DE DOOD MAGAZINE
LIMITED EDITION
Verschillende culturen
Hoe begraven ze daar hun doden?
Lichamelijk proces
Wat gebeurt er nou precies in een lichaam?
INTERVIEW
Alles wat met de dood te maken heeft
Wilma had een bijna dood ervaring
februari 2011
“De dood”
1
26 INHOUD 6
De gebruiken rondom een begrafenis
12
Verschillende culturen en de dood
16
Mythes over de dood
20
Omgaan met emoties
22
Interview: Ik had een bijna dood ervaring
24
Wat gebeurt er met je lichaam
38
28
Het proces na het sterven
2
februari 2011
“De dood”
12
16
20
36
28
31 34
Interview: Ik had niet verwacht zo vaak met de dood te maken te krijgen
36
Euthenasie
38
Ontbinding
40
interview
42
Manieren van sterven
46
Zelfdoding
50
6
Bijna dood ervaring
Weetjes
februari 2011
“De dood�
3
INLEIDING Dit profielwerkstuk gaat over de dood. Wij hebben voor dit onderwerp gekozen omdat we graag een onderwerp wilden wat niet heel standaard is en mensen aanspreekt. We hebben ervoor gekozen om het in de vorm van een tijdschrift te maken. Dit, omdat de dood best een zwaar, maar ook breed onderwerp is. Zo kun je goed verschillende aspecten laten zien, maar toch voldoende informatie geven. Ook gaat Iris de opleiding Media, Informatie en Communicatie doen waarbij vormgeving van tijdschriften iets is wat ze graag zou gaan willen doen. June gaat toegepaste psychologie doen, dit sluit heel goed aan bij het onderwerp. In dit tijdschrift zullen we gaan proberen een antwoord te geven op de volgende hoofdvraag;
Wat betekent de dood voor de stervenden en de nabestaanden? Deze is onderverdeeld in twee deelvragen die per stuk weer onderverdeeld zijn in drie subvragen;
Hoe is het stervensproces?
Wat gebeurt er met je lichaam? Welke verschillende manieren van sterven zijn er? Welke mythes gaan er rond over de dood?
Hoe is het rouwproces?
Hoe gaat men om met de emoties tijdens het rouwen? Wat doet men met het lichaam in verschillende culturen? Wat zijn de hedendaagse gebruiken rondom een begrafenis in Nederland?
TEKST: JUNE VAN THIEL. ROOS DE WIJS EN IRIS GALES VORMGEVING: IRIS GALES
4
februari 2011
“De dood�
COLUMN
Geboren om te sterven Wat weten we nou eigenlijk over de dood? We weten dat we er niet graag over praten en het idee dat we ooit zullen gaan sterven maakt ons vaak bang. Maar zouden we er wel bang voor moeten zijn? Aangezien we niet zeker weten wat er nou écht gebeurt als we dood gaan, zouden we eigenlijk ook geen reden tot angst moeten hebben. Misschien zou het daarom een goede reden zijn om de dood niet als een afschrikkend en verdrietig onderwerp te zien, maar misschien zelfs als iets goeds. Want behalve dat je ‘er niet meer bent’ of vrienden, of familie ‘er niet meer zijn’, is doodgaan ook iets erg noodzakelijks. Als bijvoorbeeld oudere generaties niet doodgaan, zou er onvoldoende ruimte voor de jongere generaties zijn. Het is een natuurlijk proces en uiteindelijk zou het nog verwoestender zijn als iedereen zou blijven leven. Het is geen leuk idee om er op een dag niet meer te zijn, maar ook onontkoombaar . En zoals dat wij onze dierbaren altijd zullen blijven herinneren, zullen wij ook eeuwig in hun voortbestaan. En misschien zie je elkaar weer terug, want niemand weet wat doodTEKST: ROOS DE WIJS gaan echt is.
februari 2011
“De dood”
5
De gebruiken rondom een
begrafenis
Wat zijn tegenwoordig de gebruiken rondom een Nederlandse begrafenis? Wat voor kist gebruiken we bijvoorbeeld en welke mogelijkheden zijn er nog meer? TEKST: ROOS DE WIJS
6
februari 2011
“De dood�
februari 2011
“De dood”
7
Begraven Soorten kisten
Je hebt begraafdozen en ecologisch verantwoorde, cocon vormige, en christelijke begraafkisten. Je bent tegenwoordig niet meer verplicht om in een kist begraven te worden, je kan ook kiezen om begraven te worden in bijvoorbeeld een mooi geweven of beschilderde lijkwade. Bij het gebruik van een lijkwade is het verplicht dat je alle lichaamsdelen goed bedekt. Er is een mogelijkheid om er één van te voren bestellen en dan kun je hem gebruiken als bijvoorbeeld een sprei of wandkleed. Verder heb je nog de takkenbaar, dat is een bijzondere draagbaar van wilgentenen. Deze takkenbaar wordt bij de crematie mee verbrand.
É
én van de belangrijkste redenen om te kiezen voor be graven is dat er dan een plek wordt gecreëerd, waar je als nabestaande terug kan komen om aan de overledene te denken. Voor nabestaanden is dit vaak een plek om tot rust te komen. Bij een begrafenis moet een lichaam verplicht in een omhulsel geborgen worden, waarna het geheel in een gat in de grond wordt gelaten. Dit gat moet ruim een meter diep zijn. Zodra de aarde op de kist is gelegd, wordt het graf zogenoemd gedicht. Nadat het lichaam is begraven vergaat het lichaam langzaam, een proces dat een aantal jaren in beslag neemt. Ook moet een graf worden onderhouden, daar houden sommige nabestaanden namelijk na verloop van tijd geen rekening meer mee. Sommige begraafplaatsen bieden daarom onderhoudsfaciliteiten aan, waarbij het verzorgen van het graf kan worden afgekocht. Los van de kosten voor de begrafenis, betaal je ook voor de grafrechten. Dit geldt voor minimaal 10 jaar en kan na die periode worden verlengd. De beheerder van de begraafplaats is verplicht je te informeren over het verstrijken van de termijn, een graf mag natuurlijk niet zomaar worden geruimd. Toch is het verstandig om ook zelf bij te houden wanneer de grafrechten verlopen, verlenging gebeurt namelijk niet automatisch.
Kartonnen doos
Je kunt je ook laten begraven in een kartonnen doos. Het bestaat uit een doos waar het lijk ingelegd wordt. De doos past precies in een houten kist die hergebruikt kan worden. Dit is ideaal voor mensen die niet veel geld hebben om uit te geven in bijvoorbeeld een grote familie. Als het lijk begraven of gecremeerd wordt, wordt de doos uit de kist gehaald en begraven of verbrand.
8
februari 2011
“De dood”
begrafenis Hoeveel kost een gemiddelde begrafenis of crematie?
Een gemiddelde crematie kost rond de €1.100. Voor dit bedrag wordt de hele crematie verzorgd, kan de aula worden gebruikt en is er na afloop iets te drinken en wat te eten voor ongeveer 50 mensen. Op veel begraafplaatsen is het mogelijk om een urngraf te huren of een nis in een columbarium. Die kosten varieëren nogal. Gemiddeld is dit tussen de €150 en €500 euro per vijf jaar. Vanzelfsprekend is het hoe soberder, hoe goedkoper. Voor een totale begrafenis betaal je minimaal €4.000 oplopend tot €7.000. Dit is inclusief kist of lijkwade, advertentie in de krant, een eventuele mis in de kerk of gebruik van de aula, vier dragers en het gebruik van de condoleanceruimte na afloop, inclusief koffie en cake.
Cremeren
E
r is een keuze om je te laten begraven of te laten cremeren. Ongeveer de helft van de Nederlanders laat zich cremeren. Als iemand zich laat cremeren, wordt diegene samen met de kist in het crematorium gebracht. Tijdens de plechtigheid neemt de uitvaartondernemer iedereen mee naar de aula waar diegene in de kist ligt, eventueel omringd met kaarsen, bloemen en een foto van de persoon. De kist past precies in de oven De standaard temperatuur van een oven is rond de 1000 graden Celsius. In de oven wordt hij of zij dan samen met de kist verbrand. De verbranding duurt één tot anderhalf uur. Na afloop wordt de as verzameld en in een aspan gedaan om af te koelen. Na een paar uur worden met een magneet alle spijkers, nietjes, medisch staal en andere metalen uit de as gehaald en wordt de as fijngemalen met een cremulator. De as moet volgens de wet een maand in het crematorium blijven, daarna kunnen de nabestaanden bepalen wat er met de as gebeurt. Het gebeurt ook steeds vaker dat de naaste familie er echt tot het allerlaatste moment bij wil zijn, ze mogen dan zelf op de ontbrandingsknop drukken. Mensen zien dat dan als een echte afsluiting. Als na een maand de as aan de nabestaanden wordt meegegeven, is het mogelijk om de as te bewaren of uit te strooien.
februari 2011
“De dood”
9
Kisten
De kist is bij een uitvaart een onderdeel van het geheel en mede bepalend hoe je het afscheid ervaart en verwerkt. Veel mensen willen een kist hebben die iets persoonlijks heeft, die uitstralen en uitnodigen de kist te dragen. De kist is het laatste wat je ziet van je dierbare. Vroeger werd het bepaald door een begrafenisondernemer die maar tien kisten in zijn assortiment had. Wit gerimpeld satijn is echt uit de mode. Tegenwoordig moet alles veel strakker en met veel meer variatie. Het hoort nu een beetje te zijn alsof iemand in bed ligt.
Symboliek
J
e kunt eeuwenoude, sterke symbolen gebruiken om het graf mee te sieren. Hier een rijtje met symbolen en hun betekenis
Afgebroken zuil
Jong afgebroken leven
Zandloper
Kortstondigheid van het leven
Kruis in stalenkrans Wederopstanding
10
februari 2011
Christus aan het kruis
Anker, hart, kruis
Lijden van Christus, verlossing van de mens
Geloof, hoop en liefde, band met Christus
Schelp
Engeltje met vleugels
Graf waaruit de mens eens zal opstaan
Roos
Schoonheid, liefde, vergankelijkheid
“De dood�
Biddende handen Gebed tot God
Zeis
Onschuld van het kind dat als engel naar God vliegt
Tijd, dood, het leven wordt weggemaaid
Anker
Opengeslagen boek
Standvastigheid, vastberadenheid, trouw
Band met de bijbel
begrafenis
Strooien of bewaren
H
et is mogelijk om de as van de overleden persoon mee te nemen, of neer te zetten in een urnentuin van het crematorium. Dit mag een maand nadat het lichaam is gecremeerd.
Er zijn verschillende mogelijkheden. Op de meeste crematoria staat een columbarium, voorzien van nissen. Hierin kan de asbus worden neergezet. Ook kan de as verstrooid worden. Dit kan vanaf een vliegtuig of boot in zee, altijd met begeleiding van een van de medewerkers van het crematorium. Soms is er bij het crematorium ook een strooiplaats. Je mag wel as op een willekeurige plek strooien maar daar moet je wel toestemming van de grondeigenaar voor hebben.
Kindergraf
K
indergraven zijn vaak net wat anders dan die van een volwassene. Het is vaak vrolijker en zo gezellig mogelijk ingericht. Tegenwoordig zie je vaak stukken speelgoed, een voetbal of een beertje bij een graf liggen. Ook zie je vaak dromenvangers; een ronde ring met daarin een web van draden, die Indianen bij het bed van een kind hingen. Het doel daarvan was om de boze geesten te vangen, zodat die het kind niet konden plagen. Vroeger werd bijvoorbeeld het beroep van een persoon weergeven op zijn grafsteen en tegenwoordig is het vaker een eigenschap, een hobby of iemands liefde voor dieren, die je terugziet op begraafplaatsen. ■
februari 2011
“De dood”
11
Verschillende
12
februari 2011
“De dood”
culturen en de dood De dood speelt een belangrijke rol in veel verschillende geloven. Vaak is de dood één van de belangrijkste dingen van het leven. Er moet aan veel regels gehouden worden wil men niet in een hel terecht komen. Ook heeft ieder geloof zijn eigen rituelen rondom het verzorgen en begraven van het lichaam. TEKST: IRIS GALES
februari 2011
“De dood”
13
Het Jodendom Men ziet het in het Jodendom als een eer om bij het overlijden aanwezig te zijn. Als alles erop wijst dat de persoon daadwerkelijk komt te overlijden wordt er een gebed uitgesproken: ‘Hoor Israël, de Heer is onze god, de Heer is één’. Men zal proberen het woord één te laten samenvallen met het overlijden omdat de eenwording van Gods naam in het Jodendom de uiteindelijke opdracht en bestemming is van een schepping. Men zegt eerst Jigdal, een verheerlijking en lofprijzing van de levende God. Hierna spreekt men het dagelijks uitgesproken gebed Adon Olam (Heer der Wereld) uit, waarin de mens zijn vertrouwen toont in God. De ogen mogen gesloten worden als het zeker is dat de persoon is overleden. Het sluiten van de ogen is de acceptatie van het pijnlijke feit dat de geliefde overleden is. Men probeert ook niet meer naar het lichaam te kijken omdat de ziel eruit is, wat betekent dat het niet meer de persoon is die het ooit geweest is.
Het lichaam is voor de Joden bij intrede van de dood onrein, maar moet toch met de allergrootste eerbied behandeld worden. Vroeger mochten Priesters zich er niet aan verontreinigen, tenzij zij de enige waren die de dode konden verzorgen. Ze moesten op een grote afstand blijven en om die reden lag de begraafplaats altijd buiten de woning van de priester. Ze verbleven niet in een huis waar een dode was. Nog altijd wordt er met de priesters rekening gehouden. Ze bevinden zich niet in dezelfde ruimte als het dode lichaam, maar in een aparte ruimte. Zo kunnen ze toch de dienst die er ter ere van de dode wordt gehouden volgen. De Chevre Kaddiesja is een groep vrijwilligers die de begrafenis verzorgd. In Nederland moet er eerst 36 uur gewacht worden met begraven maar de Joden doen het het liefst nog eerder. In tegenstelling tot Nederlandse begrafenissen wordt er in het Jodendom met veel respect naar de overledene gekeken in plaats van naar de nabestaanden.
Het Christendom In het Christendom komt vaak het woord eindigheid naar voren. Hierover bestaan vele standpunten. Volgens het Christendom zijn er twee bestaansvragen: ‘Waar kom ik vandaan?’ en ‘Waar ga ik heen?’ Volgens hen is het antwoord daarop ‘God’. De mens komt voort uit God en zal uiteindelijk weer bij God terechtkomen. De mens moet beseffen dat hij eindig is. Hoe dichter men bij de dood komt, hoe meer de mens naar de uiteindelijke vrijheid toeleeft. Dat wordt dan ook wel de verlossing genoemd. Ook bestaan er opvattingen over herrijzen. Als je dood bent en je hebt in de Christelijke God geloofd, zal je na je dood herrijzen en een beloning naar verdienste krijgen. De ziel van het vorige leven wordt dan vergeten. Dit is ook de reden waarom de meeste mensen gedoopt worden; we worden opnieuw een kind van God en we worden wedergeboren. De mens mag tijdens zijn leven gelukkig zijn. Toch zal de mens zijn volledige geluk niet vinden.
14
februari 2011
“De dood”
culturen Aan dit gelukkig zijn zit een grens. De mens zal altijd verlangens blijven houden naar het echte geluk, Heil. Dit kan de mens niet vinden in zijn eindige bestaan, maar zal hij moeten vinden bij God. Toch is één van de bekendste visies die van hemel en hel. De hemel is een soort paradijs, een land zonder kwaad, waar alleen maar goed is. In de hemel komen al je dromen uit. Wil je in deze wereld terechtkomen dan zul je je aan de regels van de Bijbel moeten houden en altijd trouw zijn aan God. Als je niet in God gelooft en je hebt ‘slechte’ dingen gedaan zul je in de Hel terechtkomen. Dit is het huis van de duivel. Door het vertrouwen in God kunnen christenen vredig sterven. Dit geeft een soort voldoening en daarom hoeft men ook niet bang te zijn voor de dood. Het is voor veel mensen belangrijk dat familie en vrienden hem of haar begeleiden bij het sterven. Ook een predikant die komt bidden, of de priester die het sacrament der zieken komt geven (zalven van handen en voeten als teken van vergeving) kan niet alleen de stervende troosten, maar ook de nabestaanden. De begrafenis of crematie kent geen voorgeschreven rouwrituelen, zoals andere geloven die kennen. De nabestaanden geven zelf vorm aan de begrafenis door het lezen van gedichten, leggen van bloemen op de kist, zingen of spreken. Er wordt ook vaak wat voorgelezen uit de bijbel. De rouwdienst kan in de kerk zijn, maar dit mag ook in een aula van een begraafplaats. In Nederland heeft het rouwen altijd een sober karakter gehad. In de middeleeuwen leefde men om te sterven. Er werd ook wel gezegd: Memento Mori. Oftewel: Gedenk te sterven
De Islam Voor moslims is de dood heel belangrijk. Het is namelijk geen eindpunt. Na het sterven komt de ziel in een soort tussenwereld. Daar moet het wachten op een oordeel. Op een bepaalde dag zal de aarde vergaan en zullen de zielen terugkeren naar het graf.Allah zou dan iedereen verhoren en beslissen of iemand naar de hel of de hemel gaat.
Het lichaam moet gewassen en in doeken gewikkeld worden. Dit is een belangrijke taak die vrijwillig uitgevoerd moet worden door in ieder geval familie van de persoon. Nooit mogen mannen vrouwen wassen en andersom. Tenzij ze getrouwd zijn. Baby’s worden niet gewassen, die zijn al in reine staat. Mannen worden bedekt van hun buik tot hun knieën en vrouwen van hun schouders tot hun knieën. Eerst wordt het lichaam afgespoeld met water op de plaatsen waar geen lakens liggen. Hierna ook op de plaatsen zonder lakens met een schone doek. Het haar wordt natgemaakt en de neus en mond worden schoongemaakt met een natte vinger. Hierna wordt het water geparfumeerd waarna men het lichaam weer van onder naar boven wast. Alle positieve gebeurtenissen tijdens het wassen mogen doorverteld worden, maar alle negatieve aspecten (zoals een vieze geur of verklampt uiterlijk ) absoluut niet. Hierna wordt er een gebed uitgevoerd. Dit wordt doorgaans gedaan door de Imam van de gemeenschap waartoe de overledene behoort. Het hele gebed wordt staand uitgevoerd.
Na het gebed hebben alle aanwezigen drie keuzes. Ze kunnen óf onmiddellijk weggaan, óf biddend meegaan naar de begrafenis en daarna huiswaarts keren óf ze kunnen hierna nog langer blijven om vergiffenis te vragen voor de overledene. Degenen die meegaan, moeten zich aan bepaalde regels houden. Ze moeten denken aan de dood en daaruit een les trekken, ze moeten god aanroepen en aanbidden en alle aanwezigen mogen niet zitten totdat de overledene is begraven. Ook moeten ze hetzelfde pad volgen waarover de dode gedragen wordt. Het is belangrijk dat moslims begraven worden op een islamitische begraafplaats. Verder is er nog een speciale manier van begraven. Het gezicht moet altijd gericht zijn naar Mekka. De overledene wordt eerst met de voeten schuin naar beneden en daarna met het hoofd schuin naar boven het graf ingelaten. Voordat het graf wordt dicht gegraven, wordt het lichaam drie maal met twee handen vol water besproeid. Het is alleen voor vrouwen toegestaan om te rouwen voor maximaal drie dagen. Men mag verdriet uiten, zelfs in de vorm van huilen, maar niet door middel van schelden, roepen of ander geweld. ■ februari 2011
“De dood”
15
Welke mythes gaan er rond over de dood? Veel mensen geloven in leven na de dood, en andere niet. Want, iemand die overleden is kan het moeilijk vertellen toch? Of wel? Er worden meerdere aspecten van die verschillende mythes getoond. TEKST: ROOS DE WIJS
E
r wordt veel paranormaal onderzoek gedaan of er leven is na de dood en er zijn ook vele theorieën over. Er wordt bijvoorbeeld gezegd dat het bewustzijn zich buiten de hersenactiviteit kan begeven. In elke cultuur en religie zijn er verhalen over wat er na de dood gebeurt. Sommige mensen geloven dat je naar de hemel of de hel gaat. De hemel is voor iedereen die goed heeft geleefd, en de hel voor iedereen die slecht heeft geleefd.
Bijna dood ervaring
Mensen die uit een coma zijn ontwaakt, of een bijna dood ervaring hebben gehad, komen ook met de meest indrukwekkende verhalen. Sommige vertellen dat ze door een tunnel liepen en familieleden zagen. Ze zagen over-
leden familieleden, maar soms ook voor hen onbekende mensen. Het kon voorkomen dat ze zo’n onbekend persoon jaren later herkende op een foto, of dat het iemand uit de familie bleek te zijn waarvan ze het bestaan niet wisten. Sommige mensen hebben te maken gehad met een buitenlichamelijke ervaring. Mensen die deze ervaring meemaken, hebben dan het gevoel dat hun geest buiten het lichaam is. Zij beweren achteraf bijvoorbeeld hun lichaam te hebben zien liggen, vanuit een ander punt. Dit kan voorkomen tijdens slapen, narcose of ongelukken. Sommige mensen konden zich gesprekken herinneren, of hebben dingen gezien of gehoord die ze niet konden waarnemen zonder deze ‘out-of-body-expierience’. Het blijkt dat sommige mensen wel degelijk een buitenzintuiglijke waarneming hebben februari 2011
“De dood”
17
gehad terwijl zij klinisch dood waren. Of dit echt waar is, is niet zeker. Het is namelijk niet te verklaren, op zuurstoftekort na. Onderzoekers zijn bezig verhalen van deze mensen te vergelijken en te analyseren. Wel lijkt het hierdoor dat er wel degelijk een bewustzijn kan bestaan buiten ons lichaam. Meer hierover op pagina 31.
Geesten
Het kan stervende mensen ook overkomen opeens overleden familieleden bij het sterfbed te zien staan. Andere mensen kunnen dit vaak niet waarnemen, maar het komt voor dat ook zij iets voelen of merken van de verschijning. Maar het overkomt ook mensen die niet ziek zijn, of stervend. Gewoon normale mensen beweren vaak genoeg geesten te zien. Mensen ervaren veel verschillende dingen als ze in contact komen met doden. Soms worden ze aangeraakt, of horen ze een stem. Maar vaak zien ze vreemde opvallende dingen. Ze zeggen dat deze geesten vaak terug komen omdat ze een belangrijke boodschap hebben voor iemand, en iets moeten doorgeven. Er wordt gezegd dat deze verschijningen in spiegels en schaduws gezien kunnen worden. Ze worden ook opgemerkt als er met meubilair wordt gegooid, geur achterlaten of geluid maken. Je zou met ze kunnen communiceren via een medium, of er wordt een boodschap doorgegeven. Personen die functioneren als medium lijken in bezit genomen te zijn door een ander persoon. Men beweert dat de geest van een ander dan in het lichaam is gaan zitten van de persoon dat als medium dient. Het gaat hier dan ook om de geest van een overledene, die een persoon, maar ook een plant of een dier kan zijn. Het medium begint meestal een boodschap over te brengen aan iemand die op dat moment in de buurt is. Soms bevat dat een persoonlijke boodschap, en soms niet.
18
februari 2011
“De dood”
Reïncarnatie
Er zijn mensen die geloven in reïncarnatie, oftewel samsara. Er zijn veel gevallen bekend waar jonge kinderen, en soms ouderen, zich dingen konden herinneren uit een vorig leven. Ook kwam het wel eens voor dat jonge kinderen, met onbekende historische vermeldingen kwamen. Als die dan nagekeken werden, bleken ze te kloppen. Het zou wel veel kunnen verklaren over aangeboren neigingen, fobia, angsten, voorkeuren en karaktertrekken. Maar aan de andere kant is de wereldbevolking sterk toegenomen en is er geen verklaring voor waar de toegenomen zielen dan vandaan zouden komen. Ze geloven bijvoorbeeld wel dat ze dan ook herboren worden na dit leven. Dat ze bijvoorbeeld terug komen als een ander persoon, of een dier. En als je goed hebt geleefd dat je dan terug komt in een paradijs, of als een rijk en machtig persoon. Dit heeft ook veel met het boeddhisme en het hindoeïsme te maken.
Niets
Er zijn ook mensen die geloven dat er na de dood niets is, mensen die wel in de dood geloven denken dan ook dat mensen die er niet
“Bewustzijn, de subjectieve ervaring van een innerlijk zelf, kan een verschijnsel zijn dat voor altijd buiten het bereik van de neurologie zal blijven. Zelfs een uitgebreide kennis van de werking van de hersenen en de wisselwerking van het zenuwstelsel behoeft niet te leiden tot een verklaring waarom menselijke wezens een zelfbewuste geest hebben. ” David J. Chalmers Ph.D. in de Scientific American (1997)
mythes in geloven, ook op nergens zullen komen na de dood, tenzij zij gaan geloven. Deze wetenschappelijke stelling beweert dus dat zodra je lichaam het begeeft, je bewustzijn automatisch meegaat. Zij denken dat mensen die wel geloven bang zijn voor de dood, en het vooruitzicht dat er niets is te eng vinden.
Parallelle Universa
Parallelle Universa houdt in dat er een universum bestaat in het universum. Dat voor alles wat je doet een universum is. Voor ieder persoon op de aarde zouden er dan ontelbare varianten van rondlopen en allemaal net een beetje anders of in een andere situatie. Er zou dan nu een universum kunnen zijn waar je bijvoorbeeld in een totaal andere plaats woont, een relatie hebt met een ander persoon of arm of juist rijk bent. Dit houdt dus in dat er op ieder moment toch altijd een variant van jezelf rond loopt, wat gelijk staat aan onsterfelijkheid.
Cyclus proces
Er zijn ook mensen die geloven in het Cyclus proces. Dat betekent dat ons heelal opeens zal terugkeren naar zijn beginpunt, en weer een oeratoom zal worden. Ook deze oeratoom zal weer uit elkaar klappen en zo zou er weer een nieuw heelal ontstaan. Dus dan zou er een moment komen dat het heelal weer precies het zelfde wordt als nu. Iedereen die ooit gestorven is komt dan dus vanzelf terug en kan alles weer opnieuw doen.
Film
Er gaat ook een verhaal rond waar ook een film over is gemaakt over dat een christelijke dokter in 1907 wilde bewijzen dat de mens een ziel heeft. Hij vond 6 terminale vrijwilligers en maakte een bed op een bascule weegschaal. Dat is een weegschaal met een stang waarop gewichtjes verschoven worden. Op het moment dat de mensen stierven zouden ze allen 21 gram aan gewicht verloren hebben. Daardoor gaat de mythe dat de ziel 21 gram weegt.
Onzeker
Omdat er zoveel verschillende opvattingen zijn over de dood, zal het nooit geheel duidelijk zijn waar iemand precies heen gaat als diegene komt te overlijden. Wel zijn er zoals je ziet een hele boel verschillende ideeën en opvattingen over het ‘leven’ na de dood. Wat er echt gebeurt als je dood gaat weet niemand zeker. ■
februari 2011
“De dood”
19
Omgaan met emoties Iedereen gaat anders om met het verwerken van iemands dood. De een wilt er zoveel mogelijk over praten en de ander kan het er met niemand over hebben. Ook zijn er verschillende fases waar iemand zich in kan bevinden. TEKST: JUNE VAN THIEL
Vijf fasen
Vijf fasen in het rouwproces door Kübler-Ross (psychiater) ontkenning, boosheid/woede, onderhandelen, verdriet/depressie, aanvaarding. Is een dierbare overleden, dan is de eerste reactie die van de ontkenning. Voorbeelden van uitingen als; “nee toch” of “het is niet waar” zijn dan aan de orde. Kübler - Ross noemt dit een vorm van (tijdelijke) zelfbescherming. Door deze eerste reactie creëert iemand voor zichzelf de gelegenheid of ruimte om eerst tot zichzelf te komen. Als dit heeft plaatsgevonden kan hierna het gebeurde meer gedoseerd “binnen” komen. Is de gebeurtenis eenmaal doorgedrongen, dan ontwikkelt zich vaak boosheid en woede. Er worden veel “waarom” vragen gesteld. Deze boosheid kan zich op alles en iedereen richten. In deze fase is iemand moeilijk te bereiken en niet voor rede vaatbaar. Verlies en verdriet verdwijnen op dat moment meer naar de achtergrond. Als men zich bewust wordt dat de boosheid niet helpt, ontwikkelt zich een nieuwe fase. Hierin probeert men met het verlies om te
20
februari 2011
“De dood”
gaan door doelen te stellen of jezelf iets te beloven. “Als ik dit doe dan zal dat het gevolg zijn”. Dit kan zich op allerlei verschillende manieren invullen. De fase van onderhandelen wordt vooral ingevuld vanuit het terrein van de hoop. Als alle (onder)handelen niets hebben opgeleverd treedt een machteloos gevoel op. Het verdriet valt niet langer te ontkennen en men kan zich hier soms helemaal aan overgeven. Het kan ook voorkomen dat iemand nauwelijks meer te bereiken is. Of dat allerlei verdriet uit het verleden ook weer begint op te spelen. Soms komt het voor dat verdriet zo intens
Hoe verloopt het rouwverwerkingsproces? Rouwverwerking gaat bij iedereen anders. Er zijn globaal 4 fasen in het rouwproces van de rouwende:
1 2 3 4
Het erkennen van het verlies, waarmee het rouwen kan beginnen. Het toelaten en doorvoelen van de pijn en het verdriet om het verlies. De eigenlijke rouwverwerking, dat is de verwerking van het verlies. Het loslaten van de pijn en het verdriet. Dit is de heling van het rouwproces.
emoties
wordt, dat men in een depressie belandt. Als er voldoende tijd is geweest om door de diverse fasen van dit proces te gaan, treedt er langzaam een bewustwording van de situatie op. Er ontstaat de mogelijkheid het verdriet te accepteren. In deze laatste fase komt er een zekere mate van berusting, men kan een en ander steeds beter loslaten. Je geeft het verlies als het ware een plek en dat biedt de mogelijkheid weer vooruit te kunnen kijken.
Lichamelijke reacties
Naast emotionele reacties, kan ook het lichaam heftig reageren op het overlijden en op de veranderingen. Ook deze lichamelijke reacties zijn van persoon tot persoon verschillend. Spanningsklachten van de spieren kunnen last veroorzaken. Ook kan het zijn dat mensen veel meer of juist minder eten of drinken dan normaal. Het komt voor dat de eetlust verdwijnt. Daarnaast komt vermindering van het concentratievermogen veelvuldig voor. Rouw is emotionele arbeid. Iemand in rouw kan zich continu lichamelijk vermoeid voelen of lusteloos. Slapeloosheid of overactief gedrag kan hierbij eveneens een rol spelen.
Veranderde behoeften
Door het verdriet veranderen soms tijdelijk de interesses en behoeften. Verminderde seksuele belangstelling en verminderde potentie kunnen optreden. Voor sommigen vermeerdert juist de seksuele behoefte of de behoefte aan intimiteit. Partners kunnen in deze moeilijke periode een verschillende seksualiteitsbeleving ervaren. Het is niet altijd makkelijk een balans te vinden in het ervaren van de pijn en het zoeken naar afleiding. Vooral mensen die in het dagelijks leven weinig sociale contacten hebben, maar ook mensen die veel uren moeten werken zullen moeite hiermee hebben. Een gouden regel in het rouwproces is proberen ruimte te geven aan de gevoelens zoals en zolang ze zich voordoen. Je kan eigenlijk één conclusie trekken uit het rouwproces. Rouwen verschilt per persoon. De één heeft meer tijd nodig dan de ander, de één huilt meer dan de ander, de één kan er makkelijker mee omgaan dan de ander. Er is geen vast proces wat je moet of kan volgen. ■
februari 2011
“De dood”
21
Ik had een
bijna dood ervaring Interview met Wilma die openhartig verteld over haar bijna dood ervaring
TEKST: JUNE VAN THIEL
22
februari 2011
“De dood”
interview
In dit interview zullen we met Wilma spreken. Wilma heeft op haar 21ste een Bijna-doodervaring gehad. Hierin verteld ze hoe ze dit heeft ervaren en of het klopt wat er over het algemeen wordt gezegd over de Bijna- doodervaringen.
Ziekte
Ik was 21 jaar toen ik ernstig ziek was van mijn slecht werkende nier. Het speelde al eigenlijk mijn hele leven zonder dat ik het wist. Ik was de jaren daarvoor vaak ziek, maar de oorzaak was niet te vinden. Op mijn 21e bereikte het zijn dieptepunt. Ik werd opgenomen in het ziekenhuis omdat ik uitgedroogd was en hoge koorts had. Toen pas werd de oorzaak bekend waardoor ik altijd zo ziek was geweest. Het was al te laat voor mijn nier om het te behouden. Het was dusdanig beschadigd dat de nier operatief verwijderd moest worden.
Operatie
Ik had enigszins al het gevoel dat er met de operatie iets mis zou gaan. Ik vertelde dit tegen de anesthesist en de chirurg. Ze vertelden mij om mij niet zo druk te maken omdat ik nog jong was. De volgende dag werd ik geopereerd en de operatie was tot zover geslaagd. Na de operatie lag ik op de intensive care. Een uur na de operatie merkte de ic verpleger dat mijn hartslag erg daalde en mijn bloeddruk wegviel. Er bleek een ader te zijn gesprongen in mijn buik die voor een inwendige bloeding zorgde. Van de operatie weet ik niets meer en ook nauwelijks van het uur daarna. Het moment dat ik eventjes bij was, voelde ik mij voornamelijk rustig en ervoer ik ook geen pijn.
De tunnel ervaring
Ik viel door een tunnel. Ik zag het gebeuren door mijn eigen ogen. De tunnel was heel fel belicht, eigenlijk te fel om naar te kijken, maar toch kon ik het wel zien. Nadat ik door de tunnel was ‘’gevallen’’ kwam ik op een plek aan. Ik wilde daar heel graag blijven omdat het er zo vredig aanvoelde, maar mensen, ik zag er een stuk of acht waaronder een zeeman, ver-
telden mij om terug te gaan. Ze zeiden dat het mijn tijd nog niet was om heen te gaan. Vooral de zeeman schreeuwde het heel hard. Ik weet niet wie die man was, maar mijn familie bestond voornamelijk uit zeemanslui. Het zou de broer van mijn vader kunnen zijn geweest die op zijn twintigste kwam te overlijden, maar dat kan ik natuurlijk niet met zekerheid zeggen. Ik heb hem nooit meegemaakt en ook niet op foto’s gezien. De plek waar ik deze mensen zag was een donkere omgeving met veel water en rotsen en zo voelde ik het vreemd genoeg ook.
Niet te verklaren
Nadat ik voor de tweede keer was geopereerd, vertelde ik nadat ik uit mijn narcose was gekomen aan de chirurg dat mijn ouders en mijn toenmalige vriend niet waren ingelicht over mijn toestand en wat daar omheen gebeurde. De chirurg antwoordde daarop met het antwoord dat familieleden altijd worden ingelicht als je toestand verslechterd, maar hij ging het toch controleren. Het bleek inderdaad zo te zijn dat mijn naasten niet waren ingelicht. Ik kon dit op geen mogelijke manier weten. Zei ook ic verpleegkundige en wist ook eigenlijk niet hoe ik het te weten ben gekomen.
Hopen op het hiernamaals
Ik geloof door mijn ervaring dat er meer is na de dood en dat hoop ik eigenlijk ook. Na zo’n ervaring kijk je toch wel anders tegen het leven aan. Je wilt meer van het leven maken, omdat het leven ineens zo kort kan zijn. Wilma is door de dokters klinisch dood verklaard geweest. ■ februari 2011
“De dood”
23
24
februari 2011
“De dood”
Wat gebeurt er met je lichaam nadat de dood heeft ingetreden? TEKST: JUNE VAN THIEL
februari 2011
“De dood”
25
Het proces van sterven Sterven is het proces dat voorafgaat aan de dood en is daarmee de laatste fase van het leven. Sterven is in algemene zin een proces dat aanduidt dat de levensfuncties van een levend wezen wegvallen tot de dood is bereikt. Het verloop van het stervensproces is onder andere afhankelijk van de wijze waarop het proces van sterven in werking is gezet en de snelheid waarmee de dood intreedt. Het stervensproces kan langzaam of snel verlopen waarbij sprake kan zijn van een bewuste beleving of een diepe coma. Bij een langzaam verlopend stervensproces kan men verschillende fasen onderscheiden.
1
Bij een langdurig stervensproces kan het voorkomen dat sprake is van een fase van opleving in de stemming waarin men verkeert (euforie). Het gevoel van euforie komt met name voor wanneer een extreme prestatie verricht is. Iemand voelt zich bijvoorbeeld extreem gelukkig, terwijl hij/zij lichamelijk vaak totaal uitgeput is. Een van de factoren die bijdragen aan een gevoel van euforie, is de aanwezigheid van endorfine (endogene morfine) in het lichaam. Vaak gaat dit samen met het verdwijnen van de pijn.
26
februari 2011
“De dood”
2
Vervolgens beginnen zintuigen
hun functie te verliezen. Sommige mensen krijgen een glazige, doffe blik in hun ogen (vaak bij terminale ziektes). Ze staren voor zich uit of hebben hun ogen half dicht. Als iemand bijna niet meer knippert, droogt het hoornvlies in. Oogcontact is dan vaak moeilijk. Het gezichtsvermogen neemt af.
3
reflexen van onder andere slikken, hoesten; het smaakvermogen vermindert. Iemand die dood gaat, heeft steeds minder zin in eten. Drinken gaat vaak nog wel, Daarna verminderen de
op het allerlaatst vaak alleen nog water. Op het eind is ook deze behoefte verdwenen. Iemand tegen zijn zin te drinken geven heeft dan ook geen zin. Als iemand niet meer kan slikken, is het niet slim om hem nog water te geven, omdat de vloeistof dan misschien in de longen kan lopen.
4
Hierna treedt spierverslapping op: ogen en mond sluiten niet meer goed. Ook de kringspieren van de blaas en het rectum verslappen zich, waardoor mogelijk incontinentie optreedt. Pupillen verwijden zich.
proces
5
Uiteindelijk wordt ook de bloedcirculatie slechter, waar door een bleke huid en blauwe lippen ontstaan. De huid voelt door gebrek aan circulatie koud en klam aan en men raakt bewusteloos door de daling van de bloeddruk.
6
Op de benen ontstaan veelal donkere plekken (eilandjes van bloed) doordat de bloeddruk niet meer toereikend is om dit bloed rond te pompen. Deze eilandjes van bloed staan bekend als “lijkvlekken”. Dit zijn echter andere lijkvlekken dan die ontstaan na het sterven. De trekken in het gelaat verscherpen zich doordat bloed wegtrekt uit de capillaire bloedvaten.
7
In het laatste stadium van het stervensproces wordt de ademhaling onregelmatig (zowel in diepte als in frequentie) en soms treedt Cheyna-Stokesademhaling op. Cheyne-Stokesademhaling is een abnormaal patroon van ademhaling dat wordt
gekenmerkt door periodes van ademhaling waarbij de hoeveelheid in- en uitgeademde lucht per ademhaling langzaam toeneemt en weer afneemt en waarbij ook de frequentie onregelmatig kan zijn, waarna er een periode van apneu= ademstilstand optreedt. Ook kan de stervende benauwd lijken: een reutelende ademhaling wordt veroorzaakt doordat vocht vanuit de bloedvaten in de longblaasjes terechtkomt (decompenseren). Het is goed om te weten dat de stervende meestal geen last van heeft van dit reutelen. Soms helpt het om iemand op zijn zij te leggen, medicatie kan soms ook verlichting geven. Vaak is reutelen een teken dat de dood niet lang meer op zich laat wachten.
8
Opvallend is dat het gehoor het langst intact blijft. Naarmate de stervende zwakker en slaperiger wordt, is hij steeds meer naar binnen gekeerd. De communicatie verloopt steeds
moeilijker. De stervende lijkt niet meer te luisteren, maar dat is slechts schijn. Het gehoor blijft namelijk het langst functioneren. Je kunt dus nog heel lang dingen tegen iemand zeggen. De stervende heeft alleen de kracht niet meer om te reageren.
9
In het geval van een terminaal stadium zijn veel van de kenmerken van het sterven gelijk aan die van shocktoestand. Het bloed trekt weg uit capillaire vaten (haarvaten) en trekt naar organen die van belang zijn voor behoud van leven.
10
Soms maakt een stervende onwillekeurige, schokkende bewegingen. Ze lijken op zenuwtrekjes die zich voordoen vlak voordat je in slaap valt. De oorzaak is een ontsteking van het zenuwstelsel, die weer voortkomt uit een opeenhoping van afvalstoffen in het lichaam.
11
Als de stervende nog bij bewustzijn is, zie je soms een flauwe glimlach. Soms maakt iemand nog een grimas (alsof hij iets proeft met een vieze smaak). Soms opent iemand zijn ogen. Als iemand is overleden, stopt de ademhaling en is de huid bleek.
februari 2011
“De dood”
27
Het proces na het
sterven TEKST: JUNE VAN THIEL
28
februari 2011
“De dood”
proces
D
irect na de biologische dood begint de lichaamstemperatuur af te nemen. Dit wordt algor mortis genoemd. Tegelijk met de afname van de lichaamstemperatuur verslapt het lichaam. Na tien minuten tot een paar uur volgt een tijdelijke verstijving van ongeveer 36 uur; de bekende rigor mortis’. Hierbij worden de gezichtsspieren als eerste stijf. Ongeveer 12 tot 24 uur na het overlijden is de stijfheid maximaal. De verstijving wordt veroorzaakt doordat in een dood lichaam spiercellen alleen anaëroob (zonder lucht/ zuurstof) kunnen functioneren. Als gevolg daarvan neemt in de spieren de concentratie ATP ( ATP zorgt voor het transport van energie, welke nodig is voor alle processen in ons lichaam, zodat het in staat is om nieuwe eiwitten aan te maken voor weefselherstel, orgaanfunctie verbetering, spieractiviteit en prikkeloverdracht)af en de concentratie melkzuur toe. Hierdoor wordt het cytoplasma gel-achtig en blijft de spier samengetrokken. Dit houdt aan totdat de spieren zelf gaan ontbinden (bederven). Door de zwaartekracht wordt het bloed naar beneden getrokken. Dit veroorzaakt livor mortis; kleurveranderingen. De snelheid waarmee livor mortis optreedt, is afhankelijk van de bezinkingsnelheid van de rode bloedcellen. Omdat de haarvaten worden samengedrukt, ontstaan er geen verkleuringen op die plaatsen waar het lichaam steunt. Menselijke ontbinding begint al vier minuten na het intreden van de dood. Veel verschillende factoren, waaronder temperatuur, ondergrond en luchtvochtigheid, beïnvloeden de snelheid en de manier waarop een lichaam ontbindt. Ontbinding in de lucht gaat sneller dan onder water en nog
sneller dan onder de grond. Lijken blijven langer bewaard als ze dieper worden begraven, zolang het maar wel boven het grondwater is. Er zijn twee belangrijke processen die voor de ontbinding zorgen: autolyse (de cel vernietigd zichzelf) en bederf. De spijsverteringsenzymen die tijdens het leven de afbraak van voedingsmiddelen snel voort doen gaan, doen dat na de dood met lichaamseigen stoffen. In weefsels met veel enzymen (zoals de lever) en veel water (zoals de hersenen) gaat autolyse (celvernietiging) het snelst. In de cellen leidt het tot kleurveranderingen, vorming van gas en het ontstaan van vloeibare massa’s. Autolyse is pas na een paar dagen zichtbaar, doordat er met vloeistof gevulde blaren op het lichaam te zien zijn en de huid losser gaat zitten. Bederf is de ontbinding van het lichaam door micro-organismen. Het begint met de vermenigvuldiging van normale darmflorabacteriën in de ingewanden. De darmen en het bloed worden als eerste aangetast. Later, wanneer de darm gaat scheuren, door bijvoorbeeld gasvorming, zullen ook andere organen worden aangetast. De weefsels en met name de darmen
februari 2011
“De dood”
29
zwellen op door de vorming van gassen als waterstofsulfide, koolstofdioxide, methaan, ammonia, zwaveldioxide en waterstof. Deze zijn het resultaat van anaërobe fermentatie (het omzetten van biologische materialen met behulp van bacteriën zonder zuurstof) in de darm waarbij bijproducten rijk aan vetzuren, als boterzuur en propaanzuur, ontstaan. De eerste tekenen van bederf zijn meestal een groene verkleuring van de huid. Dit komt doordat rode bloedcellen reageren met waterstofsulfide, een ruikend giftig gas. Hierbij ontstaat onder meer groengetint sulfhemoglobine. Onderhuids vet kan onder vochtige, warme en anaërobe omstandigheden verzepen. Er ontstaat een geelwitte wasachtige substantie met een wrange, zoetige geur. De vetzuren verhinderen verdere groei van bacteriën. Het duurt vijf tot zes maanden voordat een lichaam is verzeept. Het proces zorgt ervoor dat de vorm van het lichaam deels behouden blijft. Snelle ontbinding zorgt voor een brosse verzeping . Gaat de ontbinding minder snel dan is de kans groter dat er een gladde (groene) verzeping optreedt. Verzeping van onderhuids vet komt meer bij vrouwen voor dan bij mannen door een grotere onderhuidse vetafzetting. ■
In geval van acuut overlijden zijn de symptomen doorgaans niet gelijk aan die van een langdurig stervensproces. Symptomen (als symptomen aanwezig zijn) zijn veelal het gevolg van het falen van het orgaan dat tot de dood heeft geleid. In geval van een acuut overlijden ten gevolge van een trauma zijn symptomen (als symptomen aanwezig zijn) veelal het gevolg van het trauma. Vaak vindt ook hier spierverslapping plaats waardoor de stervende direct de urine, ontlasting en heel soms ook seminale vloeistof (zaadbetreffend) laat lopen. In geval van niet natuurlijk overlijden kunnen symptomen zoals lichaamskleur en lijkvlekken afwijken van een natuurlijk overlijden.
30
februari 2011
“De dood”
Hoe en wat over een
'bijna dood ervaring' Deze vreemde ervaring is nog nooit echt bewezen. Toch zijn er heel veel mensen die zeggen het meegemaakt te hebben. Er zijn wel een hoop verklaringen. Zowel psychisch als lichamelijk. TEKST: JUNE VAN THIEL
februari 2011
“De dood”
31
Bijna doodervaringen
D
e term near-death experience is in 1975 voor het eerst geïntroduceerd door de Amerikaanse docent in de filosofie Raymond A. Moody. Inhoudelijk is de term bijna-doodervaring een duidelijke omschrijving wanneer wordt gesproken over ervaringen van mensen die effectief een periode van schijndood doormaakten. Onder schijndood wordt hier dan ‘bewusteloosheid doordat de bloeddruk, de ademhaling, en de hartslag weggevallen zijn’ verstaan. Ook mag er van een bijna-doodervaring gesproken worden als iemand een bijzonder geestelijke ervaring heeft beleefd wanneer hij of zij in een ernstige fysieke toestand verkeert.
Verklaringen
Vaak wordt gezegd dat bijna-doodervaringen hallucinaties zijn, die optreden ten gevolge van pijn, angst, isolement, medicatiegebruik of zuurstoftekort in de hersenen. Onderzoekers die de BDE uitgebreid bestudeerden, vonden dat de bovengenoemde oorzaken niet de oorzaak kon zijn van bijvoorbeeld: stervende die hun overleden familielid weer zagen. Zo zouden hallucinaties lang niet dezelfde diepe indruk nalaten als een BDE.
Farmacologische verklaring Zuurstoftekort in de hersenen Zuurstof of hypoxia is een verleidelijke theorie. Zo was er een behandeling (gericht op functiestoornissen) waarin patiënten een hoge concentratie CO2 in moesten ademen. Veel patiënten vertoonden dezelfde verschijnselen als de mensen met een BDE. Sommige meenden een tunnel of een kegel te reizen. Ook werd er verteld over het zien van een helder licht. Een verschijnsel wat er niet op leek was dat de patiënten wiskundige puzzels wilden oplossen. Vrijkomen van neurotransmitters De gevoelens van gelukzaligheid die tijdens een BDE optreden, worden vaak verklaard door de werking van endorfines. Dit is een neurotransmitter die door de hersenen geproduceerd worden na zware lichamelijke, geestelijke of emotionele inspanningen. De stress die bij het sterven optreedt, brengt een enorme dosis endorfine met zich mee. De hoeveelheid ‘’highmakende’’ stof zou vervolgens
32
februari 2011
“De dood”
een bepaald gebied in de hersenen activeren en dit zou tot gevolg hebben dat er emoties optreden die met een BDE gepaard gaan.
De bijna-doodervaring als een reactie op prikkelingen van de rechter temporale hersenkwab Door de fissura van Sylvius, een gebied in de rechter temporale kwab ligt, te stimuleren met elektrische prikkels, wek je bepaalde visioenen op. Sommige patiënten die dit ondergingen kregen de zelfde verschijnselen als de BDE. Ze verklaarden uit hun lichaam te treden. Ook vertelden ze door een tunnel te zweven. Sommige hoorden prachtige muziek. De rechter temporale kwab wordt in werking gezet wanneer het zenuwstelsel ophoudt met het sturen van signalen. De rechter temporale kwab is verantwoordelijk het intuïtieve deel dat met God communiceert en verantwoordelijk is voor de paranormale vermogens (zoals telepathie, helderziendheid enz.).
bde
Psychologische verklaringen Geboorteherinnering Een verklaring van Carl Sagan, vergelijkt de bijna dood evaring als een geboorteherinnering. Volgens hem wordt de tunnelervaring die tijdens BDE optreedt door een overblijfsel van herinneringen aan het geboortekanaal. Het licht dat je te zien krijgt in de tunnel moet volgens Sagan geassocieerd worden met de lampen in de verloskamer. De onvoorwaardelijke liefde die ervaren wordt verwijst naar vreugdevolle emoties die de moederfiguur uitstraalt. Dissociatiestrategie Ook is er een verklaring dat de BDE gewoon van wensvol denken uitgaat, om de doodsangsten te verminderen/ verdwijnen. Zo zou je beelden kunnen opwekken die het bewustzijn
zichzelf laat geloven dat het de dood overleeft. Omdat de hersenen afsterven, zouden onbewuste psychische verdedigingsmechanise niet langer stand kunnen houden. Alles wat je ooit ‘vergeten’ bent, zou een laatste keer opnieuw naar boven kunnen komen. Sensorische deprivatie Sensorische deprivatie houdt in dat iemand geen zintuiglijke prikkels krijgt. Zo werd er een onderzoek gehouden waarin mensen geblinddoekt met propjes in de oren en water op lichaamstemperatuur drijven in een tank. Na verloop van tijd vertoonden de mensen verschijnselen van mensen die een BDE hadden ervaren. Er zouden gelijksoortige hallucinaties optreden. ■
februari 2011
“De dood”
33
Liesbeth Schuijt praat over haar
‘Ik had hele verwacht dat dood te L
iesbeth Schuijt (45), ziekeverzorgster in een woon zorgcentrum heeft vaker te maken met de dood. Wij vragen haar om te vertellen over die ervaringen om een beter beeld te geven van mensen in een beroepssoort die vaker met de dood te maken krijgen
Waar en hoelang werkt u precies?
Ik werk in woonzorgcentrum Kersenboogerd in Hoorn. Daar verzorg ik oudere mensen die niet volledig zelfstandig meer kunnen wonen. Wij bieden net de extra zorg die ze nodig hebben, maar het is geen volledige zorg. Ik werk hier nu ongeveer acht jaar, maar ik werk al ruim 25 met plezier in de zorg.
Heeft u wel eens te maken gehad met de dood en zo ja, hoevaak?
Jazeker, best vaak al. Ik heb meerder malen iemand ’s ochtends dood in bed gevonden, maar ik ben ook bij het sterven zelf aanwezig geweest. Het is niet te zeggen hoevaak het gemiddeld bij ons voorkomt. De ene keer zijn er zo zeven sterfgevallen in een half jaar, en het volgende jaar sterft er helemaal niemand.
34
februari 2011
“De dood”
Wist u van te voren dat u dit mee zou gaan maken?
Nee, dit had ik me niet helemaal gerealiseerd. Het doel is natuurlijk om mensen zo lang mogelijk te laten leven en om het ze zo prettig mogelijk te maken. Ik heb totaal niet gedacht aan dat ik ook met de dood te maken zou krijgen tijdens mijn opleiding. Ik was nog jong en had totaal nog geen ervaring met dit beroep, dus ik wist totaal niet wat ik kon verwachten. De eerste keer was natuurlijk wel een beetje raar maar verder keek ik er niet raar van op dat het wel gebeurde.
Hoe was het om bij het sterven aanwezig te zijn?
Het is heel moeilijk om te omschrijven hoe dat voelt. Het ligt er zeker aan of er familie bij is, dan beleef je het toch anders. Dan voel je meer het verdriet en leef je met ze mee. Verder is het een heel vreemd gevoel, maar wel heel vredig. Soms lijkt het alsof iemand dood is, maar blijkt de persoon toch nog te ademen. Dit soort dingen maak je mee en zijn heel vreemd en onwerkelijk. Ik zelf mag niet bepalen of iemand dood is. Dat moet een arts constateren.
b
r
interview beroep en wat die te maken heeft met de dood
maal niet t ik zo vaak met de maken zou krijgen’ Trekt u het u persoonlijk aan?
Niet heel erg, nee. Het staat niet dicht genoeg bij me. Ik ken de meeste mensen niet heel goed en daarbij zijn ze vaak oud. Dan heb ik vaak het idee dat het zo wel goed is. Dat ze een mooi en lang leven hebben gehad en dat ze het zelf ook wel mooi geweest vinden. Soms voelt het natuurlijk wat erger. Vooral als ik het goed met iemand kon vinden en er altijd een leuk praatje mee gemaakt had. Of juist als iemand geen familie en vrienden had en een heel leven alleen is geweest. Dan weet je dat ze eigenlijk heel eenzaam zijn gestorven omdat er niemand is die iets komt regelen of überhaupt komt kijken. Dat doet me altijd meer.
Denk u dat u anders tegen de dood aan bent gaan kijken omdat u er vaak mee omgaat? Ik denk het wel eerlijk gezegd. Het laat me er misschien meer nuchter naar kijken op één of andere manier. Ik denk ook wel dat ik er beter mee om kan gaan omdat ik meer dan anderen besef dat het iets is wat bij het leven hoort. Ik ben alleen nog niet heel vaak mensen verloren in mijn omgeving dus ik weet niet of ik daar anders mee omga dan andere mensen, maar mijn beroep zal er ongetwijfeld invloed op hebben. ■ TEKST: IRIS GALES
februari 2011
“De dood”
35
7 fasen van euthenasie
Er zijn altijd wel discussies over euthanasie. Of het wel überhaupt moet worden toegestaan of niet. Het is ook niet helemaal duidelijk wat nou echt euthanasie is en wat niet. Verschillende specialisten van de stervensbegeleiding - gegroepeerd in de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen – maakten gebruik van een aantal misvattingen door verschillende vormen van de zachte dood of van “medisch begeleid sterven” te beschrijven. Zij onderscheiden zeven vormen. Wat volgens de wet onder het woord euthanasie valt, is maar één van die zeven. Die zeven vormen worden verdeeld over drie groepen. De eerste groep (1, 2) komt neer op: niet levensverlengend handelen. De tweede groep (3, 4) bestaat in het opdrijven van de pijnbestrijding die soms levensverkortend werkt. Alleen de derde groep (5, 6, 7) omvat bedoelde ‘actieve’ levensbeëindiging. TEKST: IRIS GALES
1
Niet levensverlengend optreden bestaat vaak uit de beslissing om voor een nieuwe aandoening die bij een terminale patiënt opduikt - een beroerte bijvoorbeeld geen behandeling op te starten. Wat ook voorkomt, is de stopzetting van de lopende behandeling van een aandoening. In beide gevallen zal de niet-behandeling van die aandoening wellicht het leven verkorten. De stopzetting van kunstmatige voedsel- of vochttoediening is een bijzondere variant van de stopzetting van een behandeling. Als dit gepaard gaat met regelmatige bevochtiging van de lippen, is dit pijnloos.
2
De weigering van een behandeling. Dit is hetzelfde, maar gebeurt op vraag van de patiënt. Een (bewuste) patiënt heeft het recht een behandeling af te wijzen.
36
februari 2011
“De dood”
euthenasie
3
De toediening van pijnstillers waarbij de dosis geheel wordt afgestemd op pijnbestrijding en comfort, is een derde vorm. Soms - minder vaak dan algemeen wordt aangenomen - heeft dit een levensverkortend effect. Dat wordt dan aanvaard. De toediening van zéér hoge doses pijnstillers om het leven te beëindigen, is niet professioneel meer. Het heeft te veel vermijdbare neveneffecten.
4
Palliatieve sedatie. Daarvoor wordt gekozen als de pijn niet onder controle kan worden gebracht met het behoud van het bewustzijn. Het bewustzijn van de patiënt wordt dan verlaagd tot de pijn onder controle is. Soms wordt de patiënt af en toe weer bij bewustzijn gebracht (,,intermittente palliatieve sedatie’’).
5
De eerste vorm van actieve levensbeëindiging is wat door de wet en de specialisten echt euthanasie genoemd wordt: de toediening door een arts van dodende middelen op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt. Dit is de enige vorm van levensbeëindiging waarvoor de wet regels en procedures heeft voorgeschreven.
6
Hulp bij zelfdoding. De persoon dient zichzelf dergelijke middelen toe, geholpen door een arts. De evaluatiecommissie euthanasie schakelt dit min of meer gelijk met euthanasie, maar de wet niet.
7
Ten slotte is er nog de actieve levensbeëindiging zonder verzoek van de patiënt. Dat kwam, vóór de euthanasiewet, zelfs vaker voor dan euthanasie. Dit is de meest problematische vorm van medische levensbeëindiging. ■
februari 2011
“De dood”
37
Ontbinding Na een heleboel processen van ontbinden blijft er alleen nog maar een skelet over. In het water blijkt het veel sneller te gaan. Niet ieder lijk ontbindt zich, dit kan ook gaan door middel van verhitten. TEKST: JUNE VAN THIEL
38
februari 2011
“De dood�
ontbinding Skelet
Het duurt gemiddeld een halfjaar voordat van het dode lichaam enkel een skelet over is. Daarna zal het skelet alleen nog afbreken als het wordt blootgesteld aan zuren, bijvoorbeeld uit de grond. Maar dan nog kan het heel lang duren voordat er van een lichaam alleen nog een hoopje losse moleculen over is.
Ontbinding in het water
Een lijk dat in het water ligt ontbindt veel sneller dan een begraven lichaam. Als het snij- of schaafwonden vertoont, of als het water lauw is of in hoge mate vervuild, dan gaat het bederf sneller en met vissen in de buurt nog veel sneller. Vissen, krabben en kleinere zeedieren eten de zachtste stukken van het gezicht op. Oogleden, lippen en oren verdwijnen het eerst, gevolgd door ogen, neus en mond. Afkoeling van het lichaam in water gebeurt ongeveer twee keer zo snel als in de lucht. Met het bederf nemen de gassen in het lichaam toe. Daardoor ontstaat schuimvorming in de luchtwegen, dat naar buiten komt via neus en mond. Afhankelijk van de temperatuur van het water gaat het lichaam na een aantal dagen tot een aantal weken drijven met het gezicht naar beneden en het hoofd lager dan de rest van het lichaam. De livor mortis is hierdoor het meest voorkomend op het hoofd en het bovenlichaam. Door de bewegingen van het lichaam in het water is de roze of lichtrode verkleuring vaak bobbelig en onregelmatig verdeeld. De huid wordt vooral op de handen en voetzolen bleek, opgezwollen, gerimpeld en zacht. Voor zowel de reuk als het zicht is de ontbindende huid bijzonder onaangenaam. Na enige tijd laten de huid en nagels los, kleuren donkerder en raken bevlekt met bloed. Het lijk gaat zwellen en de ogen puilen uit. Als de huid zover is aangetast dat de ontledingsgassen kunnen ontsnappen, zinkt het lichaam naar de bodem.
den. Tegenwoordig kunnen de nabestaanden aanwezig zijn bij het invoeren van de kist in de oven. Bij de meeste crematoria is dit geen probleem. Een aantal crematoria heeft de ovenruimte een publieksvriendelijker uiterlijk gegeven. De crematie vindt plaats in een crematorium waar het lijk in een doodskist of crematiekist verbrand wordt. Een kist is geen verplichting, de crematie mag ook plaatsvinden met het lijk geplaatst op een ligplank en gewikkeld in een lijkwade. Bij invoer op een ligplank is de enige voorwaarde, dat het stoffelijk overschot voor het ovenpersoneel niet als dusdanig herkenbaar is. De verbranding vindt plaats in een oven. De temperatuur is ongeveer 1100 graden Celsius en de verassingstijd is ongeveer anderhalf uur. De as van een volwassen persoon weegt ongeveer 2,5 - 3 kg (inclusief kist). Het is een misverstand dat een lichaam verteert door de vlammen. De verassing geschiedt door de hitte. ■
Cremeren
De rouwplechtigheid, zoals een kerkdienst of uitvaartdienst, voorafgaand aan de crematie, is gelijk aan die bij een begrafenis. De daadwerkelijke verbranding wordt uitgevoerd door het crematoriumpersoneel, enkele jaren geleden doorgaans buiten aanwezigheid van nabestaanden of belangstellen-
februari 2011
“De dood”
39
“Het is een belangrijk deel van mezelf geworden” Tom Gales (46) , heeft vlak na de geboorte zijn zoontje verloren Wie bent u verloren en hoelang is dit geleden? Mijn zoontje Felix, Hij is 16 uur na de geboorte overleden. Het was in september 1993, dus dit jaar alweer 19 jaar geleden.
Waar is hij aan overleden? Het syndroom van Potter. Dit houdt kort gezegd in dat er bij de ontwikkeling in de buik geen blaas en nieren groeien. Hierdoor ontstaat er onder andere een tekort aan vruchtwater waardoor de longen zich niet goed ontwikkelen. Natuurlijk is de hoofdoorzaak dat hij geen blaas en nieren had. Ze kwamen er pas achter toen hij net geboren werd omdat zijn ademhaling niet goed op gang kwam. Ze hebben hem die 16 uur in leven kunnen houden door beademing om goed te kunnen onderzoeken wat er nou precies aan de hand was.
Je hele wereld staat op zijn kop. Alles wat je van te voren bedacht had wat er zou gaan gebeuren klopte ineens niet meer. Vooral dat je eigenlijk helemaal niet wil dat het waar is. Dat is toch wel het sterkste gevoel wat je hebt. Wat is het mooiste wat u eraan herinnert? Lastige vraag. Het valt niet echt mooi te noemen natuurlijk, je kind verliezen voelt heel onnatuurlijk. Die hoort later dood te gaan dan jijzelf. De zwangerschap was toch wel heel bijzonder en mooi. We wisten toen nog niet wat er aan de hand was en dachten dat we gewoon een kindje zouden krijgen, dus dat was heel mooi. Ook zijn alle reacties van de mensen om mij heen heel mooi geweest. We hebben enorm veel kaarten gekregen en heel veel lieve reacties die ons enorm geholpen hebben.
"Mijn kind verliezen voelde heel onnatuurlijk, maar ik moest toch verder met mijn leven"
Wat ging er in u om toen u hoorde wat er aan de hand was? Dat was heel moeilijk, ik dacht dat ik gek werd. Dit hadden we helemaal niet verwacht. Het kwam als een enorme verrassing. Er gaat heel veel door je heen en je vraagt je enorm veel af.
40
februari 2011
“De dood”
Hoe heb je het verwerkt? Door er heel veel over na te denken en door er vooral met mijn vrouw, maar ook met familie en vrienden heel veel over te praten. Ik heb absoluut niks weggestopt. Ik heb erg veel geluk gehad met mijn vrouw. Ik kon alle emoties die ik had aan haar tonen en zij kon dat ook bij mij.
interview
Ook heb ik veel gehuild en ook veel gelachen. Dit klinkt natuurlijk een beetje raar, maar je moet jezelf ook gunnen dat je ook vrolijk mag zijn.
Hoelang heeft het geduurd voordat u het verwerkt had? Niet eens zo lang. Mijn vrouw was binnen een half jaar weer zwanger van mijn oudste dochter. Ik denk dat dit gebeurde na de geboorte van mijn dochter. Het feit dat ze helemaal gezond was en de zwangerschap helemaal goed ging heeft zeker bijgedragen aan de verwerking. Ik heb een hekel aan deze uitdrukking, maar toen heb ik het wel een plekje kunnen geven. Hoe gaat u er nu mee om? Heel makkelijk eigenlijk, ik denk er niet vaak over na en er is ook verder niet iets in ons huis om hem te herdenken, wat je vaak ziet bij mensen. Ik ben er ook niet elke dag mee bezig. Misschien is dat uitzonderlijk, maar ik denk dat dat voor ons heel belangrijk is. Ik zou het niet kunnen om er ieder dag over na te denken en er steeds verdrietig over te zijn. Toch is het wel een heel belangrijk deel van mezelf geworden. Het heeft heel sterk beïnvloed wie ik nu ben. ■ TEKST: IRIS GALES
februari 2011
“De dood”
41
MANIEREN VAN
STERVEN TEKST: IRIS GALES
42
februari 2011
“De dood”
februari 2011
“De dood”
43
Elke dag sterven wereldwijd ongeveer 155.000 mensen. De dood is onontkoombaar, een onvermijdelijk deel van het bestaan. Er zijn natuurlijk onnoembaar veel manieren om dood te gaan, en ze zijn lang niet allemaal interessant. Daarom zal dit gaan over de meest speciale en meest voorkomende manieren van sterven.
Belangrijke doodsoorzaken
Wereldwijd is kanker sinds 2010 doodsoorzaak nummer 1. In 2008 stierven er voor het eerst meer mensen aan kanker. Hiervoor is het heel lang hart- en vaatziekten geweest. In armere landen gaan er minder mensen dood aan kanker. Dit komt doordat in de armere landen de gezondheidszorg slechter is, en er minder mensen roken; longkanker maakt wereldwijd de meeste slachtoffers.
Problemen met de bloedsomloop
Sterven aan een hartaanval of aan een beroerte wordt toch wel als één van de “zachtste” manie-
Het percentage chronische ziekten dat kan worden voorkomen door deze vijf verandereingen in de leefgewoonten aan te brengen
Diabetes type 2 Hart- en vaatziekten Kanker CVA
44
februari 2011
“De dood”
90% 82% 70% 70%
ren van doodgaan genoemd. Het gebeurt heel plotseling en leidt naar een snelle dood. Dit klopt wel, want ze zijn beide in staat om in een klap de zuurstoftoevoer te blokkeren naar de hersenen en het hart. Maar eigenlijk is het een heel lang proces. Het ontstaat door een verslechtering en verstopping van de bloedvaten. Cholesterol en andere stoffen vormen plaque die het het bloed steeds moeilijker maakt om door de bloedvaten heen te kunnen komen. Men noemt deze ziekten ischemisch; het gevolg van een wurging van de bloedvaten met als gevolg een acuut zuurstofgebrek.
Kanker
Kanker is eigenlijk een verzamelnaam voor meer dan 200 verschillende ziekten die gemeen hebben dat ze allemaal worden veroorzaakt door een ongecontroleerde deling van cellen. Sterven aan kanker is het einde van een lang proces. Het boezemt ons angst in door de hoge sterfecijfers en het lange lijden. Kanker gaat steeds meer op een chronische ziekte lijken. Het overlijden kan heel lang wor-
doodsoorzaken
den uitgesteld door middel van bijvoorbeeld chemo. Dit is natuurlijk niet voor alle soorten kanker hetzelfde. Sommige vormen zijn niet kwaadaardig en zal ook niet vaak de dood tot gevolg hebben. Andere vormen zijn heel progressief en vermenigvuldigen zich zo snel dat er eigenlijk niks meer aan gedaan kan worden.
Alzheimer
Hoewel er bij de ziekte van Alzheimer geen vitale organen uitvallen, sterft er toch iets in het lichaam. De persoonlijkheid. Op het begin heeft de patiënt alleen nog maar last van geheugenverlies en moeite met het verrichten van eenvoudige routine klussen. Hierna bereikt de ziekte een deel van de hersenen die verantwoordelijk is voor taal, emoties en het abstracte redeneervermogen. Dit leidt tot een vervreemding van de buitenwereld. De ziekte van Alzheimer is niet zomaar een gekte, maar is een degeneratieve ziekte. De verbindingen van de hersenen worden als het ware vernield. De ziekte tast ook de coördinatie van het slikken en ademhaling ernstig toe. Dit kan ertoe leiden dat er vloeistoffen in de longen terecht komen. Hierdoor vormen zich gemakkelijk bacteriën en die tasten de longen aan. Deze vorm van longontsteking is de meest voorkomende doodsoorzaak in een laat stadium van de ziekte. ■
Ziekte/aandoening Coronaire hartziekten
mannen
6.004
vrouwen
4.378
M+V
Longkanker
6.536
3.678
10.214
Dementie
2.513
6.501
9.014
Beroerte
3.488
5.425
8.913
Hartfalen
2.623
4.289
6.912
COPD
3.288
2.696
5.984
Infecties van de onderste luchtwegen
2.709
3.066
5.775
Dikkedarmkanker
2.691
2.420
5.111
10.382
Borstkanker (vrouwen) 3.213 3.213 Deze tabel laat het aantal slachtoffers in 2010 van de meest voorkomende ziektes in Nederland zien.
Zo kunt u chronische ziekten het best voorkomen
1 2 3 4 5
Niet roken
Een normaal gewicht aanhouden, met een body mass index tussen de 19 en de 24. Zoveel mogelijk plantaardige producten eten: groenten, fruit, volkorenproducten Minstens een half uur per dag lichaamsbeweging
Minder producten eten met suiker en et, zeker als het gaat om kant-en-klaar producten uit de levensmiddelenindustire februari 2011
“De dood”
45
46
februari 2011
“De dood”
Zelfdoding Zelfmoordneigingen komen veel voor en kunnen verschillende oorzaken hebben. Vaak hebben mensen die zelfmoordneigingen hebben het gevoel dat niemand van hen houdt en willen ze graag aandacht. Of ze chanteren er anderen mee, door te zeggen dat ze zelfmoord plegen als iemand niet doet wat hij wil. TEKST: IRIS GALES EN ROOS DE WIJS
februari 2011
“De dood�
47
Cijfers
Ieder jaar denken 410.000 mensen wel eens aan zelfdoding, 14.000 van hen komen in het ziekenhuis terecht. Het aantal gelukte zelfmoordpogingen zijn jaarlijks ongeveer 1500 mensen. Ruim 30% heeft vooraf psychiatrische hulp gehad. En de meeste mensen die zelfmoord plegen hebben de leeftijd van tussen de 30 en 50 jaar. Ook is de kans dat een hoogopgeleide zelfmoord pleegt groter dan de kans dat een laagopgeleide zelfmoord pleegt.
Poging
Een poging tot zelfmoord betekend dat men een aanslag doet op zichzelf, die niet tot de dood heeft geleid. Vaak gaat het alleen om een schreeuw om aandacht of hulp, waarmee diegene andere verplicht tot handelen en ze vaak met een schuldgevoel opzadelt. Een poging tot zelfmoord komt veel vaker voor dan daadwerkelijke zelfmoord. Dit komt vaak voor met mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Veel mensen die overlijden aan zelfmoord hebben eerder een of meerdere pogingen gedaan. Zelfmoord is een beslissing die je zelf neemt om te sterven, die je bewust voorbereid of die je van te voren al hebt genomen.
Symptonen
Men wil een zelfmoordpoging ondernemen, of doet dit ook daadwerkelijk. Aangezien er bij jongeren een grote groepsdruk is, hebben veel jongeren vaak te kampen met een depressie (bv omdat ze zichzelf te lelijk vinden, niet in de groep passen, niet goed presteren op school). Bij jongeren is zo’n depressie vaak ‘gemaskerd’. (Bijna) niemand weet dan wat er eigenlijk aan de hand is omdat zij hun depressie op een heel indirecte manier uiten. Een jongere die problemen heeft zegt vaak niets over zijn wanhoop. In plaats daarvan zal hij zijn gevoelens verbergen
48
februari 2011
“De dood”
achter snelle, impulsiever en soms heel onredelijke gedragingen, zoals woede aanvallen, plotselinge periodes van heftige opstandigheid of verzet, leugenachtigheid, spijbelen, stelen, drugs- en overmatig drankgebruik.
Reden
Iemand pleegt niet zomaar zelfmoord. Het is niet menselijk om een einde aan je leven te willen maken. Waarom doet iemand het dan toch? Dit kunnen een heleboel uiteenlopende redenen zijn. Één ding hebben ze bijna allemaal gemeen: Er is geen uitweg meer. Iemand die zelfmoord pleegt weet niet meer wat hij met zijn leven aanmoet en ziet geen manier meer om er weer helemaal bovenop te komen.
Sociale problemen
Meestal komt deze reden voor bij mensen die niet goed in de omgang zijn met vrienden en onbekenden. Dit zijn vaak erg verlegen mensen, die bang zijn om bekritiseerd te worden. Er zijn zelfs mensen die helemaal geen contact met anderen kunnen maken. Deze mensen zien wel altijd andere mensen met elkaar praten en lachen, maar zelf kunnen of durven ze het gewoon niet. Dit zorgt ervoor dat deze zeer verlegen mensen zich erg onzeker gaan voelen. Ze hebben het idee dat ze eigenlijk niet bij de rest van de maatschappij horen, waardoor soms zelfdoding de enige oplossing lijkt.
Seksuele problemen
Door de grote belangstelling van de media met alles wat met seksualiteit te maken heeft, in combinatie met de afkeer die bepaalde mensen hebben tegen bijvoorbeeld homoseksualiteit ontstaan er seksuele problemen. In de media wordt gedaan alsof homoseksualiteit algemeen geaccepteerd wordt, maar toch zijn er nog altijd
26.1 11.3 6.3 19.5
Medicijnen/alcohol Springen van gebouwen Trein suicide Overig
zelfdoding 18,4% Overig
19,5% Overig
mannen
50.6 11.9 11.5 7.6 18.4
Ophanging/verwurging Medicijnen/alcohol Trein suicide Springen van gebouwen Overig
36,8% Ophanging, verwurging
7,6% Springen vrouwen van gebouwen 36.8 26.1 11.3 6.3 19.5
6,3% Treinsuicide
Ophanging/verwurging Medicijnen/alcohol Springen van gebouwen Trein suicide Overig
50,6% Ophanging, verwurging 11,3% Springen van gebouwen
11,5% Treinsuicide
11,9% Medicijnen, alcohol
Mannen
26,1% Medicijnen, alcohol
Vrouwen
Het percentage van het aantal gelukte zelfmoordpogingen in 2010 van mannen en vrouwen
veel scheldwoorden tegenover homoseksuelen. Hierdoor krijgt een homoseksueel het idee dat hij geaccepteerd wordt, maar als hij er dan achter komt, dan voelt hij zich snel een buitenbeentje. Dit kan weer leiden tot een depressie met als ergste gevolg een zelfdoding.
Verslaving
Drugs en alcoholverslavingen kunnen ook tot zelfdoding leiden. Het kan voorkomen dat iemand door een probleem verslaafd raakt aan alcohol of drugs. Door het gebruik van deze middelen heeft de verslaafde het gevoel dat hij van zijn problemen af is, maar in werkelijkheid is er nu een nieuw probleem bijgekomen, namelijk de drugs of alcoholverslaving. Van deze verslaving is natuurlijk wel af te komen, maar als de persoon dan weer nuchter is, dan komen alle vroegere problemen weer naar boven. Dit kan ervoor zorgen dat ze zelfdoding
plegen, of weer terug vallen in de verslaving. Het kan ook voorkomen dat een drugsverslaafde een overdosis drugs neemt. Zelfdoding is hier ook een goede verklaring voor, want het leven van een junk is meestal erg zwaar. De meeste drugsverslaafden moeten al hun problemen alleen oplossen en worden door de andere mensen smerig gevonden. Dit is natuurlijk heel deprimerend, vooral als je als junk vroeger heel gelukkig hebt geleefd.
Rouwproces
Het rouwproces voor de nabestaanden van een zelfdoding is erg moeilijk. Het is voor een groot deel hetzelfde als het rouwproces bij een ‘normaal’ sterfgeval, er zijn alleen een aantal kenmerken die alleen voorkomen bij een zelfdoding. Om deze kenmerken te laten zien beschrijf ik eerst het rouwproces in het algemeen en daarna de speciale kenmerken van de rouw na een zelfdoding. ■
februari 2011
“De dood”
49
weetjes over de d Om te peilen wat mensen in onze omgeving nou eigenlijk van de dood vinden hebben we een enquete rondgestuurd. 100 mensen hebben hem ingevuld en er waren wat leuke en interessante dingen te zien. Bang voor de dood De vraag: Bent u bang voor de dood heeft veel interessante resultaten laten zien. Mannen zijn bijvoorbeeld veel minder bang voor de dood dan vrouwen. 67,5% van alle mannen zegt niet bang te zijn voor de dood. Vergeleken met de vrouwen: 30,9% is dit heel hoog. Ook zegt maar 2,5% van de mannen wel bang te zijn. 18,2% van de vrouwen geven datzelfde antwoord. Ook in leeftijdscategorieen is veel verschil te zien. Hoe ouder men wordt, hoe minder bang ze voor de dood worden. Opmerkelijk is dat in de leeftijdscategorie 17-25 72,7% echt bang is voor de dood. Deze steekt ruim boven de anderen uit. In geloof is het nog duidelijker. 72,2% van alle gelovigen zegt niet bang te zijn voor de dood. Dit is heel hoog. Praten over de dood
Mannen kunnen er beter over praten dan vrouwen, blijkt uit de percentages: 82% tegen 60%. Het is zelfs zo dat vrouwen de enigen waren die geantwoord hebben dat ze niet goed over de dood konden praten. Geen enkele man heeft voor dat antwoord gekozen. Het is ook weer
50
februari 2011
“De dood�
Gedichtje
De liefde bij ons doden kent geen strikt persoonlijk element. 't Is alles eender, vijand, vrind, zijn even lief, even bemind
weetjes
dood TEKST: IRIS GALES
duidelijk te zien dat hoe ouder men wordt, hoe makkelijker ze omgaan met de dood. Dit is zelfs zo dat 100% van alle ouderen boven de 50 voor dat antwoord hebben gekozen. Praten over eigen dood
Van de mensen die niet goed kunnen praten over hun eigen door is er toch nog wel een groot percentage (20%) wat wel goed kan praten over de dood in het algemeen.
Euthenasie Er zijn maar weinig mensen die tegen euthenasie zijn in onze enquete. Wel waren de mensen die tegen euthenasie zijn alleen maar vrouwen. Daarvan was ook weer het grootste deel gelovig. Mannen zijn er zekerder zijn dat ze tegen euthenasie zijn. 82% is tegen. Van de vrouwen is dat 72%. 20% van de vrouwen weet niet of ze tegen of voor zijn. Begraven of cremeren?
Mensen die bang zijn voor de dood willen liever gecremeerd worden. Ook lijken vrouwen liever gecremeerd te worden, en mannen zijn hier erg verdeeld over. Ook is te zien dat jonge mensen liever begraven willen worden dan oudere mensen, die willen liever gecremeerd worden. ■
Is er iets na de dood?
Mannen lijken wat meer nuchter te denken over de dood dan vrouwen. 47% van de mannen denkt dat er niets is na de dood en maar 12% denkt dat er wel iets is. Bij de vrouwen is het iets verdeelder. Bij allebei de antwoorden is het resultaat 25%. Hier is alweer te zien dat oudere mensen eerder denken dat er iets is na de dood hoewel ook een groter percentage van de ouderen denkt dat er niets is. Van de gelovigen denkt het grootste deel (39%) dat er iets is na de dood. Mensen die bang zijn voor de dood, kiezen voor het antwoord: Ik denk dat er deels iets is na de dood. Die mensen lijken dus bang te zijn omdat ze niet goed weten wat ze kunnen verwachten.
Top 10 begrafenis muziek 10. When I am laid in Earth – Henri Purcell 9. Roads – Portishead 8. Long nights – Eddie Vedder 7. I did it my way – Frank Sinatra 6. Redemption Song – Bob Marley 5. Tears in Heaven – Eric Clapton 4. Nine crimes – Damien Rice 3. The end – The doors 2. Sorry – Kyteman 1. Hallelujah – Jeff Buckley
februari 2011
“De dood”
51
Weetjes
1 2 3
Nadat een mens onthoofd is, blijft hij nog gemiddeld 15 tot 20 seconden bij bewustzijn. In 1931 probeerde Henry Ford de laatste adem van zijn vriend, Thomas Edison, op te vangen. Een van de belangrijkste redenen waarom cowboys geweren droegen in de 19e eeuw, was om te verhinderen dat hun paard hen meesleepte na een val. Zo was de kans op sterven kleiner. Als je van de Mount Everest wil springen om zelfmoord te plegen, moet je veel geduld hebben. Het duurt immers 2,5 minuten voor je de grond raakt. Als een Pyrenese imker sterft moet iemand elk van zijn bijen met zwarte inkt besprenkelen. Een klus waarvoor je veel geduld moet hebben. In Zuid Korea is zelfmoord doodsoorzaak nummer 1. Na Litouwen plegen hier de meeste mensen zelfmoord van de wereld per jaar. Je zicht is het eerste wat je verliest als je sterft. Je gehoor is het laatste. Een mythe: Als je naar een begrafenisstoet wijst, sterf je binnen de maand. Elk jaar sterven 100 mensen door te stikken in een balpen. De pen is duidelijk machtiger dan het zwaard. Een kakkerlak kan tot 9 dagen leven zonder zijn hoofd. Ze sterven dan van de honger
4 5 6
Als ik doodga hoop ik dat je erbij bent dat ik je aankijk dat je mij aankijkt dat ik je hand nog voelen kan. Dan zal ik rustig doodgaan Dan hoeft niemand verdrietig te zijn Dan ben ik gelukkig Remco Campert
52
februari 2011
“De dood�
7 8 9 10
CONCLUSIE
Na het maken van dit tijdschrift kunnen we een antwoord geven op de hoofdvraag: Wat betekent de dood voor de stervenden en de nabestaanden? Eigenlijk is stervenden geen goed woord voor onze onderzoeksvraag. Het gaat eigenlijk meer om mensen, om iedereen. Hoe gaat een gemiddeld persoon hier nou precies mee om en waarom zou iemand hier bang voor zijn of juist niet? Dit is voor iedereen anders. Een aantal zijn bang voor de dood. Dit komt door verschillende factoren. Mensen kunnen bijvoorbeeld bang zijn voor het idee wat er met je lichaam en geest gebeurt tijdens en na het sterven. Er zijn ook mensen bang voor een bepaalde manier van doodgaan. Ook doet het geloof, verhalen en mythes een hoop. Men kan hier van schrikken of hierdoor juist gerustgesteld worden. Het hele onzekere en onduidelijke van de dood maken het een mysterie waar wetenschappelijk geen uitsluitsel over is. Eigenlijk kunnen alleen de mensen die beweren een BDE gehad te hebben hier voor zichzelf een duidelijk beeld scheppen (wat ze kunnen verwachten). Of deze BDE serieus genomen moeten worden is de vraag. Deze ervaringen worden wel gedeeld. Een individu kan ook hieruit voor zichzelf beslissen of het een angst creëert of dat het geruststelt.
Voor nabestaanden verschilt het ook heel erg hoe zij met de dood van een overledene omgaan. De omgang met emotie is ook hier weer voor ieder individu anders. De een verkropt het en kan zich maanden (laat staan jaren) depressief voelen. De ander zoekt meer het contact op en probeert er zoveel mogelijk over te praten. Dit zijn slechts voorbeelden van hoe je er mee om kunt gaan, want er is niet een vast en gemakkelijk patroon dat je kunt volgen om de dood van je geliefde te verwerken. Hoe je het verwerkt ligt ook vaak aan in wat voor cultuur iemand zich bevindt. Ieder cultuur heeft weer zijn eigen gewoontes en gebruiken om de dood van een geliefde te verwerken. Een ding wat wel vast staat is dat iedereen de behoefte lijkt te hebben op een goede afsluiting, d.m.v. bijvoorbeeld een begrafenis/crematie.
februari 2011
“De dood”
53
54
februari 2011
“De dood”
februari 2011
“De dood”
55