!
-13 16:04
11e jaargang nummer 2 februari 2013
IZ0213_omslag_buiten.indd 3
Special: Ventilatie > Frisse lucht, ramen dicht? > Tikt er een ‘vraaggestuurde’ tijdbom? > De ‘Meest Frisse School’ > De Brabantwoning als rolmodel
8-2-2013 11:03:49
Orcon. De allerstilste. Bel voor het bewijs naar 0318-544700 of mail naar verkoop@orcon.nl
orcon.nl Een nieuwe kijk op ventilatie.
orc13054-Advertentie_v2.indd 1 IZ0213_omslag_binnen_02_51.indd 2
11-02-13 11:38 11-2-2013 12:11:34
Thuis in de zorg Zorg is een groeiend aandachtsgebied. Zo worden we niet alleen steeds ouder, maar neemt bijvoorbeeld ook de druk toe om zorg zolang mogelijk in de thuissituatie te verlenen (levensloopbestendig wonen). De vraag naar zorg zal voortdurend aan veranderingen onderhevig zijn. Dat vraagt om specialistische kennis en producten voor zowel zorginstellingen als woningaanpassingen. Technische Unie voorziet hierin met een overzichtelijk assortiment zorgproducten en met eigen zorgspecialisten die u graag van dienst zijn. Technische Unie. Daar heb je meer aan.
www.technischeunie.com
advTuZorg.indd 1 IZ0213_03.indd 3
18-08-11 15:22 6-2-2013 12:50:06
DUCO at WORK
HĂŠt antwoord voor gezonde en energiezuinige kantoren
DucoTronic System Wired Natuurlijke dagventilatie vormt de basis voor dit totaalconcept voor een gezonde werkomgeving. Het DucoTronic System Wired zorgt dankzij de elektronisch gestuurde toevoerroosters op basis van CO2-meting voor het perfecte binnenklimaat. Duco’s buitenzonwering gaat de opwarming van het kantoorgebouw tegen. De
www.duco-installateur.nl
HOME OF OXYGEN
intensieve nachtventilatie zorgt in de warme zomermaanden voor de nodige koeling.
info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44
IZ0213_04.indd 4 20111220_Installateurszaken.indd 22
6-2-2013 12:52:04 29/01/13 08:26
DYKA introduceert DYKA AIR, een ventilatiekanalensysteem met revolutionaire aerodynamische eigen-
IZ TECHNIEK
schappen; zonder randen en mét vloeiende, ronde vormen. Het resultaat: minder luchtweerstand, en
Vraaggestuurd de weg kwijt?
daardoor energiezuinig, schoon en stil.
Brandbrief
14
DYKA AIR heeft als enige ventilatiekanalensysteem het DUBOkeur®. Hiervoor komt uitsluitend
Niet altijd ‘frisse lucht’ door open ramen
het meest milieuvriendelijke product binnen een
Ultrafijnstof sluipend gevaar
16
bepaalde toepassing in aanmerking. DYKA AIR werd beoordeeld op 17 verschillende (milieu)aspecten,
Vernieuwend ventileren
variërend van de bijdrage aan het broeikaseffect tot
Met centrale luchttoevoer
19
hergebruik of verwerking van het restmateriaal.
Veldhuizerschool Ede
20
Fris en energiezuinig
Focus op ventilatiekanalen
22
Vormenvrijheid met kunststof
Innovatief ventilatietoestel
25
Zelfdenkende unit met wtw
De Brabantwoning als rolmodel
26
Energieneutraal en betaalbaar
En verder
11e jaargang nummer 2 februari 2013
Special: Ventilatie > Frisse lucht, ramen dicht? > Tikt er een ‘vraaggestuurde’ tijdbom? > De ‘Meest Frisse School’ > De Brabantwoning als rolmodel
COLOFON InstallateursZaken (ISSN:1872_6607) Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én (commerciële) bedrijfsvoering Oplage: 8.000 exemplaren Aandachtsgebieden: gas, water, verwarming, luchtbehandeling, koeling, sanitair, dakbedekking, energie en milieu Een uitgave van: Merlijn Plus BV, Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen T: (0182) 63 17 17, F: (0182) 61 78 15 E: info@merlijnplus.nl I: www.merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur), Ruthger te Marvelde, Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl Vaste medewerking: Ton Meijer (cartoon), Publivent, Elly Verburg (OTIB), Uneto-VNI, Kiwa, Joost van Hoof (HU), ISSO, Frank Thoonen en Uw Duurzame Woning Advertentie-exploitatie: Ruud Struijk T: 0182 63 17 17 E: r.struijk@merlijnplus.nl Uitgever: Frank Stouthart Secretariaat: info@merlijnplus.nl Abonnementen: Benelux € 19,50. Buitenland € 58,50. Losse nummers € 5,-. Prijzen per jaar en incl. BTW. Abonnementen lopen automatisch door tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk bij de uitgever wordt opgezegd E: abonnementen@merlijnplus.nl Vormgeving: Yolanda van der Neut Basis vormgeving: DUO-ontwerp, Utrecht Druk: Ten Brink, Meppel © Merlijn Plus BV, 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.
7 9 13 36 39 41 43
Van de redactie In de pijplijn, incl. AGENDA en IZAP Column Publivent ISH: een trendloze editie? Raamrooster met verwarming Aardpijp bewijst zich Af fabriek
IZ SANITAIR En verder Druppels Column Kiwa
29 29
IZ ZAKELIJK Bom onder economisch bestel
30
Opvolging in familiebedrijven
“Over tien jaar is duurzaamheid vanzelfsprekend”
32
Bevlogen ondernemer kijkt vooruit
En verder 35 47 48
Column OTIB Column Frank Thoonen Stekelige vragen
februari 2013
IZ0213_inhoud.indd 3
3
6-2-2013 16:04:17
Ne f it houdt Nede rland war m
NEFIT TRENDLINE
DE
NIEUWE TREND IN COMPACTE KWALITEITSKETELS
Ontdek de voordelen Compacte High Speed warmtewisselaar: verrassend veel vermogen Low Energy pomp met A+ label: bespaart tot wel â‚Ź 800,- aan energie Handige service-indicator: bespaart u tijd Kijk voor andere voordelen op nefit.nl/professioneel. Of vraag uw groothandel.
47200463 adv TrendLine A4.indd 1 IZ0213_06.indd 6
22-10-12 12:39 6-2-2013 16:09:09
van de redactie
Tijdbom We hebben allemaal verse lucht nodig. Maar hoe die de woning zou moeten binnenkomen, daarover lopen de meningen uiteen. Zo meldde zich onlangs een bouwfysicus bij de redactie, met de mededeling dat hij zich ernstige zorgen maakte over het vraaggestuurd ventileren. Deze vorm van ventileren, waarbij buitenlucht door raamroosters binnenkomt en binnenlucht centraal wordt afgezogen, wint snel aan populariteit. Maar door een combinatie van ‘potdicht’ bouwen, slecht functionerende of continu gesloten roosters en op verkeerde plaatsen gemonteerde CO2sensoren, zou de luchtkwaliteit in veel woningen ernstig gevaar lopen. Volgens de bouwfysicus laat de ventilatiebranche de oren teveel hangen naar de opdrachtgever en zijn bewoners de dupe. Hij spreekt zelfs van een ‘vraaggestuurde tijdbom’. Het kan ook anders. Voor een project in Sint-Oedenrode ontwierp architect Renz Pijnenborgh woningen
volgens het ‘Brabantwoning-concept’. Het bijzondere van dit concept is dat de woningen energieneutraal én betaalbaar zijn. Problemen met de ventilatie zullen zich hier niet snel voordoen. Pijnenborgh heeft een ventilatiekoof toegepast. De lucht komt binnen via een spleet langs het plafond, waardoor de kans op tocht minimaal is. De binnenlucht wordt afgezogen door een ventilatiewarmtepomp. Er is ook nog een tuimelraam, bovenaan de trap. Het raam gaat met een deltaT regeling open in koele zomernachten. En zie: in deze sociale huurwoningen ligt het verbruik voor ruimteverwarming per vierkante meter per jaar beneden de norm voor passiefhuizen. Niet overal in het land kun je ‘verse’ buitenlucht vrijelijk toegang geven tot plekken waar mensen verblijven of werken. Dat heeft onderzoek uitgewezen, dat TNO verrichte in een
Maar goed dat het rooster dicht is…
Is ‘t weleens open geweest, dan?
kinderdagverblijf in Delft. De omgevingslucht bleek veel fijnstof te bevatten. Door het toepassen van een innovatieve filterconstructie met lage weerstand is het probleem bedwongen. Vanwege het
geringe energiegebruik kunnen energiezuinige en stille ventilatoren worden toegepast. En het lage geluidsniveau maakt het mogelijk buitenlucht decentraal, per ruimte, aan te voeren •
Alle standaard producten en losse onderdelen eenvoudig te bestellen via onze webshop! www.thermoair.com Uw totaalleverancier in luchtbehandeling
februari 2013
IZ0213_vanderedactie.indd 7
7
6-2-2013 16:12:06
TERUGSTROOMBEVEILIGING TBE-EA EASY SERVICE dE VOORdELEN ÉÉn proDuCT Voor DE VoorgESChrEVEn ComBinATiE VAn kEErklEp En AfSluiTEr VErVAngBArE kunSTSTof kEErklEp
De terugstroombeveiligingseenheid TBE-EA “Easy Service” is een compacte terugstroombeveiliging met een controleerbare EA keerklep en een geïntegreerde kogelafsluiter, die het drinkwaternet beschermt tegen het terugstromen van verontreinigd water tot en met vloeistofklasse 2.
TOEpASSINGSVOORBEELdEN BrAnDSlAnghASpElS CV-inSTAllATiES (≤ 45 kW/huiShouDElijk) WATErlEiDingCoolErS
EEnVouDigE ConTrolE VAn kEErklEp
koffiEAuTomATEn DrAnk- En SoEpAuTomATEn
kogEl mET AnTi-kAlk CoATing Vrij VAn DoDE ruimTES
SToomoVEnS
BETrouWBAAr En SErViCEVriEnDElijk
ijSmAChinES
gESChikT Voor pErSTEChniEkEn BlijVEnD SoEpElE BEDiEning korTE inBouWmATEn
VOLdOE dUCT MET ééN pRO EN! AAN ALLE EIS
Uitvoering: 28.0326
Ontmoet onze nieuwe crew op ISH Frankfurt Check-in op de Ventilair stand in Hal 11.1 D11
Ventilair Group NL | Kerver 16 5521 DB Eersel | nl@ventilairgroup.com | www.ventilairgroup.com
Advertentie_IZ_feb2013.indd 1
IZ0213_08.indd 8
1-2-2013 14:09:30
6-2-2013 16:25:05
Flits !
in de pijplijn
AGENDA
van het Meer Met Minder convenant •
6 maart Gebruikerstraining Thermografie Bleskensgraaf www.have-digitap.nl
Specialist voorgeïsoleerde leidingen onderscheiden
7 maart Cursus ‘Nieuwe Aanbestedingswet’ Utrecht www.berghauserpontacademy.nl 13 maart Opleiding ‘Project Control’ voor (toekomstige) projectleiders Utrecht www.omgevingindepraktijk. nl/bouwregels/agenda 20 maart Gebruikerstraining NEN3140 Installatietesters Bleskensgraaf www.have-digitap.nl
Toename afzet isolatiematerialen In de periode 2010-2011 was er sprake van een dui delijke toename van het isoleren van bestaande woningen en andere gebouwen. Het gebruik van minerale wollen, synthetische isolatiematerialen en spouwmuurisolatie is met 25% toegenomen. In de bestaande bouw is een toenemende vraag naar synthetische isolatiematerialen zoals isolatieparels te zien. Deze cijfers zijn afkomstig uit het rapport ‘Energiebesparingsmonitor 2010 – 2011’, een publicatie van Agentschap NL. Woningisolatie levert een belangrijke bijdrage aan de energie besparingsdoelstelling
Thermaflex Insulation Asia heeft de Business Award voor beste MKB-bedrijf gewonnen. De Award is een initiatief van de Nederlands Thaise Kamer van Koophandel. Het winnen van deze Award toont aan dat de activiteiten van Thermaflex, ook internationaal, van betekenis zijn en bijdragen aan de groei van Thermaflex. De Business Award van de NTTC (Netherlands Thai Chamber of Commerce) en Beluthai (Belgisch Luxemburgse / Thaise Kamer van Koophandel) wordt jaarlijks toegekend aan bedrijven die grote zakelijke successen hebben laten zien en/of veel hebben betekend voor de handelsbetrekkingen tussen Nederland/België en Thailand. Het thema van dit jaar was ‘over grenzen heen’ •
Serviceorganisatie uitgebreid Western Airconditioning te Hoevelaken heeft haar serviceorganisatie verder uitgebreid. De flinke groei in 2012 heeft er toe geleid dat er zowel op kantoor als in het veld medewerkers zijn aangenomen. De binnenklimaatspecialist ziet de toekomst met vertrouwen tegemoet, mede door de komende uitfasering van R22 installaties (31-12-2014), de groeiende vraag naar technische dienstverlening, en vanwege de diverse ‘retrofit’ mogelijkheden, zoals energiebesparende updates van apparatuur •
www.installatienet.nl
lees meer op
Eerst even IZappen... VISIE Vraaggestuurd de weg kwijt? “Is de ventilatiebranche de weg kwijt? In de jacht naar maximale EPC score en EPA score zijn mazen in de regelgeving ontstaan, waar in de bouwbranche dankbaar gebruik van wordt gemaakt, om makkelijk te scoren bij de opdrachtgevers. Maar men bewijst zichzelf hier geen dienst mee. Nog steeds niet bijgekomen van het gedoe rondom Vathorst, loopt de ventilatiebranche met open ogen richting het volgende debacle. Waar wringt de schoen?” Leest u het relaas van een bezorgde bouwfysicus, die waarschuwt voor een ‘vraaggestuurde tijdbom’. P 14 PRAKTIJK Niet altijd ‘frisse lucht’ door open ramen In de Frisse Scholen-problematiek speelt fijnstof nauwelijks een rol. Dat lijkt niet terecht. Microscopisch kleine stofdeeltjes, bijvoorbeeld uit de uitlaatgassen van dieselauto’s, kunnen bij inademing de gezondheid schaden. Onderzoekers wijzen erop dat ramen openzetten voor ‘frisse lucht’ niet altijd ver-
standig is. Door toevoerlucht eerst te filteren kunnen de risico’s sterk worden verminderd. P 16 PROJECT De Brabantwoning als rolmodel In Sint-Oedenrode zijn 27 woningen gebouwd die ontworpen zijn volgens het ‘Brabantwoning-concept’. Het bijzondere van dit concept is dat de woningen energieneutraal én betaalbaar zijn. Ook mensen met een smallere beurs kunnen daardoor comfortabel en gezond wonen in het Brabantse, terwijl ze en passant hun steentje bijdragen aan het realiseren van een beter milieu. P 26 OVERDRACHT Bom onder economisch bestel De Nederlandse installatiesector bestaat grotendeels uit familiebedrijven. Binnenkort wil een fors aantal directeur-eigenaren, de babyboomers, met pensioen. Maar wie volgt hen op? Er is over het algemeen nauwelijks animo onder jongeren om bij pa in het bedrijf te stappen. Dat blijkt uit een onderzoek van Ernst & Young, getiteld ‘Coming Home or Breaking Free’. P 30
februari 2013
IZ0213_IZAP_agenda_idp.indd 3
93
6-2-2013 16:24:44
Flits !
in de pijplijn
Nieuwe corporate website Plieger De nieuwe corporate website www.plieger.nl is live. De site heeft een frisse uitstraling en de informatiestructuur is duidelijk en toegankelijk. U vindt hier informatie over het bedrijf Plieger, haar vestigingen en wat Plieger zowel op de zakelijke als de particuliere markt voor u kan betekenen. Daarnaast wordt op de nieuwe Plieger site veel
aandacht gegeven aan de Plieger merkproducten. Deze zijn ingedeeld in duidelijke hoofd- en subgroepen en bijna allemaal voorzien van afbeeldingen en kenmerken. De informatie wordt wekelijks geactualiseerd. Voor alle A-merkproducten die Plieger levert zijn doorlinks gemaakt naar de betreffende leveranciers. Ook het maken van een afspraak of het verzoek om contact op te nemen is
Nieuwe bestuursleden bij Uneto-VNI In het algemeen bestuur van Uneto-VNI zijn drie nieuwe leden benoemd. Het zijn Claudia Reiner (directeur Installatiebedrijf Caris en Reiner), Martijn Dekker (directeur Digit Elektrotechniek) en Marco Feijen (Divisiedirecteur Building Systems bij SPIE Nederland). Claudia Reiner (42) neemt plaats in het algemeen bestuur namens de Groep Klein, Martijn Dekker (35) en Marco Feijen (42) doen dat namens respectievelijk de beleidsadviescommissie Economische Zaken en de beleidsadviescommissie Onderwijs. De nieuwe bestuursleden nemen de plaats in van Paul Tersmette, Bert de Vries en Adrie Stuij •
Claudia Reiner
Marco Feijen
Martijn Dekker
vanaf nu eenvoudig en snel via de site te regelen •
Nieuwe directeur Wolter & Dros Wolter & Dros maakt bekend dat ir. Joseph (J.M.) Kuling per 1 februari 2013 is benoemd tot statutair directeur van Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. Joseph Kuling en directievoorzitter Roger (J.M.H.R.) Knubben vormen samen de statutaire directie van Wolter & Dros en hebben te kennen gegeven te zullen opereren vanuit een collegiaal bestuur. Joseph Kuling was hiervoor werkzaam als statutair directeur van TBI-bedrijf HVL B.V. en is als zodanig goed bekend met TBI, Wolter & Dros en toekomstige ambities en gewenste ontwikkelingen •
VSH en Comap samen VSH en Comap slaan de handen ineen en staan opereren nu onder de naam VSH op de Nederlandse markt. Deze samenwerking moet resulteren in een groter geïntegreerd assortiment, meer slagvaardigheid, service en kennis. De sales teams van VSH en Comap zullen onder
de leiding van VSH opereren. In België-Luxemburg zal een identieke wijziging plaatsvinden. Daar zal het gezamenlijke sales team van Comap en VSH onder de bevoegdheid van Comap gaan vallen. VSH is aanbieder van water-, verwarmings- en gassystemen. VSH is al geruime tijd systeemaanbieder. Door het Comap assortiment aan het VSH assortiment toe te voegen is een grote systeemaanbieder op het gebied van verwarming, water en gas ontstaan. De producten worden toegepast in de woning-, utiliteits-, industrieen scheepsbouw, voor zowel renovatie als nieuwbouw. Ook complete sprinkler- en brandbeveiligingssystemen behoren tot het gamma. VSH en Comap willen een meerwaarde betekenen voor de installateurs en adviesbureaus, door totaalconcepten en kennis aan te bieden. Door de samenvoeging aan de verkoopkant wordt het
Verwen uw klant met de Remeha Calenta De Remeha Calenta is dé cv-ketel voor de comfortliefhebber.
Remeha Calenta CW4, CW5, CW6
Een krachtige ketel met een korte opwarmtijd. Daardoor is het
n
snel aangenaam warm in huis. De Calenta levert ook extreem snel warm water in royale hoeveelheden. Ondanks zijn grote vermogen is de Calenta een van de zuinigste ketels op de markt.
n n n n n
Snel warmwater in royale hoeveelheden Gelijktijdig warm water tappen Hoog rendement, laag verbruik Energiezuinige, modulerende A-klasse pomp Onderhoudsarm en servicevriendelijk Meer regeltechnische mogelijkheden
Meer Meer weten? weten? Scan Scan de de QR-code QR-code met met uw uw smartphone smartphone of of ga ga naar naar nl.remeha.com/CalentaComfort nl.remeha.com/CalentaComfort
IZ0213_idp_remeha.indd 10
8-2-2013 11:06:22
lees meer op
verkoopteam in Nederland verdubbeld. Dit maakt het mogelijk om de regio’s van de accountmanagers te verkleinen •
Recyclen lampen Bij bouw, renovatie en sloop komen veel afgedankte tl-buizen, spaarlampen en armaturen vrij. Vaak komen deze lampen bij het gewone bedrijfsafval terecht waardoor ze niet gerecycled kunnen worden. Om weggooien tegen te gaan, informeert Wecycle over de mogelijkheden voor verantwoorde afvoer en recycling van lampen. Om afgedankte verlichting optimaal te kunnen recyclen, moeten de tl-buizen, spaarlampen en armaturen ingeleverd worden. Dan kan energiezuinige verlichting voor meer dan 90% gerecycled worden. Door recycling blijven grondstoffen behouden en komen schadelijke stoffen niet in het milieu terecht. Uit de laatste cijfers blijkt dat ruim 80% van alle in te zamelen lampen en armaturen uit het professionele circuit komt. Maar Wecycle ziet daarvan slechts 35% terug bij de inzameling.
In totaal komt er jaarlijks 3,6 miljoen kilo energiezuinige verlichting vrij •
Fellow Symposium Het bestuur van de Faculteit Bouwkunde nodigt u uit tot het bijwonen van het Fellow Symposium Building Physics and Services op woensdag 20 maart 2013. De lezingen beginnen om 13.30 uur in de Blauwe Zaal van het Auditorium. De titel van het symposium luidt: ‘Ombouw van de bestaande gebouwen. Hoe doen we dat? Fellows: de innovatieve brug tussen onderwijs en praktijk’. Een aantal recent afgestudeerden zal vertellen over hun ervaringen en toegevoegde waarde voor praktijk. Daarnaast zullen enkele gastsprekers vanuit hun perspectief kijken naar de rol en betekenis van ontwikkelingen in de gebouwde omgeving vanuit de thema’s brandveiligheid, comfort en economisch verantwoorde duurzaamheid. Het symposium wordt georganiseerd naar aanleiding van de benoeming van Harry Bruggema, Ruud van Herpen en Wim Maassen tot Fellow
www.installatienet.nl
Energieopslag en energiedaken BodemenergieNL zal op donderdag 18 april 2013 een themabijeenkomst organiseren rond Energieopslag en energiedaken. Er wordt aandacht besteed aan hoe energiedaken kunnen bijdragen aan het optimaal functioneren van bodemenergiesystemen. De middag zal starten om 12.30 uur met een inlooplunch en het officiële programma zal om 13.30 uur aanvangen. De locatie is het Van der Valk hotel te Vianen. U kunt zich via de website inschrijven voor deze dag: www.BodemenergieNL.nl.
bij de unit Building Physics and Services van de faculteit Bouwkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). Harry Bruggema (1956) is afgestudeerd als civiel en bouwkundig ingenieur aan de HTS Groningen en sinds 1979 actief op het gebied van bouwfysica en klimaattechniek bij adviesburo Peutz BV. Hij heeft talloze laboratoriumonderzoeken gedaan naar de werking van klimaatsystemen, alsmede veel projectonderzoek op locatie. Ruud van Herpen (1962) is afgestudeerd als civiel ingenieur aan de TU Delft en ruim tien jaar werkzaam bij Nieman Raadgevende Ingenieurs BV. Hij is vanuit de bouwfysica naar het vakgebied brandveilig-
heid en fire safety engineering opgeschoven. Inmiddels heeft hij circa twintig jaar ervaring als adviseur in FSE. Wim Maassen (1969) is afgestudeerd als natuurkundig ingenieur aan de TU/e en sinds 1996 werkzaam in de gebouwde omgeving als adviseur en onderzoeker. Sinds 2005 is hij werkzaam bij Royal HaskoningDHV, met als specialisatie duurzaamheid en life cycle performance. Na afloop van het symposium is er gelegenheid de Fellows in de Senaatzaal te feliciteren met hun benoeming. U wordt verzocht zich vooraf aan te melden bij het secretariaat van de unit BPS, e.mail: Secretariaat.bps@tue.nl •
Calenta Comfort aCtie Bij aanschaf en installatie van een Remeha Calenta een
waardeCheque van
€ 100,voor uw klant!
Actieperiode: van 14 januari t/m 30 april 2013
IZ0213_idp_remeha.indd 11
8-2-2013 11:06:27
Voelt u nattigheid?
Optimaal binnenklimaat voor de woning • MultiVent Basis dakdoorvoer
Dé oplossing voor vochtproblemen in bestaande woningen.
• MultiVent Hybride dakdoorvoer Natuurlijk als het kan, mechanisch als het moet!
• MultiVent Zolderventilatie
De zelfregelende ventilatiecombinatie voor ruimtes onder een hellend dak.
www.ubbink.nl
Ubbink, uw specialist in ventilatie IZ0213_12.indd 6
6-2-2013 16:28:04
COLUMN Nuchter blijven KLIMAATSYSTEEM
WAND-/PLAFOND MODULE
Voordelen: • Tijdwinst bij montage: module is al voorzien van de leidingen • Verwarmingslichaam, koelsysteem en afbouwplaat in één • Behaaglijkheid door 100% stralingswarmte • Luxe uitstraling, duurzaam in gebruik • Gezond binnenklimaat door minimale luchtverplaatsing • 100% diffusiedichte leidingen • Vele afwerkingen mogelijk: onder andere betegelen, behangen, schilderen • Aan te sluiten op bestaande cv • Maatwerk mogelijk
de lijkheid met g aa h be n e ule Gemak n PlafondMod e d an W m war NIEUWE Uni
Afgelopen week hoorde ik op het nieuws dat er dit jaar door RIVM een grootschalig onderzoek zal plaatsvinden in 3000 woningen naar de Radon- en Thoronconcentratie. Ik werd enigszins verrast door dit bericht, omdat in mijn beleving onderzoek naar Radon in woningen een gepasseerd station is. Ook in het verleden heeft men meermaals onderzoeken uitgevoerd en was steevast de conclusie: in Nederland is er geen verontrustend hoge Radonconcentratie in woningen aanwezig. Toch was mijn interesse gewekt om de aanleiding van een nieuw grootschalig onderzoek te achterhalen. Na wat rondspeuren op internet kwam ik op de website van het RIVM, waar de stand van zaken wordt gepresenteerd. In de laatste rapportages is geconcludeerd dat de onderzoeken naar Radon in het verleden gebaseerd zijn op onnauwkeurige meetmethoden en dat een groot deel van de gemeten Radonconcentratie eigenlijk ook Thoron (voor de liefhebber: een isotoop met een aanzienlijk hogere halveringstijd, die dus veel sneller vervalt) is geweest. Dus eigenlijk moet geconcludeerd worden dat al die onderzoeksresultaten uit het verleden met een enige scepsis beschouwd moeten worden. En waarom nu dit verhaal in een column over ventilatie? Ik zal het u vertellen; de gemeten concentratie van een verontreiniging in de binnenlucht hangt samen met de ventilatie van de ruimte. In het verleden zijn er - met het argument van gezondheidsrisico’s vanwege vermeende te hoge concentraties Radon - door diverse personen voorstellen gedaan om de ventilatie-eisen sterk te verhogen. Gelukkig heeft dat onzalige idee het nooit gehaald. Maar ook nu wordt er direct op verschillende plaatsen toch al weer gesuggereerd dat er sprake is van een gezondheidsprobleem met honderden doden per jaar tot gevolg. En uiteraard zal binnenkort wel weer iemand de link leggen naar de noodzaak tot hogere ventilatie-eisen. Maar laten we toch vooral nuchter blijven. Wat mij betreft is het van veel groter belang dat we met elkaar kwaliteitssystemen maken. Die ‘gewoon’ voldoen aan de geldende eisen. Daar is nog veel winst te behalen. En maakt u zich geen zorgen. In Nederlandse woningen met een goed werkend ventilatiesysteem, is nog nooit een relevant Radonprobleem aangetoond. Laten we onze energie dus vooral in de juiste prioriteiten steken. Ad van der Aa Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs
Nijverheidsweg 3 | 7251 JV VORDEN Tel: +31 (0) 575-555777 | Fax: +31 (0) 575-551128 E-mail: info@uniwarm.nl
www.uniwarm.nl
23022011_Advertenties Vloer_Toilet_Wand Plafond Uniwarm.indd 3
IZ0213_column_publivent.indd 13
18-05-11 12:23
februari 2013
13
6-2-2013 16:34:10
BRANDBRIEF
Visie
Vraaggestuurd de weg k “Is de ventilatiebranche de weg kwijt?”, zo vraagt de auteur van het artikel op deze pagina’s zich hardop af. “In de jacht naar maximale EPC score en EPA score zijn mazen in de regelgeving ontstaan, waar in de bouwbranche dankbaar gebruik van wordt gemaakt, om makkelijk te scoren bij de opdrachtgevers. Maar men bewijst zichzelf hier geen dienst mee. Nog steeds niet bijgekomen van het gedoe rondom 96 renovatieappartementen in het westen van
Vathorst, loopt de ventilatiebranche met open ogen richting het
het land; onacceptabele tochtklachten. Kosten voor herstel > 150.000 euro.
volgende debacle. Waar wringt de schoen?” Leest u het relaas van een bezorgde bouwfysicus, die waarschuwt voor een ‘vraaggestuurde tijdbom’. Zo´n jaar of 12 geleden is de term ‘vraaggestuurd ventileren’ ontstaan. Dat was de naam voor een ventilatiesysteem waarbij de luchttoevoer én de luchtafvoer werd geregeld. Een dergelijk systeem meet de luchtkwaliteit in elk vertrek. Deze meting wordt vervolgens omgezet in een bepaald afzuigdebiet van de MV box én een bepaalde stand van het toevoerrooster. De vraag naar dit type systeem kwam voort uit het inzicht dat het regelen van alleen het afvoerdebiet niet in voldoende mate leidt tot een goede luchtkwaliteit op (verblijfs)ruimteniveau. Ofwel: een systeem met alleen een geregelde afzuigbox geeft geen goede binnenluchtkwaliteit. Helaas is nu een situatie ontstaan dat ‘vraaggestuurd’ zichzelf links en rechts heeft ingehaald.
Grenzen van de regelgeving In Nederland worden bijna per definitie de grenzen van de regelgeving opgezocht. De markt denkt dat de wetgever de bevolking wel zal behoeden voor ongewenste uitwassen. Niets is echter minder waar als het gaat over 14
luchtkwaliteit in onze nieuwbouw- en renovatiewoningen. Denken dat elk toegestaan ventilatiesysteem minimaal beantwoordt aan de ondergrens van de eisen uit het Bouwbesluit klopt niet met de praktijk. Met mooie benamingen van ventilatiesystemen wordt onterecht de suggestie gewekt dat de luchtkwaliteit toeneemt met een bepaald systeem.
Steeds luchtdichter De symptomen zijn al een paar jaar zichtbaar, maar een ziekte met een chronisch karakter is lastig te diagnosticeren. In gestaag tempo worden huizen in Nederland steeds luchtdichter gebouwd, dan wel gerenoveerd. Tegelijkertijd neemt de isolatiewaarde toe. Op het eerste gezicht plezierig, want de energierekening daalt. Een fijn lage EPC score of een lekker hoog EPA label! De afhankelijkheid van een goed functionerend ventilatiesysteem neemt daardoor echter fors toe. Zolang woningen slecht geïsoleerd en redelijk ‘lek’ zijn, worden zwaktes in ventilatiesystemen nog gemaskeerd, want er komt voldoende lucht binnen door naden en
kieren. Maar als woningen luchtdicht worden, komen manco’s genadeloos aan het licht.
Roosters gesloten Waar in slecht geïsoleerde woningen nog radiatoren in bedrijf waren om de boel warm te houden, zijn de radiatoren in goed (na)geïsoleerde woningen meer uit dan aan. En als ze aan zijn, dan hooguit lauw. Het gevolg is dat er geen warme opstijgende luchtstroom meer aanwezig is bij de gevel, wat trouwens ook geldt voor vloerverwarming. Het aanwezige raamrooster zal daardoor gesloten worden door de bewoner, want de binnenkomende koude ventilatielucht wordt nu niet meer opgevangen door warme opstijgende lucht. En niemand wil in de tocht zitten! Toch? Met een gesloten raamrooster is nu ook elke vorm van luchttoevoer zo goed als onmogelijk gemaakt, want (ontbrekende) naden en kieren kunnen gebrek aan ventilatielucht niet compenseren.
Tikkende tijdbom Wat doet de ventilatiebranche aan deze tikkende tijdbom? Niets. Sterker, het probleem wordt verergerd. Roosterfabrikanten hebben een rooster bedacht dat té veel lucht voorkomt (de
februari 2013
IZ0213_TA_vraaggestuurd.indd 14
6-2-2013 16:56:52
g kwijt? zogenoemde zelfregelende roosters). Het schept een verwachting die niet nagekomen wordt. Door de gevoeligheid van het bewegende klepje werkt dit in de praktijk na gemiddeld een jaar niet meer. En de bewoner of huiseigenaar maar denken dat de ventilatie in orde is! En wat te denken van de lijzijde van de woning? Zou daar nog lucht binnenkomen bij een windkracht van 3 of meer?
Normaliter vermelden we bronnen bij een artikel, zeker als een tekst opiniërend is. Op verzoek van de auteur hebben we daar nu vanaf gezien. We zijn aan zijn wens tegemoet gekomen, omdat het thema - gezond ventileren - van groot belang is. Immers, iedereen is gebaat bij een zo gezond mogelijke leefomgeving. En als het waar is dat de branche een verkeerde weg inslaat, gaat het verhaal vele van onze lezers ook beroepshalve aan. Bent u het eens met de visie van de auteur? Of vindt u dat hij de plank misslaat? Laat maar van u horen. We reserveren graag ruimte in ons blad en/of onze website (installatienet.nl) voor reacties.
Lekker goedkoop Geld is de belangrijkste oorzaak van de toenemende ellende. En de roosterfabrikanten maken hier handig gebruik van door de aandacht te verleggen naar de zogenaamde energiezuinigheid van een nieuw fenomeen: ‘vraaggestuurd ventileren’. Alles draait om het zo goedkoop mogelijk bouwen of renoveren. En zowel de opdrachtgevers als de roosterfabrikanten zijn gebaat bij lekker goedkoop. Na ons de zondvloed! Vraaggestuurd ventileren houdt in dat de capaciteit van de afzuigventilator wordt bepaald door een CO2-sensor of een timer. De wetgever is (tijdelijk) vergeten hierbij aanvullende eisen te stellen. Dus: wanneer moet worden afgezogen? En kan een CO2 sensor in de woonkamer bepalen of er in de slaapkamer moet worden afgezogen? In de praktijk kan dus een timertje worden ingebouwd zonder enig nut.
Bewoner de dupe De bewoner is de dupe. In rap tempo worden tijdbommen neergelegd waar op korte termijn (financieel gezien) alleen de opdrachtgever en de betreffende fabrikant baat bij hebben. Goedkoop op de EPC of het EPA label uitkomen is het toverwoord. Iedereen blij, zou je denken. Maar de ventilatiebranche, inclusief de flankerende instanties, haalt een Paard van Troje binnen. Een branche die nog steeds zijn wonden
Theorie: roosters open
Praktijk: roosters dicht
likt sinds het Vathorst debacle, staat op het punt het laatste restje vertrouwen van de burgers te verliezen, omdat niet wordt ingegrepen in de huidige situatie, waar ongebreideld (vraaggestuurde) ventilatiesystemen type C worden toegepast. Niet omdat deze goed zijn, integendeel, maar omdat het zo lekker goedkoop is, en de opdrachtgever kickt op lage kosten. Maar de bewoner wordt opgescheept met een slecht geventileerde woning.
tegen zichzelf in bescherming worden genomen. Volstrekt onverantwoordelijke EPC scores en Energie Index scores van vraaggestuurde ventilatiesystemen C (lees: afzuigbox met sensor, c.q. timer) moeten gecorrigeerd worden. In eerste instantie in het belang van de gezondheid van de bewoner en in de tweede plaats om de geloofwaardigheid van de ventilatiebranche niet verder om zeep te helpen.
Kritisch kijken Afhankelijk De tijd is echt voorbij dat het niet uitmaakte of, en welk ventilatiesysteem werd toegepast. Het waaide toch wel door de woning heen. Maar tegenwoordig zijn huizen potdicht gebouwd en zijn bewoners bijna 100 procent afhankelijk van hun ventilatiesysteem. En dan moet de branche (opdrachtgevers, aannemers, adviesbureaus, installateurs, architecten) niet acteren als een adolescent (‘Ik was een kind en wist niet beter….’), maar z´n verantwoordelijkheid nemen. De branche moet klaarblijkelijk
Het is toch niet voor niets dat in kantoren, zorgcomplexen en scholen het toepassen van raamroosters al een paar jaar niet meer gebruikelijk is? We moeten ook voor woningen niet langer alleen maar kijken naar ventilatiesystemen die ogenschijnlijk energie besparen, maar ook naar de werkelijke problemen waarmee de bewoner wordt opgezadeld, en kritisch kijken of anno 2013 raamroosters nog wel toegepast kunnen worden in bijvoorbeeld de warme verblijfsruimtes in woningen, of in gestapelde bouw • februari 2013
IZ0213_TA_vraaggestuurd.indd 15
15
6-2-2013 16:57:01
Praktijk
ULTRAFIJNSTOF SLUIPEND GEVAAR
Niet altijd ‘frisse lucht’ d In de Frisse Scholen-problematiek speelt fijnstof nauwelijks een rol. Dat lijkt niet terecht. Microscopisch kleine stofdeeltjes, bijvoorbeeld uit de uitlaatgassen van dieselauto’s, kunnen bij inademing de gezondheid schaden. Onderzoekers wijzen erop dat ramen openzetten voor ‘frisse lucht’ niet altijd verstandig is. Door toevoerlucht eerst te Het plaatsen van de decentrale ventilator, lucht-
filteren kunnen de risico’s sterk worden verminderd. De luchtkwaliteit in klaslokalen wordt vooral beoordeeld op de aanwezige concentratie CO2. Het vóórkomen van kooldioxide is een belangrijke indicator van een gezond binnenmilieu, en in heel wat klaslokalen stijgt het CO2gehalte tijdens de lessen al snel naar bedenkelijke hoogten. Daarnaast wordt temperatuur in toenemende mate gezien als een graadmeter voor de kwaliteit van het binnenmilieu. En ook daar gaat het niet altijd goed mee. “Eigenlijk zitten er 30 gloeilampjes in een klas”, zegt TNO-onderzoeker Piet Jacobs ter verduidelijking. Als er dan dubbel glas aangebracht is en het dak en de wanden zijn goed geïsoleerd, wordt het een broeikas in zo’n lokaal. Je ziet het
in nieuwbouwscholen met veel glas en weinig aandacht voor zonwering. Die hebben behoorlijke oververhittingsproblemen. Dat begint al in het voorjaar en loopt door tot ver in september. ‘Frisse scholen’ is dus vooral een kwestie van luchtkwaliteit plus temperatuur. Maar recent hebben we daar nog een derde factor aan toegevoegd: fijnstof.”
Eén grote fijnstofwolk “Als je kijkt hoeveel scholen er in de buurt van een drukke weg liggen, dat is enorm”, vervolgt Jacobs. “Maar eigenlijk zou je kunnen zeggen dat er in de Randstad één grote fijnstofwolk hangt. Een stad als Rotterdam, daar maakt het niet veel uit of je nu pal naast
Het ‘Programma van Eisen Frisse Scholen’ (Agentschap NL), editie april 2012, spreekt nergens over fijnstof. Wel worden minimum eisen gesteld aan filterklassen, indien er een luchtbehandelingsinstallatie aanwezig is. Bij het laagste ambitieniveau (Klasse A ‘Acceptabel’) dienen de filters minimaal van filterklasse F5 te zijn. Bij de ambitieniveaus B en C (‘Goed’ en ‘Zeer goed’) is dat respectievelijk F6 en F7. Opmerkelijk is dat bij kantoren een andere, strengere classificatie wordt aangehouden. Volgens de norm EN 13779 zorgt een F7 filter voor een matige binnenluchtkwaliteit en wordt pas met een F9 filter een binnenluchtkwaliteit van hoge kwaliteit bereikt. Grootschalig onderzoek van GGD Groningen naar het binnenmilieu in scholen liet onder meer zien dat ventileren de hoeveelheid fijnstof in een klaslokaal verlaagt. Hierbij moet bedacht worden dat kinderen door hun activiteiten ook zelf (grover) fijnstof in de omgevingslucht brengen, zoals stof uit kleding, huidschilfers etc. Daarnaast worden in schoolgebouwen biologische agentia, zoals schimmels, bacteriën en gisten aangetroffen. Tezamen met het onderzoek van TNO kan dit gezien worden als een pleidooi voor goed en gecontroleerd ventileren, waarbij de toegevoerde lucht eerst grondig gefilterd wordt. 16
klep en lagedrukfilter.
de snelweg zit of een stukje verderop. Als je dan het raam openzet, haal je niet alleen verse lucht naar binnen.” Wat voor maatregelen beveelt Jacobs aan om het binnenklimaat in ‘risicoscholen’ te verbeteren? “Eigenlijk zou je in alle scholen moeten doen wat je ook in kantoren ziet. Elk kantoor beschikt over een fatsoenlijke luchtbehandelingsinstallatie, met filters. En er is buitenzonwering en of airco, wat verkoeling geeft. Scholen doen dat in veel mindere mate, omdat ze daar geen geld aan willen uitgeven of simpelweg niet over de financiële middelen beschikken. En dat terwijl er in de klas veel meer mensen per vierkante meter zitten dan in een kantoorvertrek. Wat je ook wel ziet is dat men eigenlijk geen ventilatiesysteem wil hebben, daar het idee leeft dat het ingewikkeld is en het onderhoud veel kosten met zich meebrengt. Het resultaat is echter dat veel scholen meer lijken op een keet met verwarming, dan op een gezonde leeromgeving voor jonge mensen.”
Sluipmoordenaar Hoe erg is het als je fijnstof binnenkrijgt? Jacobs: “Het is niet mijn bedoeling om paniek te zaaien, maar fijnstof heeft trekjes van een sluipmoordenaar. Met name ultrafijnstof is ongezond. De inschatting is dat je bij regelmatige en langdurige blootstelling ongeveer een jaar korter leeft. Daarnaast heeft het de Wereldgezondheidsorganisatie
februari 2013
IZ0213_TA_nietaltijdfrisselucht.indd 16
6-2-2013 16:59:35
t’ door open ramen
Schematische weergave van de luchtstromen in het kinderdagverblijf. Een van de slaapkamers krijgt gefilterde lucht toegevoerd.
vorig jaar aangegeven dat het roet van dieselmotoren tot kanker kan leiden bij mensen. En dat je er ook schade op de lange termijn van kunt overhouden.” Met zulke ernstige vooruitzichten mag je verwachten dat er regelgeving is met betrekking tot fijnstof en scholen. Jacobs: “Die is er ook, maar alleen voor nieuwe scholen. Die moeten op minimaal 300 meter van de snelweg en 50 meter van de provinciale weg gebouwd worden. Dat is een hele verstandige maatregel. Maar dat neemt natuurlijk niet weg dat er nog een heleboel scholen gewoon binnen die zones staan of aan een drukke straat.”
Nachtventilatie Is fijnstof te beheersen? Met name voor bestaande scholen die letterlijk in de gevarenzone staan, is preventie een vereiste. Jacobs: “Vorig jaar hebben we hier in Delft, in een kinderdagverblijf een nieuw fijnstoffilter getest dat je decentraal kunt toepassen. We hebben toen twee gelijksoortige ruimtes vergeleken, één met en één zonder filter erin. Daarbij kwamen we op 85 procent reductie van ultrafijnstof in de ruimte met gefilterde luchttoevoer.” De uitslag van het onderzoek van TNO betekent dat mogelijk het hele ventilatieconcept van schoolgebouwen op de schop moet. Immers, als je op sommige plaatsen geen ramen meer kunt openzetten, dreigt gevaar voor
Mobiele meetapparatuur om fijn- en ultrafijnstof te meten in de slaapkamer van een kinderdagverblijf.
oververhitting. “Precies, je moet het integraal aanpakken”, zegt Jacobs, “dat hebben we ook in het kinderdagverblijf gedaan. Er is een speciale regeling toegepast waarbij je in zomernachten extra gaat ventileren, wanneer het relatief koel is. Dan maak je ’s ochtends een frisse start. Met nachtventilatie kun
je op een relatief energiezuinige manier koelen, zonder dat je airco’s toepast. Het werkte tijdens de testperiode heel aardig. Voorwaarde is wel dat een pand voldoende bouwmassa heeft. Als je vervolgens ook je zonwering goed gebruikt en je hebt dakisolatie, dan kom je een heel eind.” •
Voor het verwijderen van (ultra)fijnstof is normaliter een zeer fijn, dicht filter nodig. Daar zijn nadelen aan verbonden. Want naarmate een filter dichter is, treedt er meer drukverlies op. Er is dus meer vermogen nodig om de lucht aan te zuigen. Dit leidt tot een hoger energiegebruik en een hoger geluidsniveau. In het kinderdagverblijf in Delft is gebruik gemaakt van een nieuw, innovatief filter dat deze nadelen niet heeft. Het gaat om een lagedruk-fijnstoffilter (VFA Aspra XS). Deze luchtreiniger maakt gebruik van ionisatie. Door middel van hoogspanning worden in een buis ionen gegenereerd, die zich aan stofdeeltjes hechten. De lucht passeert vervolgens een speciaal zeer open filter, waarin de deeltjes door de aangebrachte lading sneller neerslaan. De drukval van het fijnstoffilter bedraagt 20 Pa. Dat is vele malen minder dan het drukverlies van een F9 of HEPA filter. Door het geringe energiegebruik kunnen energiezuinige en stille ventilatoren worden toegepast. Het lage geluidsniveau maakt het mogelijk buitenlucht decentraal, per ruimte, aan te voeren. februari 2013
IZ0213_TA_nietaltijdfrisselucht.indd 17
17
6-2-2013 16:59:41
IZ0213_18.indd 18
6-2-2013 17:01:17
Project
Xxx METxxx CENTRALE xxxxxx LUCHTTOEVOER
Vernieuwend ventileren In 2012 introduceerde Itho Daalderop haar woningventilatiesysteem QualityFlow. Voor het eerst wordt het systeem nu toegepast in de praktijk. 38 woningen in het nieuwbouwproject De Lauwer in Zoetermeer hebben de primeur. De partijen Dura Vermeer Bouw Zuid West, Bemar Ventilatietechniek en Itho Daalderop hebben samen de schouders gezet onder het uitwerken en realiseren van goede ventilatievoorzieningen voor de woningen in De Lauwer. De samenwerking startte al in de ontwerpfase van het project.
Luchtdistributie Bijzonder aan QualityFlow is de centrale manier van lucht toevoeren. Normaliter gaat dit via roosters boven de ramen of via kanalen naar de verschillende ruimtes, wat nogal eens tocht of geluidshinder oplevert. Het principe van warmteterugwinning en vraaggestuurd ventileren blijft overeind: de koude buitenlucht komt binnen via een inlaat op het dak en wordt eerst gefilterd en voorverwarmd door warme lucht uit de woning. Daarna wordt de verse lucht centraal ingeblazen in de hal, overloop of trappenhuis en kan het via de spleet onder de deur van de ruimte die
ventilatiebehoefte heeft, instromen. Alle natte en verblijfsruimtes worden individueel gemeten en op basis van CO2 gecontroleerd. In de badkamer wordt continu ook op relatieve vochtigheid gemeten en bepaald of er moet worden geventileerd. Hierdoor kan een afgewogen ventilatiedebiet voor alle ruimtes van de woning worden bepaald. Door de directe ruimteafzuiging en centrale luchttoevoer is er geen overstroom van vervuilde lucht via de verkeersruimte. Door deze principewijziging van luchtdistributie is het mogelijk de verkeersruimte als luchttoevoervoorziening in te zetten •
Dura Vermeer heeft in De Lauwer een modelwoning beschikbaar. Itho Daalderop gaat tijdens het voorjaar in deze woning workshops organiseren, waarvoor vanaf half februari aangemeld kan worden. Belangstellenden kunnen dan onder andere kennis nemen van de werking en montage aspecten van het QualityFlow systeem.
Verhogen leefcomfort Uitgangspunt was een slimme combinatie van verwarmen en ventileren. Hiervoor is het woningventilatiesysteem QualityFlow ontwikkeld, dat gebruik maakt van vraaggestuurd ventileren met warmteterugwinning en centrale luchttoevoer. Ferry Lassche, van Dura Vermeer: “De belangrijkste motivatie voor het ontwikkelen van QualityFlow is het verhogen van het leefcomfort van de bewoner. Veel gehoorde klachten over traditionele ventilatiesystemen met warmteterugwinning zijn het niet warm worden van de woning, koude luchtstromingen vanuit ventilatieroosters, geluidshinder en het vies worden van de aanblaasventielen. Naar aanleiding van deze klachten en kritische punten van bewoners is er met Itho Daalderop gezocht naar vernieuwende oplossingen met de flexibiliteit die bewoners willen. Verse lucht moet de woning binnen kunnen komen op een duurzame manier, met een robuuste of onderhoudsarme installatie, of ouderwets, door het openen van ramen.”
Na zorgvuldig berekenen bleek dat het warmteverlies, in vergelijking met een vraaggestuurd systeem met gevelroosters, bij de hoekwoning Vraaggestuurd ventileren met warmteterugwin-
met 25% en bij de tussenwoning met 28%
ning en centrale luchttoevoer
afnam.
In september 2012 zijn tijdens een uitgebreide informatiemeeting de eerste kopers geïnformeerd over het QualityFlow systeem, waarbij vraaggestuurd ventileren en warmterugwinning zijn toegelicht. De belangrijkste vraag ‘Mogen de ramen open bij dit systeem?’ kon worden beantwoord met: ‘Ramen mogen altijd open, maar in de winter kost dat wel warmte en energie en dus geld’. Om de bewoners vertrouwd te maken met het klimaatsysteem is er voor oplevering een informatiebijeenkomst en wordt enkele weken na oplevering een bewonersinstructie gegeven, waarbij gebruik, bediening en onderhoud centraal staan.
februari 2013
IZ0213_TA_vernieuwendventileren_re.indd 19
19
6-2-2013 17:02:31
Project
Fris en energiezuinig
Veldhuizerschool Ede De Veldhuizerschool in Ede heeft een nieuw onderkomen, dat is opgetrokken volgens de principes van het ‘passief bouwen’ concept. In dit nieuwe gebouw is het energiegebruik zo’n 80% lager dan voorheen. Het uitgekiende samenspel van bouwkunde en installatietechniek is niet onopgemerkt gebleven. De Veldhuizerschool is vorig jaar uitgeroepen tot de ‘Meest Frisse School van Nederland’. De titel ‘Meest Frisse School’ is met name te danken aan het feit dat de Veldhuizerschool is opgetrokken volgens de principes van het ‘passief bouwen’ concept. In plaats van gebruik te maken van actieve energie via de conventionele energievoorzieningen, benut het gebouw optimaal de natuurlijke, zogenaamde passieve bronnen die de omgeving ter beschikking stelt. In het geval van de Veldhuizerschool zijn dat aardwarmte en zonne-energie. Een goede isolatie, extreme luchtdichtheid en een stabiel binnenklimaat doen de rest. Het resultaat is een gebouw met een zeer gezonde werk- en leeromgeving.
Wensen school leidend De Veldhuizerschool in Ede is een basisschool met 275 leerlingen, verdeeld over elf groepen. Het vorige onderkomen dateerde nog uit 1932. Het gebouw was oud en had hoge onderhoudskosten. Bovendien was er te weinig ruimte voor alle leerlingen.
Dit was reden te meer om te kiezen voor een compleet nieuw onderkomen. HartmanBouwVisie, een bureau voor ontwerpmanagement, was eindverantwoordelijk voor de nieuwbouw.
Klantgericht Directeur Ben Hartman: “De wensen van de school en de omgeving zijn gedurende het gehele proces leidend geweest. Zo konden we samen tot het beste resultaat komen. De bomen rondom het gebouw zijn bijvoorbeeld erg belangrijk. Die zorgen namelijk voor voldoende beschutting, waardoor zonneschermen in de zomer niet nodig zijn. In de winter laten de bomen wel weer warmte van de zon toe in het gebouw. Daarnaast stond op het schoolplein een monumentale boom waar rekening mee gehouden moest worden. Dus hebben we de vorm van het gebouw aangepast.”
BIM INNAX installatieadviseurs nam het
ontwerp, de bouwbegeleiding en de oplevering van de installaties voor haar rekening. Het ontwerp voor de Veldhuizerschool is volledig gemaakt met behulp van BIM. BIM staat voor Building Information Modeling. Alle disciplines, dus bouwkundig, constructief en installatietechnisch, komen in dit model samen. Het voordeel van BIM is dat eventuele knelpunten al in een vroeg stadium kunnen worden opgelost, legt Martijn Geurts, directeur van INNAX installatieadviseurs, uit. Iedere wijziging wordt namelijk direct in het hele model verwerkt en doorberekend, waardoor het ontwerp voor alle betrokken partijen constant actueel is. Op die manier wordt de communicatie tussen de adviseurs en de opdrachtgever geoptimaliseerd en eventuele faalkosten tot een minimum teruggebracht. De installateurs hebben vervolgens het model gebruikt om hun werktekeningen te maken.
Verwarmingsvermogen De gebruikelijke rekenprogramma’s voor de bepaling van het verwarmingsvermogen konden tijdens dit project niet worden toegepast. Waarden als infiltratieverlies en het verwarmingsvermogen van de kinderen en leerkrachten konden hier namelijk niet in opgevoerd worden. Om toch de juiste berekeningen te kunnen maken, hebben INNAX en HartmanBouwVisie gebruik gemaakt van het PHPP-model. Dit model is speciaal ingericht voor passiefbouw-
De vorm van het gebouw is aangepast om de monumentale boom te
De Veldhuizerschool heeft geen radiatoren, gasaansluitingen of lichtscha-
behouden. (Copyright Richard Sterkeburg)
kelaars. (Copyright Richard Sterkeburg)
IZ0213_TA_veldhuizerschool.indd 20
6-2-2013 17:04:11
projecten. Geurts: “Met een traditionele berekening kwamen we uit op 100 tot 120 KW aan opgesteld verwarmingsvermogen. We bleken echter veel minder vermogen nodig te hebben. Door de voortreffelijke isolatie kan de school optimaal profiteren van de lichaamswarmte, die de kinderen en leerkrachten afgeven.” Daarnaast wordt er met behulp van een verticale bodemwisselaar en een warmtepomp warmte en koude opgewekt. De luchtbehandelingskasten fungeren als afgiftesysteem.
Ventilatievoud Naast het passiefbouwconcept, is er veel aandacht besteed aan een goed leer- en leefklimaat. Het ventilatievoud is anderhalf keer zo hoog als in de regelgeving vereist is. De ventilatie wordt volledig automatisch gestuurd en reageert op de aanwezigheid van mensen in de lokalen. Zodra een lokaal leeg is, wat vaak voorkomt, zal de ventilatie op dat moment tot een minimum beperkt worden. Dit bespaart veel energie zonder dat het gevolgen heeft voor het leefklimaat.
Isolatie De grootste energiebesparing is gerealiseerd door het schoolgebouw extra te isoleren. De ramen bestaan uit drie laags glas en zijn voorzien van houten kozijnen met koudebrugonderbreking. De draaiende delen zijn voorzien van een dubbele doorgaande kierdichting. Hoewel dit voor het binnenklimaat niet nodig is, kan er per lokaal altijd een raam open. “Dat is puur psychologisch”, legt Geurts uit. “De gebruiker wil het gevoel hebben dat hij invloed kan uitoefenen op het comfortniveau.” Verder is het gebouw voorzien van een groen dak en zijn de muren 30 tot 40 cm dik. In cijfers uitgedrukt, levert de isolatie een Rc-waarde op van gemiddeld 10m2K/W en een luchtdichtheid van 0,05 dm3/m2.s. Ter vergelijking: de eis voor passiefbouw is 0,15 dm3/m2.s. Een bijkomend voordeel naast de hoge Rc-waarden en de luchtdichting is, dat het relatief stil is in de klaslokalen.
IZ0213_TA_veldhuizerschool.indd 21
Verlichting De Veldhuizerschool is voorzien van TL5-armaturen. “Led-verlichting was qua investering en verwacht rendement nog niet zo interessant”, vertelt Geurts. Het pand heeft geen lichtschakelaars. De verlichting wordt volledig automatisch aangestuurd op basis van aanwezigheid. Daarnaast heeft ieder lokaal een solartube om het daglicht zoveel mogelijk het gebouw binnen te halen.
Terugblik Passief bouwen is in Nederland nog relatief onbekend. Het ontwerp- en bouwtraject moesten op een geheel andere wijze worden ingevuld, dan gangbaar is. Er is bewust gekozen voor een integraal ontwerp. De school zelf
heeft ook lef getoond, ook in financieel opzicht. De maatregelen die nodig waren om passief te bouwen, brachten namelijk extra investeringen met zich mee. De beoogde terugverdientijd daarvan bedraagt 4 tot 5 jaar. Daarnaast moest de praktijk destijds nog uitwijzen dat frisse lokalen inderdaad, zoals diverse onderzoeken altijd beloven, betere werk- en leerprestatie opleveren. Geertje van de Put, directrice Veldhuizerschool: “We hebben het pand nu een jaar in gebruik en we zijn erg tevreden over het resultaat. We hebben geen muffe klaslokalen meer, maar een inspirerend gebouw. En de erkenning die we hebben gekregen als ‘Meest Frisse School van Nederland’, was voor iedereen een mooie opsteker.” •
Partijen Opdrachtgever: Veldhuizerschool Ede Eindverantwoordelijk adviesbureau: HartmanBouwVisie Installatietechnisch advies: INNAX installatieadviseurs Jorissen Simonetti Architecten Architect: Ontwerpmanagement & passiefbouw: BouwQuest Constructeur: Bartels Ingenieurs Aannemer: Bouwbedrijf Van Ree W&E installaties: Hellebrekers Technieken
Maatregelen passiefbouwconcept De volgende maatregelen maken deel uit van dit passiefbouwconcept en hebben geleid tot een forse reductie van het energiegebruik: - isolatie gemiddeld een RC=10 m2K/W; - triple glas en houten kozijnen met koudebrugonderbreking; - extreem luchtdicht bouwen - gebruik zonne-energie in de winter; - warmtewisselaars; - gebruik bodemtemperatuur voor verwarmen en koelen; - geen cv-ketel en ook dus geen gasaansluiting; - geen radiatoren of vloerverwarming; - duurzaam voorverwarmde of voorgekoelde ventilatie - toepassing WTW-unit; - automatisch dimbare verlichting bij meer daglicht.
Investeringen Eigen geld (school): Bijdrage gemeente Ede: Subsidie provincie Gelderland: Totaal circa.:
€ 53.000,00 € 47.000,00 € 100.000,00 € 200.000,00
6-2-2013 17:04:14