ESTETYCZNE I SPOŁECZNE ZNACZENIE TEATRUi
I Istota sceny i ogólny zakres jej działania Wiek swój pokrzywdza zdaniem zardzewiałem Kto czczej rozrywki szuka w niej powodu; Silniej niżeli dusza mówi z ciałem, Rozmawia scena ze sercem narodu: Obie tam strony wspólna myśl kojarzy, Co jedna czuje – druga ma na twarzy. [J. N. Kamiński]
Przytoczyliśmy to zdanie jednego z twórców i najdzielniejszych pracowników sceny naszej nie dlatego, żebyśmy z góry uznać mieli takie podniosłe uczczenie teatru jako jednej z najdroższych ulubienic ducha narodowego, ale dlatego że potrąca ono istotnie o zasadniczą podstawę kwestii społecznego znaczenia tej instytucji artystycznej. Autor wypowiada je w imię zasad postępowych, widocznie mając na myśli owe czasy, w których słudzy sztuki dramatycznej byli uważani za istoty stojące na najniższych szczeblach drabiny hierarchii społecznej, za służalców bezmyślnej igraszki, strojących się w pstrokatą arlekińską sukienkę, albo ciemne szaty melancholii dla podrażnienia nerwów tłumu łakomego na niezwykłe wrażenia [sic!]. Rzeczywiście z tego stanowiska aktorzy nie mieliby wyższego znaczenia od handlarzy świecidełek, a teatr byłby tak użyteczny dla całego kraju jak fabryka sztucznych kwiatów dla kobiet. I dzisiaj jeszcze nierzadko pomiędzy starym pokoleniem zacofanych moralistów zaściankowych trafiają się podobne opinie, odsądzające scenę od wszelkiego podnioślejszego posłannictwa, uważające ją tylko za sferę sztucznych wrażeń i upojeń gorączkowych, za spichlerz moralnego opium, w którym nie ma przegrody dla zdrowego ziarna pożytku, za targowisko odurzającego zgorszenia, ustrojonego w powabną szatę kłamliwych pozorów piękna. Na przeciwległym biegunie tego pesymistycznego sądu stoi pogląd niektórych dzisiejszych filozofów idealno-realistycznychii, uważających dramat za najwyższy rodzaj poezji, sztukę aktorską niemal za koronę wszystkich sztuk pięknych, a nareszcie teatr za wielką instytucję pielęgnującą rozwój ideałów , której należy się miejsce obok kościoła i szkoły. Sąd ten, oparty na formalnej ocenie utworów artystycznych, wypłynął z porównania tylko technicznych środków, jakimi scena rozporządzać może dla urzeczywistnienia twórczych pomysłów. Środki te w istocie odznaczają się daleko większą różnorodnością aniżeli zasoby wszystkich innych gałęzi twórczości artystycznej. Z powodu takiego bogactwa materiału scena może przedstawiać pewien zakres objawów