Podróż w przeszłość A trip back in time

Historia Galerii Sztuki Wozownia rymuje się z historią wystawiennictwa sztuki aktualnej w Toruniu od powojnia do czasów obecnych. Jej dzieje sięgają dość głęboko w przeszłość, bo obejmują siedem dekad nieprzerwanej działalności w zakresie prezentacji twórczości współczesnych artystów. Są również skomplikowane, bo toczyły się meandrami kolejnych zmian strukturalnych, nazewniczych, organizacyjnych. Na losy galerii oddziaływały różnorodne czynniki – ścisły związek z toruńskim Związkiem Polskich Artystów Plastyków, zmiany administracyjne w kraju czy wreszcie osobowość i indywidualność jej kolejnych dyrektorek i dyrektorów. Na przestrzeni dekad galeria zmieniała także wielokrotnie swoją siedzibę. Niech właśnie owe lokalizacje na mapie Torunia będą punktami przystankowymi w naszej podróży w przeszłość.

Dom Plastyka

O początkach działalności galerii jako Delegatury w Toruniu Oddziału Centralnego Biura Wystaw Artystycznych w Bydgoszczy wiadomo niewiele – jest to stosunkowo słabo udokumentowany etap jej działalności. Prawdopodobnie koncentrowała się wówczas na wypracowaniu swojego modelu funkcjonowania jako miejsca prezentacji przede wszystkim dorobku twórców lokalnych. Organizowano im zarówno wystawy solowe, jak i zbiorowe, w tym – coroczne przeglądy artystów zrzeszonych w ZPAP, które kontynuowane były przez wiele lat, przeradzając się ostatecznie w trwający do dziś cykl Dzieło Roku. Ścisłe zależności, jakie łączyły galerię ze Związkiem, podkreślał fakt współdzielenia przez nich siedziby. Tzw. Dom Plastyka – kamienicę przy ul. Chełmińskiej 17 (dawna ul. Dzierżyńskiego) – ZPAP zajmował już od powojnia, natomiast galeria ulokowana została tu w 1950 roku. Koegzystencja w tym miejscu trwała przez kolejne siedem lat.

Logo toruńskiego BWA / Logo of BWA in Toruń projekt / : Andrzej Stypułkowskidesign The history of the Wozownia Art Gallery forms part of the history of contemporary art exhibitions in Toruń from the post-war years to the present day. Its long-standing involvement in offering presentations of contemporary artists' works, which has just reached seventy years of uninterrupted activity, is also a meandering story of the successive changes the gallery has gone through over that long stretch of time that has impacted its structure, name and organisation. The gallery's history has also been influenced by such factors as its close relationship with the Toruń branch of the Association of Polish Artists and Designers (ZPAP), administrative changes in Poland and, finally, the personalities and individual characters of its successive directors. Over the decades, the location of the gallery has also changed several times. Let us follow its wanderings across the map of the city from one place to another as our guide on our journey into the gallery's past.

The Artists' House

Little is known about the beginnings of the gallery, which originally functioned as the Toruń branch of the Central Office of Artistic Exhibitions in Bydgoszcz, as this is a relatively poorly documented stage of its history. At the time, the gallery probably focused on developing its function as a place to present the output of mainly local artists. Individual and group exhibitions were organised, including annual reviews of the artists associated with ZPAP, which continued for many years, eventually turning into a series entitled The Work of the Year, which is still organised today. The close relationship between the gallery and the Association was emphasised by the fact that they were located in the same building. The so-called Artists' House (the tenement house at 17 Chełmińska Street, then known as Dzierżyńskiego Street) had been occupied by ZPAP since the early post-war years, and the gallery was located there in 1950. Their coexistence at that address lasted for the next seven years.

Wystawa Marka Żuławskiego w salach Dworu Artusa Exhibition of work by Marek Żuławski in the Artus Court 1968

Dwór Artusa

W grudniu 1957 roku wystawy przeniosły się do Dworu Artusa. Galerią kierowała początkowo Barbara Narębska-Dębska (pieczę nad nią przejęła jeszcze wówczas, gdy siedzibą był Domu Plastyka), którą w 1961 roku zastąpiła Teresa Frankiewicz. To ona wprowadziła placówkę w nowy etap funkcjonowania. Po decentralizacji CBWA galeria stała się formalnie delegaturą bydgoskiego BWA w Toruniu. Frankiewicz pozostała na stanowisku do 1968 roku, a jej następczynią została Marianna Olechnicka. Drzwi galerii ulokowanej w artusowych salach w pierwszej kolejności otwarte były dla artystów z regionu, ale swoje prace pokazywało tu także sporo twórców spoza tego kręgu. Przykładem jest chociażby wystawa osiadłego na stałe w Londynie malarza Marka Żuławskiego (1968) czy pokaz prac słynnego rzeźbiarza i medaliera Bolesława Chromego (1973), związanego z Akademią Sztuk Pięknych w Krakowie. W okazałym gmachu przy Rynku Staromiejskim odbywały się jubileusze tuzów (jak chociażby

Artus Court

In December 1957, the exhibitions started to be put on display in the Artus Court. Initially, the gallery was managed by Barbara NarębskaDębska, who ran it when it was still located in the Artists' House, and later, from 1961, by Teresa Frankiewicz, who oversaw the transition of the gallery into a new phase of its development: with the disintegration of the Central Bureau of Artistic Exhibitions (CBWA), the gallery formally became the Toruń branch of the Bureau of Artistic Exhibitions (BWA) in Bydgoszcz. Frankiewicz remained in office until 1968, when she was succeeded by Marianna Olechnicka. The gallery located in the Artus Court welcomed first and foremost local artists, but a fair number of artists from outside the region also had their works exhibited therein. Examples include an exhibition of the painter Marek Żuławski (1968), who settled permanently in London, and an exhibition of artworks by the famous sculptor and medallist Bolesław Chromy (1973), who was associated with

Wystawa Bolesława Chromego w salach Dworu Artusa / , 1973Exhibition of work by Bolesław Chromy in the Artus Court

Wystawa Stanisława Borysowskiego w salach Dworu Artusa Exhibition of work by Stanisław Borysowski in the Artus Court 1971

Stanisława Borysowskiego czy Narębskiej-Dębskiej) oraz wystawy wspomnieniowe (jak ta pośmiertna Tymona Niesiołowskiego). W kalendarz wydarzeń na stałe wpisały się prezentacje dokonań tzw. Grupy Toruńskiej, założonej w 1958 roku z inicjatywy wzmiankowanego „Borysa ” . Odbywały się one najczęściej w czerwcu jako wydarzenie towarzyszące Festiwalowi Teatrów Polski Północnej. Skonsolidowane toruńskie środowisko artystyczne, związane z galerią, ZPAP i uniwersytetem, „wychodziło ” ze swoją działalnością także poza oficjalną siedzibę i współpracowało z innymi instytucjami – chociażby miejskim muzeum. Pokłosiem takich kooperacji były np. słynne sympozjum rzeźbiarskie Propozycje dla Torunia czy wystawa Plastyka toruńska 1945–1975, która zagościła także na ulicach. the Academy of Fine Arts in Kraków. The magnificent edifice in the Old Town Square hosted anniversary exhibitions of notable artists such as Stanisław Borysowski and Barbara Narębska-Dębska and memorial exhibitions, such as one showcasing the artistic output of Tymon Niesiołowski. The calendar of events included permanent presentations of artworks by the so-called Toruń Group, which had been established in 1958 at the initiative of Borysowski. They were usually held in June as an accompanying event to the Festival of the Theatres of Northern Poland. The consolidated Toruń artistic circles associated with the gallery, ZPAP and the university pursued wide-ranging outreach campaigns outside the official seat and cooperated with other institutions, not least with the municipal museum. The result of such cooperation was, for example, the historic symposium on sculpture entitled Proposals for Toruń and the exhibition Art in Toruń 1945–1975, which was also shown in public space.

Wystawa Grupy Toruńskiej w salach Dworu Artusa / , 1969Exhibition of work by Toruń Group in the Artus Court Plenerowy pokaz Plastyka toruńska 1945–1975 / Outdoor exhibition Art in Toruń 1945–1975, 1978

Plenerowy pokaz Plastyka toruńska 1945–1975 / Outdoor exhibition Art in Toruń 1945–1975, 1978

Pawilon przy ul. Ducha św. 8/10

W połowie sierpnia 1974 roku zakończyła się działalność wystawiennicza toruńskiej delegatury bydgoskiego BWA w Dworze Artusa. Wkrótce nastąpiła bowiem przeprowadzka galerii do nowego pawilonu przy ul. Ducha św. 8/10, wzniesionego wg projektu Jana Tajchmana, z wnętrzami, za których kształt odpowiadał Henryk Sobczyk. Pokazy odbywały się nie tylko w salach pawilonu, ale również na dziedzińcu, a później także w Galerii M (działającej między 1986 a 1989 rokiem).

The Pavilion at 8/10 Świętego Ducha Street

In mid-August 1974, exhibitions of the Toruń branch of the BWA in Bydgoszcz in Artus Court were brought to an end, as the gallery was about to move to the brand-new pavilion at 8/10 Świętego Ducha Street. The building was designed by Jan Tajchman, while the interior was arranged by Henryk Sobczyk. The exhibitions were held not only in the pavilion's halls, but also in the courtyard, and later also in Gallery M, which operated between 1986 and 1989.

Wystawa inauguracyjna pawilonu wystawowego BWA przy ul. Ducha Św. Exhibition marking the opening of a new BWA pavilion on Świętego Ducha Street 1975

Wystawa rzeźb Bolesława Chromego na dziedzińcu BWA Exhibition of sculpture by Bolesław Chromy in the courtyard of BWA 1981

Otwarcie wystawy Jana Berdyszaka w BWA (od lewej: Marianna Olechnicka, Jan Berdyszak) Exhibition of work by Jan Berdyszak, opening in BWA (from the left: Marianna Olechnicka, Jan Berdyszak) 1978

W styczniu 1976 roku – rok po przenosinach – kolejna zmiana. Zarządzeniem wojewody toruńskiego utworzone zostało Biuro Wystaw Artystycznych w Toruniu. Było to pokłosie wytycznych Ministerstwa Kultury i Sztuki, związanych z nowym podziałem administracyjnym kraju. Za sterami galerii w dalszym ciągu pozostawała Marianna Olechnicka, która zakończyła swą misję dopiero w 1991 roku, kiedy zastąpił ją Ziemowit Michałowski. Przeobrażeniom organizacyjnym towarzyszyło odświeżenie programu wystawienniczego galerii – oprócz artystów toruńskich swoje prace pokazywać zaczęli tu coraz częściej polscy twórcy o ugruntowanej już renomie, tacy jak Władysław Hasior (jego wystawa biła rekordy popularności!), Edward Dwurnik, Henryk Stażewski, Ryszard Winiarski, Jan Berdyszak, Edward Hartwig i in. In January 1976, a year after the relocation, another change took place. By order of the Toruń Voivode, the Bureau of Artistic Exhibitions in Toruń was established, in line with a policy adopted by the Ministry of Culture and Art in connection with the new administrative division of Poland. The gallery was still headed by Marianna Olechnicka, who completed her mission as its director in 1991, when Ziemowit Michałowski took over. In view of the organisational changes, the gallery's exhibition programme was also revamped: in addition to presenting works by Toruń artists, the gallery more often exhibited artworks by Polish artists of established renown, including Władysław Hasior (whose exhibition broke popularity records), Edward Dwurnik, Henryk Stażewski, Ryszard Winiarski, Jan Berdyszak and Edward Hartwig.

Władysław Hasior w czasie montażu wystawy w BWA / Władysław Hasior during the arrangement of his exhibition in BWA, 1977

Władysław Hasior w czasie montażu wystawy w BWA Władysław Hasior during the arrangement of his exhibition in BWA 1977

Otwarcie wystawy Władysława Hasiora w BWA Exhibition of work by Władysław Hasior, opening in BWA 1977

Otwarcie wystawy Lata siedemdziesiąte. Nowe malarstwo amerykańskie / Opening of the exhibition The 1970s: New American Painting, 1980

Pojawiały się też imprezy o charakterze międzynarodowym – dużym wydarzeniem była chociażby wystawa Lata siedemdziesiąte. Nowe malarstwo amerykańskie (1980). Lata 80. to z kolei czas, kiedy kształtują się zręby merytoryczne wydarzeń, które będą stanowić o tożsamości galerii: przegląd (najpierw ogólnopolski, potem międzynarodowy) Kolor w grafice, konkurs na małą formę malarską oraz pokazy związane z przeżywającą wówczas renesans sztuką medalierską. W 1992 roku placówka znów zmienia nazwę i strukturę – zostaje Państwową Galeria Sztuki „Wozownia”, w nawiązaniu do budynku, do którego ma się wkrótce przenieść. There were also international events, a major highlight of which was a 1980 exhibition entitled The 1970s: New American Painting. The 1980s, in turn, laid the foundations for events that would determine the identity of the gallery for many years: the Colour in Graphics review (first nationwide, then international), the smallformat painting competition and an exhibition of medallion art that was enjoying a renaissance at the time. In 1992, the institution again changed its name and structure and became the Wozownia State Art Gallery, referring to the building to which it was soon to move.

Wozownia

Budynek dawnej pruskiej składnicy artyleryjskiej pochodzący z początku lat 20. XIX wieku znajduje się na rogu ulic Rabiańskiej i Ducha św. i przylega bezpośrednio do pawilonu dawnego BWA. Pomysł jego adaptacji na cele wystawiennicze zrodził się już w latach 70. Maria Wąsowska – obejmując w 1980 roku fotel prezeski toruńskiego ZPAP – w jednym z wywiadów wyrażała nadzieję, że w przestrzeniach przydzielanej BWA wozowni wystawy będą mogły odbywać się już za trzy lata. Jednak te plany spaliły na panewce. W 1983 roku dopiero rozpoczęto prace konserwatorskie i projektowe, a nim sfinalizowano remont, minęło kolejnych kilkanaście lat. W międzyczasie – dzięki staraniom dyrektora Ziemowita Michałowskiego – budynek został wpisany do rejestru zabytków. Działalność w nowej siedzibie zainaugurowano dopiero w 1997 roku. Wcześniej jednak, bo na początku 1996 roku, Państwowa Galeria Sztuki „Wozownia” połączyła się z Ośrodkiem Edukacji Plastycznej Dziecka, tworząc tzw. „Dyptyk”, kierowany przez Zofię Karpińską. Program placówki był mocno różnorodny, tak jak i krąg odbiorców jej oferty: można tu było zobaczyć np. ilustracje świetnego rysownika Józefa Wilkonia, rzeźby Magdaleny Abakanowicz czy jubileuszowy pokaz z okazji czterdziestolecia założenia Grupy Toruńskiej. „Dyptyk” był jednak bytem krótkotrwałym – eksperyment zakończył się po niespełna trzech latach ponowną separacją instytucji.

Wozownia

The building of the former Prussian artillery depot, which dates back to the early 1820s, is located on the corner of Rabiańska and Świętego Ducha Streets and is directly adjacent to the pavilion of the former BWA. The idea of its adaptation for exhibition purposes was born as early as in the 1970s. Maria Wąsowska, who took the chair as President of the Toruń branch of ZPAP in 1980, expressed her hope in an interview that the spaces of the depot assigned to BWA would soon become home to the gallery's exhibitions. However, these hopes did not materialise so soon: it was not until 1983 that conservation and design work began, and the renovation was brought to an end after only a dozen years. In the meantime, thanks to the efforts of Director Ziemowit Michałowski, the building was officially listed as a historical monument. It was not until 1997 that the new seat was inaugurated. Earlier, however, in early 1996, the Wozownia State Art Gallery merged with the Children's Art Education Centre, also known as the "Diptych", directed by Zofia Karpińska. The programme of the centre was as diverse as its audience: it included, for example, illustrations by the distinguished draughtsman Józef Wilkoń, sculpture by Magdalena Abakanowicz and an exhibition to celebrate the 40th anniversary of the Toruń Group BWA. The Diptych, however, was a short-lived project: the experiment ended after less than three years, and the two institutions were separated.

Dawna pruska wozownia artyleryjska, stan sprzed adaptacji budynku na cele wystawiennicze The building of the former Prussian artillery depot, condition before refurbishment for exhibition purposes

W styczniu 1999 roku wojewoda zdecydował o przywróceniu status quo sprzed trzech lat, a przeprowadzana równolegle reforma administracyjna ostatecznie ukształtowała osobowość prawną galerii. Powstała Galeria Sztuki Wozownia, której organizatorem jest Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego, a dyrektorką – Anna Jackowska, pełniąca tę funkcję nieprzerwanie do dziś. Zmiany strukturalne zwiastowały nowe otwarcie, ale jako że obejmująca stanowisko szefowa była wcześniej pracownicą BWA, wiązały się także z nadzieją na zachowanie pewnej ciągłości i tradycji działania galerii. Nie zaniechano organizacji cieszących się powodzeniem imprez, takich jak Kolor w grafice i Triennale Małych Form Malarskich, nad którymi kuratelę sprawowały Anna Jackowska i Teresa Dudzińska. Równolegle jednak nawiązano nowe kontakty instytucjonalne – m.in. stałą współpracę z Muzeum Narodowym w Poznaniu, którego kuratorzy realizują dla Wozowni cykl Persona, poświęcony wybitnym twórcom współczesnego plakatu. Przede wszystkim jednak szersze pole oddano młodym kuratorkom – wśród nich na pierwszy plan wysuwają się Marta Smolińska, Małgorzata Jankowska oraz Maria Niemyjska. Wozownia zawdzięcza im nie tylko wiele wystaw, otwierających toruńską publiczność na działania artystów posługujących się niestandardowymi formami wyrazu, ale także program działań edukacyjnych poświęconych nowym mediom i performance'owi czy projekt Laboratorium Sztuki, dający twórcom możliwość wejścia w dialog z wyjątkową i bardzo specyficzną przestrzenią wystawienniczą galerii. Niejednokrotnie goszczący tu artyści przygotowują swoje prace także specjalnie do wnętrz głównych sal, podzielonych rzędami wysokich, rozgałęziających się ku górze słupów. Jak wspomina Marta Smolińska: „Czasem gotowe, powstałe wcześniej realizacje zaczynają nieoczekiwanie współgrać z wozownianym kontekstem, jakby właśnie dla niego zostały powołane do istnienia. Jeszcze inaczej rzecz się ma w sytuacji, gdy słupy traktowane są jako wyzwanie, jako równoprawni partnerzy, dla których, wobec których i przez pryzmat których przygotowuje się prace specjalnie do wnętrza Wozowni – specjalnie do jednej, szczególnej i nie mogącej zaistnieć gdzie indziej prezentacji”. „Granie” atutem owej jedynej w swoim rodzaju przestrzeni stało się istotnym aspektem funkcjonowania Wozowni. (NC) In January 1999, the governor decided to restore the status quo from three years earlier and the national administrative reform finally shaped the legal status of the gallery. The Wozownia Art Gallery was established, organised by the Marshal of the KujawskoPomorskie Voivodeship, and the role of its director was entrusted to Anna Jackowska, who has held her position continuously to this day. The structural changes heralded a new opening, but as the head of the gallery was previously an employee of the BWA, the hope was that the gallery's tradition would be continued. This involved continuation of such successful events as Colour in Graphics and the Triennial of Small-Format Painting, which were held under the curatorship of Anna Jackowska and Teresa Dudzińska. At the same time, however, new institutional contacts were established, including permanent cooperation with the National Museum in Poznań, whose curators manage the Persona series devoted to showcasing the achievements of contemporary poster artists. Most of all, however, a wide scope of opportunities has been given to young curators. From among those, it is especially worthwhile to note Marta Smolińska, Małgorzata Jankowska and Maria Niemyjska. Wozownia owes them not only a number of exhibitions that familiarised Toruń art lovers with the output of artists who use non-standard forms of expression, but also a programme of educational activities on new media and performance art, and the Laboratory of Art project, which gives artists the opportunity to enter into a dialogue with the unique and very specific exhibition space of the gallery. The artists who exhibit their works in the gallery often design some of their works especially for the interiors of the main halls, which are divided by rows of tall pillars branching upwards. As Marta Smolińska recalls: "Sometimes, ready-made, previously created works unexpectedly begin to harmonise with Wozownia's space as if they were created for that purpose. Alternatively, when the pillars are taken as a challenge and as equal partners to the artworks specially designed for Wozownia's interiors, there emerges a one-of-a-kind presentation, one that could not exist anywhere else. " As a consequence, playing with its unique space has become an important aspect of Wozownia's identity. (NC)