72
THEORY ON DEMAND
in worden gegaan. Dit gebeurt door een boswandeling uit de Renaissance en één uit de Romantiek tegenover elkaar te plaatsen.
XVI. Het verlaten bos In 1550 beschrijft Giulio Camillo in L’Idea del Teatra de boswandeling van de Renaissance: Als wij ons in een uitgestrekt woud zouden bevinden en de gehele omvang ervan zouden wensen te zien, zouden wij vanuit onze positie er middenin hiertoe niet in staat zijn, want ons blikveld werd slechts tot een klein gedeelte beperkt door de bomen onmiddellijk om ons heen, die een blik in de verte verhinderen. Maar als er vlakbij het woud een helling zou zijn die naar een hoge heuvel leidde, dan zouden we door het woud te verlaten en de helling te bestijgen een groot gedeelte van de vorm van het woud beginnen te zien, en vanaf de top van de heuvel zouden we het geheel overzien. Het woud is onze lagere wereld; de helling dat zijn de hemelen, de heuvel is de bovenhemelse wereld. En om de dingen van de lagere wereld te begrijpen, is het noodzakelijk om op te stijgen naar hogere dingen, van waaruit we, naar beneden ziend, een zekerder kennis van de lagere dingen kunnen hebben.40 Vanuit het hogere standpunt ontvangen de dingen hun vaste plaats en maat, hun vaststaande vorm. Het overzicht biedt een ware voorstelling van Gods schepping, omdat het inzichtelijk maakt hoe de wereld der verschijnselen uit haar Schepper voortvloeide: het duidt de Orde der dingen aan. De wijsheid die oorzaak en geval niet verwart, is waar omdat ze de wereld spiegelt, nabootst. De menselijke kennis (het geheugen) is de spiegel van de wereld. Die kennis kreeg vorm in de kunst van de emblematiek (de zinnebeeldige voorstelling). Een embleem is een plaatje van een bijzonder geval dat een algemene betekenis krijgt toegewezen in een begeleidende tekst. Het plaatje toont één beeld, één ‘vaststaande vorm’. De tekst geeft het beeld (de betekenaar) zijn plaats in de orde der dingen door het een algemene betekenis te verlenen. Maar de relatie tussen betekenaar en betekenis staat niet vast, er bestaat geen gelijkwaardigheid tussen beeld en tekst, er schuilt in het geheel geen waarde in het combinatorische spel van tekst en beeld. Een serie emblemen kan zelfs een cirkel vormen van beelden en betekenissen, die alle even ‘waar’ en ‘spiegelend’ zijn, als voor ons gevoel willekeurig. Een voorbeeld. Nemen we het zinnebeeld van de adelaar, die doorboord is door een gevederde pijl. Boven deze illustratie staat een motto met als strekking, dat de mens zijn eigen ongeluk veroorzaakt. Het epigram onder de afbeelding legt uit wat de zin is van deze combinatie van beeld en motto: de adelaar is getroffen door een pijl, die voorzien is van zijn eigen veren. Hetzelfde plaatje kan als illustratie dienen van de wijsheid, dat ondank ’s werelds loon is (dan is de vogel dus het slachtoffer van onecht geworden). Maar het motto over de mens die zichzelf te gronde richt kan eveneens geïllustreerd 40 Kees Vollemans en Agnes Schreiner, Een golf van bloed: over Wagner en wagnerisme (Den Helder: Tasma en Hekking, 1981).