یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های بازخوانی تاریخی در آثار بیضایی در آثاری دیده می‌شود که وقایع دورۀ اشغال ایران طی جنگ جهانی دوم را به تاریخ تجدد و هویت فردی و ملی طبقۀ متوسط ایرانی پیوند می‌زند. این مجموعه شامل دو فیلم و یک فیلمنامه است که تاریخ معاصر ایران را در چند مقطع گوناگون به نمایش می‌گذارند .هر سه اثر ،یعنی کالغ ،اشغال ،و شاید وقتی دیگر (نگارش /١٣٦٤فیلم ،)١٣٦٦با محور قرار دادن موضوع گم‌شدن ،ازدست‌دادن یا کشته‌شدن عزیزی در دوره‌ای که جان آدمی هیچ ارزشی ندارد ،فقدان فرد را به گم‌شدن و ازدست‌رفتن فرهنگ ،تاریخ و خط مشی طبیعی رشد اجتماعی ربط داده ،نشان می‌دهند که در کشمکش‌های سیاسی و اجتماعی چگونه زندگی انسان‌ها پایمال می‌شود و خاطرات و دیدگاه‌های ناخواسته و متناقض با گفتمان‌های مسلط به حاشیه رانده می‌شوند .هر یک از این سه اثر در جای خود گزاره‌هایی عرضه می‌کنند که در کنار گزاره‌های دو اثر دیگر بخش‌های ناگفته‌ای از تاریخ افراد و وقایع را در قالب شخصیت‌های تخیلی داستانی در اختیار عموم قرار می‌دهند. از دیگر ویژگی‌های جالب این سه اثر و برخی دیگر از آثار بیضایی ،ایجاد شکل‌هایی است که از بازنمایی واقعیت سینمایی فراتر رفته و به اجراگری ) (cinematic performativityمی‌پردازند ،یعنی با بازی‌سازی ،کند یا تند یا غیر عادی کردن روند حرکت ،قراردادن صحنه‌های ناهمگون در کنار هم یا بازتاب عینی اندیشه‌ها و خاطرات شخصیت ها ،مخاطب را در حالتی قرار می‌دهند که در تجربۀ احساسی شخصیت‌های داستان سهیم شود .بدین ترتیب ،بیضایی در عین پرهیز از ارجاع مستقیم به واقعیت بیرونی و با نمایشی‌کردن روایاتش الیه‌های گوناگون زندگی افراد در جوامع نظارتی و سرکوبگر را به نمایش می‌گذارد .از آنجا که در مقاله‌ای دیگر دربارۀ بازی‌سازی ،اجراگری سینمایی و گزاره‌های تاریخی و فرهنگی فیلم‌های کالغ و شاید وقتی دیگر بحث کرده‌ام ،در اینجا به فیلمنامۀ اشغالمی‌پردازم که مستقیم ًا اشغال ایران در جنگ جهانی دوم را به تصویر 8 می‌کشد.
را از محل کارش در یکی از ادارات می‌ربایند .عالیه، همسر فکرت که هنرپیشۀ تئاتر است ،در تالش برای یافتن او به جای‌جای دنیای جنگ‌زدۀ سال‌های ١٣٢٠تا ١٣٢٥شمسی سر می‌کشد و داستان را بدل به جایگاهی برای کشف دنیای گمشدۀ آن دوره و به پرسش گرفتن گفتمان‌های مسلط فرهنگی و سیاسی ایران می‌کند .پس آنچه این فیلمنامه را به اثری ویژه بدل می‌کند ،فقط داستان نیست ،بلکه شیوۀ روایت و بازی‌سازی آن در تک‌تک صحنه‌هاست که در مجموع بسیاری از آفات رفتاری ،فرهنگی و حکومتی ایران معاصر را به تصویر می‌کشد. بیضایی از ١٣٥٩یعنی سال نگارش تا ١٣٦١یعنی سال نخستین انتشار اشغال در سومین شمارۀ ُجنگ چراغ تالش فراوانی برای ساختن فیلمی بر اساس آن کرد و چنان که شهرام جعفری‌نژاد می‌گوید، نقش عالیه آشکارا با توجه به ابعاد بازیگری سوسن تسلیمی (زادۀ 1328ش )1949/نوشته شده است ،ولی گفتمان مسلط آن دوره چنین فیلمی را برنتابید و از جمله شرط‌های تصویب این بود که به جای زنی در جست‌وجوی شوهر ،شخصیت اصلی باید مردی باشد که به دنبال زنش می‌گردد 9.با این حال ،انتشارات روشنگران این اثر را در ١٣٦٨چاپ کرد و چاپ‌های بعدی همین انتشارات فیلمنامۀ بیضایی را به یکی از پرخواننده‌ترین آثار دو دهۀ اخیر بدل کرده است .در دو سه سال اخیر که خطر حملۀ نظامی امریکا برخی از دولتمردان ایرانی را به استفاده از راه‌های گوناگون برای برانگیختن احساسات ملی ترغیب کرده است، بعضی از دست‌اندرکاران دولتی سینمای ایران حرف هایی دربارۀ دعوت از بیضایی برای ساختن این فیلم زده‌اند ،اما هیچ‌یک از این گفته‌ها تا به حال به عمل نرسیده است .بیضایی فیلمنامه‌اش را با جمله‌های زیر آغاز می‌کند:
اشغال داستان فیلمنامۀ بیضایی بسیار ساده است .افراد ناشناسی که به ماموران حکومتی شبیه‌اند ،مردی با نام فکرت 8طالجوی” ،خانه ،خانواده و شهر“. 9شهرام جعفری‌نژاد ،بهرام بیضایی (تهران :نشر قصه.81 ،)1379 ،
132
بهرام بیضایی و جنگ جهانی دوم :روایت اشغال و دگردیسی مفهوم ملت
فشرده‌کردن رویدادهای سه چهار سال در سه چهار روز در این نوشته آگاهانه و عمدی است. تهران ،زمستان سال ١٣٢٠روی عناوین فیلم که با خط سفید روی زمینه‌ی سیاه خواهد بود صدای ایستگاه‌های رادیویی گوناگون همراه با پارازیت و صدای تغییر موج می‌آید .تکه‌های اخبار به زبان‌های روسی ،آلمانی ،ترکی ،انگلیسی ،فارسی ،ارمنی، فرانسوی ،عربی ،باز روسی ،باز آلمانی ،باز فارسی، با مطالب جسته گریخته درباره‌ی جبهه شرق ،نبرد استالینگراد ،تانک‌های شرمن ،خط محور ،اعالمیه‌ی آقای رئیس‌الوزرا ،جبهه‌ی آفریقا ،اوضاع لهستان، اطالعیه‌ی صحیّه‌ی عمومی در مورد شیوع حصبه و