙН ФАКУЛЬТЕТ –тэй танилцсанд тань баярлалаа. Дэлгэрэнгүй мэдээлэл авах, санал хүсэлтээ өгөхийг манай сэтгүүлийн редакцитай холбоо барина уу.

LIBERTY MAGAZINE

UNIVERSITAS

Хуульчдын латин хэл

1. A bove majori discit arare minor “залуу шар үхэр хөгшин нэгнээсээ анжисанд яаж зүтгэхийг суралцдаг”. Энэ латин үг нь хуульч болон эрх зүйч мэргэжлээр суралцагч нарт тохирох адилтгал. 2. Ab alio specta, alteri quod feceris “хэн нэгэнд шударга бус зүйл хийсэн эсэхээ эргэж нэг хар”. Шүүгч нар ч бас адил агуу бурхантай нэг л өдөр нүүр тулдаг гэдгийг анхаар! 3. Ab honesto virum bonum nihil deterret “сайн хүнийг юу ч шударга ёсноос салгаж үл чадна” Сенека. Хүн бүр өөр өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй гэсэн хуучны үг байдаг. Энэ үг буруу гэж үү? 4. Ab initio “эхнээс нь”. Энэхүү үг хэллэг нь хуулинд бусдын эзэмшил газарт зөвшөөрөлгүй нэвтрэх гэсэн тусгай утга агуулж байдаг. Хэрэв хүн тухайн газарт хуулийн хүрээнд зөвшөөрөлтэйгээр нэвтэрч, үүний дараа эрх мэдлээ урвуулан ашигласнаар түүний энэхүү буруу үйлдэл нь эргээд анх нэвтэрсэн байдлыг буруу болгож, түүнийг ab initio бусдын өмчинд халдагч болгодог. “Тухайн хүн хууль бус үйлдэл хийсэн эсхүл түүнд оногдсон хуулиар олгогдсон эрх мэдлийг урвуулан ашигласан тохиолдолд түүнийг ab initio бусдын өмчинд халдагч гэж авч үздэг”. Blackstone, Comm., iii, 213 дугаар тал. Дараагийн үйлдлээр нь хууль тухайн хүний бусдын эзэмшил газарт анх нэвтэрсэн санааг агуулсан гэж тогтоодог. The Six Carpenters’ Case [1610] Rep 146a, 146b. Лорд Деннинг энэхүү номлолыг Лондон хотын нисэх онгоцны газар өөрсдөө үйлчлүүлэчдээ татахаар бизнес эрхэлж байгаа бага

оврын таксины жолоочдын хэрэгт хэрэглэсэн. “Эдгээр таксины жолооч нар энэ газарт төвлөрөн байж, дамаар

Английн шүүх бүгдэд нээлттэй... яг л Ритз зочид буудал шиг” гэж шүүгч Лорд Джеймс Матью (1830-1908)

бизнес эрхлэснээр тэдэнд хуулийн хүрээнд олгогдсон эрх мэдлийг урвуулан ашиглаж байгаа учир тэд анхнаасаа (ab initio) бусдын өмчинд халдагч болж, тэднийг хөөж болно” гэжээ. Cinnamond v British Airport Authority [1980] 2 AII ER 368, 373. 5. Absens haeres non erit “байхгүй байгаа хүн өв залгамжлагч болохгүй”. Хэн нэгний бодол оюунд түүнийг өв залгамжлуулах санаа байхгүй байгаа. Нүдэнд үзэгдэхгүй бол санаанд орохгүй. 6. Accedas in curiam “Та шүүхэд ирж болно”.

хэлжээ. 7. Acerrima proximorum odia “хамгийн ойр дотно харилцаатай хүний үзэн ядалт бүхнээс аюултай байдаг. Хуульчид туршлага дээрээ тулгуурлан энэхүү дүгнэлтийг хийсэн байдаг. (ихэнх иргэний хэрэг болон эрүүгийн гэмт хэргийг ойр дотно харилцаатай байсан хүмүүс хийсэн байх) 8. Accusare nemo se debet “хэн ч өөрөө өөрийгөө яллах албагүй”. Англид үйлчилдэг нэлээд хуучирсан зарчим. 1964 оны Английн Шүүхийн дүрмийн дагуу цагдаагийн ажилтан нь хэн нэгэн хүнийг хууль зөрчсөн

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

гэж сэжиглэх тодорхой хууль зүйн үндэслэлтэй байгаа бол асуулт асуух эсхүл үргэлжлүүлэн асуулт тавихаасаа өмнө анхааруулгын шинжэй үгсийг хэлэх ёстой. Ингэж хэлээгүй бол ямар нэгэн хариултыг нотлох баримт болгон ашиглах боломжийг хаадаг байсан. Заавал анхааруулах ёстой үг нь: “Та юу ч хэлэх албагүй, хэрэв хүсэх юм бол болно. Гэхдээ таны хэлсэн үгийг хожим баримт болгож магадгүй”. Үүнийг “Та юу ч хэлэх албагүй, гэхдээ асуулт асуухад хариулт өгөхгүй бол дараа нь таныг шүүхэд хамгаалуулах өмгөөлөлд сөргөөр нөлөөлж болно” гэж өөрчилжээ. Энэхүү эхний үе шатанд үг хэлэхгүй байх эрх нь зөвшөөрөгддөг байна. 9. Actio personalis moritur cum persona “үйлдэл хэрэгжүүлэх эрх нь тухайн хүн нас барснаар дуусгавар болдог”. Тухайн хүний үйлдэл хийх эрх нь тэр хүнтэйгээ хамт үхнэ. 10. Actor qui contra regulam quid adduxid non est audlendus “хуулийн эсрэг хууль бус зүйл ярьж байгаа өмгөөлөгчийн үгийг сонсож үл болно. 11. Actus Dei nemini facit injuriam “Бурхны үйл хэний ч хууль ёсны эрхийг зөрчдөггүй. Бурхны үйл (газар хөдлөлт, үер, аянга гэх мэт)-ээс учирсан хор хохирол, гэм хороо арилгуулахаар аливаа этгээд шүүхэд нэхэмжлэл гарган мэдүүлэх эрхгүй. 12. Actus reus “энэ нь Actus non facit reum nisi mens sit rea буюу “гэм буруугийн шинж үгүйсгэгдэж байгаа бол үйлдэл нь буруутгагдах ёсгүй”. Энэ нь Эрүүгийн хуулийн үндсэн зарчимд тооцогддог. 13. Ad captandum vulgus “олон нийтийг өөртөө татах”. Улс төрчдийн хахуулийн хэлбэрээр хэрэгждэг амлалтууд, ялангуяа сонгуулийн үед гаргадаг мөрийн хөтөлбөрүүдийг ихэвчлэн ad captandum vulgus-ийг хийж байгаа үйлдэл гэж тооцдог.

UNIVERSITAS

NOTA BENE (N.B.)

“Анхааралтай төвлөрүүл” Эрх зүйн ном, зохиолд энэ Латин үгийг өгүүлэгч үргэлжлэх өгүүлбэрүүдээ тун анхааралтай уншихыг уншигчдад санал болгохдоо ашигладаг. “N.B.” товчлол өгүүлэгч хэрэглэсэн тохиолдолд дээрхи товчлолын дараах өгүүлбэрийг уншигч уншихдаа бүх анхаарлаа төвлөрүүлэх хэрэгтэй.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

I SAY

ГАЗАР ӨМЧЛӨХ ЭРХ

ємчлєгч бүрийн хувьд оногдох газрын хэмжээ, байршил, заагийн тойм зураг/-ыг хавсаргасан байна.

Газраа өмчлөж авах гэсэн юм аа. Хаана хэрхэн өргөдөлөө гаргах вэ?

“Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай” хуулиар Монгол улсын иргэнд газрыг гэр бүлийн хэрэгцээнд буюу аж ахуйн гэсэн хоёр зориулалтаар өмчлүүлэж байгаа бөгөөд хэрэв та гэр бүлийн хэрэгцээндээ зориулан газар өмчлөхийг хүсэж байгаа бол газрын байршилаас нь хамааран хэмжээг нь нийслэлд 0.07 хүртэл га, аймгийн төвд 0.35 хүртэл га, сумын төв, тосгонд 0.5 хүртэл га –гаар хуулиар тогтоосон байдаг. Газар өмчлөхийг хүссэн иргэн нь иргэдэд ємчлүүлж болохоор заасан газраас ємчилж авах тухай єргєдлийг өөрийн харьяалах сум, дүүргийн Засаг даргад гаргана. Өргөдөлдөө - гэр бүлийн гишүүн бүрийн овог, эцэг /эх/-ийн нэр, єєрийн нэр, иргэний үнэмлэхийн болон регистрийн дугаар; - оршин суугаа газрын хаяг, утасны дугаар, ємчилж авах газрын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн харьяалал; - ємчилж авах газрын зориулалт, хэмжээ; - ємчилж авах газрыг иргэд дундаа хэсгээр буюу хамтран ємчлєх бол энэ тухай хүсэлт зэргийг тусган єргєдєл гаргасан он, сар, єдрийг бичиж 18 нас хүрсэн гэр бүлийн гишүүн бүр гарын үсэг зурсан байна. Өргөдөлд дараахь бичиг баримтыг хавсаргасан байна. Үүнд: - гэр бүлийн 16 нас хүрээгүй гишүүний тєрсний гэрчилгээний нотариатчаар гэрчлүүлсэн хуулбар; - ам бүлийн байдлын тухай баг, хорооны Засаг даргын тодорхойлолт; - газрын тухай хуулийн дагуу газар эзэмшиж байгаа бол газар эзэмших эрхийн гэрчилгээ, газар эзэмших гэрээний нотариатчаар гэрчлүүлсэн хуулбар; - хүсэлт гаргасан газрын байршил, хэмжээг харуулсан тойм зураг /хэрэв газрыг дундаа хэсгээр ємчлєх бол

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Q A

Зуслангийнхаа газрыг өмчлөн авч болох уу?

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас баталсан газар зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөөнд иргэдэд өмчлүүлэхээр тусгагдсан тохиолдолд зөвхөн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар өмчлүүлэх боломжтой. Нийслэлийн хувьд зуслангийн газар бүхий Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн 2003 оны газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд зуслангийн газрыг иргэдэд өмчлүүлэхгүй байхаар тусгагдсан болно. Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээгээ үрэгдүүлчихлээ. Ямар журмаар нөхөн авах авах вэ?

Газар эзэмшигч, ашиглагч эрхийн гэрчилгээгээ гэмтээх буюу аливаа хэлбэрээр үрэгдүүлсэн тохиолдолд энэ тухай хүсэлт, эрхийн гэрчилгээг хүчингүйд тооцсоныг хэвлэл, мэдээллээр зарлуулсан тухай тодорхойлолт, иргэн Нийслэлд 10000, аймгийн төвийн сум 5000, бусад сумд 3000 төгрөгийн үйлчилгээний хураамжийг 1.5 дахин нэмэгдүүлэн тушаасан баримтыг үндэслэн газрын улсын бүртгэлийн анхдагч мэдээлэлд тулгуурлан ийнхүү хүсэлт гаргаснаас хойш ажлын 15 хоногт багтаан харьяалах газрын албанаас эрхийн гэрчилгээг “нөхөн олгов” гэсэн тэмдэгтэйгээр шинээр олгоно.

Эзэмшиж байгаа хашааны газар /газар эзэмших эрхийн гэрчилгээ/-аа бусдад хэрхэн шилжүүлэх вэ?

Газрын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлд зааснаар газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг шилжүүлэх хүсэлтийг талууд хамтран

I SAY харьяалах газрын албанд гаргана. Ингэхдээ газар эзэмших гэрээний нотариатчаар гэрчлүүлсэн хуулбар, эрхийн гэрчилгээг шилжүүлэн авч байгаа этгээдийн гэрчилгээ шилжүүлэн авснаар үүсэх эрх, үүргийг хүлээн зөвшөөрсөн тухай бичгээр гаргасан нотолгоо, үйлчилгээний хураамж төлсөн баримт /иргэд нийслэлд 10000, аймгийн төвийн сум 5000, бусад сум 3000 төгрөг/ийг бүрдүүлнэ. Эрх бүхий Засаг дарга хүсэлтийг хүлээн авснаас хойш ажлын 15 хоногийн дотор эрхийн гэрчилгээг шилжүүлэх эсэхийг шийдвэрлэнэ.

Q A

Манайх хөдөө багийн төвд хашаа, байшинтай юм. Газрыг нь өмчлөн авах боломжтой юу?

Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийн 7.1-д гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар үнэгүй өмчлүүлэх газрын байршлыг тогтоохдоо хот суурин газруудад буюу нийслэл, аймгийн төв, сумын төв, тосгоны эдэлбэр газарт өмчлүүлэхээр тогтоосон байдаг. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуульд зааснаар тосгон гэдэг нь 50015000 оршин суугчтай, хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, амралт, сувилал, тээвэр, худалдаа зэрэг салбарын аль нэг нь хөгжсөн, өөрийн удирдлага бүхий суурин газрыг ойлгох тул танай багийн төв энэхүү шаардлагыг хангаж байгаа тохиолдолд та бүхэн саналаа сумын Засаг даргаараа уламжлуулан сумынхаа Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаар хэлэлцүүлж, тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд өмчлүүлэхээр тусгуулсан тохиолдолд багийн төвд газар өмчлөн авах боломжтой.

Оршин сууж байгаагаас өөр дүүргийн газарт газар өмчилж авч болох уу?

Та нийслэлд иргэний бүртгэлтэй тохиолдолд аль ч дүүргийн нутаг дэвсгэрт газар өмчлөх хүсэлтээ

гаргаж болох бөгөөд тухайн дүүргийн газрын алба нь харьяаллын бус гэсэн үндэслэлээр татгалзах үндэслэлгүй юм.

Одоо байгаа газар маань 0,07 га –аас бага хэмжээтэй. Үүнийгээ өмчилж авахад үлдэх зөрүүг хэрхэх тухай зохицуулалт бий юу? Мөн 0,007-с илүү газартай бол яах вэ?

Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийн 7.2-т Нийслэлд гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар өмчлүүлэх газрын хэмжээ нь 0.07 га хүртэл байна гэж заасны зэрэгцээ хуулийн 5.1.4-т гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар газрыг нэг удаа үнэгүй өмчлүүлнэ гэж заасан тул танд зөвхөн одоо эзэмшиж байгаа 0.03 га газрыг нэг л удаа өмчлүүлнэ. Харин та хүсвэл эзэмшиж байсан 0.03 га газраа хүлээлгэн өгч, улмаар газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд иргэдэд өмчлүүлэхээр тусгагдсан, бусдын эзэмших эрх үүсээгүй газраас 0.07 га-даа хүргэн газар өмчлөн авч болно. Газар эзэмших, ашиглах эрх үүссэн бөгөөд аливаа зөрчилгүй, тогтвортой суурьшсан гэр хороололд байгаа хашааны газрын хэмжээ нь хуульд заасан 0.07 га-гаас 25 хувиас хэтрээгүй бол одоо эзэмшигчид нь үнээр нь худалдаж өмчлүүлэх, харин 25 хувиас дээш хувиар хэтэрсэн тохиолдолд хуульд заасан хэмжээний газрыг нь үнэгүй өмчлүүлж, бусад хэсгийг дахин хуваарилалтад хамруулж өмчлүүлэх газрын нөөцөд авах бодлогыг Засгийн газраас барьж байгаа болно.

Газрын тухай хууль, Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулиудыг олж авахыг хүсвэл интернэтийн www.legalinfo.mn www.mongolianlaws.com зэрэг хаягаар орно уу.

Б. ЭНХМАНДАХ

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

I SAY

Òà ãýðýý áàéãóóëàõ ãýæ áàéâàë ¯¯íèéã çààâàë óíøààðàé! Íýã. Áè÷èæ ýõëýõýýñýý ºìíº - ªºðèéí õ¿ñýë çîðèã áîëîí ãýðýýíä îðîëöîã÷ íºãºº òàëûí õ¿ñýë çîðèãûã áè÷èõ /Èíãýæ áè÷èõ íü ãýðýýíèé ãол ãîë íºõöºë¿¿äèéã ãàðãàæ èðýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé/ - Ãýðýýíèé çîõèöóóëàëòûã àãóóëñàí õóóëèéí õýðýãòýé çààëòóóäûã ÿëãàæ àâàõ /ßìàð ÷ ãýðýý õýëöýë õóóëü ¸ñíû áàéäàã ó÷èð ãýðýýãýýð ¿¿ñýõ õàðèëöààã ÿìàð õóóëèàð õýðõýí çîõèöóóëàãäàæ áóéã õàðàõ õýðýãòýé/ - Òàíä óðüä ºìíº íü õèéæ áàéñàí ãýðýý õýëöýë, ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí òºðºëæñºí íîì á¿òýýë áàéäàã áîë ò¿¿íèéã õàðàõàä èë¿¿äýõã¿é. Ó÷èð íü òàíû õèéõ ãýæ ãýðýýã óðüä ºìíº íü õýí íýãýí õèéñýí áàéäàã /Гэрээний

“

- Þóíû ºìíº çîõèöóóëàõ ãýæ áóé õàðèëöààíä ÿìàð ãýðýý õèéõ ¸ñòîéãîî òîäîðõîéë. /Õºäºëìºðèéí ãýðýý, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý, õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý ãýýä ë îëîí ãýðýýíèé òºðëººñ ººðèéí òîõèîëäîëä òîõèðîõûã ñîíãîæ àâàõ / - Ãýðýýíèé ýõýíä îðîëöîã÷ талуудын хууль ёсны нэр, õîëáîãäîõ хаягийг бичих хэрэгтэй. /Çàðèì òîõèîëäîëä òºãñãºëä íü ÷ áè÷èæ áîëäîã./ - Єг¿¿лбэрийг бусдаар ¿йлдэх хэв дээр бус харин єєрєє ¿йлдэх хэв дээр бичих хэрэгтэй. Єєрєє ¿йлдэх хэв дээр бичсэн єг¿¿лбэрийг ойлгоход хялбар байдаг. ªєрєє ¿йлдэх хэвийн жишээг авч ¿звэл “Худалдагч эд хєрєнгийг худалдан авагчид худалдàна”. Бусдаар ¿йлдэх хэв дээр уг єг¿¿лбэрийг

Àìààð õèéñýí ãýðýý íü áè÷èõ öààñíûõàà ¿íýä ÷ õ¿ðýõã¿é...

”

Ñàìóåëü Ãîëüäâè÷

èæèë òºñòýé ººð загварыг ашиглах нь цаг хугацааг хэмнэõ боломжèéã олгоäîã õýäèé ÷ íýãýíò òàíû õèéõ ãýæ áóé õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ãýæ áè÷èãäýýã¿é ó÷ðààñ ººðèéí ãýðýýíäýý ¿¿íèéã àëäààã¿é áóóëãàõ øààðäëàãàòàé/ Õî¸ð. Áè÷èõ ÿâöàä

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

хувиргавал “Эд хєрєнгє худалдагчаас худалдан авагчид худалдагдна.” - Íýã óòãà äóóñãààä ºã¿¿ëáýðýý äóóñãà. “áà”, “áºãººä”, “áîëîí” ãýñýí õîëáîîñîîð ñàíààíóóäàà õîëáîõ íü òèéì ÷ ç¿ãýýð áèø. Ó÷èð íü ýíý áîë çîõèîë áèø ãýðýý ãýäãèéã àíõààð. - “çýýëäýã÷”, “ò¿ðýýñëýã÷”, “îðîëöîã÷” çýðýã íýð òîì¸îã õýðýãëýõ õýðýãã¿é. Ýíý íü çàðèì òîõèîëäîëä õî¸ðäìîë óòãà ãàðãàõ íºõöºë áîëãîõ

I SAY íü áèé. Èéìýýñ “çýýëýýð ºãºã÷”, “çýýë àâàã÷” ãýõ ìýòýýð ãýðýýíèé òàëóóäûã òîäîðõîé áè÷èõ õýðýãòýé. Ãóðàâ. Þóã àíõààðàõ âý? - “áîëíî” õýìýýõ ¿ãèéã àíõààðàëòàé àøèãëà. /æèøýý íü “ÿâæ áîëíî” ãýäýã ¿ãèéã àðä “ÿâàõã¿é áàéæ ÷ áîëîõ” õýìýýõ óòãà õàðàãäàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿ã íü ýðõ îëãîñîí íºõöºë áèé áîëãîäîã ãýäãèéã àíõààðíà óó/ - “áóñàä” õýìýýõ ¿ãèéã õýðýãëýõýýñ òàòãàëçàõ. /àñóóäëûí õ¿ðýýã õ¿ðýýã òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîëãîäîã ñóë òàëòàé/ - “öààøèä” -èéã àøèãëàõ. Ãýðýýíä ýíýõ¿¿ òîâ÷ëîëèéã õèéõýä óíøèæ îéëãîõîä õÿëáàð áîëãîäîã. Æèøýý íü: Ãýðýýíä “Ìîíãîëûí õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí òàíõèì” -èéã öààøèä “õóäàëäàí àâàã÷” ãýõ. /Òîìîîõîí õýìæýýíèé ãýðýý áè÷èõ ÿâöàä “Цаашид …… гэõ” гэсэн ¿гийн утга нь уг гэрээнд á¿õýëä íü хамаарна гэж ойлгох уу эсвэл уг заалтад хамаарна гэж ойлгох уу õýìýýõèéã òîäîðõîé çààæ ºãºõ õýðýãòýé./ - Ñàëàà óòãà /ìîíãîë õýëíèé çàðèì ¿ã ñàëàà óòãàòàé áàéäàã òóë ãýðýýíä õýðýãëýãäýæ áóé ¿ãí¿¿äýä ñàëàà óòãà áàéãàà ýñýõèéã õàð / - Нэг ¿г хэрэглэсэн бол т¿¿нийг тууштай хэрэглэнэ. Худалдах худалдан авах гэрээнд “бараа б¿тээгдэх¿¿н” гэсэн нэр томьёог хэрэглэсэн бол энэ ¿гээ гэрээний туршид хэрэглэнэ. Харин нэг бол “бараа б¿тээгдэх¿¿н” эсвэл “эд з¿йлс” гэж нэрлэж хоёр нэр томъёогоор нэг утгыг гаргах гэж оролдсны хэрэгг¿й. Тууштай байх нь дахин давтахаас ил¿¿ чухал. - Òîî, áîëîí òýìäýãòèéã áè÷èõäýý çààâàë õàøèëòàí äîòîð ¿ñãýýð áè÷èõ. /Ýíý íü çàðèì àëäàà ãàðàõ, ãàðñàí òîõèîëäîëä àñóóäëûã øèéäýõýä ÷óõàë õýðýãòýé. ßïîíû íýãýí êîðïîðàöèéí àæèëòàí ãàíö òîî èë¿¿ áè÷ñýíýýñ áîëæ êîðïîðàöè íü äàìïóóðàõ íºõöºëä õ¿ðãýñíèéã ñàíà./ Æèøýý íü: 20000 /õîðèí ìÿíãà/ , 5-23-íä /òàâàí ñàðûí õîðèí ãóðâàíä/ ã.ì. - Ãýðýýíèé õóóäàñ á¿ðò: “19 õóóäàñíû 1 äýõ”, “19 õóóäàñíû 2 äàõ”, “19 õóóäàñíû 3 äàõ” çýðãýýð äóãààðëàëò õèéõ, ìºí õóóäàñ á¿ðä òàìãà äàðàõ õýðýãòýé. /ýíý íü õóóäñûã àâàõ, äóíäààñ íü ººð÷ëºëò õèéõ çýðýãò íàéäâàðòàé õàìãààëàëò áîëæ áàéäàã/ -Ãàðûí ¿ñãýý õàð ºíãººñ ººð ºíãººð çóðàõ. /ãýðýýíèé ýõ õóâèëáàðûã õóóëáàðààñ ÿëãàæ ºãºõ õýðýãòýé./ - Õýðýâ òà ãàäààä ò¿íøòýéãýý ãýðýý õèéõ áîëâîë ãýðýýãýý ìºí ãàäààä õýë äýýð áè÷èõ øààðäëàãàòàé.

- Ãýðýýíèé ýõèéã Ìîíãîë äýýð áýëäýýä îð÷óóëàõ íü õàìãèéí çºâ ñîíãîëò - Îð÷óóëãûã ýíãèéí îð÷óóëãààð áèø õóóëèéí îð÷óóëãààð õèéõ. /Õàìãèéí íààä çàõûí æèøýý ë ãýõýä “àðèëæààíû ãýðýý” “õóäàëäààíû ãýðýý” çýðãèéã ÿëãàõã¿éãýýð îð÷óóëãà õèéæ áîëçîøã¿é/ - Õî¸ð òàëààñ ãýðýýíèé çàðèì ¿ãèéã õýðõýí îéëãîõ òóõàé õàðèëöàí òîõèðñíû ¿íäñýí äýýð íýãäñýí ñàíàëàà òóñãàé ç¿éë áîëãîí îðóóëàõ Äºðºâ. Ãýðýýíä òóñãàõ ç¿éëñ - Íèéòëýã ¿íäýñëýë - Ãýðýýíèé ç¿éë - Òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã - Гэрээг хангах арга - Гэрээний талууд үүргээ зөрчсөнөөс учирсан гэм хорыг арилгах - Гэрээний үйлчлэх хугацаа - Ìаргаан шийдвэрлэх тухай заалт. /¿¿íèéã áàãà àíõààðäàãààñ çàðèì òîõèîëäîëä øèéäýæ áîëîìã¿é ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõ íü áèé. Õóóëèéí ìàðãààí øèéäâýðëýõ òóõàé çààëòààð / - Ãýðýýíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðàì - Талуудын холбоо барих хаяг - Ø¿¿хийн харьяалалаа сонгох, ємгєєлєгчид тєлєх хєлс зэрэг нєхцлийг òóñãàñàí ãýðýýã ìýðãýæëèéí õ¿í õèéñýí áàéíà ãýæ õàðàãäàõ íü áèé. Åð íü òàíû ãýðýý á¿õèé ë òàëààð ìýðãýæëèéí ºíäºð òºâøèíä áè÷èãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Òàâ. Áè÷èæ äóóññàíû äàðàà - ¯ã ç¿éí àëäàà, ç¿éë, çààëòûí äóãààð çýðãèéã äàõèí óíøèõ - Áîëîìæ áàéâàë ìýðãýæëèéí õóóëü÷ õ¿íýýð õÿíóóëàõ, Òýä ¿ãèéí àëäààã áóñ àãóóëãûí àëäààã ÷èíü îëæ ºãºõ áîëíî. Ãýðýýíýýñ áîëæ ìàðãààí ãàðàõààð õóóëü÷ äýýð î÷ñîí íü äýýð ¿¿? Ãýðýýãýý áàéãóóëàõààñ ºìíº õóóëü÷ äýýð î÷ñîí íü äýýð ¿¿?

Ãýðýý áîë 2 òàëûí áàòàëãààæñàí àìëàëò Âèëèÿì Ïàëåè

Б. ЭНХМАНДАХ

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

МИНИЙ АМЬДРАЛ

СОЙЧИРО ХОНДА Өнөөдөр “Хонда” компанийн тухай сонсоогүй хүнийг дэлхий ертөнц дээрээс олно гэдэг амаргүй зүйл билээ. Энэ нь ч аргагүй юм. Дэлхийн 140 гаруй улс орнуудад түүний мотоцикл, автомашин, завины хөдөлгүүр, жижиг трактор, автономит цахилгаан станц, фермерийн аж ахуйд зориулагдсан мотоблокууд болон бусад бензин хөдөлгүүрт механизмуудыг худалдан авдаг аж. Аль 1956 онд компани өөрийн ажилтнуудад ажил үүргийн зааварчилгаа тарааж өгчээ. Тэдний хувьд “гурван аз жаргал” гол болох учиртайг тэнд өгүүлсэн байна. Эхнийх нь, худалдан авагч түүнд “Хонда” байгаа тул баярладаг. Хоёрдахь нь, худалдагч анхны баяр, аз жаргалаа мэдэрч буй тул баярлана. Гуравт нь, түүний хөдөлмөрийн дүнд эхний хоёр баясал бүтээгдсэн учир үйлдвэрлэгч баярлана. Компанийг үүсгэн байгуулагчийн “Эхлээд хүн, дараа нь машин” гэсэн уриа нь “Хонда Мотор”-ын нэгдлийн соёлын суурь үндэс болж өгсөн гэдэг. Энэхүү соёл нь тухайн нэг хүн ажилтан ч бай, үйлчлүүлэгч ч бай, хүндлэгдэх учиртай гэдэгт үндэслэгдсэн ажээ. Тэрбээр хөдөлгүүрт унадаг дугуй, мотоцикл, автомашин зохион бүтээж үйлдвэрлэдэг байв. “Хонда Мотор Компани ЛТД” корпораци, АНУ болон Японд автомашины үйлдвэрүүдийг үүсгэн байгуулагч. “Супер Каб”, “Сивик”, “Аккорд”, “Прелюд” зэрэг мотоцикл, автомашины алдартай загваруудыг зохион бүтээсэн. Өдгөө “Хонда” таван тивийн зах зээл дээр амжилттай ажиллаж буй корпорацийн гайхалтай жишээ юм. Тэрээр мөн спортын нэр хүндтэй уралдаан, тэмцээнүүдэд тогтмол оролцдог билээ. Түүнчлэн өндөр технологи бүхий төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийдэг байна. Мэдээж хэрэг үйлдвэрлэж буй бараа бүтээгдэхүүнийхээ экологийн аюулгүй байдлыг хангах талд онцгой анхаардаг юм. “Хонда”-гийн инженерүүдийн чадвар нь дэлхий даяар таран байрласан борлуулагчдын мэргэжлийн төвшинтэй адилхан байдаг. Олон жилийн туршид энэ хоёрыг маш сайн хослуулснаар компанийн амжилтанд эерэгээр нөлөөлсөн билээ. Цаашдаа ч гэсэн үйл ажиллагаа нь амжилттай үргэлжлэх итгэлийг олгох

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

нь дамжиггүй. “Хонда” корпорацийн эцэг-үндэслэн байгуулагч 1906 оны 11-р сарын 17-нд Шизүока мужийн Комио гэдэг жижигхэн тосгонд мэндэлжээ. Түүний эх нь оёдолчин байсан бөгөөд нэлээд ярвигтай хээ хуарыг хатгаж оёхын тулд өөрийн оёдлын машиныг бүтээсэн аж. Харин эцэг нь Орос-Японы дайнаас эргэж ирээд төмрийн дархан бүхий жижигхэн урлан нээгээд нутгийн оршин суугчдынхаа захиалгыг гүйцэтгэх болов. Захиалга маш цөөхөн ирдэг байсан тул тэрбээр хотынхноо унадаг дугуйнд дасгахаар шийдлээ. Энэ тээврийн хэрэгсэл нь тэр үедээ томоохон хотуудад нэлээд эрэлт хэрэгцээтэй байжээ. Том Хонда Токио хотоос эвдэрч яйжийсан дугуйнуудыг ёс төдий үнээр худалдан аваад засварлан хэн дуртайд нь худалдаж эхлэв. Сойчиро хүү аавдаа бараг манцуйтай байхаасаа туслаж эхлэсэн бөгөөд хожим нь тэрбээр “Унадаг дугуйны эд ангиуд миний дуртай тоглоом байсан” гэж дурсчээ. Сургуульд хамт суралцагсад нь Сойчирог “халтар царайт шургалагч” гэж нэрийдсэн аж. Дархны газар аавдаа туслаж байхдаа тэрбээр байнга л хөө болчихсон сууж байдаг нэгэн байлаа. Гэхдээ түүний зохион бүтээх чадвар нь гайхалтай байв. Улирал болгоны эцэст бүх сурагчдад дүнгийн жагсаалт олгож байсан бөгөөд эцэг эх нь түүн дээр гарын үсэг зурахынхаа оронд гэр бүлийн тамгаа дарах учиртай байжээ. Сойчиро онц сурлагатан байгаагүй ч гэлээ эцэг эхээ гомдоохыг хүссэнгүй. Тийм учраас тэрбээр хуучин дугуйны резинэн покрышкон дээр гэр бүлийнхээ тамганы ханзыг хайчлаад жагсаалтан дээр “гарын үсэг”-ээ зуржээ. Дараа өдөр нь багш нь ханзнууд толины ойлт маягаар дарагдсан гэж инээмсэглэн хэлэв. Аав нь хүүгээ өдрийн хоолгүй орхисон бөгөөд бүтэн өдрийн туршид өвдөг сөхрүүлэн буланд зогсоосон аж. Гэхдээ хуурамч тамга хийснийх нь төлөө бус харин тамга, дардас хоёр хоорондоо яаж харилцан хамаардгийг ажиглаагүйнх нь төлөө ингэж шийтгэсэн байна. 1922 онд дунд сургуулийн наймдугаар ангийг

МИНИЙ АМЬДРАЛ төгсөөд Сойчиро “Токиогийн Арт Секай” автомашины засварын газарт туслах ажилчин шаардлагатай” гэсэн зарыг сониноос уншсан аж. Нийслэл хүртэлх 358 километрийг явганаар туулжээ. Түүнийг ажилд авсан боловч хамгийн бага настай гэдгээр нь далимдуулан цэвэрлэгээ хийлгэж, хоол бэлдүүлэх болов. Гэсэн хэдий ч эзэн нь орой болгон уралдааны автомашин бүтээж байсан урландаа Сойчирог хамт байлцахыг зөвшөөрсөн гэдэг. 1923 оны газар хөдлөлтөөр Токио хот бараг бүхэлдээ шатаж дуусах үеээр Сойчиро галд автсан гараашнаас гурван машиныг унаж гаргажээ. Гэтэл тэрбээр өмнө нь жолооны ард сууж үзээгүй байлаа. Үүнийх нь дараа эзэн нь түүнд өөрийн автомашин дээр ажиллахыг зөвшөөрч урландаа ажиллуулав. “Кертис” гэж нэрлэгдсэн энэ анхны машин нь Цурумид болсон уралдаанд нэгдүгээр байрт оржээ. Энэ амжилтын дараа өөр бусад ялалтууд ч гэсэн шил шилээ дарав. “Арт Секай” нь Токиогийн автомашины нэр хүндтэй засварын газруудын нэг болсон бөгөөд газар хөдлөлт болсноос хойш таван жил болоод л Юцо Сакакибара хөдөө орон нутагт хэд хэдэн салбар нээснээр ажлаа өргөжүүлжээ. Хамамацу хотод нээгдсэн нэг салбарыг нь дөнгөж 21 настай Сойчиро толгойлжээ. Токио хотод хотод болсон тэрхүү аймшигт газар хөдлөлтийн дараа Хонда автомашинуудад гал мэтийг ажралгүй тэсвэрлэх сэлбэг хэрэгслүүдийг бүтээхээр шийдсэн аж. Тэрбээр дугуйны модон хигээснүүдийг төмрөн хигээсээр солихыг санал болгоод, тэр ч байтугай өөрийн бүтээлдээ патент авчээ. Пүүс нь цэцэглэн хөгжсөнөөр барахгүй овоо орлого оруулах болов. Гэвч энэ нь Сойчирод бага санагдаж байлаа. Тэрбээр өөрийн бараг бүх мөнгөө судалгаа, шинжилгээний лаборатори нээхэд зориулаад поршений кольц хийхийг оролджээ. “Арт Секай” компанийн захиралуудын нэг нь ч түүнийг дэмжээгүй аж. Үйлийн үртэй кольцоо хийхийн тулд Сойчиро бараг л урландаа амьдардаг байсан гэдэг. Үр дүн нь муу гарав. Аргаа барсан Хонда эхнэрийнхээ үнэт эдлэлийг хүртэл барьцаалжээ. Үүнийхээ дараа л тэрбээр төмөр, ган хайлуулах ажилд тохирохгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрөөд боловсрол, мэдлэгт хандах хандлагаа өөрчлөв. Тэр хүртэл мань хүн онолын шинжлэх ухааныг хэрэгцээгүй гэж боддог байлаа. “Хэрэв онол нь уран бүтээлд нөлөөлдөг гэж үзвэл сургуулийн бүх багш нар зохион бүтээгч болох байсан” гэж залуу бизнесмэн ярьдаг байв. Одоо бол тэрбээр шаардлагатай мэдлэгийг Хамамацугийн технологийн сургуульд суралцан олж авахаар шийджээ. Хонда бүх чөлөөт цагаа урьдын адил уралдааны автомашин зохион бүтээхэд зориулж байв. Хөдөлгүүрийг хөргөх өөрийн гэсэн аргачлалыг боловсруулаад тэрбээр тэр үеийн бүх спорт загварын машинуудын гол асуудлыг шийдвэрлэсэн аж. Түүний зохион бүтээсэн хөдөлгүүр уралдааны үед хэт халснаас болж дэлбэрдэггүй байжээ. Өөрийн бүтээлээ Сойчиро томоохон уралдаануудын үеэр туршихаар шийдэв. 1936 онд Хонда Токиогийн ойролцоо байх Тама голын дэргэд болсон хурдан автомашины уралдаанд оролцон золтой л амиа алдсангүй. Түүний хөлөглөсөн автомашин тэр үедээ л галзуу гэмээр хурдтай буюу цагт

120 километрийн хурдтай давхиж явсан гэдэг. Барианд орох үедээ жолооч нэг тойргоор хоцрон гэнэт зогссон автомашиныг очиж мөргөжээ. Машин агаарт гурвантаа эргэлдэх үеэр аварга туүнээс шидэгдсэн аж. Автомашин нь авах юмгүй болсон байна. Хондагийн зүүн гар бяцарч, мөр нь мултран, нүүр нь гэмтэв. Гурван сарыг тэрбээр эмнэлэгт өнгөрөөжээ. Автомашины спорт руу дахиж очих зам байсангүй. Эмнэлэгт Сойчиро дахин нэг гунигт мэдээ сонссон байна. Түүний сүүлд үйлдвэрлэсэн 30 мянган поршений кольцноос дөнгөж 50-ийг нь авч хэлэлцэхээр болсон бөгөөд тэдгээрээс дөнгөж гурав нь л сорилтыг давжээ. Тэгээд ч Хондаг шалгалтаа өгөхөөс татгалзсан тул коллежоос хөөсөн аж. Сойчирод диплом бус эрдэм мэдлэг хэрэгтэй байлаа. Ийм тохиолдолд өөр ямар ч япон эр магадгуй харакири хийхийг бодох байсан биз. Гэтэл бэртлээ эдгээсэн Хонда өөрийн бизнесийг Хамамацуд эхлүүлэв. 1937 онд “Токай Сейки” пүүсийг үүсгэн байгуулаад тэрбээр дахин поршений кольцоо хийхээр сэтгэл шулууджээ. Тэдгээрийг үйлдвэрлэх технологи төдөлгүй олдсон байна. Ажил хэрэг ч урагштай байв. Хятад-Японы дайн, дараа нь Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр Хондагийн үйлдвэр “Тойота”-г поршений кольцоор 40 хувь хангаж байсны дээр хөлөг онгоц болон нисэх онгоц үйлдвэрлэдэг компаниудад сэлбэг хэрэгсэл нийлүүлж байсан гэдэг. Гэхдээ Дэлхийн хоёрдугаар дайнд Япон улс ялагдал хүлээснээр “Токай Сейки”-ийн төгсгөл ирсэн аж. 1945 онд Хамамацу хот Америкийн нисэх хүчний бөмбөгдөлтөнд өртсөн байна. Хонда улс орон нь ядуурал, сүйрлийн үедээ орлоо гэдгийг мэдрээд үйлдвэрээ сэргээн босголгүйгээр “Тойота”-д 450 мянган иенээр худалдсан гэдэг. Тэдгээрээс арван мянгыг нь бизнесмэн эр хүнсний цистерн худалдаж авахад зориулав. Түүнийгээ гэрийнхзэ гадаа байрлуулаад тэрбээр ганц жил амрах бодолтой байгаагаа мэдэгджээ. Үнэхээр бүтэн жил гэртээ найз нөхдөө гар хийцийнхээ вискигээр дайлан өнгөрөөсөн аж. 1946 онд Хонда төрөлх тосгондоо “Хондагийн технологийн судалгааны хүрээлэн” гэсэн сүржин нэртэй хувийн “үйлдвэр”-ийг нээсэн байна. Ингэж тэрбээр хөдөлгүүртэй унадаг дугуйг гар аргаар үйлдвэрлэж эхлэв. Тэрбээр унадаг дугуйндаа цэргийн радиостанцын генераторын жижигхэн хөдөлгөгч зоогоод, түлшний банкны оронд резинэн халаагуурыг модны тосоор дүүргэн ашиглажээ. Тэрхүү тос нь Японы тосгодод элбэг дэлбэг байв. Ингээд тэдний гаргадаг авиагаар “чух-чух” гэж нэрлэгдэх болсон 1.5 мянган ийм “моторт дугуй”г борлуулсан аж. Дараа ньтэр хөдөлгөгчийг өөрийн бүтээсэн хоёр хөдөлгөөнт хөдөлгүүрээр сольжээ. Энэ моторт дугуй нь л сая нэг юм уйгагүй бизнесмэний компанийн анхны оригинал бараа болсон байна. Ингээд хоёрхон жилийн дараа “хүрээлэн” нь “Хонда Мотор Компани” /пүүс/ болон өөрчлөгдөв. 1949 онд бэлэн болсон хоёр хөдөлгөөнт хөдөлгүүртэй анхны мотоциклийн загвараа Сойчиро “Мөрөөдөл” гэж нэрлэсэн юм. Хоёр жилийн дараа тэрбээр дөрвөн хөдөлгөөнт хөдөлгүүртэй загварыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн аж. Харин 1958 онд АНУ-д түүний “Супер

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

МИНИЙ АМЬДРАЛ Каб” загвар борлуулагдаж эхлэхэд Хонда Японы мотоцикл үйлдвэрлэдэг томоохон үйлдвэрлэгч болчихсон байлаа. Тэрбээр Японы 50 болон бусад орны 200 гаруй өрсөлдөгчөө хол хаячихсан байв. “Супер Каб” нь өвөрмөц хөл тогтоогчтой байсан нь эмэгтэйчүүд болон өсвөр үеийнхэнд ихэд таалагджээ. Гэхдээ уг загвар гайхалтай техникийн үзүүлэлт болон гоёмсог дизайнтай тулдаа бус харин амжилттай хийгдсэн зар сурталчилгааны компанийнхаа туслалцаатайгаар нэрд гарсан аж. Тэр компанит ажил нь “Хамгийн шилдэг хүмүүс Хонда мотоциклийг хөлөглөдөг” гэсэн уриатайгаар явагдав. Энэ ажил нь ажил хэрэгч хүний халаасыг таван сая доллараар нимгэлжээ. 1962 оны борлуулалтын жинхэнэ хит болсноор Хондагийн мотоцикл Харлей-Дэвидсоны мотоциклийг зах зээлээс шахсан байна. Харлей-Дэвидсоны мотоцикл тэр үе хүртэл маш их алдартай байсан бөгөөд түүнийг хар савхин хүрэм өмссөн “Тамын сахиусан тэнгэрүүд” унаж давхидаг байлаа. Дунд зэргийн орлоготой гэр бүлийн хөл дүүжлэх унаа” гэх үр бүтээлтэй имижийнхээ ачаар, түүнчлэн өндөр чанар болон харьцангуй хямд үнэтэй тул Хондагийн мотоциклууд сая саяараа борлуулагджээ. “Хонда Мотор” анхны мотоциклуудаа үйлдвэрлэж эхлэнгүүт компаний бүтээгдэхүүнийг гадаадын пүүсүүд сонирхож эхэлсэн аж. Гэрээ байгуулахын тулд тэдгээрийн төлөөлөгчид Японд ирцгээж байсан нь ойлгомжтой. Гадаадын нэгэн түнштэй нь хожим Сойчирогийн бух намтарт бичигдэж орсон нэгэн явдал тохиолдсон бөгөөд бизнесмэн эр тэр түүхийг ярих дуртай байсан гэдэг. Нэг удаа Хонда ээлжит зочноо саке архиар дайлж байгаад хэтрүүлж орхижээ. Тэрнийх нь дотор муухайрч, ариун цэврийн өрөөнд орохдоо хиймэл шүдээ тийшээгээ унагааж орхисон аж. Эзэн ч удаан тээнэгэлзэлгүйгээр муу усны нүхэнд ороод, хиймэл арааг тэмтчиж олоод гарч ирэн шууд л угаалгын өрөө рүү явж оджээ. Удалгүй тэрбээр тэндээс гарч ирэхдээ хиймэл шүдээ амандаа хийчихсэн инээсээр ирэв. Тэрбээр тэр даруй үүссэн эвгүй байдлыг аргалснаар дээсэн дөрөөн дэнжигнэж байсан гэрээ хэлцэл аврагдсан байна. Энэ явдлыг дурсан ярихдаа Сойчиро “Компанийн толгойд байгаа хүн өөрийн бусад ажилтанд жигшим гутам санагдахуйц үйлдлүүдийг хийхэд бэлэн байх хэрэгтэй. Эдгээр үйллүүдээ олон дахин хийх шаардлагагүй юм. Ганцхан удаа л хийхэд чиний удирдлаган дор буй хүмүүс чамайг дагах болно” гэж хэлжээ. Маш хурдтайгаар хөгжин дэвжиж байсан компани нь менежментийг зохион байгуулахад шал өөр хандлагуудыг шаардаж байлаа. “Хонда”-д хийгдсэн өөрчлөлтууд нь үнэхээр дэвшилттэй болж чадсан юм. Шинжлэх ухаан-техникийн зохион бүтээх ажлыг хариуцдаг хэлтсүүд болон шууд үйлдвэрлэл эрхэлдэг салбарууд энь тус тусдаа ялгагдан салжээ. “Хонда”-гийн судалгааны төв бие даасан статустай болсон бөгөөд нүсэр удирдлагын шат дамжлагаас татгалзсан аж. Инженерзохион бүтээгчийн албан тушаал ахих нь сул чөлөөтэй орон тооноос бус харин хувийн амжилтуудаас нь шалтгаалах болов. Ер нь Сойчиро үргэлж л удирдлагын

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

хатуу хэлбэрийн эсрэг байсан бөгөөд “Хэрэв хүмүүс өөрсдийг нь хүчлэхгуй байвал илүү шаргуу, шинэлэг байдлаар бүхэлдээ ажилладаг” гэж үздэг байлаа. Юу хийх хэрэгтэйг тэдэнд хатуу зааварчлаад байвал бүтэхгүй явдал гардаг гэнэ. Хондагийн тогтолцоо өөрийн гэсэн эрт, орой хэзээ нэгэн цагт түүний ажлыг үргэлжлүүлэх учиртай өөрийн сод ухаантнуудыг өсгөн хүмүүжүүлэхэд чиглэгдсэн байв. Онцолж хэлэхэд, Сойчиро бизнесээ өв залгамжлагчдадаа өгөх бодолгүй байсан нь компанийг удаан хугацааны зээл банкнаас авахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн аж. Учир нь санхүүчид цаашид түүний бизнес өндөр мэргэжлийн хүмүүсийн гарт орно гэдэгт итгэж байсан юм. Менежмент болон үйлдвэрлэлд хандах шинэ хандлага нь 1956 онд Хондагийн тунхагласан “Компанийн зарчмууд”-аар илэрчээ. Тэдгээрийн утгыг шинэ зах зээлийг бий болгох, удирдлагад бүх ажилтнууд оролцох, үйлдвэрлэлийн интернационалчлал, техникийн болоод бусад асуудлуудыг үлгэрчлэх жишээ, уламжлал, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн санаа бодлыг үл хамааран шийдвэрлэх зэрэг дөрвөн үндсэн аргаар авч үзэж болно. Хондагийн мотоциклийн бизнес маш түргэн эрч хучээ авч байлаа. Ингэж, хэрэв 1961 онд түүний компани сард 10 мянган мотоцикл үйлдвэрлэж байсан бол 1968 он гэхэд АНУ-д нэг сая дахь мотоциклоо гаргасан аж. 1980-аад оны дунд үе гэхэд Сойчиро өөрийн гарт дэлхийн зах зээлийн 60 хувийг атгаж байсан бол 1990 онд түүний мотоциклууд жилдээ гурван сая ширхэг үйлдвэрлэгдэж байлаа. Мотоцикл үйлдвэрлэлтийн оргилд хүрээд Хонда өөрийн эртний мөрөөдөл болох автомашин зохион бүтээх ажилдаа орох цаг нь ирлээ гэж шийдэв. Автомашины зах зээлийг байлдан дагуулахдаа Хонда өөрийн дуртай уралдааны машинуудад найдвар тавьж байлаа. Тэдгээрийн анхных нь 1962 онд бэлэн болсон аж. Хэдийгээр Японы түшмэдүүд улс оронд нь дахин нэг автомашин үйлдвэрлэгч хэрэггүй гэж хэлэн түүний төслийг нь ямар ч хэрэггүй хэмээж байсан боловч эрч хүчээр дүүрэн ажил хэрэгч эр эдгээр үгсийг сонсохыг ч хүссэнгуй. 1970 онд тэрбээр автомашины өндөр өрсөлдөөнтэй бизнест ялагчаар тодорчээ. Анхны дайралтынхаа нэгийг Сойчиро Хонда утаанаас гардаг хийний асуудалд хандуулав. Дэлхийн автомашин үйлдвэрлэгч томоохон пүүсүүдийн нэг нь ч энэ асуудлыг шууд шийдэж чадахгүй байсан юм. Тэдгээр нь энэ асуудлыг каталитик конвертор бий болгох замаар шийдэж байлаа. Тэгтэл зөвхөн Хонда л хүрээлэн буй орчныг хамгийн багаар бохирдуулдаг анхны хөдөлгүүр болох “КВКК”-г угсарч чадсан аж. Экологид хор хөнөөл багатай энэ төхөөрөмжөө тэрбээр 1975 онд үйлдвэрлэгдзж эхлэнгүүтээ шууд л эрэлт хэрэгцээтэй болсон “Сивик” загвар дээр суурилуулав. Америкийн ажилчид япончуудын түвшинд өндөр чанартай машиныг угсарч чадахгүй гэсэн уламжлалт төсөөллийг үл ажран Хонда 1970-аад оны дундуур Охайо мужийн Мерисвиллд нэгэн үйлдвэр байгуулжээ. Тэнд япон угсралтын чанарын стандартад тэнцсэн автомашинуудыг үйлдвэрлэж эхлэв. Тэнд үйлдвэрлэгдсэн “Аккорд” машин нь 1980-аад оны сүүлээр борлуулалтаараа АНУ-д тэргүүлэх болсон байна.

МИНИЙ АМЬДРАЛ Үүнийхээ ачаар Сойчиро Америкийн автомашины аж үйлдвэрлэлийн алдрын танхимд нэрээ мөнхөлсөлсөн анхны япон удирдагч болжээ. Хэрэв 1980-аад оны эхэнд Хондагийн пүүс Японы автомашин үйлдвэрлэгч томоохон үйлдвэрүүд дотор гуравт бичигдэж байсан бол арваад жилийн дараа гэхэд дэлхийд гуравдугаарт бичигдзв. Түүний бүтээгдэхүүний өндөр чанарыг илтгэсэн талаар “СандиТаймс”-ын сурвалжлагч нэгэнтээ “Үнэт эдлэлийн дархны ажилтай дүйцэхүйц Хондагийн техник шийдлүүдийн нарийн байдал нь миний уулзаж байсан инженер болгоныг бишрүүлж байсан” гэж хэлжээ. Зохион бүтээх хүнд асуудлуудыг шийдэхдээ Хонда үргэлж хамгийн хялбар аргыг сонгож байлаа. Түүний бүтээгдэхүүн эрчүүд, змэгтэйчүүд, өсвөр үеийнхэнд, ер нь хүн болгонд зориулагдсан юм. Тэдгээр нь амьдралын дундаж орлоготой олон түмэнд хаяглагдсан байв. Туүнээс өмнө үйлдвэрлэгчид тэрхүү давхаргыг нэг их тоож, ач холбогдол өгдөггүй байсан аж. Ажил хэрэгч хүний гол хүч нь зөвхөн зоримог чамин техник шийдлүүд болон дизайны гоёд нь байсангүй. Тэрбээр мөн байгалиас заяагдсан зах зээлийн мэдрэмжтэй байсан юм. Дунд сургуулийн дөнгөж наймдугаар ангийг дүүргэсэн, дээр нь инженерийн бэлтгэлгүй, маркетинг, санхүү, дистрибьютерийн ажлын тухай юу ч мэдэхгүй энэ эр их бизнес болон олон улсын худалдаанд итгэл дүүрэн орсон гэдэгт гайхаад баршгүй. Хондагийн өөрийнх нь үзсэнээр бол тэрбээр үргэлж “сорилт, алдаа”-нуудын аргыг удирдлага болгож байсанд түүний амжилтын нууц оршино. Тэр мөн “Ажил хэрэгч хүмүүс өмнөө биелэгдэшгүй зорилтуудыг тавин, ялагдал хүлээхэд бэлэн байх учиртай” гэж үздэг байсан аж. Эрсдэл гаргах чадвар нь Сойчирогийн хэлснээр бизнесмэн хүнд байх шаардлагатзй өер нэг шинж чанар гэнэ. Тэрбээр өөрөө ялагдлыг хүлээн зевшөөрдөггүй байсан бөгөөд өөрийн үзэл бодол, санаа, зорьсон зорилгодоо хүрэхийн тулд бүх юмаараа дэнчин тавихад бэлэн байлаа. Махрал зүтгэл, тэсвэр тэвчээргүй байдал, эрсдэлд дуртай байдал зэрэг нь нь Хондагийн зан аашийн салшгүй нэг хэсэг байсан гэдэг. Эдгээр нь ажил дээр нь илрээд зогсохгүй хувийн амьдралд нь ч тусгалаа олжээ. Залуу насандаа тэрбээр нэлээн хөнгөн хийсвэр загнадаг байсан бөгөөд улаан хөлт урдуураа гаргах дургуй байсан аж. Тэр ч байтугай “Хамамацугийн Плейбой” нэдэг нэр хүртэл авав. Түүний наргиан цэнгээн, амарлингуй байдалд дуртай зэрэг нь нэг удаа Сойчирог хоёр дууч бүсгүйтэй хамт гүүрэн дээрээс машинтай унахад хүргэсэн байна. Сойчиро хамт явсан хүүхнүүдээ аврав. Тэрбээр тэднийг цонхоор гарахад нь туслан, улмаар уснаас гаргажээ. Ажилчдынхаа дунд тэрбээр “Ноён аянга” гэдэг нэрээр алдартай байлаа. Хонда намхан нуруутай байсан хэрнээ сэтгэлийн тэсрэлт асар ихтэй байв. Түүнийг хайрлаж хүндэтгэхийн ялдамд уур хилэнгээс нь асар их айна. Удирдлагадаа буй хүмүүст болон эхнэр Саче, хоёр хүү, хоёр охиндоо тэрбээр шаргуу байдал, даруу төлөв, аятайхан байдлын жишээ болж байсан гэдэг. Хэдийгээр Хондагийн автомашинууд нь дэлхийн зах зээл дээр тэргүүлэх байрыг хурдан, тэгээд итгэлтэйгээр эзэлсэн ч гэлээ тэрбээр урт хугацааны туршид Японы автомашины үйлдвэрлэлийн дагуул хүү хэвээр байсан юм. Хонда

бизнесмэн түс улсын эдийн засгийн хөгжлийн уламжлалт тогтцуудыг үгүйсгэж байсан тул Японы ажил хэргийн ертенц түүнд дургүй байсан билээ. Ялангуяа түүний дуулгаваргүй байдал 1970-аад оны эхээр илэрсэн байна. Тэгэхэд Японд газрын тосны хямрал болсон бөгөөд автомашин үйлдвэрлзгчид бүтээгдэхүүн гаргалтынхаа хэмжээг бууруулан, үнээ нэмэх шийдэлд хурсэн байна. Гэтэл Сойчиро ганцаараа түүнд хамрагдахаас татгалзан бух юмыг эсрэгээр нь хийсэн аж. Тэрбээр үйлдвэрлэлээ хоёр дахин нэмэгдүүлээд үнээ буулгав. Тэрний зөв байлаа. “Ниссан”, “Тойота” зэрэг компаниудын борлуулалтын хэмжээ 40 хувиар унасан бол Хондагийнх 76 хувиар нэмэгджээ. Хүний мэдэлд орох дургүй энэ бизнесмэн эр бүх амьдралынхаа туршид зан заншил, уламжлалтай уйгагүй тэмцсэн гэдэг. Жишээ нь, тэрбээр олон жилийн туршид дээд боловсролтой хүмүүсийг ажилд авахаас татгалздаг байсан бөгөөд үүнийгээ догматик сэтгэхүй нь тэдэнд шинэ зүйлийг сэдэхэд саад болно гэж үзэв. Тэрбээр “Хонда Мотор”-ын үргэлж өөрийн гэсэн зарчмууд ноёрхож байсан явдалд дэлхийн ажил хэргийн уламжлал, зан заншил нөлөөлнө гэдэгт дургүйцэв. Гэхдээ өөрийн хийж бүтээсэн ажлыг эргэн хараад би алдаа, эндэгдэл, хийж байснаа мэдэрдэг. Би ололт, амжилтаараа бахархдаг. Хэдийгээр би алдааг ар араас нь гаргаж байсан ч гэлээ миний алдаа, эндэгдлууд хэзээ ч нэг шалтгааны улмаас үүсч байгаагүй юм” хэмээн ярьжээ. Тэрбээр удирдлагад өөрийн хамаатнуудаасаа оруулаагүй юм. “Компанийг үүсгэн байгуулагч нь ямар ч гарамгай хүн байх нь хамаагүй. Түүний хүү ч гэсэн тийм чадварлаг гэх баталгаа байхгүй. Удирдагчийн гайхалтай шинж чанар, арга барилтай хүнд л компанийн удирдлагыг өгөх учиртай” гэж Сойчиро өгүүлэв. Үүнтэй холбогдуулж хийсэн Захирлуудын зөвлөлийн хурал дээр Сойчиро “тэтгэвэртээ гарлаа” хэмээн зарласан аж. Шинэ еренхийлөгч ч таамаглаж байснаар ажилтнуудын дундаас сонгогдов.Домогт бизнесмэн 1991 оны наймдугаар сарын 5-нд нас нөгчсөн билээ. Өөрийн амьдрах хугацаанд тэрбээр 470 нээлт хийн, 150 патент аваад зогсолгүй Мичиганы техникийн их сургууль, Охайо мужийн их сургуулийн хүндэт докторын зэргийг хүртжээ. Мен өөрийн улсын дээд шагнал болох Японы Хех Туузыг гардав. Өөрийн бизнесийг 3.2 мянган доллартай эхлүүлээд тэрбээр жилийн орлого нь 30 тэрбум гаруй доллартай тэнцэхүйц томоохон компанийг байгуулсан аж. Нэгэнтээ Хонда “Олон хүн амжилтанд хүрэхийг мөрөөддөг. Харин би бол амжилт зөвхөн давтагдсан бүтэлгүйтэл болон өөртөө хийх дүгнэлтийн дунд ирдэг үздэг. Амжилт бол таны ажлын дөнгөж ганцхан хувь нь, харин бусад нь, бүтэлгүйтлийг зоригтойгоор даван туулах явдал. Хэрэв тэдгээрээс айхгүй бол амжилт өөрөө тань дээр ирнэ” гэж хэлжээ. “Хонда”-гийн өнөөдрийн хөгжил дэвшил нь түүний үндэслэн байгуулагчийн үнэн өгүүлснийг илтгэж байдаг билээ.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Reclam

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

NOTE BOOK

PHOTO ESSAY

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

NOTE BOOK

“Òà ÷ Ìîíòåíü øèã áè÷èæ ÷àäíà” áóëàíãûíõàà ýíý óäààãûí äóãààðò: Øàëãàðóóëàëò á¿ðò ýññý áè÷¿¿ëýõ áîëñîíû ó÷èð /Àìæèëòòàé ýññý áè÷èõ àðãààñ/

ÒÀ × ÌÎÍÒÅÍÜ ØÈÃ ÁÈ×ÈÆ ×ÀÄÍÀ ÀÌÆÈËÒÒÀÉ ÑÀÉÍ ÝÑÑÝ ÁÈ×ÈÕ ÀÐÃÀÀÑ... Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã áóþó òàéëàë ºã¿¿ëáýð: ×ºëººò ýññýíä /informal essay/ ÷ºëººò ýññýíä ò¿ëõ¿¿ð ¿ãèéã îíîâ÷òîé àøèãëàñíààð òà ãàéõàëòàé àìæèëòûã õàðàõ áîëíî. ¯¿íèéã àøèãëàæ ñóðñíààð öýãöòýé ñýòãýæ áè÷èæ ñóðàõ áºãººä óíøèæ áóé õ¿í “ñîíèðõîëòîé, ìºí áè÷ëýãèéí ÷àäâàð ñàéòàé þì áàéíà” õýìýýí ä¿ãíýäýã. Òàíû ýññý òýðõ¿¿ ¿ãã¿éãýýð èëýðõèéëýõ ãýñýí ñàíààíààñ ÷èíü ýñðýã óòãûã èëýðõèéëæ áàéäàã áà óíøèã÷ òýð ºã¿¿ëáýðèéã óíøèõ õ¿ðòëýý ººð ç¿ã õºòëºãäºí ÿâæ áàéäàã áàéíà. Óíøèã÷ ò¿ëõ¿¿ð ¿ãèéã óíø÷èõààä : -“Èéì áàéñàí þì óó” õýìýýí óóëãà àëäâàë òàíû íýãýí çîðèëãî áèåëæ áóé õýðýã. Èíãýýä æèøýý áîëãîæ ìèíèé òýìäýãëýëèéí äýâòýð äýõ íýãýí õóóäñûã ñºõºæ ¿çüå: -ÄÎÕÁè ñóðãóóëü ðóóãàà ÿâæ áàéëàà. Çºðæ ºíãºðñºí õ¿í á¿õýí íàìàéã öîî øèðòýí õîîðîíäîî íýãýí ç¿éëèéã øèâíýëäýí ºíãºðöãººíº. Áîäâîë ìèíèé òóõàé ÿðüæ áàéãàà áèç. Ñóðãóóëü äýýðýý õ¿ðòýë áè ººðòºº àõàäñàí òîì øèðýýí äýýð ãàíöààðàà ñóóõ áºãººä õ¿¿õä¿¿ä íàìàéã àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéí ¿çìýð ¿çýæ áàéãàà ìýò è÷ã¿¿ðã¿é øèðòýöãýýíý. Íàäòàé õýí÷ ÿðüäàãã¿é. ßðèõûã ÷ õ¿ñäýãã¿é áàéõ. Ó÷èð íü íàäòàé ÿðüñàí

õ¿í àä ¿çýãäýõ ó÷ðààñ. Õàìãèéí àéìøèãòàé íü íàäàä íàéç íºõºä áàéõã¿éä áàéëàà. Òýð ÷ á¿¿ õýë áÿöõàí õ¿¿õä¿¿ä õ¿ðòýë íàäðóó ÷óëóó øèäëýõ íü íàäàä áàãòàõ îðîí çàé, ãèøãýõ ãàçàð ¿ã¿é áîëñíûã õýëæ áóé ìýò. Ýíý á¿õýí þóíààñ áîëæ áàéíà ãýý÷? ÄÎÕ. .. –Ó÷èð íü ãýâýë áè ÄÎÕ òóñààã¿é ¿ëäñýí ñ¿¿ë÷èéí õ¿í. 2003-4-15

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

Èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõ, ºíäºð øàãíàëûí ñàíòàé óðàëäààíû øàëãàðóóëàëò, àæèëä îðîõ, òýð ÷ á¿¿ õýë øàëãàëò ºã÷, ãàäààäàä ñóðàëöàõûí òóëä òà íýãýí ç¿éëèéã ñàéí ýçýìøèõã¿é áîë àìæèëò ãàðãàõã¿é íü òîäîðõîé áîëëîî. Ýíý áîë ýññý áè÷èõ ÷àäâàð. Ýññý íü õ¿íèéã ººðèéã íü èëýðõèéëýõ õàìãèéí ñàéí àðãóóäûí íýã ó÷ðààñ àëèâàà øàëãàðóóëàõ êîìèññîîñ ýññý áè÷¿¿ëæ ä¿ãíýõ õàíäëàãà ñ¿¿ëèéí ¿åä äàâàìãàéëæ áàéíà. Îäîî òàíä áè íýãýí ò¿ëõ¿¿ðèéã ºãºõ ãýæ áàéíà. Ýíý ò¿ëõ¿¿ð áîë “ø¿¿ã÷èä”-èéí ýññýã õýðõýí óíøèæ øàëãàðóóëäàã àðãà þì. Òýä ýññýíýýñ þóã îëæ õàðàõûã õ¿ñäýã âý? Ýññýíýýñ òàíü òàíû òóõàé, õóâèéí çàí áàéäëûí òóõàé, ¿çýë ñàíààã ÷èíü îëæ õàðàõûã õè÷ýýäýã. Ìýäýýæ õè÷ýýë ñóðëàãûí áàéäàë, àæëûí òóðøëàãà, îëñîí àìæèëò òàíü ÷óõàë áîëîâ÷ ýäãýýð ìýäýýëëèéã ÑV /curriculum vitae/, Application, áîëîí ä¿íãèéí õóóëáàðààñ ÷èíü ë õàðàõ áîëîìæòîé. Õàðèí ýññýíýýñ òà õýí áý? Òàíû çîðèëãî þó âý?, òýì¿¿ëýë, ¿çýë áîäîë çýðãèéã îëæ õàðàõ ãýäýã. Èéìýýñ òà ººðèéãºº ÿìàð ºíöãººñ õàðóóëàõ âý ãýäãýý ìàø ñàéí áîäîæ òºëºâëºõ õýðýãòýé. Ýññýã òàíü óíøààä ýíý ñóðãóóëüä ñóðàëöàõàä, ýíý àëáàí òóøààëä àæèëëàõ, ýíýõ¿¿ òýòãýëýãò õºòºëáºðò õàìðàãäàõàä òîõèðîìæòîé õ¿í ìºí ¿¿, ¿ã¿é þó ãýäãèéã òîãòîîõûã îðîëäîíî. Õýðýâ ýññýíäýý ººðèéíõºº äàâóó òàëûã áè÷ýýðýé ãýñýí áàéâàë ººðèéãºº õàðèóöëàãàòàé, àæèëñàã, õºäºëìºð÷, óõààíòàé çýðãýýð áè÷ñýíèé õýðýãã¿é. Ìýäýýæ ººðèéãºº õàðèóöëàãàã¿é,

çàëõóó, õîéðãî ãýæ áè÷èõ õ¿í áàéõã¿é íü îéëãîìæòîé. Õàðèí ¿¿íèé îðîíä òà õàìãèéí ñ¿¿ëä óíøñàí íîìíûõîî çàðèì õýñãèéí òóõàé, ººðèéí ÷ºëººò öàãààðàà àñðàìæèéí ãàçðûí õ¿¿õä¿¿äýä õýëíèé õè÷ýýë çààäàã ãýõ çýðãýýð áè÷ñýí íü äýýð. /Àíõààðóóëãà-õóäëàà áè÷èæ áîëîõã¿é ø¿¿/ ªºðººð õýëáýë õóäàë ç¿éë çîõèæ áè÷èæ áîëíî ãýñýí ¿ã áèø áºãººä õàðèí ººðèéí ÷àäâàð, äàâóó òàëàà õýëýõã¿éãýýð èëýðõèéë õýìýýõèéã õýëæ áóé þì. /Õýëýõã¿éãýýð èëýðõèéëýõ àðãûí òóõàé äàðààãûíõàà äóãààðò èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõ áîëíî./ Ýññýã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. ¯¿íýýñ äóðäâàë: Áè÷ëýãèéí àðãà áàðèëààð ÷èíü: õºäºëìºð÷ ÷àíàð, ñýòãýí áîäîõ, çàäëàí øèíæëýõ, ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëäîã. ¯ã ñîíãîëò, áè÷èëòèéí õýâ ìàÿãààð ÷èíü: ººðòºº èòãýëòýé, ¿íýí÷, çîðèëãîòîé, ìàíëàéëàã÷ áàéõ, áóñäûã àðààñàà äàãóóëàõ, ººðºº ººðèéãºº õóðöëàõ ÷àäâàðòàé ýñýõèéã òîäîðõîéëäîã. Àãóóëãà, ýññýíä áè÷èãäñýí ç¿éëñýýñ: ººðèéí ñîíãîñîí ñàëáàðòàà àìæèëò ãàðãàõàä íºëººëºõ òóðøëàãóóäûã õóðèìòëóóëñàí óó, áóñàäòàé õàðèëöàõ, áóñäûã óäèðäàõ ÷àäâàðóóäàä ñóðàëöñàí ýñýõ Èíãýýä òàíû ýññýã óíøèæ äóóñàõàä òà áîë òýäíèé õ¿ñ÷ áàéñàí õ¿í íü ìºí, áóñàä îðîëöîã÷èäîîñ äàâóóòàé ãýäãèéã íîòîëñîí áàéõ

õýðýãòýé. Ýññý áè÷èõ öóâðàëûíõàà àíõíûõàà äóãààðò äóðäàæ áàéñàí÷ëàí òàíû õàìãèéí ãîë çîðèëãî áîëîõ “ýññýãýý äóóñòàë íü óíøóóëàõ” ãýäýãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ýññýíä òàâèãäàõ øààðäëàãûã çààæ ºãñºí áîë òýðõ¿¿ øààðäëàãàä íü íèéö¿¿ëýõ ¸ñòîéãîî ìàðòàæ áîëîõã¿é. ¯ãèéí òîî, áè÷èõ ñýäâèéí õ¿ðýýã çààæ ºãñºí áîë ò¿¿íýýñ íü õýòð¿¿ëæ îãò áîëîõã¿é. Ýíý íü òàíûã àëèâààã çàäëàí øèíæëýõ, ýðãýö¿¿ëýí ä¿ãíýæ, ñàíààãàà òîäîðõîé èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäãèéã ÷èíü øàëãàæ áóé õýðýã. ªìíºõ äóãààðòàà áè÷ëýãèéí 5 àíõààðóóëãà, 5 àëäàà, 5 àëõàìûí òóõàé ºã¿¿ëñýí. ¯¿íä Ôîðìàë øààðäëàãà çºð÷èõ, Ëîãèê àëäàà, Õ¿ðýýíýýñ õàëèõ, Ñàíàà õóëãàéëàõ, íóðøèõ çýðýã àëäààíû òóõàé áè÷ñýíýý ñàíàæ áàéíà. Õàðèí ýíý óäàà õ¿ì¿¿ñ áè÷ëýãèéí ÿâöàä ººð ÿìàð àëäààã èë¿¿ ãàðãàäàã áîëîõûã õàìòäàà ñîíèðõîöãîî¸. ¯ñýã àíäóóðñàíààñ/äóòààõ, èë¿¿ä¿¿ëýõ/ : ¯ñýã àíäóóðàõ, îðõèæ áè÷èõ, èë¿¿ ¿ñýã áè÷èõ íü øèâèëòèéí ÿâöàä ãàðàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. ¯¿íýýñ áîëæ óòãà ýâäðýõ ÿâäàë áàéäàã áà ýñðýã óòãûã íü èëýðõèéëýõ îéëãîëò áîëîí õóâèðàõ íü ÷ áèé. ¯¿íýýñ ñýðãèéëýõ àðãà áîë äàõèí õýä õýäýí óäàà óíøèí

NOTE BOOK øàëãàõ. õîðëîã÷ äàðãà - îðëîã÷ äàðãà, ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áààð ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéð, õóäàëàà õºãæëèéí áàíê - õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê, çºíºñºí ãàëò óóë äýëáýðýâ - ñºíºñºí ãàëò óóë äýëáýðýâ, óíàãààõ óõààí - àíàãààõ óõààí Òàñëàãûã áóðóó àøèãëàõ ßðèàíû õýëýíä àøèãëàäàã çîãñîöèéí ¿¿ðãèéã áè÷ãèéí õýëýíä òàñëàë ã¿éöýòãýäýã. À÷ õîëáîãäîë áàãàòàé ìýò ñàíàãäàõ õýäèé ÷ öýã òàñëàëûí ¿¿ðýã íýí ÷óõàë. /æèøýý íü: ÁÈÄ, ÕÎ¨Ð Õ¯¯ÕÝÄÒÝÉÃÝÝ ÀÌÜÄÀÐÄÀÃ. ýñâýë ÁÈÄ ÕÎ¨Ð, Õ¯¯ÕÝÄÒÝÉÃÝÝ ÀÌÜÄÀÐÄÀÃ. õýìýýõ õî¸ð ºã¿¿ëáýðò òàñëàëûã õààíà áàéðëóóëñíààñ øàëòãààëàí ººð ººð óòãûã èëýðõèéëæ áàéíà./ Äàøðàìä ñîíèðõóóëàõàä Èòàëèéí íèéòëýë÷ Àëüäî Ïèî Ìàíóöèè /1449-1515/ öýã òàñëàëûã õàìãèéí àíõ õýðýãëýæýý. Òýðýýð ýñðýã óòãàòàé ¿ãñèéí õîîðîíä áîëîí õàâñàðñàí íèéëìýë ºã¿¿ëáýðò öýã òàñëàë õýðýãëýäýã áàéæ. Õàðèí ãðåê õýëýíä öýã, òàñëàë íü àñóóëòûí òýìäýãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Îëîí òîîã áóðóó õýðýãëýõ Îëîí òîîíû íºõöºëèéã õýðýãëýõ ä¿ðýì çºð÷ñºíººñ ýíýõ¿¿ àëäàà ¿¿ñýí ãàðäàã. Îëîí òîîã õýðýãëýäýãã¿é ¿ãýíä õýðýãëýõ çýðýã íü ýíýõ¿¿ àëäààã íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã áàéíà. /æèøýý: îäíóóä òýíãýðò. Áàãøóóäûí ÷àíàð ñ¿¿ëèéí ¿åä òóí ìóóäàæ áàéíà. Íÿì ãàðèãóóäàä àìàðíà. Áóñàä

ºäð¿¿äýä 8-18 öàãóóäàä àæèëëàíà. ã.ì/ Õàð ÿðèàíû áè÷ëýãèéã õýðýãëýõ Message, blog, mail-ýýð çàõèà øóóäàí èëãýýõ, ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõäýý òîâ÷èëñîí, õÿëáàð÷èëñàí áàéäëààð áè÷èõ ÿâäàë áàéäàë. Õàðèí ¿¿íèéã áè÷ëýãò àøèãëàõ íü òèéì ÷ çîõèìæòîé áèø. ßàäèéí /ßàäàã þì áý/, Áîëæèéíóó /Áîëæ áàéíà óó/, Ìýäê¿ /ìýäýõã¿é/, äèéøäý /òèéì ø¿¿ äýý/, Þó Õèéæèèéí /þó õèéæ áàéíà/, ×àäèéøäý /÷àäíà ø¿¿ äýý/, ßàõóó /ßàõ âý/ ã.ì Òîãòîîñîí øààðäëàãà çºð÷èõ Øàëãàðóóëàõ êîìèññîîñ òîãòîîñîí õýìæýý õÿçãààð, øààðäëàãûã çºð÷ñºíººð òàíû àìæèëòòàé áè÷ëýã, õºäºëìºð òàíü ¿ð ä¿íã¿é áîëæ áîëçîøã¿é. “500 ¿ãòýé áè÷íý” ãýñýí øààðäëàãûã íü ¿ë îéøîîí “õýðýâ áè 500-ñ èë¿¿ ¿ãòýé áè÷÷èõâýë áóñäààñ èë¿¿ãýý õàðóóëæ ìàãàäã¿é” ãýñýí ãýíýí áîäëîîð òîãòîîñîí øààðäëàãûã çºð÷âºë òàíû áè÷ñýí ç¿éëèéã ÷èíü óíøèõã¿é îðõè÷èõîæ ÷ ìàãàäã¿é. Òýä òàíûã “õààíòàé ó÷ðààñ èë¿¿ áè÷ñýí”ãýæ ¿çýõýýñ èë¿¿ “òîãòîîñîí õýìæýý õÿçãààð äîòîð ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ ÷àäâàðã¿é þì áàéíà” ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðíý.

Б. ЭНХМАНДАХ

Зарлал: Танд сайн эссэ байвал сэтгүүлийн редакцид авчирч өгнө үү /mail хаяг: liberty.mn@ gmail.com, m_a_n_d_a_k_h@yahoo.com /. Таны эссэг “ LIBERTY” сэтгүүлд нийтлэх, Мөн удахгүй худалдаанд гарах “ТА Ч МОНТЕНЬ ШИГ БИЧИЖ ЧАДНА” номонд оруулах боломжтой. Бүтээлийг эзэнтэй нь хамт олны танил болгоход бидний зорилго оршино. Лавлагааг 88870641,

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

NOTE BOOK Õàà ñàéã¿é íýã ë õ¿íèé òóõàé ÿðüöãààæ, ò¿¿íèé çóðãûã õîòûí õààíààñ ÷ îëæ õàðæ áîëîõîîð áàéâ. Îãò ººð ãàçðààñ äºíãºæ ñàÿõàí èðñýí õ¿í ýíý áàéäëûã õàðâàë, íºãºº 1984 çîõèîëûí “big brother” –èéã ººðèéí ýðõã¿é òºñººëºõººð áàéëàà. “Ýíý õ¿í áîë ãàéõàìøèã, ýíý áîë áèäíèé áàõàðõàë, ýíý áîë äýëõèéí øèíý àâàðãà” õýìýýí òåëåâèç ðàäèîãîîð íýã öóóðàéòóóëàõ àæýý. “Äýëõèéí àâàðãà”-ûã ýõ îðîíäîî ýðãýí èðæ áàéãàà ìýäýýã ñîíññîí îëîí õ¿í ò¿¿íèéã òîñ÷ àâàõààð îíãîöíû áóóäàë äýýð öóãëàöãààñàí áàéëàà. ¨ñòîé ë “õºë ãèøãýõ ãàçàð ¿ã¿é” õýìýýõ íü ¿¿íèéã õýëñýí ãýìýýð. Ò¿¿íèéã òîñîí àâàõààð öóãëàðàãñàä ñýòãýë äîãäëîí ò¿¿íèéã õ¿ëýýæ, ò¿¿íä çîðèóëàí á¿òýýñýí ÿëàëòûí äóóã äóóëöãààæ áàéâ. Òýðýýð îëîí îðíû ºðñºëäºã÷äûã ÿëàí “Õýí ÷ çîãñîîøã¿é” õýìýýõ íýðèéã îëæ àâ÷ýý. Òýðõ¿¿ îëíû äóíä áóñäààñ òºäèéëýí ÿëãàðàìã¿é áîëîâ÷, ºìññºí õóâöàñààðàà îíöãîéðîõ íýãýí õ¿í áàéñàí þì. Ãààëûí àæèëòàíû õºõ ñààðàë õóâòàñ íü íèëýýä ãàíäàæ õóó÷èðñàí íü ò¿¿íèéã ýíýõ¿¿ àæëàà íèëýýä õóãàöààíä õèéñýí áîëîõûã èëòãýõ àæ. Ò¿¿íèé óðäóóð “äýëõèéí àâàðãà” ººðèéí áàðàà áîëîã÷èäûíõîî õàìòààð ºíãºðëºº…. “Õýí ÷ çîãñîîøã¿é” ò¿¿íèéã ºíººõ àæèëòàí çîãñîîõ íü òýð. Ò¿¿íèé áèåíä õèëýýð íýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîñîí áàðàà èëýð÷ýý. Õ¿ì¿¿ñ ¸ñòîé ë ýâýðòýé òóóëàé, ñ¿¿ëòýé õ¿í ¿çýæ áàéãàà ìýò õàðöãààâ. Òýäíèé í¿äýíä ãàéõàøðàë, áàñõ¿¿ õèëýíãèéí î÷ þó þóã¿é ä¿ðýëçýí àñàõàä áýëõýí áàéãàà õàðàãäàæ áàéëàà. Ãýõäýý òýäíèé õàðö àâàðãûã áóñ àæèëòàíðóó ÷èãëýñýí áàéëàà…

ÕÀÐÖ LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

NOTE BOOK

ÒÝÌÖÝË

Гадаа хүмүүсийн шуугилдах чимээ сонсогдоно. Манайх төрийн нэгэн байгууллагын хажууханд байдаг ба “Уухай” хашгиран дайрах хүмүүсийн чимээ цонхны цаанаас ч тодхон сонсогдох ажээ. “Дайраад”, “урагшаа”, “та нар даварч байна шүү” хэмээх хилэгнэсэн олны дуугаар цочин сэрэх нь тэр. Юу болж байна аа. Төрийн эргэлт болж байна уу энэ чинь. За ашгүй дээ. Нөгөө даварсан хэдийг буулгах цаг иржээ. “Гарч өөрсдийнхөнтэйгээ нэгдэцгээе” хэмээн яаран бослоо. Цонхруу үсрэн очиж хуучран гандсан хөшгөө ярахад цаанаас нь улаан тоосгон хана харагдах нь тэр. Байрны өмнөхөн талын цэцэрлэгт хүрээлэнг маань өнгөрсөн жил нураан хятадын нэгэн хувийн компани олон давхар байшин бариад бидэнд тоосгон хана л харах сонголтийг өгсөн ажээ. Гэрлээ асаахаар ухасхийхдээ дусаал тосож буй төмпөнд бүдрэн уналаа. Сэтгэл хөдөлж байсан тул өвдөлтийг ч анзаарсангүй. Яаран өндийж гэрлээ асаах гэсэн боловч цахилгааныхаа төлбөрийг төлөөгүй гэдгээ таг мартжээ. Харанхуйд бүдчисээр арайхийн гадагш гарлаа. Орцонд мөн адил харанхуй. Лифтний хаалганы өмнө очиж доороос ирж буй гэрлийг ойртохыг хүлээн зогсож байхад хэдэн жилийн өмнө гүйлтийн аварга шалгаруулах залуучуудын тэмцээнд орж байсан нь санагдлаа. Цээжин дотор нь зүрх нь байж ядан булгилаад л, шүүгчийн шүгэл дугарахыг тэсч ядан хүлээгээд л. Түүний бодлын нь таслан /магадгүй шүгэл дугаран/ өмнө нь хаалга нээгдлээ. Үсрэн орох гэтэл золтой л хүн дээр гишгэчихсэнгүй. Хоёр залуу хүүхдээ дундаа хэвтүүлчихээд унтаж байв. Олон сар ус цасанд ороогүйгээс нь болоод ч тэр үү өөдөөс нэвширсэн үнэр ханхийх аж. Би хэзээ хамгийн сүүлд усанд орсноо санахгүй байна л даа. Гэхдээ арай ч үнэр орчихоор хэмжээнд хүрээгүй байгаа тул тэднээс сэжиглэн хойш ухран буцаад явах гэснээ, “ХҮҮШЭЭ, ЗАЛУУСАА СЭРЭЭРЭЙ. ЦААНА ЧИНЬ ТӨРИЙН ЭРГЭЛТ БОЛЖ БАЙНА” хэмээн тэднийг сэрээчихээд хариуг нь ч сонсолгүй шатаар доош гүйлээ. Доош буухдаа орцны ханаар наагдаж бичигдсэн танил үгсийг өөрийн эрхгүй уншиж байв. “төрөө хямралаас гаргая, түмнээ ядуурлаас аврая”, “сайхан сонгууль болоосой”, “Болдоо би чамд хайртай”, “Э+Э=loveрхэл”, “хүн алж болохгүй, хятадыг алж болно”, “ЭВтэй байхдаа... за за арайхийн гарч ирлээ. Цугласан олонруу хамаг чадлаараа гүйн очлоо. Төрийн эргэлт хийхэд хангалттай хүмүүс цугласан байв. Залуус урдуур нь эмэгтэйчүүд дундуур нь, ахмад настангууд нь араар нь харагдаж байв. Тэднийг зогсоох гэж цагдаагынхан өндөржүүлсэн бэлэн байдал зарласан нь илт байв. Цугласан хүмүүсээс дутахааргүй олон “хар хувцастангууд” тэдний өмнө зогсоцгоох ажээ. Мэдсэнсэн бол /бас утастай байсан бол/ өөрийн хэдэн найзаа дууддаг байж дээ хэмээн харамсаад, ямар ч гэсэн үхсэн ч хамаагүй чадлаараа тэмцэнэ дээ гэж бодоод урагшиллаа. Хүмүүсийн цус нь хөөрчээ. Бүгд л урагшаа дайрч надад урагш ахих боломж бараг өгөхгүй байлаа. Би ч байдаг чадлаараа дайран “УРАГШАА” хэмээн эрэмгий зоригтойгоор орилсоор урагш түрлээ. Гэтэл хажуунаас “хөөш чи очерлоочээ” хэмээн загнаж гарав. Би андуурчээ. Тэд төрийн эргэлт хийж байгаа биш халамжийнхаа мөнгийг авах гэж цугласан улс байлаа. Гадаа ямар харанхуй байна аа.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

FREE PAGE

ЭНЭ БОЛ ЗАЛУУ ҮЕИЙН ҮЗЭЛ БОДЛОО ИЛЭРХИЙЛЭХ НЭГЭН СОНГОЛТ, ХӨГЖЛИЙН ТУХАЙ ШИНЭ ХАНДЛАГА (“I detest what you say, I will defend to the death your right to say it”) Таны хэлж буйг ¿зэн яднам, гэвч таны ¿г хэлэх эрхийг ¿хтлээ би хамгаална

http://togi2togi.blogspot.com/ Нэр: Togi

Чих тавьж явдаг, дотроо бас элдвээр бодох дуртай сэдэв бол мэдээлэл холбоо ба санхvv. Монголын эдийн засагт нэн чухал салбарууд гэж ойлгодог. Харин ямар ч шилдэг аргыг олж, шидэт эмийг уулаа гээд хvний хєгжил, ялангуяа хvмvvсийн дотоод сэтгэлийн хєгжил vгvй бол хєгжил гэж vгvй. Дээрх гурав нь миний тэмдэглэлийн гол тvлхvvр vгс байх болов уу. Итгэл хvлээх, шударгыг эрхэмлэх хvмvvсийг байдаг чадлаараа дэмжиж, нийгэмд тийм хvмvvс хождог, гол дvрийг бvтээдэг болох цаг vеийг нэг миллиметр ч болов ойртуулахын тєлєє явна. /Эрин М.Тулгат/ Хулгайлагдсан хєгжил №1 Хатаж ширгэж, өлсгөлөн нүүрлэсэн Африкийн орон. Хүмүүс энд тэнд ундуй сундуй бөөгнөрч, үхэр, нохойноос үл ялгагдана. Хийх ч юм байхгүй, идэх ч юм байхгүй. Сүүдэр бараадаж, тэнгэр ширтэн гиюүрсээр нэг насыг барна. Зарим нь хатаж ширгэсээр тэжээл дутагдалд орж нөгөө ертөнц рүү яаран нисч одно. Үнэхээр ногоо ургахааргүй үржил шимгүй газар юмуу, хорвоо ертөнц яасан тэгш биш юм бэ гэтэл тийм биш аж. Туршилтын журмаар төрөл бүрийн хүнсний ногоо ургуулаад үзтэл гайгүй ургац өгөх юм гэнэ. Энэ тухай японы сэтгүүлч Соно Аяко нэгэн тэмдэглэлдээ “асуудал тэнгэр хангайдаа биш байж таарав, асуудал юунд байсан гэхээр нэг нь ногоо тарьдаг, нөгөө нь шөнө хулгайлдаг. Тиймээс хэн ч ногоо тарья гэхгүй ба хаа нэгэнтээ хоол олдвол уралдан хулгайлалцана” гэж дүрслэн бичсэн байдаг(*1). Мөн адил тахианы өндөг үнэтэй, олдоц муутай гэх орны жишээн дээр яагаад тахиаг олноор үржүүлдэггүй вэ гэтэл тэжээл нь үнэтэй учраас гэнэ. Тахианы тэжээл заавал бэлдэнэ гэж юу байсан юм, ил тавьчихад өөрөө хавь ойроос хоолоо олоод идчихдэг биздээ гэтэл тэгж сул тавингуут хажуу хавиргаас хулгайлдаг болохоор яах ч аргагүй гэнэ. Тэгэхээр ногоо тарихад ч, тахиа үржүүлэхэд ч хашаа хамгаалалт хэрэгтэй болно, түүгээр зогсохгүй шөнийн манаач хөлсөлж ажиллуулах хэрэг гарах нь ч бий, ганц хашаа бол шөнөөр давж орж ирээд юу ч болохгүй. Ингээд явж явж нөгөө ногоо тарих, тахиа үржүүлэх хүч зардлаас илүү хашаа хамгаалалт, шөнийн харуул энэ тэр гэсэн зардал нь илүү гараад, за за тэгж дэмий зүдэрч

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

байснаас зүгээр хэвтэж байсан нь дээр гээд хэн ч гар хөдөлгөе гэхийг байна. Энэ бол хэн ч баялаг бүтээдэггүй, байгаа баялагаас бүгд булаацалддаг увайгүй нийгмийн сонгодог жишээ юм. Ийм нийгэмд бялуу томорно гэж байхгүй. Авилга хахууль, шахаа бизнес, монопольчлол энэ бүхэн бас л дээрхийн өрөөсөн дугуй бөгөөд бялуу бүтээх бус, бялуу руу арсалцан уралцах хэлбэрүүд. Ялангуяа байгалийн баялаг ихтэй оронд эдийн засгийн энэ сонирхол нь улс төрийн хэт тогтворгүй байдал, дайн терроризмд хүргэдэг нь маш олон жишээгээр батлагдсан. Учир нь байгалийн баялаг гэдэг бялуу байхад өөр бялуу бүтээе гэх хүн ховор бөгөөд хүчтэй нь хүчгүйгээ дарлах ой ширэнгийн хууль үйлчилж эхэлнэ. Угаасаа бялуугүй орон юмуу, эсвэл багахан бялууг зөв зохицуулах шударга дүрэмтэй оронд бүтээлч өрсөлдөөн явагддаг билээ. Тийм орон хөгжинө. Тийм биш оронд... хүмүүс нь сүүдэр бараадсан, шөнөөр хулгай хийсэн байдлаар нэг насыг үднэ. Аливаа орны хөгжих эс хөгжих нь шударга өрсөлдөөн бий үгүйгээс шууд хамаарна. Аливаа орны хөгжих эс хөгжих нь сайн хүн олон уу, муу хүн олон уу гэдгээр бус, сайн мууг дэнслэх шударга шүүх, шударга хэмжүүрээр тодорхойлогдоно. Тоглоомын дүрэм зөв бол бүгд хожно. Буруу бөгөөд сахиулгагүй бол тоглоом бус уралцаан болж дүнд нь бохир ёс тогтооно.

FREE PAGE Нэр: Dulguun www.dulguun.blogspot.com

Бид хувьсгал хийх хэрэгтэй юу?

I am being poor, I have only my dreams to keep alive... Юуны т¿р¿¿нд өөрийгөө танилцуулья. Mөнх тэнгэрийн доор мянга мянган хавар Монголын сайхан оронд жил б¿р ирдэг ¿ед ¿¿рнээсээ гарч ирдэг т¿м буман ажилчин шоргоолжны нэг нь би юм. Саяхан Mephistophels-тэй хуувилдан хувьгалыг Мadagascar-ийн ширэнгэнээс эхл¿¿лэхээр шийдэн Che Guavera-гийн өгсөн зөвөлгөөн¿¿д дээр тулгуулаж Аугаа эрдэмтэн Бямбын Рэнчинг их цэргийн толгойлогчоор тавьсан ба эхлэх цаг мөчийг жанжин С¿хбаатарын хэлсэнчлэн Deep Blue-р regressive bas progressive аргаар гаргаад хэрхэхийг Африкийн Калахари цөлд Их Хуралдайг дуудан хуралдуулж хэлэлцсэн билээ. Би ч Dorian Gray шиг туйлын царайлаг биш тул ерººс ¿сээ засах нь байтугай толинд харах ч завгүй гэлдэрсээр 21-р зуунтай золгож Times Square дээр явж байхдаа сая нэг муу авсан Boxer-р гоёж гооддог байсныг минь New York Times дээр Joseph Stiglitz бичсэнийг олж уншаад ¿хэтлээ гайхсан бөгөөд т¿¿нийг Amartya Sen шиг ингэж х¿ний хувцаслалтанд анхаардаг байсныг тэндээс олж мэдэв. Ингээд морьт өртөөн дээр очиж цусан ах д¿¿с болсон Zarathustra-д илч илгээн “‘Siddhartha юу г¿рэмдэж байгааг олж мэд’ гэж цаад Deng Xiaoping-д дуулгана уу” гэж хэл х¿рг¿¿лэв. Саяхандуу нэг Patagonia орж К¿нзтэй цуг нэрмэл уугаад суужийхдаа Мао-той хамт шар мөрнийг сэлж гаталж байснаа хэлэхэд цаадах чинь өмнөөс баахан Ring Theory уулчин х¿нд хэр хэрэгтэйг яриад маний Хаусын онол хаданд авирахад хэр тустай тухай гаргалгааг маань авч хэлэлцсэнг¿й. Тэнд ууланд авирчаад Egypt орж Нил мөрнөөр white water rafting хийж явахад дэслэгч Arcadio-той н¿¿р тулан дайралдсан ба мань тэслэгч 100 жил ганцаардсан мэт харагдаж байсан боловч хажууд нь байсан Евгэнин-с булааж авч явсан Ониген-г нь хараад Bertrand Russell яагаад номондоо “beauty” гэсэн б¿лэг оруулаагуй байж Noble авдаг билээ гэж бодлогошров. Тэндээс мордон ¿atican орж Pope Jeffrey Sachs-тай ядуурлын талаар хуучилж pipe татаж суухдаа өөрийнхөө Bible-н (Krugrman Obstfield-н бичсэн) “International Trade Policy” гэдэг gospel-г хэр баттай эсэхийг ярилцав. “Оde to Joy”-р доторх сэтгэлээ цэвэрш¿¿лж Yukio Mishimaгийн егсен patriotism-г уугиулан шатааж нар зев гурав тойруулан биеэ аравнайлдаг миний арга уул нь их ¿р д¿нтэй гэдгийг тэнд Father Zosima-с тэр ¿ед сонсноо нуух юун. За даа, тэгээд яриад байвал яриад л байхаар байх боловч яг ингээд яриад байвал ярианы сэдэв яриад байгаа яриатай ер нь холбогдохг¿й яриа ¿¿сээд байх тул яриагаа ярисхийж байгаад яриж зогсвол з¿йтэй гэж өмнө нь яриснаа санаад одоо яриж байгаа яриагаа тэгсхийгээд яриж байхдаа тооромслоод ярианыхаа өнгө аясыг ярианыхаа явцдаа багасгаж, аажимдаа яриагаа ярьж байгаад дуусгачвал тун зөв яриа болно гэж яриж байна би. Харин тэртээд гялалзах ºнгºт од та юу гэж бодном? Хувьсгал хийнэ гэхээр л нөгөө Улаантан, Цагаантан гэсэн хүүхэд насны ойлголтууд тойлгойд бууж “тэгээд Монгол орон буцаад социалисмийн үерүүгээ явах юмуу” гэсэн хачин бодол энэ бодролыг маань уншихаас өмнө танд төрж магад. Тэгвэл тэрнээс огт өөр зүйл болох нийгэм дахь шударга ёс, хүн болгонд чухал хэрэг болсон боловсролын талаар энд ярилцах болно.

Хувьсгалыг анх Ленин бодож олсон уу? Ленин бол хувьсгалыг үргэжлүүлэгчдийн нэг байснаас биш түүнийг анх зохиосон нь биш юм. Хувьсгал нь яг хэн хаана хэзээ хувьсгалыг бодож төлөвлөөд зохиочив гэхээсээ илүү нийгэм дахь тэнцвэр алдагдаж, удирдах төвшнөөс хэрэгцээтэй гэсэн өөрчлөлтийг явуулаагүй, аль эсвэл хийж чадаагуйгээс болж үүсдэг нийгмийг хөдөлгөх хүчи юм. Франц-ийн хувьсгалыг ардын арми нь хийгээгүй юм. Харин авгай хүүхэд, тариачин албатаас бүрдэх энгийн олон хийсээн. Энэ хувьсгал нь зөвхөн хаанчлалын засаглалыг эсэргүүцсэнээс үүдээгүй, харин энэ системд буй туйлын согогууд болох хүмүүсийн хуулийн болон эдийн засгийн төвшин дэхь тэгш бус байдалаас үүссэн. Ихэс дээдэс нь нийгмийн хамаг баялгийн амсар дээр суун, харин тариачин албат нь энэ баялагаас хүртэх ямар ч боломж олдоогүйгээс гадна нийгмийн дээд анги руу дэвших боломж ор тас байгаагүй болно. Ленин ч гэсэн тариачин иргэд дээр тулгуурлаж хувьсгал хийсэн бөгөөд түүний мөрөөдөж байсан зүйл нь хүмүүсийн эрх тэгш байдал юм. Одоо хувьсгал нь ямар нэг байдлаар коммунисмтай холбогдож ойлгогддог болжээ. Ernesto Che Gue¿ara нь Өмнөд Америка-д шударга ёс, эрх тэгш байдлыг авчрахийг хүссэн бөгөөд үүнийхээ төлөө зүтгэсээр яваад насан эцэслэсэн билээ. Ядуу тариачид яаж зовж байгаа, улсын хууль нь зөвхөн баячуудын эрх ашигийг хамгаалж, хүүхэд залуучууд нь баялаг тутмаг учраас оюуны потэнтиал-аа бүрэн ашиглаж чадахгүй сүүлдээ хэрхэн итгэл найдвараа алдаж байгааг хараад Чэ хувьсгалын үнэнч шавь болсон билээ. Түүнээс биш Сталиний дэглэмийг шүтсэндээ, Ленин-ий филисофийг дээдэлсэндээ Чэ ширэнгэнд нуугдаж суугаагүй ээ. Шударга Ёсны төлөө амь биеэ үл хайрлан, ямар ч аргаар болов ёс зүйг эрхэмлэн дээдэлдэг нийгэм байгуулж шударга ёсыг хуульчлан тогтоохоор тэмцэж явсан юм. Ерөнхийд нь авч үзвэл, улс орны хүн амын 5% нь тухайн улсын бодлого чиглүүлэх болоод шийдвэр гаргахад ямар нэг хэмжээгээр оролцож байдаг. Энэ 5%-г заавалчгүй баячууд буюу эрх ямбатай нь бүрдүүлэх албагүй бөгөөд дунд ангийн хүрээнээс хэн ч болов орох бололцоо олговол тэр нийгэм хаваасаг! Гэтэл өнөөдөр Монгол оронд ямарваа нэг албан тушаалд очиход шударга өрсөлдөөний журмаар хэн чадалтай нь биш харин хэн танил талтай, аль эсвэл мөнгө хаяж чадахаас хамаардаг болсон нь нүдэнд мэдэгдхүйц ихэссэн байна. Энэ нь эргээд зөвхөн мөнгөтэй эсвэл өмнө нь эрх ямбатай байсан тэр нийгмийн нэг хэсэг бусадынхаа өмнөөс шийдвэр гаргадаг болж энэ хүрээлэлд нийгмийн бусад хүрээнээс оролцож чадахаа болих юм. Ийм үед шударга ёс алдагдаж, ёс жаяг үгүйлэгдэн үүнийг өөрчлөх нийгмийн хүч бүрэлдэж эхлэнэ. Ард түмний санал асуулгаар буюу сонгуулиар тэр бүтцийг солих нь хамгийн зөв арга л даа. Ийнхүү хуулийн хүрээнд өөрчлөх арга Монголд байгаа учраас заавалчгүй зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргэхгүй болов уу гэж бодож байна. Өнөөдрийн Монголын баячуудыг муулах хүсэлгүй боловч тэдний хэрхэн баяжсан буюу баячуудийн олонх нь “виндов оф оппортуниты” буюу шилжилтийн үеэр олдсон өөрийн мэргэжил, танил талаа ашиглан гарч ирцгээсэн гэхэд маргах хүн ховор биз. Манай хөрш Оросд

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

FREE PAGE

LIBERTY MAGAZINE

гэвэл тэнд олигархууд хэрхэн гарч ирснийг ч муу бичигдсэн номноос тод харж болох бөгөөд энэ тал дээр Орос нь том, харин Монгол нь жижиг Матройшка (тоглоомон хүүхэлдэй) юм. Ингээд баялагийг хуваах явц гэнэт болж хэт шударга бус явагдсан тул нийгмийн олонх болсон дунд анги нь алгаа тоссоор хочорчээ. Монголын 2,5 сая иргэдээс дор хаяж гуравний нэг нь болох бараг 1 сая хүн өнөөдөр амьдралын доод төвшноос доогуур амидарч байна. Нийгмийн ангиудад үйлчлэх хуулийн хүрээ ч, утга учир ч өөрчлөгджээ. Нэгэн оронд тохиолдсон эмгэнэлт жишээ нэгийг энд авая. Тэндхийн дэлгүүр ухсан хулгайчийг цагдаа шүүх болж байж эцэст нь 2 жилийн ял өгсөн байхад хүн бүрийн нүдэн дээр илэрхий баяжсан, дор хаяж арав хорин саяыг туучихсан хотын дарга нь сонгуулиар дээшээ дэвшээд явж байдаг. Энэ жишээ юуг өгүүлнэ вэ гэвэл: нэгдүгээрт хууль нь ямбтангуудад үйлчилэхээ больсон; хоёрдугаарт, сонгуулиар сонгогчид нь үнэн худлаа ялгахаа больтлоо тэдний боловсролын төвшин муудсайн байна. Үүнийг өөрчилөхийн тулд бид хувьсгал хийх хэрэгтэй. Хувьсгал хувьсгалдаа та бүхний өмнө нь сонсож байгаагүй тэр боловсролын хувьсгалыг хийх шаардлагатай. Боловсролын хувьсгал гэж юу вэ гэж үү. Тэр хувьсгал нь хэнтэй ч логикт тулгуурлаж маргаж чаддаг, хаанаас ч хэрэгтэй мэдээлээ олоод авчдаг, өгөдсөн мэдээллийг бодит эсэхийг ухаж ойлгодог тэр л иргэнийг төрүүлж гаргадаг авай. Боловсролын хувьгал нь өөрөө мэдэж сурсан нэгнээс нь сураагүй руу, бололцоо чадвартай залуусаас баялаг тутмаг залуустаа, юм үзэж нүд тайлсанаас тайлаагүй нэгэн рүү урсах тэр л урсгалаар биелэлээ олдог юм. Боловсорлын хувьсгалыг хийж баян ядуугүй хамруулж, хүмүүсээ 21-р зуун руу татаж чангаахгүй бол Нагаржунаг дагаад 200703бид /003/ явбал тархний биш тарнийн

номыг шүтэж эргээд Хүннүгийн үе рүү дөхөж байх шиг. Залуусаа, бүгдээрээ хууль дүрмийн дагуу амьдардаг, бартаатай төвөгтэй ч ёс журмынх нь дагуу ажил албаа явуулдаг бол ирээдуйд бид өнөөдрийн Америк орон шиг нийгмийг босгож чадна. Харин манай улаан ах нар шиг улс төрийн аргаар хийдэг, танил талаар яриулж болгодог, хахуулдаж ажил алба явуулдаг бол нийгэм маань дотроосоо ялзарч эргээд сэхээргуй болтлоо муудна шүү. Он бүр олдохгүй, сар бүр саатахгүй учир бид хоцорч болохгүй ээ. Боловсролын хувьсгалыг бид амжиж хийхгүй ямар бол дараа нь хийгээгүйнхээ төлөө харамсахаас гадна ирээдүйд бид бүгдээр аюул нүүрэлсэн түгшүүтэй харанхуй нийгэмд амьдарах хэлбэрээр шангаа хүртэнэ. Би африкт амьдармааргүй байна, Монголоо би африк болж төрхөө өөрчилөхийг хармааргүй байна. Өнөр харанхуйлал Монгол оронд маань газар авч, Нагаржунагийн онол хоосон толгойг орлон тэр хэмжээгээр мухар сүсэг тархан, ядуурал ард олныг маань нэрвэж, ядуугийн эрхээр эмчид биш лам хараар өвчинг эмгэгээ засуулах явдал ихэсч байгаа явдал бол нийгмийн доройтолын илрэл мөнөөс мөн. Шарийн шашныг оюуны мэлмий нээх түлхүүр хэлбэрээр нь Монголчууд маань хүлээн авахгүй байна. Амьдралд дөхөж очихын хэрээр Буддизмын философид элдэв зан заншил нэмэгдэж тэр хэрээр ҮНЭН-с холдсоор хүндэрсэн хэлбэрээр Монголд нэвтэрч байгаа нь сөрөг үр дагавартай байна. Үүнд ч бас шинэчлэл хийх цаг болсон мэт. Цэл залуу насны гал дөлөөр бадарч сэтгэл зүрх хоёртоо шатаж явах үедээ л хүн өөрчлөлтийг хийхгүй бол хөгширсөн хойно ааг омог дутан эр зориг мохон нэгэнт оройтсон байх болно. Пролетариан социалист улс байгуулах гэж биш харин мэдлэгтэй чадалтай, ухаалаг үндэснийг байгуулахаар боловсролын хувьсгал хийх цаг мөчтэй бид нэгэнт тулгарчээ. Цус үзсэн чоно, цөс нь хөөрсөн Монгол залуу, хувьсгал хийхээр шийдсэн Che нарыг бул чулуу байтугай буу шийдэм ч зогсоож чадахгүй ээ. Боловсролын Che нар минь урагшаа дайраад! Ялалт эсвэл үхэл! Бүгдийг хүндэтгэсэн, Confi

МУУ ДҮН АВСАН УУ? БАГШАА ШҮҮХЭД ӨГ!

FREE PAGE Монгол улсын хувьд багшийн учруулсан гэм хорийг шүүхээр шийдвэрлэх явдал гарч байсангүй. Харин багшийг шүүхэд өгөх тухай яриа гарч байсан нь хүүхдээ багшид нь зодуулсан эцэг эхийн зүгээс гарсан гомдол байлаа. Гэвч тэгэсгээд шүүх хүрэлгүй өнгөрдөг байсан нь бидний сэтгэхүйд бат тогтсон байдаг багшийг хүндэтгэн дээдлэх үзэлтэй холбоотой байх. Монгол улс дахь боловсролын байдлыг дэлхийн хэмжээнд авч үзвэл харьцангуй өндөр түвшинд хүрсэнд тооцогддог. Социализмын үеэс бүрэлдэн тогтсон, суурь боловсролыг хангалттай түвшинд олгож чаддаг зөвлөлт маягын тогтолцооны үндэс суурь одоо ч манайд хэвээрээ байгаа. Бага, дунд боловсрол олгодог сургуулиуд сайн зохион байгуулагдсан. Сурагчид нь багшийгаа хүндэлдэг, дэг журамтай, сахилга батаар нь сурагчдаа үнэлж дүгнэдэг (үүнийг бусад улсад бараг хэрэглэдэггүй байх). Бичиг үсэг мэдэхгүй сургуулиа төгсөнө гэвэл хэн ч ойлгохгүй. Харин ч Монголд сурч байгаад Америкд очсон хүүхдүүд мэдлэгийн хувьд үе тэнгийнхнээсээ огт дутдаггүй, байгалийн ухааны хичээлээр бол бараг илүү байдаг. Энэ бүхнээс үзэхэд багшдаа гомдоллох шаардлага Монголд алга. Гэтэл бусад улсын хувьд энэ асуудалд өөрөөр ханддаг бололтой. Шүүхийн үйл ажиллагаа өндөр түвшинд хүрсэн АНУ-д жишээ нь “уншиж бичих ерөнхий чадварыг олж авахад зүй зохистой заах арга, удирдамж, зөвөлгөө” өгч чадаагүй гэсэн үндэслэлээр багшаа шүүхэд өгсөн байна. Энэхүү багшийн “хайхрамжгүй үйл ажиллагаа”-ны улмаас тухайн нэхэмжлэгч ерөнхий боловсролын дунд сургуулийг 5-р ангийн хүүхдийн мэдлэгийн түвшинд төгссөн гээд энэ нь ажил хөдөлмөр эрхлэн амьдрахад хангалтгүй байна гэжээ. Шүүхээс энэхүү нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгохдоо заах арга зүйн шинжлэх ухаан нь хүүхдэд юуг, хэрхэн заах талаар янз бүрийн, өөр хоорондоо зөрчилдсөн онолуудаар дүүрэн байдаг. Хүүхдийн сурах, эс сурах нь тухайн сурагчийн дотоод сэтгэхүйн болон гадаад орчинд нөлөөлж буй субъектив шинж чанартай янз бүрийн хүчин зүйлүүдээс хамаарч байдаг бөгөөд энэ нь албан ёсны заах үйл явцаас ангид байж, багшийн хяналтаас гадуур байдаг хэмээн үзжээ. Шүүхээс цааш нь тэмдэглэхдээ боловсролын системд үүрэгт ажлаа хийж буй хүмүүст “халамжийн үүрэг”-ийг тулгах нь тэдгээрийг сурагчид болон эцэг эхийн зүгээс гаргаж болох олон тооны бодит болон хийсвэр нэхэмжлэлүүдэд өртөх боломжийг нээж өгнө гэжээ. Дээрхийн адил жишээг Канадын шүүхээс авч үзэхдээ “гэсэн хэдий ч тухайн үйлдэл нь нийгмийн зүй зохистой үйл ажиллагааны стандартад хэт харшилсан, доромжилсон тохиолдолд шүүхүүд боловсролын хууль бус үйл ажиллагааны хүрээн дэхь ямар нэг төрлийн нэхэмжлэлийг авч үзэж болох юм” гэсэн байна. Энэ бүхнээс авч үзэхэд иргэний эрх зүйн зөрчлийн тухай хууль нь олон жилийн туршлагатай Америк, Англи зэрэг улсуудад хүртэл, боловсролын хууль бус үйл ажиллагааны талаар авч үздэг боловч энэ талаар нэгдсэн ойлголтонд хүрээгүй, асуудалд болгоомжтой ханддаг нь илт байна. Манай улсын хувьд муу сургасан, мэдлэг олгоогүй гэсэн шалтгаанаар багшийгаа шүүхэд өгөх бодол одоохондоо хэний ч толгойд орж ирээгүй байх. Энэ нь нэг талаар бага, дунд боловсролыг үнэ төлбөргүй олгодог учир үүнийгээ голж шилээд багшийг сайн муу гэж гомдол мэдүүлэх шаардлага бага байдагтай холбоотой. Бүр эсрэгээрээ мэдлэг муу олгосон гэвэл тухайн сурагч юмуу эцэг эх өөрөө буруутана. Учир нь өнөөдрийн нийгмийн сэтгэл зүйд “өөрөө сурч чадаагүй байж” гэсэн дүгнэлт гарах магадлал маш өндөр. Харин сүүлийн үед төлбөртэй хувийн бага, дунд сургуулиуд байгуулагдсанаар эдийн засгийн харилцаа гарч ирж байгаа болохоор энэ талын асуудал үүсч магад. Ер нь боловсролын хууль бус үйл ажиллагаа гэдгийг мэргэжлийн хайхрамжгүй байдлаас үүссэн хууль зүйн үндэслэл бүхий нэхэмжлэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ талаар манай боловсролын хуулинд нарийвчлан заагаагүй, эрх зүйн зохицуулалт хийгдээгүй байдал нь нэг талаас багш нарын зүгээс хүүхдүүдийн мэдлэгийн тал дээр хангалттай анхаарах явдалд сөргөөр нөлөөлж байгаа юм. 2006 оны хичээлийн жилийн төгсөлтийн шалгалтанд “Нийгмийн тухай мэдлэг” хичээлээр 11-р анги төгсөгчдөөс авсан шалгалтын тестыг энд зориуд дурдаж байна. Нийгмийн шинжлэх ухааны чиглэлийн манай улсын нэртэй эрдэмтэн докторуудын үзэж байгаагаар энэхүү тест нь “алдаа завхаралаар дүүрэн, хүүхдүүдийн хувь заяагаар тоглож, азыг нь туршсан үйлдэл” болсон байна. Энэ нь юунаас болов гэдгийг тэд дүгнэхдээ, манай улс нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжсэн хэдий ч үүнийгээ дагаад багш нарыг шинэ мэдлэг онол, арга зүйгээр мэрэгшүүлээгүй, сайтар боловсруулаагүй, хуучинсаг агуулгатай сурах бичгийг баримтлан тестээ зохиохдоо мэргэжлийн үүднээс ажилдаа хариуцлагатай хандаагүй гэжээ. Гэтэл бүхэл бүтэн нэг үе энэхүү тестээр мэдлэгээ шалгуулж, магадгүй зөв бодолтой нэг нь хохирч, тааж хариулсан, андуу ташаа мэдлэгээ зөв гэж үнэлүүлсэн нэг нь түүнийгээ одоо ч зөв гэж итгэсээр яваа нь харамсалтай бас эмэгнэлтэй. Тэгэхээр багш нарын мэргэжлийн хариуцлагын асуудлыг бүх түвшинд авч үзэн эрх зүйн зохицуулалтыг нь нарийвчлан зааж өгөх нь боловсролын шинэчлэл гэж яригдаж байгаа өнөө үед зайлшгүй шаардлагатай байна. Ингээгүй нөхцөлд хэдийгээр утопи сонсогдож байгаа ч багшаа шүүхэд өгөх асуудал нээлттэй хэвээр байгаа юм.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

FREE PAGE

Òà áàÿæìààð áàéíà óó? Òýãâýë ø¿¿õýä õàíä!

Òà ìýäýõ ¿¿?. Áèä õºðºíãºæèõ ýðõòýé. Òà æààõàí ë ñýòãý÷èõ áàñ áÿöõàí çàëü, óõààí õýðýãòýé ø¿¿! Èíãýýä áàÿæèõ õ¿ñýë òºðæ áàéãàà òàíä äàðààõ çºâëºãººí¿¿äèéã Liberty ºã÷ áàéíà.

Õàéíç êîìïàíè á¿òýýãäýõ¿¿íýý äóòóó ãðàììààð ñàâëàæ áàéñàí ãýäýãò òà èòãýõ ¿¿? Îêëàõîìûí èðãýí Áèëë áà Ìàðøè Áîéêåðè íàð íýã øèë Õàéíç êåò÷óï 42 ãð äóòóó ñàâëàãäàæ áàéñíûã ìýäýí Õàéíç êîìïàíèé ýñðýã ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Òýä Õàéíç 1. Òà ïèâî óóõ äóðòàé þó? Óóõ äóðòàé ïèâîíûõîî êîìïàíèàñ 180 ìÿíãàí äîëëàðûã íýõýìæëýí ãàðãóóëàí ðåêëàìûã àíõààðàëòàé íýã õàð! àâ÷ ÷àäæýý. Ýíý áîë ãàéõàëòàé õýðýã áàéãàà áèç! Íýãýí ñýðãýëýí àìåðèê ýð øàð àéðàã ¿éëäâýðëýäýã îðîí íóòãèéí êîìïàíèéã ø¿¿õýä ºã÷ýý. Ðè÷àðä Îâåðòîí õýìýýõ ýíý çàëóó òóñ êîìïàíèéã õóäàë ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Ñóðòàë÷èëãààíä òà ýíý øàð àéðãûã óóâàë òàíä àìæèëò ãÿëàëçàí èðæ, ¿ðãýëæ àç æàðãàëòàé áàéíà ãýæ àìëàñàí áîëîâ÷ áè ýíý øàð àéðãûã õè÷íýýí óóãààä ÷ àìæèëò íàäàä èðýýã¿é ãýæýý. Ýíý õýðãèéã îäîî ø¿¿õ õÿíàí õýëýëöýæ áàéãàà ãýíý. Õýðýâ ýíý ñýðãýëýí çàëóó ø¿¿õ õóðàëä ÿëàõ þì áîë ò¿¿íèé æèíõýíý õ¿ñýí õ¿ëýýñýí òýð àìæèëò, àç æàðãàë ìºíãº äàãóóëàí èðýõ áàéõ ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. 2. Òà àìòòàé áàñ ÷àíàðòàé õîîë èäýõ äóðòàé þó? Îäîî òà áèåý íýã õàð äàà!

5. Æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë. Ñîíèí áàéãàà áèç! Íýãýí àìåðèê ýìýãòýé æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë ¿éëäâýðëýäýã êîìïàíèé ýñðýã íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Òýð ýìýãòýé æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ òîñîí õýðýãñëèéã çîðèóëàëòààð íü áóñ õàðèí òàëõàí äýýð òàâèí èäæýý. Îäîî ýíý ñýðãýëýí ýìýãòýé æèðýìñýí áºãººä óã êîìïàíèàñ 2 ñàÿ äîëëàðûã íýõýìæèëæ áàéãàà ãýíý. Æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë ¿éëäâýðëýäýã ýíý êîìïàíè ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýõ çààâàð äýýð èäýæ áîëîõã¿é ãýæ áè÷ýýã¿é õýìýýí òýðýýð çàðãàëäàæ áàéãàà àæ. 6. þì!

Íºõðººñºº áóñ ººð ýð õ¿íýýñ ¿¿? Ãàéõàëòàé ë

Ñèçàðà Áàðáåðà ãýäýã íýðèéã òà äóóëñàí óó? Àìåðèê äàÿàð ýíý íýð èõ àëäàðòàé áîëæýý. Äýëõèéä àëäàðòàé Íýãýí ýìýãòýé ººðèéíõºº æèðýìñýí áîëñîíä íàéç òîì ðåñòîðàíû ñ¿ëæýýíèé ýñðýã 56 íàñòàé Áàðáåðà çàëóóãàà áóñ ººð ýð õ¿íèéã áóðóóòãàí ø¿¿õýä ãýõ ýíý æèðèéí ë èðãýí íýõýìæëýë ãàðãàæ ÷àäñàí íýõýìæëýë ãàðãàæ áàéíà ãýäýãò òà èòãýõ ¿¿?. Òýð áàéíà.Ó÷èð íü òýðýýð òýäíèé áóðóóãààñ áîëæ õýò ýìýãòýé íàéç çàëóóòàéãàà ìàøèí äîòðîî áýëãèéí òàðãàëñàí ãýæ ¿çæýý. Ò¿¿íèé áèåèéí ºíäºð 180 ñì, õàðüöààíä îðñíîîñ áîëæ æèðýìñýí áîëñîí òóë ãýòýë áèåèéí æèí íü îäîî 120 êã áîëñîí áà 2 óäàà ò¿¿íòýé ãýðëýõ ¸ñòîé áîëñîí áàéíà. Õàìãèéí ç¿ðõíèé øèãäýýñ ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí áàéíà. Áàñ ãàéõàëòàé íü òýð ýìýãòýé ººðèéíõºº îäîîãèéí ÷èõðèéí øèæèí ºâ÷òýé áîëñîí ãýæýý. Áàðáåðàãèéí íºõðèéã áóñ õàðèí ìàøèíûã íü ìºðãºñºí æîëîî÷èéã ºìãººëºã÷èä ò¿¿íèé íýõýìæëýëèéí ¿íý ìàø èõ ºíäºð áóðóóòãàñàíä áàéãàà þì. Ãýíýòèéí ÿâäëààñ áîëîîä òîãòîîãäîíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. íàéç çàëóó íü áèåý áàðüæ ÷àäààã¿éãýýñ àñóóäàë ¿¿ññýí ãýæ ¿çýí ø¿¿õýä õàíäæýý. 3. Òà òàìõè òàòàõ äóðòàé þó? Ýíý áàñ íýã áîëîìæ! Êàëèôîðíè ìóæèéí èðãýí Áåòòè Áóëëîê íü Ôèëèïï Ìîððèñ êîìïàíèé ýñðýã íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Òýðýýð 47 æèë ýíý êîìïàíèé ¿éëäâýðëýñýí òàìõèéã òàòñàí áºãººä îäîî óóøèãíû õîðò õàâäàðààð ºâ÷èëñºí ãýæýý. Ø¿¿õ ýíý õàòàãòàéä Ìîððèñ êîìïàíèàñ ò¿¿íä ó÷ðóóëñàí õîõèðîëä íü 750 ìÿíãàí äîëëàð, ºâäºæ òàð÷èëñíû òºëºº 100 ìÿíãàí äîëëàð áàñ òîðãóóëûí 28 ñàÿ äîëëàðûã òºëºõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. 4.

Òà õóäàëäàæ àâñàí ç¿éëýý æèãíýýä íýã ¿ç äýý!

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

FREE PAGE

Á¯ÒÝÍ ÑÀÉÍ ªÄªÐ ¯ÍÑÝËÖÝÕÈÈÉÃ ÕÎÐÈÃËÎÍÎ Ãàçàð ãàçðûí ñîíèðõîëòîé õóóëèàñ... -Калифорни мужийн Чико хотод хотын нутаг дэвсгэр дотор атомын бємбєг дэлбэлж болохгvй гэсэн хуультай. Зєрчвєл 500 доллараар торгоно гэжээ. -Техас мужид гэмт хэрэгтэн хэрэг vйлдэхээсээ ядаж нэг хоногийн ємнє хохирогч болох хvндээ бичгээр эсвэл амаар мэдэгдэх ёстой. Тvvгээр барахгvй хэргийг хэрхэн яаж vйлдэхээ тодорхой мэдэгдэнэ. Энэ хуулийг зєрчсєн бол шvvх дээр хэрэгтний ялыг хvндрvvлэх нєхцєл болгон авч vздэг ажээ. -Чикагод шатаж байгаа байшинд хоол идэж болохгvй. Нью-Орлеанд матрыг гал унтраах усны хоолойд уях хориотой. Миссvрид гал сєнєєгчид чармай нvцгэн эмэгтэй хvнийг аварч болохгvй, Коннектикут мужийн НьюБритн хотод галын машиныг цагт 34 километрээс илvv хурдлуулахгvй. Айовад гал сєнєєгчид дуудлага аваад, гарахаасаа ємнє 15 минут сургуулилт хийх ёстой. -Ютад эмийн сангууд толгойны эмний оронд дарь худалдаж болохгvй. Энд мєн машин зам дээгvvр шувуу нисэх хориотой, бас гудамжаар хийл авч явахдаа цаасан уутанд хийж болохгvй гэнэ. -Флорида мужийн Пенсакола хотод эмэгтэй хvн гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэлтэй буруу харьцсанаас болж ваннын єрєєндєє нас барвал 100 долларын торгууль тєлєх ёстой байдаг. Мужийн бусад хотод усны хувцастай дуулах, нvцгэнээр биеэ угаах, єдєртєє гурваас дээш тооны таваг хагалах эдгээр бvгд хориотой. Мєн хадамд гараагvй эмэгтэй хvн бvтэн сайн єдєр шvхрээр vсрэхийг хориглосон хууль бий. -Лос Анжелест нєхєр нь эхнэрээ 4.5 см-ээс єргєн тэлээгээр зодож болохгvй. Хэрвээ vvнээс єргєн тэлээгээр зодох бол эхнэрээсээ

заавал зєвшєєрєл авсан байх ёстой гэнэ. Алабама мужийн Жаспер хотод зузаанаараа єєрийн эрхий хуруунаас єргєн модоор эхнэрээ зодож болдоггvй хуультай. -Кентаккид эмэгтэй хvн усны хувцастай гарцаар гарч болохгvй. Харин хажуудаа хоёр цагдаатай, эсвэл гартаа хvрз барьсан бол болно. Мєн 40 кг-аас бага, эсвэл 90 кг-аас их жинтэй бол хамаагvй гарч болно гэнэ. -Арканзас мужийн нэгэн хуулинд “Арканзас голын усны тvвшин Литл Рок хотын гvvрийг давж болохгvй” хэмээн заажээ. Хууль ямар болохыг гол нь хэрхэн мэдэх болж байна? Мєн мужид сонгуулийн єдєр сонгогчид санал хураах байранд 15 метрээс дотогш ойртож болохгvй гэнэ. Ингэснээр сонгууль болоход мужийн сонгогчид бvгд хуулиа уландаа гишгэх хэрэгтэй болж байна. -Рамфорд хотод байр тvрээслэгч хvн эзнийг нь хазахыг хоригложээ. -Английн Йорк хотод бvтэн сайнаас бусад єдєр шотланд хvнийг нум сумаар харвах хориотой. Харин Честер хотод бол валли /Их Британийн цєєнх vндэстэн/ хvнийг шєнє дундаас хойш л бол долоо хоногийн аль ч єдєр харвах чєлєєтэй. Мєн Британи даяар vйлчилдэг нэг хууль бий нь, хатан хааны зурагтай маркийг цавуутай талаар нь дээш харуулж тавьбал эх орноосоо урвасан гэж vзнэ. -Канадын Торонто хотын Яанг гудамжаар бvтэн сайн єдєр vхсэн морь чирч явахыг хориглосон хуультай. -Израильд хагас сайн єдєр нусаа нийх хориотой. Хайфа хотод наран шарлагын газар баавгай авчирч болохгvй. -Ємнєд Солонгост замын цагдаа хахууль авсан бол тухайн єдєртєє багтаж удирдлагадаа мэдээлнэ.

-Тайландад дотуур ємдгvй гэрээсээ гарч болохгvй. -Мексикт сахалтай эмэгтэй хvн гудамжаар явах хориотой. Энэ хуулийг зєрчвєл олны ємнє сахлыг нь хусч шийтгэнэ гэнэ. Балай мэт санагдавч энэ мэт хуулийн олонхи нь єєрийн гэсэн аргагvй зєвтгєх шалтгаантай байдаг. Тухайлбал, Техаст зочид буудлын хоёрдугаар давхарын цонхоор одос vхэр буудахыг хориглосон хууль байдаг нь инээдтэй санагдах нь аргагvй ч 200 жилийн ємнє бол энэ хууль vнэхээр л чухал байсан байдаг. Америкийн зарим мужид бvтэн сайнд vнсэлцэхийг хориглодог. Тэгвэл тухайн vед хvмvvсийн шvтлэг бишрэл гvн гvнзгий, бvтэн сайнд заавал сvмд очдог байсан бєгєєд бурханд мєргєдєг єдрєє vнсэлцээд байх нь нь зохимжгvй гэж vзсэнээс л ийм хууль гарсан байна. Хамгийн наад зах нь л гэхэд иvдэй болон лал шашинтнууд гахайн мах иддэггvйг бид мэднэ. Тэгвэл тэр халуун газар мах муудахдаа амархан, харин мал малын махнаас хамгийн тvрvvнд мууддаг нь гахайнх ажээ. Чухам ийм л учраас мянгаад жилийн ємнє ийм хорио гарсан байна. Бидний балай гэж нэрлээд байгаа дээрхи хуулиудыг єнєє хvртэл цуцалдаггvй нь зарим хvний аминд орох тохиолдол ч байдаг. Францад рестораны эзэн эмэгтэй ажилтнууддаа бэлгийн дарамт vзvvлсэн хэргээр шvvхэд очжээ. Арвын арван тогооч нь тvvнд дарамтлуулснаа мэдvvлсэн байна. Гэвч явж явж шvvх уг эмэгтэйг зєвтгєсєн шийд гаргажээ. Юу гэвэл тvvний ємгєєлєгч архив ухаж байж нэг хууль гаргаж ирсэн гэнэ. Энэ хуулиар бол дундад зуунд газрын эзэн, одоогийнхоор бол ажил олгогч этгээд газар дээрээ ажиллаж байгаа хvнийг дураараа эдлэх эрхтэй байжээ. Єнєєг хvртэл цуцлаагvй байсан, єєрєєр хэлбэл хvчин тєгєлдєрт тооцогдох энэ хууль сайхь

2007- 03 /003/

эмэгтэйг ийнхvv аварсан байна. Зарим “балай” хуулийг уг гарсан шалтгаанаар нь хєєж учир начрыг тайлбарлавал: -Лос Анжелест мэлхий долоохыг хориглосон хууль бий. Тэгвэл тэнд байдаг нэгэн зvйл мэлхий биеийнхээ гадуур мансууруулах нєлєє бvхий шингэнээр бvрхэгдсэн байдаг бєгєєд vvнийг нь мэдсэн єсвєр насныхан долоож мансуураад салахаа байжээ. Хууль сахиулагчид тэднийг мансуурсан хэмээн буруутгах гэвч хар тамхи татаагvй болохоор аргагvйдэж, эцэст нь ийм хууль гаргаж байж дарж авсан гэнэ. -Мичиганд олон нийтийн газар наймаалжаар шидэлцэж болохгvй гэдэг. Энэ хууль 1952 онд гарчээ. Стэнлийн цомын тэмцээнд 8 ялсан баг аварга болдог байв. Detroit Red Wings багийн нэг шvтэн бишрэгч багаа аварга болоосой хэмээн бэлгэдэж найман хєлтэй энэ амьтныг талбайн мєсєн дээр шидсэн бєгєєд уг баг vнэхээр аварга болжээ. Vvнээс хойш хоккейн фанатууд талбайд наймаалж шиддэг “євчтэй” болсон байна. Хууль гаргаж байж л энэ тєвєгтэй заншлыг халсан гэнэ. -Ємнєд Калифорнид гэртээ хирс байлгахыг хориглосон хууль байдаг аж. Яагаад ийм хууль гарах болсон бэ гэхээр эндэхийн иргэд гvрвэл, матар гэх мэт хачин сонин амьтан тэжээх хоббитой бєгєєд нэг хvн зулзаган хирс гэртээ байлгаж байж алдаад тэр нь хавийн айлын зvлэг ногоог гишгэчихсэн аж. Ингээд л мужийн эрх баригчид гэртээ хирс тэжээхийг хоригложээ. -Лондонд 21.00 цагаас хойш эхнэрээ зодохыг хуулиар хоригложээ. Хууль анх гарсан 1422 оны тэр цаг vед эхнэрээ зодох нь энгийн явдал байсан бєгєєд орилж хашхирч хєршvvдээ унтуулахгvй байх нь хэрээс хэтэрсэн тул ийм хууль гаргасан гэдэг.

LIBERTY MAGAZINE

FREE PAGE

ШАГНАЛТ БОДЛОГО ªìíºõ äóãààðûí õàðèóëòóóä: 1. Jus- ýðõ ç¿é, Lex- õóóëèéã èëýðõèéëñýí îéëãîëò 2. NEWS- North, East, West, South, ãýñýí äºðâºí ¿ãíèé òîâ÷ëîë 3. Àçèéí îðíóóäàä íýðèéí õóóäñûã õ¿ëýýæ àâàõäàà: “Õî¸ð ãàðààð õ¿ëýýæ àâñàí õ¿í ýõýëæ óíøààä, äàðàà íü óóëçàæ áóé õ¿íèéõýý íýðèéã çºâ õýëýõèéí òóëä óíøèæ ñîíñãîäîã áàéíà.” 4. Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñûí ¯íäñýí õóóëü íü 1776 îíä áàòëàãäæýý. 5. Äàìæëàãûí ñèñòåìèéí õàìãèéí àíõ Ãåíðè Ôîðä áóþó Ford êîìïàíè ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñýí. 6. Mandamus ãýäýã íü: Ëàòèíû áèä òóøààíà ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä, Ýðõ á¿õèé ø¿¿õýýñ äîîä øàòíû ø¿¿õ, àëèâàà áàéãóóëàãà, àëáàí òóøààëòíûã õóóëèíä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã øààðäñàí òîãòîîë þì. 7. Ìîíãîëûí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí õàòàí áîë ñ¿¿ë÷èéí Áîãä õààíû õàòàí áîëîõ Äîíäîãäóëàì áèëýý. 8. Êóáûí óäèðäàã÷ Ôèäåëü Êàñòðîã òºðèéí ýðõ áàðèõ 40 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä íü 640 ãàðóé óäàà àëàõ îðîëäëîãî õèéñýí áàéíà. 9. Play Bargain- íèé çàð÷èì ãýæ ø¿¿õ õóðàëäààí áîëîõîîñ ºìíº ìýòãýëöýã÷ òàëóóä õýðãèéí òàë äýýð òîõèðîëöîî õèéõèéã õýëäýã. 10. Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ãýæ Ìîäóí Øàíüþó õýëæýý. 11. Ìîíãîëä 20 ãàðóé Èõ äýýä ñóðãóóëü õóóëü ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð äàãíàñàí ñóðãàëò ÿâóóëäàã áàéíà. 12. Áîëîíüåí Èõ ñóðãóóëü 13. 1941 îíû 12-ð ñàðûí 7-íä Àìåðèêèéí “Ñóâäàí ýðýã” ð¿¿ ßïîí÷óóä ãýíýòèéí äàéðàëò õèéæýý. 14. Õºçºð 15. Ìýðáýðè 16. Àôðèêèéí õ¿¿õä¿¿èéí 50% íü òàâàí íàñ õ¿ðýëã¿é íàñ áàðäàã áàéíà. 17. Ô.À.Õàåêèéí õàìãèéí àíõíû áàãø íü Ôðèäðèõ Âèçåð þì. 18. Îðîñ óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü 19-í ãèø¿¿íòýé. 19. Do not follow where the path may lead. Go instead there is no path and leave a trial- õààø íü ÷ õºòëºõèéã ìýäýõã¿é çºðºã äàì äàãàæ á¿¿ àëõ. Òýãñíýýñ çàìã¿é ãàçðààð ÿâæ ìºðºº ¿ëäýý ýíý òóõàé òàíû áîäîë..

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

FREE PAGE

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

SHAM

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

ASIA

Хоол унд нь бидний амьдралын эх зохистой, дэглэмтэй хооллох шаардлагатай. Хоолыг зохистой хэрэглэх нь Хооллох

соёл Хоол унд нь бидний амьдралын эх үндэс болдог. Йимээс багаасаа эхлэн зөв зохистой, дэглэмтэй хооллох шаардлагатай. Хоолыг зохистой хэрэглэх нь бидний эрүүл мэндэд ,цаашлаад амьдралд маань сайнаар нөлөөлнө. Хэрэв зохисгүй хоолловол эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх төдийгүй өвчтэй ч болж болно. Мөн дараах зүйлсийг холихгүй байвал зохино.Үүнд:тарагыг –сүүтэй,сүүг-загасны махтай, мөн гаазтай ундааг-пиво болон дарстай гэх мэт бидний таамагладаггүй олон зүйлс байдаг.Хооллохдоо анхаарах зарим зүйлс: • Хоол идэхээсээ өмнө урьдчилаад аяга таваг,халбага сэрээгээ цэвэрлэж бэлтгэсэн байх • Хоолны араас уух шингэн зүйлс бэлдэх ( хуурай буюу хоёрдугаар хоолонд) • Хоол идэх ширээгээ бэлдэх Ямарваа нэг хоолыг идэхдээ сайн зажилан ходоодонд шингэлүйц идвэл илүү үр ашигтай. Харин би хооллохдоо аль болох дэглэм барихийг мэрийдэг. Өглөө би өлөн элгэн дээрээ ходоодоо цэвэрлэх зорилгоор буцалсан ус уудаг. Өдөртөө боов,зууш зэрэг шингэц сайтай хоол сонгодог бол оройдоо

махан хоолыг иддэг.Мах идэхэд цээрлэх зүйлс : Нагацын дэргэд дал барьдаггүй Далны хуудсыг дангаар иддэггүй Далыг шүдээр зулгаадаггүй Мөн миний мэдэхийн хошиндуу ёжтой үгс байдаг. Энэ нь “Гулгачин ч гэсэн

Гуяны булчирхай идэхгүй” “Сархинаг идвэл салан болно Самагладаг идвэл нусгай болно “ Ер нь хүн витаминлаг,тэжээллэг хоол идэх ёстой. Энэ утгаараа махаар хооллодог.Гэхдээ мах нь хүний биед эерэг болон сөрөг үр дагавартай. Эерэг тал нь гэвэл:тэжээл мөн хүч тамир оруулдаг. Сөрөг тал нь : хор ихтэй ,бидний ходоод махыг боловсруулахдаа удаан байдаг. Харин махны энэ хорыг тун энгийнээр буюу уламжлалт цагаан идээгээр арилгаж болно. Монголчуудын хоол ундны дэглэм ёсоор бол цагаан идээг жилийн дөрвөн улирлын турш ямар нэг хэмжээгээр хэргэлдэг.

Хүнд хэлбэрийн хоол ,мөн ямар нэгэн өвчинд цагаан идээг хэрэглэдэг.Заримыг нь дурдвал цагаан гүүний саамыг дотор эрхтэнийг анагаах зорилгоор ашигладаг. Мөн охид,бүсгүйчүүд турах, цагаарах замаар ууж,түрхэж хэрэглэдэг.Цагаан идээг аль болох ихээр хэрэглэвэл гэдсээ цайлгах буюу өнгөршүүлнэ. Энэ нь махны хорыг гаргаж ходоод гэдсээ амрааж байгаа нэг хэлбэр юм. Мөн ямар улиралд ямар цагаан идээ сайн болохыг ялагвал: • Зуны улиралд хүний зүрх голдуу өвчлөх магадлал их байдаг ба үүнд өрөм,ааруул,бяслаг

• Намар уушиг өвчлөх магадлал их ба үүнд –айраг цэгээ ахиухан уух • Хавар элэг ,цөсний өвчин хөдлөх магадлал их –сүү,тараг,өрөм • Өвөл –шар ,цагаан тостой сүүтэй цайг голлон хэрэглэх нь зүйтэй. Мөн өвөл (хүйтэн улиралд) ислэг зүйл маш сайн зохицдог.

Хувцаслах соёл Хүн биеэ хэрхэн авч явах нь хувь хүн өөрөөс нь бүрэн хамаарах бөгөөд тэр тусмаа хувцаслалтандаа онцгой анхаарах хэрэгтэй.

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/

2007- 03 /003/

LIBERTY MAGAZINE

Èðæ áóé ìýäýýëэл á¿ðèéã ¿íýí çºâ гэж одоог х¿ртэл бодсоор л байна уу?. . . Тàíû ñýòãýõ¿éã ýçýãíýõèéã “òýð” ¿ðãýëæ õ¿ñ÷ áàéäàã Ò¿¿íèé òóõàé õýí ÷ ìýääýãã¿é, ìýäñýí ÷ ìýäýýã¿é öàðàéëäàã Хýëñýí ¿ã á¿ð íü чамайг õàéð õàëàìæã¿éãýýð àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é ãýæ сануулж байдаг Òýð ¿ðãýëæ ÷àìàéã õàðæ, áàñ õýëæ áàéäàã Ò¿¿íä ýðãýëçýõ õýðýãòýé… Áèäýíä ÷ ìºí àäèë

Liberty ... Think Again

LIBERTY MAGAZINE 2007- 03 /003/