PNUD Sintesis Garífuna 2009-2010

Page 1

Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Tiabi síntesis to tani Garüdia lani Wadimalu lun awanseruni houn Güirigia 2009/10 anihein aba abürüduni dürüwarügüti lidagiñe unsu kapitulu tani garüdia. Itara liña taranseruniwa kei garüdia lau sun ladürühuniwa tani kapitulugu. Itaraliñagiñe, fiyutu, dabula tuma iyawou kei tubei tidan furumeitu garüdia. Lau le laluguña lun merengula tawanihuniwa sintesis tuma garüdia dayarutu lun giñe tarihiniwa garüdia to weiribou.

Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Garüdia to lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/10 awanihatumutu garada to adügalalibei Estado lidan leibugu awanseruni houn güirigia lidan lagumuhun 25 irumu. Lidan furumieti üabaü, luagu katei le derebuguti luma uraga, adumerehuwati luagu iseri Estado, lidani lederebugudun ladügüniwa Estado lani Wadimalu luma leibugu Wadimalu luma awanseruni houn güirigia. Luagu libiama üabaü aba larihiniwa lacharawagu, burokrasia luma politika lanina seinsu lani Estado. Aba lamisurahun luweyeri lani Estado lidan fulasu ñübüriti lidagiñe ürua katei( ñita oundaruni lani uruwei, burokrasia luma seinsu) lumaya ürua (magadiñe, furendei luma amu) aba lawanihuniwa le abihibei lidagiñe awanseruni houn güirigia, lebei gudemei luma amu. Lidan lürua üabaü, aba tarihiniwa garada to lahurerubou Estado lidan lashouruni furangu le inarüni hani güirigia (ashouruni luma hustisia), lidan leibugu ubafu (magadiñe luma furendei) luma lani agensia(demokrasia) luma lünabudun gudemei luma muwaraguni ( warounu hama hiñariñu). Luagu ligadürü üabaü anuhei aba garada lun lasansiragu Estado lun aba lan Estado le üwaraguati lun gibegüo lun ñibei lan awanseruni houn güirigia. Lagumuhoun, luaguti abahüdüni luma datu luaguti ligabüri leibugu seinsu, fureindei, magadiñe, güirigia, ashouruni houn güirigia luma ñi la Estado.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Síntesis Garífuna


Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia Síntesis

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


PNUD Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia. Síntesis tani Garüdia lani Wadimalu luagu awanceruni houn güirigia 2009/2010. Guatemala: Programa tani Naciones Unidas lun awanseruni , 2010. 100 ubanüa ISBN: 978-9929-8097-8-9 1. Estado furanguti. 2.Demokrasia. 3. Agencia. 4. Estado uwaraguati 5. Densidad lani Estado. 6.Uwaragüo. 7. Shorunei luma lurudun. 8. Awanseruni houn güirigia 9. Gibegüo lidan Lurudun. 10. Kapitalismu lani Estado. 11. Estado uwaraguati. 12. Wadimalu. Programa tani Naciones Unidas lun awaseruni houn güirigia luma lebuna awanseruni lani mileniu 5ª. Avenida 5-55 zona 14, Edificio Europlaza, torre 4, nivel 10 Guatemala, Centroamérica Teléfono (502) 2384-3100 www.undp.org.gt www.desarrollohumano.org.gt Línea gráfica del INDH 2009/2010: Diseño de portada: Diagramación: Aburuhani: Ilustraciones: Impresión: Coordinación del proceso editorial: Abürühatiña lidan amu Iñeñe:

Melissa Larín y Olga Vanegas Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Isabel Aguilar Umaña Olga Vanegas Serviprensa S. A. Gabriela Barrios Paiz Abürühatiña lidan amu Iñeñe. Abahüdütu: Elisa Zayana Bonilla Enriquez 3 lamidan irumu lidan lihulili furendei lun Arududahani luma lagüdahuniwa furendei. Laya lidan lurudun Rufino Rodriguez Laya lidan wadagimanu houn güirigia Aurelia Nohemï Satuyé. Arufudahatu ingelisi, Arufudahatu Garifuna tidan USAC, Departamentu lani Arufudahani, Potu Bariu, Sabali.

La realización de este documento fue posible gracias al apoyo de la Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo Internacional, USAID; Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Aecid; Agencia Noruega para Cooperación al Desarrollo, Norad; y la Agencia Sueca de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Asdi.

Se permite la reproducción parcial o total de este documento siempre que no se alteren los contenidos, ni los créditos de autoría y edición. Se estimula el uso de todo o parte de este documento con fines de estudio, investigación o implementación de políticas públicas, citando la fuente bibliográfica como corresponde. Primera edición: 1,500 ejemplares, 2011

El contenido aquí expresado es responsabilidad exclusiva de sus autores y el mismo no necesariamente refleja las opiniones de las agencias y Gobiernos cooperantes.


Índice Presentación

5

Furumeti obou I Luaguti dimurei luma uraga Kapitulu I: Lagumesuru Estado iseri: Estado libeal, irichou on sungubei

7

Kapitulu II: Larasnseru Estado lani Guadimalu: lanichogu dan (1821-1985)

13

Kapitulu III: Estado lau awanseru guirigia, aba sinergia meguewati

23

Libiyama ubou II Meguewati lu lawanseru lidn sun katei labuguie

larigi Estado

Kapitulu IV: Estado: liderebugu, yadagumetian luma lisensu uruwe

30

Kapitulu V: Politika lun labudahu seinsu lani Estado luma awanseruni houn güirigia

40

Kapitulu VI: Luagu liderebugu lufulasu Estado

48

Luruwa ubou III Huma lani Estado luagu awanseruni ani guirigia Kapitulu VII: Estado, magadie lau sun fureindei

57

Kapitulu VIII: Estado, choruni lau sun iruchüa

68

Kapitulu IX: Le ladugubei Estado lun lasubudiru demokrasia

75

Kapitulu X: Estado aluwahati afansehani hada güirigia

81

Ligaduru ubou IV Huma lani Estado luagu awanseruni ani guirigia Kapitulu XI: Estado adiñuruti awanseruni houn guirigia

92

Tubuñe garudia

93

Lilana dimurei-agei

99 Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Araramutiña lun tadügüniwa lani sintesis lun Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010 Equipo responsable Ichugudunei Linda Asturias de Barrios Conseju luagu wadagüimanu Edelberto Torres-Rivas Desireé Arteaga de Morales Ricardo Stein Achiyahani luma abahudahani Gustavo Arriola Quan Agumadihani lani Programa Delmi Paola Garrido Pamela Rodas Ana Victoria Jelkmann Dimurei lau Awanseruni Gabriela Barrios Paiz Felisa Loarca Matías Lucrecia de Gento Consultora Eva Sazo de Méndez

4

Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Tederegerun Lidan 2010 ligia lafeduhun wein irumu larigi tafüridun furumie Garüdia luagu awanseruni houn güirigia tasagarun PNUD lidan 1990. Lidan lagumuhun wein irumu, larihiniwa awanseruni houn güirigia kei awanseli lidan ubou kei aba saminüa derebugüti hada güirigia, le ñi lubei hagia lan lebu luma lichügüdina awanseruni. Lidagiñe luweiriagei hani instrumentu lun hamisuraha madisegüili larigi lafuridun lidan Luweiragei irisi hani nachani: üma lun awanseruni houn güirigia (PNUD 2010). Liñu awanseruni houn güirigia (IDH) anuhaguwa amisurahei emenigüi lani ibagari dan le hagüiriwahuniwa güirigia, furendei, ligabüiri ibagari, memegi , amu luyeri labahüdun lagumuhun biama tila garúdia. Arufudati muwaraguni lidan awanseruni houn güirigia. To furumie Garüdia luagu awanseruni houn güirigia (INDH) lidan irumu 1998 tafurida Wadimalu . Lumagiñe dan ligia aranseruwaru nefu garüdia to adumerehabou luagu amuñeguararügü dimurei luagu subudi lun fulasu keibiri awanseruni lani arabu, seinsu lun awanseruni houn güirigia, magadiñe hama hiñariñu, garada lani dan lun awanseruni houn güirigia, gibeguo houn amuñeguanarügü güirigia luma hagabürigu luma Estado.Sun garüdia to büitu lun uruwei, tun luban furendei luma dise haturiaha, houn ichugutiña uganu, lun idemu bougudina hama sun houyeri oundaruni hama sun siudadania megüehamutu. Liabi INDH 2009/2010, Wadimalu lubaruagüo lun aba Estado lani awaseruni houn güirigia, arihatu tuagu garada to ahureralarubou uruwei lun ladiñuruniwa awanseruni houn güirigia lidan lagumuhoun wein sengü irumu. Lidañe gadüru farengüo. Le furumieti luagu katei le derebuguti luma uraga: lahüchün iseri Estado, lagüriahuniwa Estado Wadimaluna (1821-1985) luma leibugu Estado luma awanseruni houn güirigia Libiama üabaü aba larihiniwa lacharawagu, burokrasia luma politika lanina seinsu lani Estado, luma lamisurahuniwa lebeha Estado lidan fulasu. Lüruwa tuagu ligarada Estado lidan lichugun servisiu lani magadiñe luma furendei, luma ashourunei houn güirigia luma hustisia, lidan ladiñuruniwa oundaruni hada lilana fulasu luma uwaragunei hada eñeriñu hama hiñariñu. Lagumuhoun, ligadürü üabaü anuhei aba garada lun lasansiragu Estado lun aba lan Estado le üwaraguati lun gibegüo lun ñibei lan awanseruni houn güirigia. Tidan INDH 2009/2010 anihein aba iseri luyeri wadagimanu lamisurahun luweiri Estado lidan fulasu, le lidanbei ürua katei; ñi tan oundaruni lani uruwei lidan munisipiu, burokrasia luma gastu ñübüriti Aba lafarenragüniwa lidoun gadürü derebugu: magadiñe, furendei luma amu le lunbei ladügünei Estado. Le afurenderubei lidangiñe le, lau lunti lan lariñawaguniwa katei farenguñaha, aba síntesis tani INDH, tuweiri lumale tidanbei lun tahandilihuniwa, lungiñe touseruniwa luagu tila, le ñibei, luhulili aturiahani luma lagumuhoun saminüa. Ligia, lafawagubei lun lan uganu le lunbei lafuridun, tübügüru lan sun garüdia, adarareina üma habadünagua biangubei. Tadügüniwa garüdia to barüti aba prosesu le lunbei wafarenhanei huma: Furumieti, aba tarihiniwa saragu tuyeri síntesis aba tabuduniwa to tuma yarafabou Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

5


tun to furumeitu . Aba larihiniwa ayarafaduni lumagiñe munadagiñe tun garüdia, lidan labuduniwa parrafu le tuma derebugubei tidagiñe furumietu luma lagumuhoun saminüa tani seksion . Libiama ,aba labuduniwa dabula, fiyuti tuma iyawou to arufudatu katei le adairubei tidan garüdia. Lüaruwa aba tabüruduniwa furumietu tiñurou síntesis to ariahuawabou lau lihamaru. Ligadüru, to tagumuhoun aba tasagarun tareiduniwa lidan tigabüri furimietu. Lagumuhoun, aba tanügun tidoun adügütu lun tagumuchun. Ladüga lilouguwa ubarüa tidan garüdia to ñuraübou, mibetu dabula tuma iyawou tidan. Memegi, tidan to weiritumabou dabula le ñibei, idehati lun lawanserun luaguti uwaradaguni hada eñeriñu hama hiñariñu, nechani luma amu. Itaragiñe, iyawou, (mapas tuma esquemas) arufudatu idaliñala lafarenhuniwa lamisurahuniwa segun fulasu luweiri Estado. Lun larihiniwa farengüo tabadünagua sintesis tuma garüdia, ouseruwati ligiameme luyeri farengüo lani kapitulu, numeru, titulu luma lirahuñü titulu. Itara, arihuwali le megüiewabei, gawarahali lidiniwa tidoun garüdia lun lahulilidun le megüewabei. Ariñawaguatigiñe lun larihiniwa prologo tani garüdia, le lidan bianraü ubanaü gawarati larihin tebudina, luyeri wadagimanu, tila luma lirahuñu uganu. Gundatiwa lun wichuguni houn sun wadimaluna hama sun lilana fulasu lanina awanseruni houn güirigia síntesis tani garüdia to lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010. Agurabatuwa kei hubou lan houn lanigu uruwei, dandu uburugu kei lidan munisipiu, dise haturiaha, meisturugu, aturiahatiña tidan luba fureindei weiritu, lamidagua furendei, abutigu hama lichügüdina oundaruni, ariñagatiña uganu, oundaruni politika, idehatiña bougudigiñe hama sun busiñetiña.Anuhein garüdia to lidan formatu büirüwati luma elektroniku. Tagumuhoun to gawarati tarairun lidagiñe sitiu Internet, www.desarrollohumano.org.gt. Oweinbu seremei wichugun tun cooperación de los pueblos luma Gobiernos de Estados Unidos de América, Noruega, España luma Suecia. Ligabüri hideha ashorubali gabügüraguala tasagarun Garüdia lani awanseruni Wadimalu.

Linda Asturias de Barrios Ichügüdunei tani Programa tun Garüdia lani Awanseruni Houn güirigia Wadimalu luma lebuna awanseruni lani mileniu

6

Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Furumieti I Liderbügú igabüri luma úraga

C1

Kapítulu 1

Ligaburi lahuchu iseri Gumadi lanina fulasu: uruwei lunguati, demokratikuti luma gibegüo Estado aban irichüo politika. Lidan irichüo, le layumahabei uruwei luagu ñila aban ubafu huon lilana fulasu, lun larenseru ligaburi hanugagu lilana fulasu houngua, ladugagunua, lafeduhunua dayaruguo lani erei, lun laseriwidun, laricharagu larufudunua lurudu keisi lidagie laturiahu uraga lanina Estado. Ladugüniwa lurudun ligia lichugubei lawanserun politika luma guibegüo lidan lagumuhu sengü mileniu. Anhein, Iseri Gumadi lanina fulasu abaña katei ahuchuti iseri chuluti lidon fiyu fulasu yuropuna keibüiri Gran Bretaña, Francia, Holanda, fulasu Nordiku, Meriga, Australia, Nueva Zelandia luma amu. Le ti lichugubei gibeti trobuli lau lisensuna fulasu, ubuyamu lani nasiu, luwiyeri habihaga iduheñu, emendi lau iñeñei odi tila liguilisi, agendogunei lanina fulasu kei buri, lau erei, lidan fiyu dimurei, agendogunei le abinchagudubali ligaburi lamida ubou. Lida ladaraduhunua gibeguati lausun weirigüo le abügürübali luwyerigu lidoun amu ouseruni lun lasuseredu éregu dandu le asügürübei: Erei ligia iseribei Estado. Awanserunei le amakurubalei üma le lidaguie yubei la lun heibuguni hibiri oundarunei. Ligia Estado bei. Lawanserun ligia amakurubalei émeri le yubei lun heibugunei hibiri admürigu lani oksidente. Lisensuna fulasu, demokrasia lunguati, uwarani houn güirigia, farengüo lidan luwiyerigu obou. Lani gibegüo le anugubalei iseri Estado mosu lasibihu biama katei: Agendogunei luma Lisensuna fulasu. Kapitulu lé lidanñe lidan biama murusu. Lida furumieti ayanuhuati luagu ligabüri lahuchu iseri Estado, arufudeina lubüidagei lilagu luma ligaburi lanugagu lungua Revolucion industrial, nachani, agendogunei hama lilana fulasu, itara kei tafarenragu Ligilisi. Lidan libiama ayanohuati laugu amuñeguenarügü katei lanina iseri Gumadi lanina fulasu: Estado Lunguati, Estado lun Irichüo, Estado demokratikuti luma Estado lun gibegüo. 1 2

1. Ligaburi lahuchu iseri Estado Le tuma arihibei lidan iresi Estado aba lafuachu murusu, murusu, mama sungubei afuachubei dan le aniheila amu agumadihatiña. Le arufudubalei ariñawaguati luagu aba ubafu politiku derebuguti, le herebei hawagu lilana fulasu lidan aban ageirüa, fulasu le gouniguati ladügüniwa katei buidu lumati louchun lun uwala trobuli lun lagirinchogunei buiti lidan aba dayaragüo lanina erei; aba erei resibiwati lau uwaranei, lau aba gumadi munadagueti richati. Lidan lagumuchaha siglu XV anihein 500 oundaruni politiku Yuropu, gawarati lariñegunua hanguañanula, lau erei munadaguati. Luagu 1900, rarihaña lun 25 Estado lau igabüri le arengualibei iñu.1 Aba lahuchu iseri Estado kei aba iseri erei lidan awanseruni, lau muwaradaguni, keibüri sisi enegagüo mama mosu uwaraguala: a) aba katei magurabahuati lani lebe fulasu lau aba aruweihanei uwaraguati. b) iseri prosesu lun ladugunua luma lun layabuhu lurudun, dandu tidan garüdia to lánina lilurudun Wadimula; c) Aba uwaragunei weiriti lani erei dandu lahuchun aban fisiu; d) lichuguniwa le meigewabei lau erei luma lounigiruniwa lebelurun seinsu e) Kei megueiwala aban milidaru lun gumuguadan, furendetiña luma hafurenderun luati louseruniwa sun luyeri mahina; f) lau luwaradagun saminüa luna bima Estado lidagiñe awanseruni lani igabürigu diplomatikuti.2 Itaraliñagiñe, lahuchun saminüa luagu lilana agüerüa, biamañe katei. Le bougudina, ladüga anihein la kei iseri Estado nihein lan lidan aba Estado, ha umabaña loudara luagu würibi odi büiti. Libiama, lilana agüerüa le munadati le megeiwabei lun saminüa lun iseri Estado, lun aban uwaradagunei babugua, furanguati lidan lurudun luma lilana fulasu lamidagua. Lidan meha amu gumadi anihein meha amu ubafu, le ñiheinlubei lachuluran uruwei subudiwati lau

Tilly (1975). Sotelo, I. (1996: 38). Ligaburi lahuchu iseri Gumadi lanina fulasu: uruwei lunguati, demokratikuti luma gibegüo

7


C1

sun lagumadiha. Aba lagidaruniwa luagu politiku lau ubafu, labuguati, ñigie raramawati lau lurudun. Larigin würibu hani faransu luma labihinei Meriga furangula, aba lichuguniwa furangu houn lilana fulasu.3

1.1. Iseri Estado: industria, Maguidi, uwiyeragu Estado le ahuchubei lidan iseri ubou, lariguie siglu disisi, oundarati meha luma lawanseru lisensuna fulasu luma benefüa lau yabu tanina Revolución Industrial. Lidan dan le aba lahuchu aba erei lanina fulasu, aba Estado weiriti ani hereti, hau weirigutiña asibihei, uwara luma lahuchu lisensuna fulasu ñiguie gawaraguatu lungua lun teigagudunei ligaburi laweiridagudunua obou. Lawanseru kapitalismu gawarati lariñegunua, lidan murusu, le lichugubei ligabüri lasansiragu ladugüniwa ichari luma layusuru mua, dandu le aweiridagudubalei lisensuna fulasu; itara kei louseruniwa subudi lidaguie lamidagua fulasu. Kei buri Mahina lanina vapor adügati lun laguyagu lilagüna erei lanina ugubu, adügati weiriti gibegüo lanina eigini luma ilagu lun layabuhunua, abagiñei ladobuliragudunei toufu ugunei luagu üma (ingini) luaguti huliligati (wapouru weiritu). Sin aba saminüa luagu ubafu siñambei yebu tayabuhu magüidi munadatu mahamugagiñe tuguya liderebugu lanuriruniwa ubou. Ligaburi layabuhu Gumadi lania fulasu kei aba prosesu, megeiwati lun lagumuchu lau ñila aba ondarunei lun gadaradula luma ayabuhanei luma lafarenhun lisensuna fulasu, lidan lasubudiragudunua aba fulasa gaburemeti. Magüidi munadagietu subudiwatu kei aba igabüiri lenluñilumuti hasansiha güirigia lidaguiñei laluguru erei lanina yabu. Dale haluahu güirigia lun aba yabu aba asansihanei le lounigirubei uruwei lun lagumeseru luagu aba dimurei luma aba sensu. Ligabüri lanügagu lisensuna fulasu lungua, adügati lun hasansiragu laburiña ilagu hama ayabuhatiña-- houngua --oundaruni hani güirigia ha aganoubaña lau amuñeguenarügü ayabuhanei luma layusuruniwa lumati resibihama amuñegueinarugu ebegi lau yabu le hadugubei. Lau Lalugurahu aba lagumuchu. Sunle lebuna kapitalismo.

1.2. Iseri Estado: Nechani, Trobuli hama lilana fulasu. Nechani: Lidagiñe Estado nechani le ñihabei oundaruni hani güirigia ganegeguatiña aba hererun, aba hafiñe aba hanasiñu lumati aba uraga hawagu sungubei. Kei houndaru guiriguia ha , aba lahuchu Estado, lun louniguirunei fulasu,

lun lawanseru lumati lun leibugu fulasu lau büiti. Lidan gibegüo mosu Gumadibala lani fulasu adügüe nechani ladüga ligia gawaraguabei lungua lun loundaruniña. Lida aba fulasu richati bandi güirigia ibini mamala aba habu, lun garerunahama lumati aba oundarunei . Lidan aba liñurüo luragate prosesu genegeguati, gibeguati. Lidan aba dimurei, lahuchun iseri Estado saminawati aba oundaruni hanina güirigia le loundarubei nechani lidagiñe le laresibira erei lun lagunfulirunei liyabu. Nechani aba loundarugu fulasu lumagiñe aba oundaruni genegeguati, lidan aba fulasu guragateti le idarubalei abagaridunei lidan fulasu lani oundaruni lumati lagüriahu, huti lun hasubudiragudunua. Ha ichugubaña aba irichüo lau hamati le louniguirubei Estado.4 Le tuma büidubei, igabüiri sine qua non, nihein aba iñeñe houn sun güirigia, furanguti giñe. Würibu. Lidan lagumeseru bandi Estado- mama mosu lidala iseri Estado - huti würibu le adiñurubali here milidaru hagibuguie amuñegueinarugu besinagu. Bingüdati saminüo lau laweirigudunua fulasu lun galurudula lungua, lumati lun layusuru hahabu ayabuhatiña. Le lichugubei hagañeru lau sun hafeidiru, aban hasansirogunei uruweigu haseisi, hagabüri bougudigiñe, ligabüri hanügagu houngua, ligabüri lacharagu hanasiñu, ligabüri habunagu luma amuya katei.5 Lidan erei lé lau gawaraguala uruwei lungua lu larensehanei ligabüri lanugagu lengua munada dandu bougudi, le liyabubei uruwei lida dan le hama milidarugu. (milidaru luma amu luyeri erei) Lidan dan le, hadügübei Gumadi lani fulasu leteniru houn milidaru luma katei lanina ubou Lau würibu le asuseredubei aba hagumuchogu fiyu Estado abati haderebugudu hibiri. Aba laweiridugu lisensuna fulasu lau hasubudi milidaru, anihein würibu weinamuti lidan fulasu lau aba dan weiriti hayusuruniwa lilana fulasu magarabahatiña lun gamabañala. Lidaguie le, munadagiñe lun Estado meigeiwati layunuhun luagu gumadi lun labudahuniwa seinsu. Lau lurudun lé diseti luwei habafu iduheñu. Kei lubei würibu, aba meha mahina lun laweiridgun liseinsu fulasu, saminüa uwaraguati lidan politika, laweiridagun fulasu luma le layumahabei awanseruni. Megeiwati gawaraguanei lun lanurihu ladügúniwa würibu, keibüri bisiledu, eigini luma seinsu le yubei lun uruwei. Lidan fiyu dan, aba hagumuchaguagüdüniña milidarugu lilana fulasu lidan würibu lidan lidani darangüilüa; lidan fiyu kasu, aba ti houndaru lilana fulasu eredena hagia sagü dan. Aban hagumeserun gürigia agendoguei le yubei hun lausun idemu lumaguie uruwei, luba hayabuha lidan aba.

El ideario democrático de la Revolución francesa se concretó en la Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, del 26 de agosto de 1789, dada por representantes del pueblo francés reunidos en Asamblea Nacional. Así, en el territorio del Estado francés, hasta la tercera o la cuarta décadas del siglo XIX, existían regiones en las que se hablaba el occitano, el bretón y el flamenco. Fue una dura política estatal la que impuso el idioma francés como obligatorio. Cf. Marquardt, B. (2009: 56). 5 Hintze, O. (1996: capítulos 4 y 6). 3

4

8

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Aba lasuseredun lidan la liñurun hebegi milidarugu, aban laweiridun hamegeiru aruweihatiña gadaradu hama lilana fulasu lun habihinei hahabu.6 Lidan fiyu fulasu, katei le waribabei lidan siudadanía luma demokrasia.

1.2. Siudadanía Lidan ibagari lani lisensuna fulasu hama iseri ligüirigia aba latatiraha lau erei ligabüri larihuniwa lilana aba fulasu, kei le ligirubei bandi katei, adügati meha katei huti lun ubou, yusuleime, gamegeligia, resibiti meha fayeiti, afiñe ligia lau lurudun, gafisiuteligia, dandu amuya katei asansihati ligabüri labagaridu. Oundarunei ha agumadihabaña ahatiña lun hawanseru lidan atiriguahama luma hamati lumaguiñe hanumeru, aba herederun lidan aba erei politika. Sudara nadagimeiti aba lerederun lun sudarame ayabuhati lun fulasu. Meigeiwatimeha lun ha lan afayeihabali seinsu le yubei lun uruwei hayabuha labugiñe furumieguarügü katei yuti lun hasubudiragudunei le misiebei houn. Hameha güirigia oundaratimatiña lidan fulasu, gawarati giñe lariñagunua, ha la aganoubaña wadimalu ligia laguahubei houn wadimaluna. Lau uweirigu, Wadimalu furendeiwatimeha alihani, uwaraguati meha güiñe yabu, ligabüri lanugogu nechani lungua abatima lawanserun luweiri le árabubei, liabiti houndaru guiriguia idehati lun ñila lurudun luma umegeni. Ligia lichugubei sun le aba lahuchu, adamuridagunei lumati ñila aba lilana fulasu. Lidan Estado Wadimaluna, gadaraduti luma ubafu, lidan libabüri politika, weirigutiñarüguñameja gawara hadügünei. Lidan lacharawaguniwa Estado megueiwati prosesu lani irichüa luma dasi hani sun weinamuhaña. Le lanügü irichüa le aganoati lidan labelagudunua le asubudiragüdübalei. Furumie meha sagawatiñameha sungubei, hiñariñu, gudemetiña, maliraditiña aganoutiña lamidagua árabu. Saminawati meha abuduhani. Lau bürübü ayehanei, lidan siglu XIXI aba lasansirunua katei houn ha gamaba lidagiñe lilagu fulasu hawagu amu, tilana ligisi, nechani, luagu furumieguarügü wadimaluna, subudiwati luagu aban lan labu hama hibiri lilana fulasu.7 Itara, aba lan derebügüdunua le lariñagubei saminüa lani nechani. Iseri ligabüri Gumadi lani fulasu aban meha güirigia ñiti erei luagu lu lagumadiha lau dimurei lanina furangu.

1.3. Iseri Gumadi lanina fulasu tuma Ligilisi Aba elementu huti lun ladügüniwa soberanía lanina iseri Estado, lidan meha saragu fulasu, tafarenragu ligilisi dandu hawei oundaruni tanina ligilisi. Lidan haluahanei luweiraguei saminüa luagu ubafu, agendoguati uruwei tuma ligilisi mamaruguñei aba ubafu weiriti luagu sifiri sandu, anihein

guiñe ubafu politiku luma lidan lisensuna fulasu. Saminüa le arihibei adügati lanina ubou lumagiñe kristianismu. Lidan prosesu tanina garüdia lani gumadi, saminüa le ariñawaguati lidan guibeti luwuyerigu. Lisamina leíbagu hafiñe tanina ligilisi (Katalolika hama magundatiña). Mosu haguendogu tilana ligilisi hama adamüri lanina fulasu, lere Vatikanu, le derebugubei hada afiñetiña. Hadati magundatiña, Meriga meha ichugubalei furumieti pasu dale tafarenroguniwa ligilisi lidan furumieti arensehanei lidan irumu 1791.

C1

2. Iseri Estado 2.1. Lidan rebolusion hani faransu, aban lañuru daradu lun lebei politiko luma lerereha binadu gumadu labuguarügüti Lidagiñe aba arihinei tani adamuridagunei itara liña latatiraha le asubudiruwabei kei Estado lunguati, lidan aba la gürigia lichügüdinabei haricha güirigia, lun larandaru lun nechani. Aba layanohuniwa lau aba la habu sun güirigia, lau gawarala hadiñurun lidon furumieguarügü üma luma katei buiti houn sun lilana fulasu subudiwati sun le kei irichüo lanina sun ubou. Lau sun gibela ebei lidan ubou lé, sun güirigia garichatiña ligibugiñe lurudun sin hafarenroguniwa lilana fulasu lun hadügünei le habuserubei sin hararamu, inebesei lani hani güirigia, lasubüdirini Estado haricha, heibugu le ñi lumiti habuseira. Estado lunguati, ligia Gumadibei, le ladügübei ameraguala luagu biama katei: tuagu lurudun lani Wadimalu luma irichüa houn güirigia Lidan biangubei äubüa, haweigiñe aganiñu, lun lubafu liröun fulasu, kei siñalubei iñula luwei lubafu Estado. Lun le lichuguña aba Estado iñuti odi iñutumati, lilurudun Wadimalu, lun ñibeilan sun wadagïmanu politiku. Aba lachulagun haricha güirigia, kei lanharuniwalun, siñatilan hareidiruni güirigia haricha. Luegiñe le aba äubüa, oundaruni lurudun-politika adügübei lun hafarenragun uruwei, parlementu luma lurudun, le agumuchubei lidan iseri ubou lau lasubudiruniwa amuñeguanarügü ubafu: lidan uruwei, ladügüniwa lurudun luma lurudun. Gasu laritawaguniwa kei ubafu lan le houn sun güirigia, le adügübei lidan iseri, lun lan lagüdahuniwa cohesion social, ragülumuti monopolio lan ubafu. Pasu le derebugübei le ichugubei mini lan kei Estado furanguti dunguali lan luma snsigüo lani sensu-lanina fulasu lidagiñe

6 Giddens, A. (1985: cap. III). 7 Bendix (1961: 78-79). Ligaburi lahuchu iseri Gumadi lanina fulasu: uruwei lunguati, demokratikuti luma gibegüo

9


Gafu 1

C1

Hiñariñu luma Gumadi lanina Fulasu, aban oundaruni güreiweiti Saminäu le aube lafeindiruwa aba ubou furanguti, mama lau lichugua irichüa uwaragauti, le midibei houn hiñariñu. Ligabüri gumadi lidan lurudun, lidan labunawaguniwa iseri Estado, moustaruti. Saminüa le aubei larufuduwa luma lani ubou furanguti amu lariñawaguniwa lidan lichuguniwa uwaranei lidan irichaüa, le mamabei ligiameme houn hiñariñu. Ligabüiri siudadania lidan lurudun-uwaraguati, lidan lidani labunawaguniwa iseri Estado, moutraruti. Hebelurun hiñariñu lidoun wadagimanu fayewati lidan ligabüri gudeimei luma uwala fureinden houn, umegenei luma amu irichüa sibili luma politiku adügübalei iseri ubou, anügübalei lun lagambuniwa hamalali hiñariñu, ha adiñurubaña lun harihiniwa agambuhagiame.| Larigi sun diñule aba habihi irichüa lun habuduha, lidan sun ubou, houn hiñariñu furumieti weyasu Nueva Zelanda lidan 1893. Lidan libiri ubou, houn sungubei, murusu laweiridun kapitalismu. Aweriduni le ruti muaradagunei lun lebegi wadagimanu, ubafu, furendei, katei büiti houn sun güirigia. Ruti giñe dagügüo lun uwarani politiku; eibugati aba saminüa labuguati le adügübei lun lafeidirun irichüa luma furangu hani gürigia. Lidan le, saminüa le lani Estado le furanguti houn güirigia, irichüa le wiwati o haricha güirigia aba luwaradun luma irichüa lani umeigei luma amu katei yarafati lun, kei laurugüñe lan aba igabüri le derebugüti o mederebugula gawaralan hawinwadunei güirigia, le unbei laguahuwa “ha ünabubaña”.8 Lidan aba dimurei, Estado furanguti agumeserubei aba iseri dan lun le büidubei, lau saminüa lani Estado demokratiku, le unbei laguarua Gumadi lanina fulasu hani güirigia o lun la büiti.

2.2. Estado demokratikuti Anihein murusu buleiyegüo lidan irichüa lani Estado (Rule of Law). Aba pasu lun lahuchun lun lederabügüdun irichüa büruati. Lau ladairuniwa haricha rumanu, aba labahüduniwa lurudun kei aban intrumentu politiku lun leseriwidun lun ubafu lani Estado ligibugiye ubafu le lani fulasu ñübüriti (eyeriñu laburiña-fulasu arabuna). Aba ligüirunei ubafu le igabüri lé, lidan afiñe, lidan fulasu ñúbüriti lun lerederun kei hani güirigia lau habuserun lun gunfarandawala. Ligia lurudunbei büiti,

murusu lidan siglu XX, uwaranei lidan abuduhanei houn hiñariñu hama eyeriñu, lau sun lidan lan saragu fulasu, hiñariñu (harutiña) abuduhabaña lubaragiñe habuduha eyeriñu hama hiñariñu warounu odi würitiña.9 Dari lidan lagumeseha XX lagumesera sin dagügüo, abuduhanei uwaraguati. Lidan Meriga Latina, fulasu le ichubei ubafu tun hiñaru ñun tabuduha Ecuador, lidan 1929, Brasil luma Uruguay, en 1932.10 Magumugüili ageindagunei le hanibei hiñariñu lun lasubudiruniwa haricha politiku, habuduha lunrügu lasubudiruniwa amu irichüa, kiebiri uwaragunei lidan agañerunei; ouserunei sin misiehabuni lidan wadagimanu; kastigu lun le ousergunei munada; lasubudiruniwa amuñegüo; lidan saragu katei. Hadagiñe hiñariñu anihein saragu farengüo ladügameme saminüa, hagabürigu, harairagu houngua lidan seinsu luma furendei luma le ñilubei haganoa dandu lidan fulasu kei bougudi.Lumagiñe iseri Estado, lumou danle, aniheingua saminüa le. lagüiriyahuniwa aba parlamentu, oundaruni lani Wadimalu, ladüga le hani hibagüe. Sun lurudun ordinariu lun lurudun derebuguti, Lurudun lani Wadimalu. Lasuburiruniwa haricha lilana fulasu luma shoruwala langunfulirubala luma le lunbei hadügünei güirgia lidan inebesei lun lurudun hamaigñe sungubei. Lidan danle lun lararenragu ubafu, ligia ladügübei iseri lurudun le awanserubei lidan siglu XIX le ariñawagubei kei derebugu eibugati lani ubafu. Keibiri lasubudiruniwa lurudun, wadagimanu tani ubafu le adügübalei lurudun lumati langunfuliruniwa lun ubafu uruwei luma lurudun. Búiti lun lasubüdiruniwa lau siñala lafarenraguniwa ubafu lani Estado, ladumerahun luagu aba farengüo lani wadagimanu luma ageirüa. Sun awanseruni lani lurudun lun le sügühalibei lidan demokrasia le tuma derebügüti; irichäu lani Estado, aba binadu ageindagunei le gebunabei lun demokrasia iseri. Irichüa lani Estado arihuwati lumagiñe Estado debiliti odi eibugala lubaroun demokrasia, ligia anügübei buliegüo luma irichüa lanina Estado luma Estado demokratikuti. Estado demokratikuti lanina irichäu, memegi mama lagarabagu. Lidan aba gumadile mama lanina irichüa le lanügübei farengüo, lun lanügüniwa dimurei; lidan louseruniwa ubafu, sagü weyu, gawarati lariñawaguniwa lau ousüa politiku lan. (klientelismo).

Díaz, E. (1998: 52). En cuanto al voto de la mujer, en la Constitución de la República de Guatemala de 1945 dice lo siguiente: «Art. 9: Son ciudadanos: 1. Los guatemaltecos varones mayores de dieciocho años. 2. Las mujeres guatemaltecas mayores de dieciocho años que sepan leer y escribir. Son derechos y deberes inherentes a la ciudadanía: elegir, ser electo y optar a cargos. El sufragio es obligatorio y secreto para todos los ciudadanos que sepan leer y escribir; optativo y secreto para las mujeres ciudadanas; optativo y público para los ciudadanos analfabetos.» 10 Dictionary of New Zealand Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934). Documento en línea: http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/

8 9

10

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


2.4. Estado lani siglu XXI luma globalisasión

Estado demokratikuti aba lidani uraga idaliñala luwadigümaridun, luagu ligabüri ladiñuru. Le saminäu demokratiku gawarati lachulülurün anhien iderawagua lumagiñe Estado, ladüga nihan instrumentubei lun lafansehani disegüo hama lilana fulasu, uwati uwaradagunei. Lidan dan le, megeiwati aba Estado le demokratikuti lun ñi la aba Estado lanina irichäu.

C1

Lawinwanduniwa lidan lagumeseraha iseri dan le niheinla Estado sansigüo luma aba Estado, iseri ubafu odi Estado lani Wadimalu, subudiwati lidan sun fulasu, übarüa le ñi lubei gumadi politiku, gamaiharitiña lau würibu le inarünei, arumani lidan garabali luma awanseruni lani aba igabürigu lumagiñe lilagüle Wadimalu. Sungubei, gawarati lariñawaguniwa kei aba la saminüa lani soberanía lani Wadimalu.

Lidan Estado demokratikuti lagumadiruniwa lani gumadi, arenseruwati lan katei le lanina lurudun lau ligabüri leibugu le megeiwabei lun gumadi. Megeiwatigiñe lounigiruniwa o lariyahuniwa leibugu wadagimanu lidan lahandilihuniwa lubuñe wadagimanu luma ladiñuru. Biamañe lounigiruniwa: sururugu (hamagiye lilana fulasu) luma raramati (tumagiñe oundaruni lani Estado).

Lidagiñe saragu katie liabin golobalisasion, lidatima lisensuna fulasu hama lilana fulasu, nechani lumati politiko- milidaru. Liabin sun le güragu liña, memegüi mama lidan uwaradagunei, lau gumadi le ñigiñe lubei lahandilihua seinsu, ha adügübalei iseri ligabüri üganu hamawagua. Anihein aba katie lidan fulasu ha gamabalei ubafu lanina seinsu luma monopolio lau lagüriahuniwa ligabüri iseri wadagimanu; ladüga le, anihein iseri igabüri lun dominiu/ungüa.

2.3. Estado lun Gibegüo Lau igabüri le megeiwabei lidan Estado lani Wadimalu ladüga ligia lun leteniru lun fulasu hau bandi nachani. Lasubudiruniwa lidan lurudun hawagu amuñeguanarügu güirigia lun hebelurun lidoun ligabüri ubafu adugahamamugei le yubei houn: lanina Estado o haluaha aban nachani. Labunawaguniwa aba Estado lun gibegüo mamarügü lagumuchaha igabüri lanina lurudun, meme le lunbei lanügü fulasu lidan politiku; itaraliñagiñe lanina kolonia lumagiñe sargu siglu marihiniwahama warounu, ouseruwagia hagia, hiñariñu tuma. Ligia hiñariñuhabei warounu ubarüa le ünabutumabei lidan ageirüa, laduga dale amu lan binechani luma bihürü ligiatuma misewaba.

Kei aba katei iseriti arihuwati lun le ubei laguawarua kapitalismu lanina Estado, le atatirahabei lau aba hingüiguo lanina kontrolu lani Estado larigiñe ladereru katei lidan layabuhun Petroliu lidan irumu 1973; Aba lasigügürü lamidagua irumu 80 lanina siglu XX, lau latatiraha iseri erei luagu lirisina fulasu (China,Basil,India,Rusia). Ñigiñe lau le unbei laguarua Fondo de Riqueza Soberana (SWF, luagu liri lidan ingleisi), le ichubei anufudei lau lederebugudu seinsu luma kapitali. Luweiraguei pasu le ichugubei lidan Kapitalismu lanina Estado lidan irumu 2007-2008, danle habihibaroun Estado tuweiriagüei kompeni lani petroliu, hagia gamiharibaña lau sun erei lidan sun ubou. Aba lahuchun iseri ubafu lanina uruwei lidan iseri igabüri politiku.12 Sun le, hingigüo lani kapitalismu lidagiñe Estado, mama lidagagiñe privadu, lun harihinei ida luba lan iseri teibugu magü.

Aba lidaguie katei le hisiebi lun Luruweite Wadimalu laduga yúla lun lateniru lun le hemegueirubei Wadimaluna hiñariñu dandu eyeriñu, sungubei nechanigu.Uruwei le mosu guiñe larihi luagu politika; luma le lanügübei lasügüru dan le adügübaliña warounu aba oundaruni.

Lidan aban saminüa

Uruwei Guibeguati Subudiwati keisi aba erei gawaraguati lungua lun ichugudinala luma lun larihi luagu habihagu lilana fulasu dandu houndaru warounu ha lidabaña erei guibeguati.

Megueiwati labudawaguniwa Estado lidan deseniu lani siglu XXI lidagiñe ürua luyeri katei: a) labunawaguniwa luwadigüimari Estado. Mama lun larihiniwa anhein lun lubei ñi lan Estado o no, ida luba lan ladügünei. Mosu tarihiniwa oundaruni lani uruwei, tubafu lun tahandiliha luma derebügu politika. Sungubei, ligabüri awanseruni lani seinsu luagu lüiti dan.13 b) lasubudiruniwa kei mabüidu lan demokrasia anhein uwa Estado. Memegüi gasu ladumerahuniwa luagu Estado demokratikuti kei katie le meigüeiwati; c) Larihiniwa kei gasu lan ñi lan Estado lun awanseruni houn güirigia, lun labüiduru habagari luma lun lafuluriha, lidan ubüidunei tuma agensia dandu habugua keisi lun oundaruni.

Lidan Gumadi lani fulasu lun gibegüo aba ubafu iseri, lidan labunawaguniwa luma lagümadiruniwa, gibetiña güirigia, ashorurei lau lilana lan fulasu warounu, eñeriñu hama hiñariñu, lun hadügünei lun hasadirunei hageirañanula. Belutigiñe ubafu lun larihinei inarunei hani nechaní luma lun ladiñuruniwa uwaranei hada güirigia, ubafu lun ladiñuruniña, sin higiruniwa warounu lun hebelurun lidoun ubafu lun gibegüo.11 Para ampliación de este planteamiento, véase PNUD (2005: capítulo 14). Bremmer (2009: 15-26). Adviértase que, sobre este tema, la bibliografía es abundante. 13 La formulación es de Stiglitz, citado por Iazzetta, O. (2007: 103). 11 12

Ligaburi lahuchu iseri Gumadi lanina fulasu: uruwei lunguati, demokratikuti luma gibegüo

11


C2

Kapítulu 2

Lagüriahuniwa Estado Wadimalu: dan lun saminüa (1821-1985) Lidan dan le lacharawaguniwa Estado Wadimalu aba larihiniwa luragate-bunagüo lun lagumuchagun kolonia le higüirubei Sibañulu larigüi habunagunei lumagiñe 1954. “Lagüirinchagun” ichubalein dan lun ladügüniwa aba proyectu lani aba Estado Republikanu, furanguti luma lanina ubou. Lidan dan le aturiahubei, 1921-1985, aba larihiniwa sisi katei derebuguti lun lacharawaguniwa Estado wadimaluna: furumieti, lasansirwaguniwa furangu lidan laruweiha Mariano Galvez (1828-1837); libiama, labudawagüniwa konservadora (1839-1871); lürüwa, liderebugu Estado wadimaluna (18711897); ligadürü, lararamu politika (1898-1920); liseüigü, krisis lani furangu lidan Estado (1930-1944); lisisi, Estado lani awanseruni (1944-1985) lau lidani, demokratiku (19441954) luma agumadihanei (1954-1985). Lidan sun dan le, aba labudawaguniwa lidagiñe ligabüri Estado iseri le iridubei lidan kapitulu I.

1. Estado federalu luma Estado Wadimalu (1821-1839) Ariñawaguati kei Estado lunguati lagüriahuniwa lidan güiringüo larigüi lubafu kolonia. Sun habie milidaru lani kolonia, aba herederun kei derebugün tun oundaruni politika, lau lurudun, instrumentu lani iri luma le hameigüerubei giyounu. Luurügü lariñawaguniwa kei liñuagei gumadi lani kolonia lan arünei generalu Gabino Gaínza, sagüigüiru kei abutimei lun iseri gumadi lunguati, arufudati aba üma luma aban igabüri lun lawanseru le sügühalibei. Aba murusu hadagiñe hameha agumadihabaña lidan kolonia, giyounu areidahatiña, arihatiña luagu lun lagumuchagu Republika labuguati, ban hebeluru Mehigu, lidan meha dan ligia imperiuñe. Danle lagumuchagun umadagüo luma Mehigu, abaya liabi amu saminüa luagu ubou le. Aba dan le büiti danle tagüriahuniwa furumie Kongresu Federalu (24 lidan sisi hati 1823), lubüiduagei katei tichugun Lurudun Federalu Konstitusión Federal (22 lidan unsu hati 1824) luma dimurei derebügüti 12

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

lun tabunawagu Republika Fedaralu lani Lamida Meriga. Lau ligabüri fedaralu aban labunagü seingü ageirua ñübüriti luma a federalu. Lau le aba lageñeru liberalu, lau ligabüri Meriga le eibugubei büidu. Saminüa le lamidaguati lun leibugü ligabüiri kolonia. Furumie lurudun to lani Estado Wadimalu (1825) lun uwala fareingüo houn eñeriñu, maliraditiña, güirigia lougiye disiwüidi irumu lau umegenei. Büirüwatigiñe lidan lurudun, anhibulan güemegue, furanguba, ligia aba lalugurahuniwa le mouseruwabei, merengutimeha labihiniwa. Lidan lidani higingüo luma würibu, aba lagumeserun le unbei laguaruwa furumie dan lidan lahuchu Estado, danle lagumadihabei Uruwei lani provincia lau ichügüdinäu surusia Mariano Gálvez (1828/1837). Oundaruni le hani gamegüetiña, alugurahatiña hama hanichigutiña agumeserubalei furumie reforma liberal, güibeti katei iseri, tanügü ligilisi, ha mahabaña lun kolonia, lau saminüa bougudigiñe. Lidan Programa le unbei laguwahua Partido Liberal ñiñe kolina hani yuropuna, lachiahuniwa lirisi mua, lanügüniwa tumegei ligilisi, labunawaguniwa üma, tadararuniwa tadügaha garüdia, lagumuchagun amudiarawaguni, lagumuchu “Republika hani warounu”, lagunfuriruniwa lurudun según Kodigu lani Livingston, iseri gabilidu, kolonizasion lani mua mouseruwati, ladararuniwa wafu, louseruniwa ligabüri lancasteriano lidan furendei; lilurudun mariyei, lagumuchagun diezmu, tadararun furumieguarugün ligilisi lagumadihuniwa gambusandu, furendei houn sun güirigia, luma amu. Le «Estado» le meha lanibei Gálvez debilitimeha moustarutigiñe, kei lagumeseraha aba larihiniwa lun ñi lana amu katei iseri, uwara luma le lani kolonia. Rutigiñe güreiwei luagu saminüa le tideragubei ligilisi katolika, lau sun hagabürigula gudemtiña hama laburiña seinsu hani warounu mahatiña lun sansigüo. Ñi ne chouchoti luagu mua haganagua güirigia hama laburia mua, itaragiñe ubudubu liberal, ladüga politika lani mua. Magundanei le lidanbei loubafurugu fulasu, ladüga damigi le hasufurirubei, kei aba lubei lougiñe dusu irumu würibu federal. Magundanei le adügübei lun ñi lan higingüo lidan


lidani independensia,14 le arihibei lidan lagumeraha 1837, lau lagumadiha uruwei liberal lun lagumuchuniwa lau sandi le cholera morbus.15 Diñu le hanibei warounu aban larihiniwa kei denchati houn liberales hama areindahatiña igabüri.3 Liri hingiguo le «Liñuruniwa wüibüi», le agumeserubei Santa Rosa aba lawanseru lidoun amu fulasu, lagumucha lau hanügünei árabuna Wadimalu lidan irumu 1838, luma generalu Carrera kei ábuti árabuna. Lidan fiyu dumurei, sügüti luruweite Wadimalu lidagiñe wien irumu lani würibu luma misiñehabunei hadagua güirigia le adügübei lun lagumuchagu Republika Federalu, aban lawalidagu erei ha idarubaliña, larederu furumieti proyectu lunguati masensuga, hiñuru giyounu areidaguatiñahangua lidoun erei. Laguruniwa Morazán Wadimalu lidan (1839) lumati lagañeiru Carrera hagibugiñe hibagüei milidarugu hanguatiña lidan Agendoguni lanina Arada lidan (bian hati 1851), katei le lautima gamala aba igabüri milidaru, anihein aba hisiñehabunei politiko ñingiñe daruguati aba dan.16

2. Labudawaguniwa areidahuti (1839-1871) Libiama dan aba labürüduniwa kei aba labudawaguniwa areidahuti, ladüga ha lidanbaña hingigüo aba hanügün aba iseri fureinden lanina ubafu (1839-1871) hadügu praktika politika lun hideragun houngua tidan oundaruni lani kolonia; tilanagiñe, houndarun gaseinsutiña giyounu, afiñetiñameha hada Habsburgo luma aba saminaü le areidahuati. Itaraliña a «labudawaguniwa» moustaruti ladüga mararamuti lihürü kolonia lidan prosesu lani emergencia de rasgos estatales, lidan fiyu katei aba lasigüiru asusereda. Le abudagübalei ligabüri Estado larigi kolonial. Larigi 1839 abaya tederebügüdu ligilisi, katolika keisi furumietu, fedubüiri tani ligilisi; abaya labudagunei konsulado tani magüidi lere hama oundaruni Sociedad de Amigos del País agumadiha lau libagari seinsu.17 Lidan 1840, aba lagüidaruniwa lurudun lun mariyei sibili, aba mahawala lun lagumuchawagüdiniwa. Lidan disi hati 1852, aban lafiyurawaguniwa aba daradu tuma lun terebegugüdün ligilisi, tuguya gamaihariboun lau tahandilihuniwa ligilisi, gambusandu, firusu hani hiñariñu

14

15 16 17

18 19 20

21 22

tuma Rehistru Sibili (to arihiboun luagu agüriahuni, oweni, maiyei, alagan, luma amu). Luma, lougiye sun katei,fureindei, le uwagubei haritagua ligiatuma lan lunbei harihi larigüi.18

C2

Nihan libiama lidani Estado lida uraga le. Aba, laguruniwa milidaru lidan lani proyectu politiku lani farengüo hadagiñe laburiña mua-artesanal altense, ha niheinbei saminüa hada lani autonomía lani seinsu, kei gubeirügü anügübaña abuti lun hafagun lun lachulurun Republika autonomía lani seinsu, Republika de los Altos (1840 y 1848). Aba milidaru lidan idemu houn warounu, lagumadiru Carrera (ñigiñe Mariano Paredes), aba lagumuchaguagüdünei.19 Amu, lederebügudun dimurei 20 lidan üruwa hati 1847, lun ligüiru Republika federal lun larihiniwa Wagimalu kei aba Estado furanguti. Derebugüdatumuti ligilisi katolica le, ha agumadirubalei fulasu, hau sun ingleisi, lau habuti Mr. Chatfield, konsul alunduña. Lidan dan ligia, ligiameha lebelurun gudurubanu ingleisi balisigiñe aban lederebugüdun lebegüidina Alundu. Tiabin lilurudun wadimalu lidan 1851 ariñaga luagu furangu lun lagüiribudun Estado laringüo aba lichugunei dimurei luagu siudadania: houn eñeriñu galiraditiña, lau fureindei, wadagüimau odi gamegeitiña, «tichügüdina muna», lougiye 25 irumu (o 21, anhein mariyei habie). Ubou le hani gareidahaditiña muwaraguti, muladunu rugüñanu lidan gumadi, murusu ruguñanu güirigia árabuna gamua, garicha lun furendei luma alugurahani.20 Güirigia ha murusu murusu aba hebelurun lidoun siminüa keibiri fadirigu, generalugu, lisensiados, hanichigutiña, alugurahatiña hama abunagutiña. Aba houndaru chülüdügütiña haru tura. Muwaraguti gumadi lidan fulasu houn sun lilana. Aguendogunei lidan sun fulasu idahati lun larihiniwa Estado le lanina uruwei.21 Aba lawanseru liderebugu milidaru, danle hebelurun arabuna lidoun lun hasudaraha. Larigüi 1848, larigüi laguruniwa altense, abaña hagumeseha abudahaña, aba ladumrehuniwa luagu salariu, aba lagumeserun ibagari tidan kuarteli, ubafu, luma saminüa lidan milidaru.22 Awanseti uruwei luma lisensuna fulasu dale tadugu Maguidi Wadimaluna. Siñatiyebe labihiniwale lau bunagüo lani afenigülei, produktu larigüi lagumeseraha 1830, danle

Taracena, A. «Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América». Ponencia escrita, inédita. Pinto, JC. (1996: 214) y Woodward, RL. (2002). Pinto, JC. (1996: 35). Una lista de comerciantes y plantadores registrados en el Consulado de Comercio entre 1800 y 1839 incluye 168 apellidos, pero sólo 12 se repiten en las tres listas. En Woodward, R.L. (2002: 140). Se dice que las órdenes religiosas fueron las mayores propietarias de tierras, haciendas, ganado, casas, ingenios y otros bienes materiales. Véase Taracena, A. (1997b). En la proclama de la comisión de la élite conservadora que nominó a Carrera como jefe vitalicio aparece el número de clérigos, militares, funcionarios y personalidades firmantes: suman 2362 ciudadanos. Ello equivale, en otros términos, a que estos ciudadanos corresponden al 0.27% del total de la población nacional que lo eligió. Esto es sólo una muestra de la extensión de la ciudadanía de esa época. Holden, RH. (2004). Clegern, WM. (1994: 152). Lagüriahuniwa Estado Wadimalu: dan lun saminüa (1821-1985)

13


C2

louserubei dingu lewenragua grana luma kochinilla. Lidan lirahuñu árabu, sin saragu idemu, lidan hahabun laburiaña, luagu Amatitlan, Sacatepequez luma Santa Rosa, ñigiñe lidan amu fulasu. Diñutile hahabu warounu lidan lidani labudahun bunagüo, lau sun lasansiragu ligabüri dan laduga sun le habuserubei ingleisi. Le yebu munbei lun ladugu lau habunogu funabeleti, hinguigualumuti bunaguo hayabu warounu gibeguatiña lida lidani bunaguo. Aba meha bunagüo mebehati lidan fulasu, hau laburiña muladunu, aba lagüriahuniwa aba erei arabuna, hama heretiña ladan alugurahani, luma kapitalismu le ünabuti. Larigüi 1850 aba lagibedagu tabunawaguniwa gafe, Costa Cuca tuma, hama laburiña mua Los Altos. Megeihabuni lun mua, uhabu, duweiti, üma luma amu luyeri katei lun lounahuniwa bunagüo bougudi matenitiña areidahatiña ubafu lun. Lidan darandi irumu le awansewatu murusu lidan labunawaguniwa Wadimalu; ñiñe sun luyeri dagügüo dandu lidan politiku, le hani güirigia, lani wadimalu luma igabürigu. Luagu furumieti, garada tani ligilisi, hama afiñetiña, konsulado lani alugurahani tuma Asociación de Amigos del País, tabadünagua amu oundaruni, raramagüdalumuti lawanseru Estado houn güirigia. Lau le libiama, siñati lawanseru fulasu, ladüga ha agumadihabaña, muwarati hasamina hun sun güirigia.

3. Derebugu lani Estado (1871-1897) Hageñeru milidaru de 1871, lau hachügüdina generalu Miguel García Granados luma Justo Rufino Barrios, ñi lagumesera le umbei haguwaha liberal. Lidan dan le, le unbei waguwaha lüruwa dan, aba lederebugudun Estado. Anhein derebugu lubei lidan 1871 anihagua lidan afansehani, memegi, gawarati lariñawaguniwa kei derebugulan lidan lidani reforma iseri lau hagabüri koloniana lani wadagimanu. Mamarügu laduga ubafu laguwarua lun “liberal” ladüga lebelagüdun saminüa lani politika liberal. Gawarati larihiniwa le abihubei lidan lidani liberal:

3.1 Weirigutiña Wadimalu le umbei haguwaha «grupo nacional» hadüga taburiña gafe hama alugurahatiña he heretumabaña, lidan irumu, 60 siglu XIX oundaraña hama milidaru hama politiku, sin niñaba erei bougudigiye. Hagia gamabalei ubafu (aba hadügünei ubarüa lun) hachuluru luagu ubafu lau idemu lani erei, adiñura saminaüa luagu seinsu, oundara lidan politika luma saminüa lun hagumadiha. Uwati ubaraüa lun Estado sin derebügu labuguati luma gumadi siñati ladügüniwale anhein uwa seinsu, instumentu lun erei luma oundaruni lun lichugunei fulasu lidoun aba según habuserun lilana fulasu. 23

24

25

14

3.2 Lisensuna fulasu tuma magüidi bougüdi Mamarügü lidagiye erei lawansera politika; busiñeti aba derebugu lanina seinsu luma wadimalu, gumuguadan, lau ubafu lun lagüdahanei liderebügu politika lidan fulasu. Lumagiye lamidagua siglu XIX, aba labunawaguniwa aban derebugu lau afendigülei, furumie, ñigiye tau gafe, larigüi; lani mua (o hacienda) aba katie hüchaguati hamati laburiña mua luma idemu politiku, liabin le ñilubei tabunawagua gafe. Dariti mua le lani gafe idemu lidan umegüenei le weiriti, luma meserulan uhabu, ladüga lebelurun Estado, fosuwarügütiña, gibeti, meserutigiñe.

3.3 Lichuguniwa ubafu lidoun aba Danle lichuguniwa ubafu lidoun aba lani Gumadi lanina fulasu iseri igiralumiti lere milidaru luma lawanseru seinsu hani ha ganibalei ubafu, le belugüdati mua, güirigia, irisinei aba lerederun lun laseriwidun, lidan lamidagua. Aba lalugu Gumadi liberal lun langunfuliru danle tadügübei gumadi lani armas hau habuti politiku lidan deparamentu; reideiti ubafu hani milidaru kei lani uruwei. Luegiye le aba üabüa, danle lebeluruya región altense aba ledebilidu lun afeidirunei lumua lun lerederun lun Mehigu, Alundu luma Salvador. Memegi, lagüirichagu paktu federal aba saminüa lani Esta hagüriahuniwa gumadimatiña derebugutiña, kei régimen hani gareidahatiña, ideragubalei derebugu politika. Ladararuniwa «bena lani fulasu» lani bunagüo, labugiñe lagumadiha liberal, kei labunawaguniwa üma, lampu, luma politika, lun ñi lan arihinei le tuma büiti lidan ubafu. Lidan üma le, larihuwa liderebugu milidaru lidan gumadi ünabuti.23 Arihalumuti lurudun municipiu kei aba derebugu hau gumadimatiña anuwadiruwarügütiña.24

3.4 Nechani aba ti labu luma /mama aba labu Lerederun ubafu lidan aba, kei liridun lubaragiñe le, aban ladügüniwa lidan nachani, ladüga amu saminüa siñati uwaraguala Wadimalu; maluwahati erei lun ñibei lan uwaradagunei, lun ñi lan muwaradaugnei.25 Konstitusion to 1879 ariñagatu lau furangula Wadimalu, lau aban uruwei le añahein sun lilana fulas uñi luma republikanu; lirahuñula sun ha agüriahubala fulasurugu luma suidadania hani eñeriñu lougiye 21 irumu ha nadagimebaña o hanichiguhama. Lidagiñe aban arenseruni, lidan disi hati 1885, ñi langunfuliruwa saminüa le, lidan hamuriahan lun galiradilan siudadanu; mebeluti waroun kei siudadanu, aba lebelurun kei liderebugu wadagimanu. Buidurüguiti le lun le labuserubei lun lagunfuliru le lani wadimalu.

El Código Militar (1878) estableció funciones políticas para que los oficiales graduados actuaran como comandantes de armas y luego, a partir de lo dispuesto por la Ley Orgánica del Gobierno Político Departamental (1879), para que fuesen jefes políticos. Ambas funciones las realizaba la misma persona. Ley Orgánica del Gobierno Político de los Departamentos, D.o 244, de 1879. El «municipio libre» fue implantado en toda América Latina, pues corresponde a una honda tradición medieval española. Noción sugerida por Gustavo Palma Murga.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Danle lebelurun Estado lubaragiye nachani, kei le asuseredubei Wadimalu, uwati uwaradagunei; gawarati ñi lan aba nechani lubaragiye, memegi, mama uwaraguati, le lunbei labihiniwa lidan politika lani houndaru güirigia o labudahuniwa amu igabürigu, lidagiñe furendei, lubüidu ibagari luma wadagimanu, lun uwala muwaradagunei, ñi la misiñehabunei, luma, lidan sun katei, luma ungundanei lun ñi hama siudadnos lidan aban uwaragunie. Búidürüguti ñi hama oundaruni han agumadihatiña lun lagumeserun labunawaguniea Gumadi lun fulasu nechani. Mosu labudawaguniwa nechani uwaraguati, furumie,lidan dimurei lani uraga. Iseri Estado26 ligia Estado kapitalistabei, barüiti liderebugu lidan seinsu, amuñaguenarügü ouseruni hawagu güirigia luma housa. Anihein aba katei arihuati kei hebelurun bougudigiñe, lidagiñe tiña nachani warounu lidan wadagimanu, luma le houserubei lun hawinwandun, lidan lidani milidaru.

3.5 Aba milidaru hanichiguti Tabunawaguniwa milidaru lidagiñelabunawaguniwa Estado. Ñigiñe anihein lubafu uruwei lidan agenda politika. Darilumuti lubafu Carrera idemu hada milidaru manichigutaña. Yarafabeibuga harihigiñe liberales luagu aübüa lira. Lagumuchaha 1872 ligia hachülüru milidaru sibañulu Wadimalu lun tagüriaruniwa aban Escuela Politécnica lun ñi hama ufisigu hanichigutiña.

3.6 Ligabüri leibugu seinsu luma labudahuniwa Biama katei yarafaguati lidan aban nechani lererun luma liseinsu. Lisensu aba instrumentu lun ladügüniwa higingüo tidan magüidi, a fortiori, sin ligia siñati bagañiha odi baluguraha, lafayeruniwa salariu o laguburahuniwa liseinsu uruwei. Aba meha hempulu Wadimalu lun dagügüo le lun labihiniwa aban seinsu derebuguti añawürihabalei leibugu alugurahani, ladarasaru lafayeihuniwa duweiti bougudi, ligia ariñawagubei lun mafayerulaniwa wadagimanu luma lun ledebilidu ligabüiri leibugu seinsu. Meigewatigiñe ligabüri labudahuniwa seinsu, lun lahandilihun Estado. rügüñe gawara laguburaha seinsu, anhein guberügü ladüga gawarabei labunawagüniwa aba Estado iseri.

3.7 Ligilisi luma Estado Aba lasuserudun Wadimalu lun uwala afiñenei tidan ligilisi, lidan hadani liberal ñi ladarara afagunei luwei muwaradagunei: 26

27 28

arihuati lidan sun katei keibiri lidan politika tuma ligilisi, wadagüimanu lani uruwei, le ümadarügubei, sun le lunti gamaiharilanei Estado luma katei le lunbei larihi lau ibagari luma BoungIu.. 3 lidan nefu hati 1871 aban hasagaruniwa hesuitas; lidan dusu hati le aban irumu aban mahaliwala labudahuniwa diezmu, lidan enero 1873 aban taguidaruniwa lurudun tani ligilisi luma lilurudun penali luma cibili; larigiñe, aban lagumuchu tamanihari ligilisi tuagu Registru Sibili y el magisteriu, lebegüi mariyei cibili, tadaurawaguniwa haban moha luma hameigüe,27 aban lagüidaruniwa asariñagüidünei luma sun le tani ligisi lidan damürigüo.

C2

3.8 Lubeneri amu fulasu Ladaurawagubei fulasu luwarawagua ladüga würibu, feridi luma amu katei. Louserubei lubeneri fulasu mamarügu lun larihin lebeha munadagiñe lun Gumadi lani fulasu, arufudalumutigiñe bougudigiñe le ñi lubei lagumesera amu Gumadi vesina.Luma Mehigu nihein meha daradu danle lidan nefu hati 1847 aba houndaru hama gumadimatiña lun lerederun distrito Soconusco fadagu luma Chiapas laduga lira lun lerederun lun Mehigu. Nueva York lafiyuraguwei Barrios daradu ligia 12 lida widü hati 1882; lidan daradu le feiditi Wadimalu 50 milu km2. 30 lidan gadürü hati 1859 aban tafiyuraguniwa garada luagu lebeha Balisi , luma Alundu, magunfuliruawti daradu le.28 Ligialubei, aban liabi uruwei liberal amurihei liricha luagu lebeha luma Wadimalu.

4. Hawagu Gabafutiña Laweiridagu tabunawaguniwa gafe hama saragu oundaruni lun tounahuniwa bougudi sin lidemu uruwei siñabei yebe hadügünei , sin larihiniwa ubafu tuma gafe. «El café es la nación», ligia adadagüdübaliña laburiña mua. Ledewahuniwa katei o lebegüi politika, lani mua, larufudahuniwa bunagüo, lagañihuniwa idibu bougudigiñe, hachulurun subudihabutiña Kosi Risi giñe luma Colombia, iñgiñe servisiu lun ayanuhanei, registuru furanguti, duweiti, fiyu hempulu le ladügubei ubafu lun gundanyu hama ha gamiharibañe fulasu. Lidan bian üma gounigiwatiña taburiña gafe , hagia adügübali Estado.

5. Lararamu politiku (1898-1920) Lidan 1897 aba ñi lan krisis weiriti tidan magüidi bougudina tani gafe. Lawoun lé, ñi ñe saragu duweiti. Aba hichugu orden tun banku lun tasagaru lawoun seinsu aban lafeidirunei gumadi lau seinsu lun aduweihati lan; mama mosu tafayeiha banku lau plata odi golu ladüga nihein halila seinsu to garada,

Se habla de ‘moderno’ en los términos establecidos en el capítulo I, es decir, el Estado que logra asegurar para sí mismo el control único de los instrumentos de fuerza en el interior de la nación. Herick, T. (1974: 190). El 21 de septiembre de 1981, el Reino Unido concedió la independencia de Belice; el 30 de septiembre de 2002, Guatemala y Belice acordaron solucionar el conflicto, lo cual es algo aún pendiente. Lagüriahuniwa Estado Wadimalu: dan lun saminüa (1821-1985)

15


C2

aba gawarahali lan lafayeihuniwa liseinsu uruwei tau seinsu garada; aba labüruha seinsu aba ledebilidu liseinsu fulasu. Liabi krisis le garigüiti luagu Wadimalu. Danle laruweihabie licenciado Manuel Estrada Cabrera (1898-1920), la aban lamuderu lebegüi seinsu lau saragu dagügüo dari lun haritagu lenegala dagügüo. Luagu buga dan ligia, aba lasuseredun amu katei, keibüri harabaganali le agürubalei lidagiñe kapitali (1916-1917) luma le ladügubei furumie würibu lani ubou. Luma Estrada Cabrera, aba lararamu leibugu politika, abaya ñi la abuduhanei sin gibegüo luma fariyei. Aba labihi idemu tumagiñe oundaruni lani fulasu tidan Clubes Liberales, aban ubunurunei sururuguti dari genegelanei handilihuniwa abuduhanei. Lidan irumu le susereti üruwa katei lanina seinsu lau katei mabüiduti lun labunawaguniwa gumadi: a) Laweiridun houndarun terensha, yamani tuma, lidan talugurahuniwa gafe, tabunawaguniwa bimina lun talugurahuniwa bougudin; furumie lederageruniwa fulasu tun United Fruit Company (UFCO, lau tiri lidan ingleisi) lumagiñe dan ligia , lumagiñe dan ligia tagumesera aweirida lidan fulasu; c) le meme kapitali tani bimina aba lasügüru tuhaburugu ingini. Le tisaminabei UFCO tuma de la International Railroad of Central America (IRCA) aba tasügürü lidoun aba erei politika lidan lamidan siglu XX; itaragiñe, la Tropical Radio & Telegraph Co. Tuguya adügügübalei sun lampu le ouseruwabei lidan Wadimalu. Lidan dan le aba ledebilidun Gumadi lani fulasu danle lichugunei mua sin ebegüi, sin fayeiti, luma lueigiye toubadina magüidi,danle hanharu lun derebugu lanina awanseruni ñigiñe mabüiduti tun magüidi lani wadimalu. Feiditiña abunagutiña gafe ha lilana fulasu houbagiñe bougudina lidan liñu bunagüo; itaraliñage luma houndaru kei «sosiu» lun hichugunei hakouta lidagiñe le agañerubei hama alugurahatiña bougudi. Mahati diktadura lun ñibei lan oudaruni politika; aba lerederun kei autokrasia emeinditi lau hidemu lurudu lun lafeidiragunia güirigia odi kastigu. Krisis le asagarubalei Estrada Cabrera le hadügübei milidaru, politiku, tilana ligilisi hama nadagimetiña, hibiri oudawagütiña lidagiñe Partidu Unionista. Aba tagüidaruni Asamblea Nacional, le harihibei kama mama büiti. Itaraliñalubei, aba oundarunei hani gabafutiña, politku ha binadu, gaseinsutiña hama milidarugu, ha galangantebali hagabüiri liberal. Memegüi, ladüiga lere lani Meriga politika29 lun lichugun uhabu houn unionista lun hasagarunei Estrada Cabrera.

29

16

6. Krisis lani Estado liberal (19301944) Danle lafüiridu Estrada Cabrera aba lagumeseru derebgu lun politika demokratika luma awanseruni ñigiñe aba laburuha. Aba lahuchun erei, memegi lau libei saminüa luagu diktadura. Aba lagüiribudun genaralu José María Orellana (1924-26) luma Lázaro Chacón (1926-29). Lidan bian hati febrero 1931 aba lanuwadaruniwa generali Jorge Ubico lun labuduhuniwa luagu. Le asuseredubei lida deseniu (1921-1929) Tasansirawagu Konstitusión lun sianhalila lanuwadiruniwa uruwei (1927); aba lichuguniwa iseri ubafu tun IRCA, tuma UFCO aba lichuguniwa mua tun laru Mudawa, lidan ligabüiri serula lun fulasu. Le labuserubei Meriga lun lichunei fulasu lidoun aba según dimurei lichugun E. W. Kenmmerer lun layeihuniwa patrón oro luma tagüiriahuniwa Banco Central. Lau sun sangigüo lidan lahandilihuniwa seinsu, lagumuchaha 1927, aba lagüriawahuniwa quetzal loubagiye dolar ñi lagumucha sun charugüo le lanina seinsu. Le Krisis lani irumu 1929-1930 adügati aba crack lani seinsu aduügati saragu dañu hada alugürahatiña bougudi aba labüruha lebegi ilagu/mibeligüe ounahuti, ñigiñe le seinsu le ebelurubei lun Estado. Lidan lani Wadimalu kasu, maburuhati liseinsu, lidanñe bunagüo luma alugühanei bougudi. Aba lünabudun loundaruniwa kapitali, ligia tuma añawüirihabaliña lougiye disi irumu taburiaña gafe, le afarenragubaliña gabafutiña ha agumadihabaña. Aba liabin politika ederebugüda luagu lüiti dan, aba lariru gastu publiku, dari lun lüinabüdu gatu bankariu, lararamuniwa bunagüo publiku, luma lüinabuduniwa salariu hani risitiña. Lebelurun Jorge Ubico tidoun Presidensia lani República lidan 1931. Razón lani Estado le gamaiharilubei Ubico, lidan saragu sharugüo, ligia ichugubei saragu orden luwei ladiñuruniwa ladüga gagambadi, lerengün laresibiruniwa luagu le ladügübei, le añawüirihabaliña sun güirigia. Ha güirigia ha amidagüobaña sandihamuti lau uwala iseri propuesta lidan igabürigu, ladüga kastigu luagu saminüa lidan inarünei, luma lamaharuniwa lun proyektu iseri lanina seinsu luma houn güirigia.Lidan sun magündanei hani güirigia anihein: hiñuragu warounu Totonicapan fureseti hararamunuwa 1930; luma hararamu nadagimetiña tani Cementos Novella lidan 1931, le adiñurubaliña fiyu, sandigüidaliña hibiri. Luegiye le aba aübüa, lidan 1932, ligia ñi lan iñuragunei luma hafarawaguniwa 30,000 warounu, Salvadoru, lau saragu hingigüo politiku lidan sun aübüa le. Ligia ladügübei Gubigubi lun ladüaraguniña aba 300 güirigia ladüiga hariñagu

Estrada Cabrera desobedeció la política estadounidense de expropiar a los alemanes durante la Primera Guerra Mundial, así como las recomendaciones de poner orden fiscal y monetario conforme el Informe Kenmmerer. La influencia de EE. UU. en ese período no ha sido valorada suficientemente.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


hagiñe lanu lan funatiña, lun hamalishagüidiniña higingüo hani sindikatu. Mawandulumuti Genaralu hingigüo hani gaseinsutiña lanina bunagüo. Lidan nefu hati 1934, aba grupu politiku iñutiña hama ufisigu lanigu Gubigubi busiñetiña haguruni; aba liabi lurudu milidaru afaraguaña 16 hadagiñe, 60 hadagiñe lun harihinei hafarawaguniwa.30 Aba tasansirunuwa binadu lurudu liberal, tuagu aba lun terebugudun garada lani Estado luma tagumadiha hawagu árabuna. Aba lagüiriahuniwa «delitu luagu eibugañahadügünei», le idoubei baburuha anheinbu mafureindei, mayabu odi mabunagu mua. le «gadunrubei», lun lasubudirunei Estado, mosu luadigimaridu 100 lumoun 150 weyu lida árabu tani gafe, luagu aba salariu le lariñagubei labureme. Lurudun le lani eibugañahadügünei adügati lun lanügü Estado kontrolu le arihibei lidan «impuestu lani vialidad», le ariñagubei kei sun la wadimaluna, eyeriñu ha gayumirihaña, lun lan hafateiru biama quetzales (bian dolar) odi hawadigüimaridula biama dimasu lidan labunawagüniwa üma. Aba lishugunei uruwei sun katei hahaburugu milidaru, korreo, duana, to gamaiharubou lau habahüduniwa güirigia, la kartografía, ha gamiharibaña lau magadiñe ibini orquesta sinfónica luma la fureindei iñuti, aba lichugu gurunelugu abutime, ha eresibihabaña aba lichugu hawagu ufisi tani reserva.31 Aba lagüidaruniwa sun oundaruni dandu publiku kei privadu, anhein gubeirüigu le laubei üma hishugu lurudun. Aweirideina ligia milidaru lan Estado lau hagüiriwahuniwa Komisionadu milidaru, lidan sun fulsu comisionados militares, ha harihibaña kei «lagu luma larigüei Milidaru».32 Luagu le aba aübüa, idemu le lani milidaru merigue le ichugubéi lumagie 1942-43, laduga libiama wuribu le lani ubou, luma harenseruniwa uficigu bougudi, aba ledebilidu Gubigubi, aba leredu habafu milidaru lumagiñe dan ligia. Laduga sun le asuseredubei gawarati hichigu fe luagu farenguaguo lani milidaru dan le ligurunei Gubigubi ubafu luma saragu chouchouti hada oudaruni, nadagimetiña, aturiañahatiña, arufudahatiña ha afüiridubaña ümadarugu lun hamuriñaha lilurudu lioderebugu fulasu luma furendei. Le waribanie le iñuragubei hada lirañhuñu fulasa aba laguaruniwa lun soudieru süiti. Lidan sun chouchouti le han uweibei hanufudeda güirigia siñahali habalachu luagu anufudei luma chanci lun larenseru hamougua. Tigibugiñe garada to hani 311… araramunei le tadügübei tuweriagei luba furendei tuma lescuela to lan uruwei luma higiguo ümadarugu aba ligirunei geralalu Gubigubi halüa 1 lida sedü hati 1944. Lidan leibagu aba lafeidirunei Gumadi luagu fulasu liderebugu.

30 31 32

7. Estado awanseti (1944-1985) Itara liña larihiniwa Estado le ahuchubei Meriga Latina lidan libiama larigüi würibu le arihibalei ubafu luma awanseruni hani risitiña. Aba lasaminaruniwa kei awanseruni le lanina seinsu luma fulasu ligiabala aderebudagüdei política lanina Estado. Luagu saragu dan aba lasaminaruniwa, lawu awanseruni le lanina seinsu, dan lau dan lachulagua, lachülürüba lan dan lun laburuha, lau sun baküwala lumagie larihi política (itara liña hachorurunei milidaru) lau sun madiñurulanei polítika.

C2

Larigi würibu aba lachulagu iseri saminaü, oundaruni, laweridu ubúrugu, sangiguo lidan saminüa. Hachülagu ha hamidaguabaña gudemetiña hama risitiña lau amú saminüa segun liñu hafúreden, habágari, luma hadiruñu lidan polítika. Le tumá agúrabubei ñi be lan sangigúo: lun leréderun luagti mua árigi lun hichugunei chulú lan le habuserubei lidan polítika. Le minilubei úbafu luma sansiguo, aba lan chouchouti lani polítika. Liabi lubeiti, kama le aba saminou politiku le asaragüdbei emenigi uwaraguati luma lilurudun liderebugu fulasu, aba ubafu lau iseri beresegu luma wadagimanu lun laünabu lau büiti luma lun lidi lougiñe le buga lubaragiyebei. Le buga saminaüa le lanina awanseruni ladüguña lun labürüdiniwa luma lun lasansiruniwa ligabüri leibugu seinsu, luma aba saminaüa le lanina fulasu. Niheibuga iseri luyeri ibagari luma aba uwaradaguni lanina seinsu luagu awanserini larigi libiama würibu lanina ubou. Le aritaguni le labihibei luagu awanserinu aba ladügünei amu luwei liberal le lissez-faire. Lidese arihini keynesiana meha deregububei lidan fulasu le tuma awansebei, arihuwatimeha liderbugu lida politicu lani uruwei lougiñe ebegüdinüa lun lederebugüdu ligabüri ladiñuru seinsu. Itara liñagiñe aba saminüa úaraguati luagu politiku lanina seinsu, larahuñu falusa luma GUMADI LANINA FULASU. Sin hasubudirunei hiñariñu hama eyeriñu wadimalu, keynesiano meja hasamina, hibiri lau magundanei.

7.1 Estado lun awanseruni Le higinguo le lidanbe disi hati agumeserubali chochouti lanina Estado Wadimalu. Hamagiñe güriguia Liliana fulasu ñiñe gadurú katie le arufudubalei sansiguo: Furumieti: Dale hararamubie lun laguru Gubigubi. Ligia ñi tuma tan tawoun oundaruni lun lederagubudun militaru 20 lidan disi hati, oundratiña giñe aturiahtiña tidagiñe luba fureinde to weiribou. Liga giñe aguragüdübalei generalu Ponce.

Dosal, P. (2005) Entre estos últimos se encontraba Miguel García Granados, nieto del caudillo de 1871 e íntimo amigo de Ubico, que luego huyó a México. Gramajo Morales, H. (2003: 213), citado por Arévalo, B. (2008: 35). La figura del comisionado militar ha jugado un papel por momentos indispensable en la red de control militar local, en la base de una pirámide de poder. Lagüriahuniwa Estado Wadimalu: dan lun saminüa (1821-1985)

17


C2

Uruwei agüdahati, hama saragu géneralugu ha saminabaña kei uruwei le agúrubei. Aba tagüriahuniwa lunda lani higinguo lani uruwei, ligia tagumuchagun adamúrunei lun lafanceihun luma tadúgüniwa lúrudun to lanina Gubigubi, aba lagumbiahuniwa lun tadugün iseri adamúrunei lun lafanceihun luma tadúgüniwa lúrudun lani 1945, to agurubaroun lanina 1876 to adügüboun lun ñi lan derebugu lidan lúrudun. Ligadürü: lanuadarúniwa Surusiya Juan José Arevela Bermejo lida ürua hati 1945, lau ugundanei, luma lirlurudun liderebugu fulasu. Lidan iseri uruwei lé oundaratiña nadagimetiña, abunagutiña, saragu gürigia hama hachügüdina politiku. Lé meja derebugutumabeí lidan dan le hebéluru aturiahatiña hama sarágu meistrugu, ufisigu, alugurahatiña hama gürigia han gádibiriti háhabu lidoun ligabüri íbagari le. Le saminüa le tederagüdübie junda lani higinguo to lani uruwei luma le ebelurubei tidoun tuma lirurudun Wadimalu 1945 chorutumiti ürua liderebugu Estado, afánsehani lidan gumadi, lun mabuduhuniwala lúagu uruwei bíama weyasu, luma lun lasubuduruniwa irichüa, abuduhani, le lúnbei hadugünei milidaru, tilurudün gabilidu tuma luba fureindei to weiribou, houndaru politicu, fureindei houn maliraditiña, irichäu lun abuduhanei ibini tun rugü lan gabilidu.33 Lidagiñe le agañerubei anihei: Ködigu lani wadágimanu (1947) luma D Ejecutivu 712 (1949). Le furumieti ageindaguati luágu liricha nadagimeiti, luma lagañeú, darátigiñe bena houn tichigüdina sindicatu luma irichüa lun hageindagu lúagu háricha lun wadagimanu. Le libíama lun haquilahanei laburiña mua weinamuti, fulasu houn abunagutiña lun mama la lougiñe 10% luagu lebegi bunaguó. Gawaratigiñe liridunua tilurudun Bankü Central, lilurudun seinsu (1947) luma Industria(1947) tagüriahuniwa Bankü Desarrollo, Infop, (1948), tahuchún kooperativa. Sun lé arihüati kei awanseruni lani Estado. Ñi ñe sarágu katie büiti joun lilana fulasu, keibüiri lida fureinde luma lareini uraü (1948 tagüriahuniwa IGSS). Sun büiti le lagúmeserubeí Surisia Arevalo darálumuti üma lun le lunbei líabi larigieñe, Gurúnelu Arbenz, lau saminüa le lánina awanseruni bereseti lun hasámina bougúditiña hama risitiña lun ladúgun íseri lúrudun lúaguti múa lúagu mesérulan wadagimanu luma ligabüri wadagimalu le adügübei ñi.34 Lau hamuga lúrudun le lani múa, ñiñe hámuga awanseruni lida irísinei, lasánsigaru habagari liráhuñu fulasu, luma laweiriún irisini, lau sun 270 misurí, lun mabunawagúniwala, lun lederegaruniwa houn abunágutiña ha mégeihamuti. Saminüa meha le lanibei 33

34

18

Arbenz lun ládügüniwa üma lun Bariu, aba wafu luagu Atlántiku, máhina lun lichugún duna luma lampu, trakü tun íngini luma tabúnoawagu bimina. Sun buga lé bereseti tun kómpeni hani merigüen. Sun lé agumuchubeí laú lisámina Arbenz, ladúga segu hagía hasámina lan funatiña. Lau tebéluru (CIA, tiri lidán ingleisi), milídarugu, políticu, aba houndaru lun laguruniwa. Le asuseredubéi tadúga UFCO ladúga harítagu sun lan le ladügübei Arbenz uwara la lismina hama funatiña (Unión Soviética), lun lan laguruniña merigei. Lidan giñe dan le afarawaguatiña saragu lánigu Arbenz.

7.2 Lídani Gúmadi Héreti lidan Estado Ha gasénsutiña agumadihatiña aba haresibirú amú íri Wadimalu: Aba Estado lun lageíndagu luma lísamina Arbenz, polítuku, ábunagutiña, nadágimetiña, óundarini, aturiahatiña, fureindetiña, hoúndaru lun lagúruniwa samínüa le. Lidan lúragate Wadimalu milídaru labúremebaña gúmadi, óunigirei shoru lan fulasu, lidan labúruhabíe Arbenz, hagía gúndabaña, hagía gálangatebaleí úbafu. Lumagiñe sedu hati 1954 mílidaru aúmadihabaña darí 1985 (lárigi 30 írumu) láu abuduhaní láu lírurudun líderebugu fúlasu. Lúmagiñe 19541966 láu sarágu chouchouti, háfaraouguniwa labútigu fúlasu, siengü hingígüo háni milídaru, ürua lurúdun lun lafánsehun gúmadi, ábuduhani wieti. Seingüñe katei asúsereduti lidan dan le. Hárühaniña mílidaru wárounu lun asúdaraha (Barrios) milidarú-lúrudu (Cabrera/ Ubico), árüha luma áfaraha hiwerútiña hama kóntratiña lúagu hagúmadiha lidan sun Meriga Latina. Lidan 1965, aba hágurunei mílidaru Ydigoras lúagu Peralta Azurdia. Lúmagiñe dan ligía, mílidaru láubaña gumadi lúagu 20 írumu. Líbiama, asuséredutí lídan seinsu tuma mágüidi, danle lederebúgüdü lisensu Wadimalu lídan siglú XX. Aba lábüiduru abúnagunei (móuru, wiñadu, súgara, kardamomu, luma ámu) ába lábunaoguniwa aba fulasu lúntuma lálugurahuniwa bóugudi, tidou tuma magidi Lamida Mériga. Lidán írumi 60 lígiatuma lederebugudu polítiku láni seinsu Latina Meriga. Itara liñagiñe lidan 60´s lagumeserún samínüa lun tabunahouniwa CEPAL lagumuchahan 50 siglu XX. Lidán Meriga Latina, aba laweiridun pólitiku lani seinsu, luma lurudún lun lounigiruniwa irisi, bürüwa ligia daradú láni alugurahani (dúsu háti 1980) lun lárugurahúniwa tidan mágüdi lidan sun fúlasu lidan Mériga Latina, lun lederabugudun Estado.

Como puede advertirse, no hay mención acerca de la cuestión indígena, casi ignorada por los constituyentes, ausente en el debate electoral y no considerada como central en el proyecto de reforma agraria. Con evidente razón, Guerra Borges afirma que «Arévalo fue reformista, y por ello mismo fue un presidente de su época. Tras tantos años de obligada inmovilidad y de forzado silencio, fue indispensable transitar aquel período para que la sociedad superara su entumecimiento. Fue aquel un período de acumulación de fuerzas y de examen de conciencia. Sin reformas no hubiera habido revolución». Guerra Borges, A. (1988: 6).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Tidan mágüidi to fulásurugúbou le meja gudemehabeí hoúgiñe haima lilana fúlasu, aba lagañihunua meigewati Lamida Mériga. Gasu lalügüdahuniwa anhein ligía lubei lakésidubei katei lun lalugurahún bougúdi. Aba ladabubéredun industria, mémegi itara tiña guále, laú saragu seinsu le ichugubein ñihein.Gagíbedun ligía wadágimanu, aweridena lígia sensu tun magidi, agúdemedena hagia lilana fulasu. Taburiña gafe hagía lau baña úbafu, seinsu, lúma irisinei Wadimalu. ¿Ka ti lanügübei le lun Wadimalu lidan awanseruni lidan bunagaü? Aba Wadimalu débiliti hama risitiña. Siñaguati Estado lungúa lun lágumadiruniña láburiña seinsu lun louseruniwa lidan fulasu keisi Corea luma Taiwan. Lürüwa hedérebugdu laburiña irisinei tua hano kómpeni dandu lau seinsu keisi lidan politika. Aba tagüriahuniwa Comité Coordinador de Asociaciones Agricolas, Comerciales y Financieras (CACIF) lidan 195735 eredenatugya lidan 70´s siglu XX, dari lun lachulurún éirei ligia lun politiku lan lani GUMADI LANINA FULASU. Ligadürü léderebugudun milidaru lun harügüdünei gumadi lanina Estado, lumagie 1963 dari hageñerunei abuhanei 1966, furumie lidan lúragate Wadimalu, le adügübei lun lariyahuniwa ligabüri abuduhanei. Democrática electoral vigilada, lau ürüa katei: a) aba orden según lurudu. b) lagüriahuniwa partidu politiku ahawati lun, c) laguahuniwa luagu abuduhani36 lun laniwadaruniwa uruwei, turuweite luba lafensehuniwa luma ládügüniwa lurudun, hama galidigu. Lidan dan lé ligia larihiniwa ligabüri gumadi le lanina awanseruni Wadimalu lau saragu chouchouti: aba gumadi le ñi lubei sarágu anufudei. Keibüri, lumagiñe 1978-1982 oundarati üruwa ligábüri lagúmadiha Estado: aba lawiridu lebeluru seinsu luma liseingü abuduhani demokratiku hafarawaguniwa güeriyeru. Aba lebelurun krisis lidan liseigü abuduhai 1982; aba habiruha milidarú lun leberun uruwei demokratiku. Liseigü higingüo le hani güeriyeru lumagiñe lamidagua 60´s lun lagumuchaha 70´s siglu XX, le ñi lubei magundanei luagu lagumuchuniwa lisamina Arbenz luma ligabüri würibi hawagu ha adiñurubalei ligabüri leibugu seinsu, güeriyeru hagia lebunabaña, ya buga lagumesera würibu, laweridun gudemei, laweiridun hagumadiha milidaru, luma ligabüri lagumadihuniwa fulasurugu.

35 36

Biamañe katei lun larihin ligabüri Estado: furimieti herederebugudun gueriyeru lidan houndaru luma assumption of Regnancy aba hayabi milidaru arügüda ubafu lau Estado. Libiama kei harügügun milidaru erei luma ubafu aba hafarawaguniwa keibiri 80,000 warounu, gumuguati hageira, lau sun hagabürigu luma hanichigun, ligia dan ligia ñi lan misieni, según ligabüri bariaguniwa, aba politiku lani ubafu, sun le ligia layumahuniwa luagu irichaü.

C2

8. Estado larigi würibu: Estado demokratiku edeweyahati. Sun sansiguo le ebelurubei larigi krisis lani seinsu bougudi, würibu le fulasurugbei, lasinruniwa ligabüri gumadi hani amuñeguenarügü oundaruni politiku, aba laweiridagüdünei lun ñi la sansiguó lidan Estado. Sun sansiguó lé, adügati lun ñi lan amuyaguenarügü idemu, würibu, magündanei luma anufudei. Lumatigiñe lun lañurun dimurei, gumadi. Lidan giñe gumadi le ñi ñe gumadi dandu uburugu kei lidan fulasu bougudi luwei uburugu. Aba lagumeserun Gumadi lanida fulasu arihua tumagiñe, lafensehuniwa luma labürüdiniwa lurudun 1985, furimieti uruwei sibili lidan 1986, adumeraha luagu saminaü le. Afagunei le hanibei houndarun warounu, hamu sun lilana fulasu lun ñibe lan aban ubou demokratikuti, luma amuriaha aba fulasu le arihuati lirisi luma hagabürigu. Agurabuati lun ñibe lan uraguo, segu tabürüdüniwa gárada. Aba luba haruga gasu democratiku lan lau erei lun uwaragua houn sun lilana fulasu. Tiri Gafu 2

Labunawagu aba Estado uwaraguwati Sun afagunei hani oundaruni houn warounu, sungua luagu, ha tuma yarafabaña lun demokrasia, amuriahatiña lun ñibei lan aba nechani uwaraguati lidan igabürigu luma lidan dimurei. Lidan lidani Estado demokratiku le ariñawabubei tidan saragu garudia Wadilumaluna lun la aba nechani lun gibegüo. Luma Estado le lumbei liabi Wadimalu, mosu demokratiku lan, luntigiye derebügula houn sun güirigia: gasu aba la Estado lun gibeüo.

Adams, R. (1970: 319-345). En El Salvador, en fechas parecidas, se utilizó un modelo electoral similar. Cada cinco años, desde 1962 hasta 1979, se convocaban elecciones. En esta última fecha, el modelo entró en crisis; en Guatemala se inició en 1964 y se descompuso en 1982. Lagüriahuniwa Estado Wadimalu: dan lun saminüa (1821-1985)

19


C3

Kapítulu 3 Estado luma awanseruni houn güirigia, aba katei megeiwati Awanseruni houn güirigia mini lan samináu lun lanügü saragu büiti lumagiñe Estado, anhein uwa lubie aba oundaruni derebuguti o saminaü politiku, anihein murusu yarafagua lun ladundehun awanseruni houn güirigia. Lidan kapitulu le larihinua anhein gunfuli lubei Estado.

Uwaradagunei: lun ñi afareihani uwara houn sun güirigia. Katei büiti:

lun achulurun güirigia le ñihein lumuti habusera habugua odi hageira, lidagiñe louseruniwa sun le hamati.

1. Larihinua awanseruni houn güirigia

Oundaruni:

lun hachulurun güirigia, lun hebelurun lidoun le lanina hageira, mama kei hani habugua, lun hederaguragun houngua lidan sun le lubei ladügü luagu hageira.

Derebugu:

ouseruwati lidan sun fulasu, lanina mua, haganagua güirigia, politiku luma lanina

1.1 Ligabüri ladiñuru, luma gayarati

1.2 Lagumeseha awanseruni houn güirigia. Anihein fui katei meigewati lun hawanseru güirigia, itara liña hariñagunei amuyeguenarügü abürühatiña:39

37 38 39

20

0.95 0.96

NA

SH alto

0.93

UE

LAC

Oceanía

0.83

0.90

GT alto

0.82

0.90

0.52

0.42

DH muy alto

GT b-e

DH bajo

0.00

Fuente: GHDR (2009) y GT-INDH (2007). Véase gráfica 3.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) DH bajo: promedio de países de bajo desarrollo humano. GT b-e: estrato bajoextremo de Guatemala. DH medio: promedio de países de desarrollo humano medio. GT: Guatemala. LAC: promedio de América Latina y el Caribe. DH alto: promedio de países de desarrollo humano alto. UE: promedio de la Unión Europea. NA: promedio de América del Norte. DH muy alto: promedio de países con desarrollo humano muy alto.

Véanse, por ejemplo, Sen, A. (2000); Nussbaum, M. (1985); Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). Véase Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). Ul Haq, M. (1995: 16-20).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

0.72

Asia

0.51

0.69

0.70

GT

1.00

0.50

Agencia, ubafu lun ladiñuru gürigia, lau le lunbei ladügü büiti lidan líbari geyegualau. Güirigia ha adiñurubaña lun hachulürun le ñi lubei habusera. Sun le anihein ubafu lidan keibüri le hani houniwagua, ligabüri dan, lanina árabu lau sun politiku. Dan le ladiarunei gürigia awanserini meigeiti oundaruni lun lederabugudun libagari, ligia gebegibei.38

IDH de Guatemala y algunas regiones seleccionadas

DH medio

Gayarati larihinua libagari güirigia kei katei eibugati, ladairagulungua luma ladiñuru, sun hagabüri luma le hadügübei. Ariñawaguati le la gabufu lubei lun ladügü (capability) kei gubeirügü le gabafu lubei lun labihin. Sun ichugubei üma houn gürigia haganou kei habuseru.37

Gráfica 1

África SS

Amu larihinua awanseruni houn güirigia, arihuati furangu. Abaya katei amuti, garada to harureruboun güirigia lun labihuniwa le ayumahubei. Anahein arihitiña güirigia luwegiñe loubadina seinsu, Arihuati awanseruni houn güirigia kei lebuna awansei, kei güirigia labugua odi tidageñe oundarini.


seinsu. Lun sun lan le ouseruwabei lun lawinanduniwa, sin lagumuchagun haba ha lun baña hayabi arigí.

1.3 Lebeha lawanserun güirigia Lun labihi aba awanceruni houn güirigia le uwaraguati lau numeru richati lidan sun fulasu, gasu luwaradagun saminaü. Lidan irumu 1990 lachulagua luaguti awanseruni houn güirigia lun lamusurahuniwa ürua katei lani awanseruni:

chansi un ibagari lüiti, le abihibei lidan fureindei luma katei le lanina awinadunei. Gayarati lamisurahuniwa lumagiñe 0-1. Nihan arufudubalei lebe awanseruni houn güirigia. Lidan lagumuhun disi irumu, awanseli wadimalu lidan (IDH), memegi amuyaguenarügüti lidan: dan lun ibagari, awanceti según laweridun fulasu. Lidan furendei, arihuati lawanseru lumagiñe lagumuchagú würibu luba lebelurun uruwei demokartiku. Liabi produktu interno brutu (PIB) miñurugili saragu lidan sun dan le.

C3

2. Aba Estado lun awanseruni houn gúirigia: aba katei machülüti lau lugudi muarugu

Labürudun Edelberto Torres-Rivas

Gibeli liridahuniwa ka la labuserubei Gumadi Lanina Fulasu luma ladumerehuniwa luagu büiti houn güirigia, memegi uwagili aba güiraguä lau le adügübei sagü weyu lidan habagari güirigia, lidan awanseruni houn güirigia, luma leibugu Estado. Ligia biangubei gunfuliti lau le meigebei le tuma asuseredubei fulasurugu.

2.1 Biama katei luma lagürawaguniwa Gumadi lanina fulasu lanigibei ubafu lani sun lirahuñu fulasu lun loundaru luma lawanceru hawagu ligürigia, ha aganounubaña, lidan lirahuñu fulasu, kei ladugü itara, dariti idemu tidan oundaruni, lau sun ñi lan gürewei lau gumadi. Keisi ubafu, galurudutin lungua, idalubala ladiñuru, keisi lani politiku le larufudubei Gumadi lanina fulasu. Lun labihiniwa sun le, anihien biama lidan Gumadi lanina fulasu; siñahamuti niñaba erei gamihari, luma lagubirahuniwa liseinsu fulasu. Le tumá labuserubei awanseruni lun larihiniwa hadan güirigia, furumie lun labudunei üma le labuserubei lau libagari, lau üwarani lidan saminaü, luma lun lagundarunei ibagari lua anichigu. Awanseruni lun hadairunei güirigia uwa ligia güragüa hawagu güirigia, laduga hagia anuwadarubalei le hameigeirubei, según le gawarahabei adúga. Lidan le nihein saragu irichaü, o katei le ruhamiti lufulasu lun, keibiri fureind luma magadiñe, keibiri lun harumougala geyegua hau, lun houndarun, lun hariñagunei hasamina, lun languluri lurudu, luh hurarüa, isiñe, uyanu luma dan lun hurarüa.

2.2 Estado le gunfulibei lau awanseruni houn gürigia Lau furimieguarügü dimurei le Estado lun awanseruni anihein Estado lau erei hereti o debiliti, luagu biama katei: luegie aba aübaü, ligabüri ladügunei Estado lun lagunfuliru lau irichüa lanina awanseruni houn güirigia, luegie le aba äübaü uwaranei luagu sun katei le habihibei güirigia. Le üma le anwadaruabei hawagu güirigia ha marichabaña. ¿Ka abunagubalei magürawagunei lé luma idaliña la muwaradagunei? Ladüga aweridenaliñala ligabüri leibugu seinsu (magüidi), luma le lani Estado, lau le labuserubei awanseruni houn güirigia. Lidagiñe saragu berésegun lani Estado luma larihiniwa kei gumadi uburugu luma lidan sun fulasu, anihein aba conditio sine qua non lidagiñe tagüriahuniwa oundaruni lun tarihin lu ñi lan darangüilüa ó luma lun lagünfuliruniwa lau lurudun. Lidan lürüdun Wadimalu herenguti lagunfuliruniwa lau igabüri demokratiku luma aba le uwalubei ñi. Ligabüri hounigiwu milidaru gemenitumati luwei cohesion social ligia derebugubei lidan politiku. Danle demokratikulan gumadi fulasurugu, nihein aba saminaü lun lederegeruniwa lirisin fulasu lau uwaradaguni luma darangilüa. Gunfuliwati laulurudun shorula fulasu. Sun le megeiwati lun nibe lan awanseruni houn güirigia, megiewatiña lilana fulasu lau ubafu luma sun le megeiwabei. Meigeiwatigiñe politiku lun awanceruni houn güirigia lun hebelurubala lidoun le lanina fulasu, luma le achulagubei lidagiñe gudemei luma muwaradagunei. Danle ledebilidu ESTADO LUMA AWANSERUNI HOUN GÜIRIGIA, ABA KATEI MEGEIWATI

21


C3

muaradagunei, arihuati lidan lirahuñu fulasu, lidan igabürigu, libidounigaü luma sandi. Liabi uwaradagunie luma cohesión social lunti gunfaradawala keisi wadagimanu lani Gumadi lani fulasu.

2.3 Estado demokratiku houn güirigia Aba Gumadi lanina fulasu demokratiku, gawarati lerieñawagu kei gabafuti lun lalugüdüniña lilana fulasu, le ñi lubei labahuduniwa hererun hibagei, lau furangu. Lun habininei güirigia uganu sungua duruguwaluagu sin hafuridun lidagiñe lurudun. Siñatigiñe liabi ligabüri demokratiku lun gunda hama sun güirigia, ñiba lasubudiruniwa anhein nihein lube odi uwala Estado. Mama sunandan gawarala lariñawaguniwa kei nihein lan Estado demokratikuti. Aba Estado demokratikuti danle louseruniwa irichaü politiku. Biama lidagiñe irichaü le subudiwati igiñe ouseruwati, memegi mama sunandan inebeiwala, irichaü lun babuduhan luma lun baniwadaruniwa. Sun irichaü politiku deregawati houn lirahuñu fulasu uguñe weyu lidagiñe irichaü lun abuduhanei, Informe nacional de desarrollo humano 2005, arihalumuti sun megeiti hada ligüirigia Wadimalu, le mebelagüdübaliña lougiñe aba siglu hiñariñu, maliraditiña hama warounu. Ligabüri abuduhanie le Wadimalubei uguñe weyu, lun lagunfuliruniwa daradu le lanina ubou, mememigi saminaü luwei lagunfuliruniwa irichaü politiku, le lunbe larihiniwa lidan kapitulu IX tani garüdia to. Muwaranei lidan seinsu ligia muwaraneibei lidan politiku le ichugubalei ligabüri fulasu lidoun saragu uweiriguni. Lidan ligabüri politiku shoruti hebelurubala güirigia lidoun igabüri le, lidan le nihein ubafu lumaseinsu lau muaradagunei. Le mini habie lau lé sun lan irichaü politiku lun lan awanseruni hani güirigia iñegiñe lida lan inarünei amu lan, ladüga ha gabafubaña hagia agañerubaña. ¿Kagia wagu, anhein gunfuli lubei saminaü hani funatiña kei aba lan güirigia aba abuduhanie? Mamarugu lidan hadani deokratiku, aba hagiribudagüdunei abuduhanie houn ha muarabaña hama. Niñe furumie dagügaü lun awanceruni hani güirigia, luma buliegaü lani Estado lun shoruwala irichaü politiku. Estado le lani büiti, uwagüili Wadimalu, gawaratigiñe lariñawaguniwa lau lidarugüñe lan fiyu fulasu lidan Meriga Latina. Ligabüiri gumadi lé lanina büiti yu ti tun oundaruni politiku le lani fulasu awanseti luma leweiri hafiñe tidan relihion (maligilisitiña, evangeliku) uwaraña lidan aba íbagari (keibiri lafarenhuniwa seinsu le ebeluriti). Ligabüiri lageñeruniwa politiku lé, Alundu, Holanda, Belgica, hageira 22

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Nordiku, aba lederebugudu hasamina funatiña labadünaguwa furimei luma libiama wüiribu lanina ubou. Ligabüiri büiti le abihibein lidanbüiri ubou lé, lun hafurenderun lilana fulasu luagu abuduhani luma biama katei: hadügünei nadagimetiña houndaru politiku luma lafensehuniwa katei hama iyubudirugu hama nadagiñetiña. Lé adügübei lun lafiyuragu daradu houwaradagu luagu büiti, luma lun ñi lan irichaü lun labüiduru lagañeru nadagimeiti. Ligia abihibei lidagiñe daradu politiku, ibini luegiñe ligabüiri o lebegi wadagimanu. Memegi, mamarügü luagu wadagimanu. Luagu sun le uwati gunfarandawala, lun uwala aba Estado demokratiku, hereti le adundehabalei lafansehuniwa, ligia abihubei lidagiñe. Gibeti luyeri lamisurahuniwa: ligabüiri labudahuniwa liseinsu fulasu, keibiri 40, 50% le aubei tabunawagua haspitali, fayeiwa duweiti, seinsu tun frisu, luban fureindei, üima luma amu meigeiwati lun fulasu. Estado lunbie lounigirunei daradu le añuñurubei, ligia aderebugüdübelei socialdemokrata. Anihein dan ladügameme ubafu politiku adügübei lun haguarun lun furumieguarügu katie socialdemokrata. Aba Estado le socialdemokrata le gunfuliti lau sun, le megeiwabei lun hawanserun güirigia, lun hanuwadarunei le megeihabei. Mama itaraguarügüti, ligia lidan ranking le lani ubou tani Informe de Desarrollo Humano lani ubou sagü irumu, fulasu le iridubei anügübalei furiemei ubaraü tidan IDH.

2.4 ¿Aba Estado lun awanseruni houn guirigia? Büiti lun lalügüdahuniwa tuagu informe to. ¿Estado Wadimalu aba Estado lun awanseruni? Uwati aba Estado lun lariñagu luniaguwa kei gabafula lidan awanseruni. Anihein aba Estado, gawarati ladügü lun hanuadaruni güirigia hafurenden, anhein adügua fulasu lun lasuseredun, le hamuga biudubei, lun ñibei lan ubara houn sun lilana fulasu lidan uwaradaguni. Meigewati Estado libe lé. Lun büidürügübeila busieñewati dan. Aba Estado demokratikuti luagu gadürü irumu, louguati lun tederebugudün magüidi, shoru lan lafarenhuniwa irisin, luma ladügün politika lun ñibei lan uwaragüo lidan afarenhanei. Lidan murun dan magidabei gudemein. Gawaratigiñe liderawaguniwa laweridun irisinei, lalugurahuniwa bougudin, o lageñerun aba oudaruni politiku. Lidan politika lani fulasu, gawarati lünabüdagünei gudemei hamagiñe aba inebafagu luna amu, dame lasansiruniwa ligabüri, gawarati lariñawaguniwa kei irisinei ubafu lan lun magürawagunei. ¿Yarafati lé lun awanceruni houn guirigia? Lidan larihiniwa muwaradagunei kei farengüa hama risitiña hama gudemetiña, lachülürüña hamuga lun büitumala


agañerunei. Gawaratigiñe furendei iñutumti, uwaragunei lidan lurudun. Estado lun awanseruni houn güirigia siñati labahudüniwa kei seinsu, mamarügüñe PIB abahüduwa. Arihiwala biama katei: liabi PIB lidan 2008 Arabia Saudita kasi libiama Holanda, memegi iñutumati awanseruni houn güirigia lidan libiama. Mamarügü lau lafenhuniwa seinsu luma muwaradaunei lau meigewati per capita lidan aba fulasu luma le aba, lilouguwa fureinden, magadiñe, irichüa politiku luma lanina fulasu, hagumadiha eñeriñu luma mounigiruniwa lidan lurudun. Abaya katei arihuati lau IDH Islandia iñula sügü lau Meriga, lau sun 20 weyasu lünabüdü

3. Politika lani Estado luma awanseruni houn güirigia Lidan ladügünei Estado uwaradaguni houn güirigia, labunaguña admürünei lani urwei; adügati lurudun, fiyuguati daradu, adügati sun tuyeri programas tau sun proyectu. Kada aba lidagiñe tidagiñe adamürünei to, gawarati tagunfuliru lau saragu katie houn güirigia.40 Sun politiku houn güirigia gawarati lasansiragu lumagiñe dan luagu dan, ligia siñatilubei lariñawaguniwa lidan aba dimurie. Itaraliña kei ligabüri fulasu.41 Sandiwatigiñe lariñawagüniwa kei sun lan le asansiragubei katei fulasurugu, ibini madügüniwala nikata.42 Gunfaradawati Politika lun fulasu keisi, katei le laduga Estado lidan lagumadiha, lun lagunfuliru lau hameigeru lilana fulasu según lurudun; sun politika lé larigi würibu, daradu, afansehunei hada gumadimatiña lidan furumieguarügü dan. Le tuma lidan be le, Estado, adamürünei politiku, hama amuyeguenarügü oundaruni. Le lunbei ladügünei Estado lun lariñagu, bürü, adüga ligiñame katei hawagu ligüirigia, lun le megeiwatiña subudihabutiñalun wadagimau büidu.

3.1 Abürühunei luagu politika lanina fulasu Sun politika lé chaguati, lau saragu katei le lidati saminüa. Gawarati laluguniwa lurudun, uwaranei o laweridula ubafu

irisinei ñi. Liabi lilana fulasu Islandia gawarati anuwadarunei le labuserubei lun libagari.

C3

Awanseruni houn güirigia mamarügü muwaradagunei o gudemei, lun lichugün ubafu houn lilana fulasu lun hanuwadarunie le habuserubei houngua. Le labuserubei awaseruni houn güirigia, furumieti uragunei lidan sun katei luma ubafu. Sin fulasu lun oundaruni, furendei, magadiñe, uwawabie uwaradagunei. Gawarati lachulürün lumoun awanseruni houn güirigia, aba saminäu lau ugudi luagumua.

hadan güirigia o gawaragu halugu lun herederun lidan hani status quo, lafarenhuniwa ubafu odi irisini o lichuguniwa houn aba houyeri güirigia. Gibetiña güirigia subuditi houn ida liña la leibugu ligabüiri ubafu le. Lidan Meriga Latina awanseli aturiahani luagu politiku lani fulasu kei iseri igabüri lun lanina fulasu. Tarihaña BID La política de las políticas publicas (2006) luagu libabüiri politika lanina fulasu. Nihan amisurahubein lidagiñe sisi katei: a) derebugunei b) echudunei c) uwaradagunei lidan saminaüa d) ladügüniwalau büiti e) adundehani houn güirigia f) anichigu. Lidan Lamidan Meriga, Wadimalu, Nigarawa, Pánama hagüia tuma ünabubaña lidan politika lilana fulasu. Ondura lamidagua, Kosi Risi liñuage. Lidan meme abürühunei le, lun larihiniwa lidan numeru aweiridunei lidan seinsu luma awanseruni (lau sun IDH). Gawarati warengu kei uwara la leweiridun luma (PIB per capita) luma awanseruni (sansiguö lidah IDH) lünabudu gudemei luma amu.43

3.2 Hawadigimaridu güirigia tuma agencia: lun sansigüo tidan oudaruni Afiñewati kei Larihiniwa oundaruni houn güirigia kei, según la gabafu hama güirigia lun hadügü saragu katei, dandu agensia kei ubafu, büitumabei lan leibugu wadagimanu tuma oundaruni lani uruwei hama lilana fulasu lidan politika. Lumagiñe lira, le ariñawagubei kei, anhein büitubei agencia hada güirigia, gawaralan ñi lan saragu sansigüo demikratiku

Cuando se habla de institucionalidad del Estado y su burocracia, se está hablando de ‘gobierno’ como concepto. BID (2006: 16). 42 Meny (1999). Al no existir tal intervención, podríamos interpretar que: a) el Estado desconoce el fenómeno; b) el Estado no considera el fenómeno de importancia y c) el Estado decide no actuar sobre el fenómeno. Cualquiera de las opciones implica posicionamientos políticos que tienen impacto en el fenómeno en sí mismo y, por lo tanto, en el espacio público. 43 Para el caso del cambio del IDH las correlaciones más importantes se dieron con los indicadores de Adaptabilidad (parcial: 0.782**), Implementación y aplicación efectiva (parcial: 0.711**) y Eficiencia (parcial: 0.592**). En general, el índice de políticas tiene una correlación parcial del 0.614**. (Todas las cifras citadas, significativas al 1.0%). En el caso de las correlaciones parciales, la idea es verificar si los países cuyo índice de políticas es más alto de lo previsto, dado su PIB per cápita inicial, tienden a tener indicadores del desarrollo también más altos de lo previsto, dado su ingreso inicial. BID (2006: 150-151). 40 41

ESTADO LUMA AWANSERUNI HOUN GÜIRIGIA, ABA KATEI MEGEIWATI

23


Tabla 1 País

C3

Características de las políticas públicas, países seleccionados (2005) (IDH 2007)

Estabilidad

Adaptabilidad

Implementación y aplicación efectiva

Coordinación y coherencia

Orientación al interés público

Eficiencia

Índice de políticas

Brasil

(0.813)

Alta

Alta

Alta

Alta

Media

Media

Alta

Chile

(0.878)

Alta

Alta

Alta

Alta

Alta

Alta

Muy Alta

Costa Rica

(0.854)

Alta

Media

Alta

Media

Alta

Alta

Alta

El Salvador

(0.747)

Alta

Alta

Alta

Media

Media

Alta

Alta

Guatemala

(0.704)

Media

Media

Baja

Media

Baja

Media

Baja

Honduras

(0.732)

Alta

Media

Media

Media

Baja

Media

Media

Nicaragua

(0.699)

Media

Media

Media

Baja

Baja

Media

Baja

Panamá

(0.840)

Media

Baja

Media

Baja

Baja

Baja

Baja

Fuente: características e índice de políticas, BID (2006: 147); valores de IDH, PNUD (2009d). Véase tabla 3.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

lun lasansiragu politika houn güirigia, alugüdahuwatu abahüduwaligia.44 Larihiniwa oundaruni houn güirigia, barütigiñe katei lun laturiawahuniwa demokrasia luma dimurei demokratikuti, sun le yarafati lun paradigma. Lun larihiniwa linarü demokrasia, meigewati ubafu lun katei le lanina fulasu, oundaruni luma adiñuruni lidan dimurei mama lan hahaburuguñei fiyu güirigia, lun giñe hebeluru ha lidanbaña gudemei politika.45 Lidan aübaü le, lamidaguañe le aba aübaü demokratiku politiku: le hadügübei oundaruni politiku kei lidagiñe hagabüri tuma oundarini lanina fulasu hama sibili kei amidäuguä lun yanu, dale uwala. Güirigia ha, hama ha anügubaña uganu, gawarati hadügu sarágu sansigüo, hagia oundarubaña lun lafansehuniwa, laransehuniwa, layunuhuniwa, lun leibugu politika lun fulasu. Ligia dimurei le agensia, mamarügü le hadügübei güirigia habugua luma uwara (le ñi lubei hadügei güirigia hasamina según le habuserubei), le saminaü lidan aba lun laluguniwa ligiameme durügualuagu. Lidan democracia awanseruni houn güirigia mamarügü hadan güirigia lun liñurun hani agensia, idaliñala tadügan oundaruni to, lun tanügüniwa lidoun aba agumuchunei büiti lida uwaradagünei luma lurudun uwaraguati houn sun güirigia. Labürüduniwa luma ladügüniwa politika hounsun güirigia lanina politika. Sun le lubei ladügünei Estado, politika giñe iñgie gasu laünabu lun aba igabüri lani Estado lidan Estado demokratikuti. Anhein uwalubei aba igabüri furanguti lani Estadole lunbei ladundehani politika lanina fulasu, aba ladararun amu bena lun hadügünei amu.

44 45

24

3.3 Estado lun ubafu luma lebuna wadigamau lanina Estado Larihiniwa awanseruni houn güirigia lun larenserun saragü üma le gawarabei laturiahuniwa lumagiñe le lunbei ladügünei Estado. Sun ubaraüa lé furangu lanina igabürigu, wadagimanu, furendei, magadie, ashorurunei, uwaranei luma oudaruni lidan politika. Le lumabei Estado lun ladiñurunei sunle, ligabüri awanseruni lidan seinsu, ligabüri lurudu, servisio sibili, pilitika lanina labahudun seinsu, politika houn güirigia luma politika lun larairun muaradagunei. Lidan INDH 2005 (Awanseruni Houn güirigia 2005), aban ladumerehuniwa luagu furangu lumagiñe hada sun güirigia lidan aba Estado. Lidan INDH 2007-2008 (Awanseruni Houn güirigia 2005), aba laturiahuniwa ligabüri awanseruni lani sensu Wadimalu luma le lunbei lanügünei lau wadagimanu luma awanseruni hada güirigia fulasurugu. Tidan garüdia to arihuwati le libiri dan le lani ubafu le iridubei.

Lagumuhun saminaü Le lanügübei demokrasia, oundruni hada lilana fulasu luma dimurei luagu le büidubei luma le waribabei houn. Lun gawarabeika larihiniwa lei lau büiti luma darángüilaü lun leibugu, busiñewati lun ñibeila ubafu hada lilana fulasu luma lun ñibei lan agensia le megeiwabei (lidan shansi) lun lanügünei ibagarï labugua odi lidan oundaruni ( lidan furangu) Lé lumagiñe Estado. Ligia Estado demokratikuti gawarabie ladügü awanseruni houn gürigia. Ligia giñe, ichugubei awanseruni lun meme Gumadi lanina fulasu. Gumadi lani Fulasu demokráticu yin lübéi giyárala lalübaha awanseruni houn güirigia. Ligiameme uti dan lu lawinwadu luma laranserú Uruwei

Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). De acuerdo con el texto citado, la «pobreza política» es un término acuñado por James Bohman (1996, 1997), quien la define como «la incapacidad de grupos de ciudadanos de participar efectivamente en los procesos democráticos». Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009: 175-176).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


C4

Farinragu II Laweridagu luma lagümadiha Estado

Kapitulu 4

Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei Kapitulu le lun laberulun awansihani le luagu Estado Wadimaluna luagu üruwa guririgüo. Le furumieti Luagu ladaragüo adamurini lani uruwei kei lariñawagu lurudun. Libiyama adamrini lani uruwei, le giribei wadagimanu publiku, hagia atenurübei lun sun lani uruwei politika lidan sun fulasu luagu liri lurudun. Lüruwa larigi luagu liseinsu uruwei, luagu sun le abürüdubei luma le lun lagastaru tidan gabiludu, luma le uwaragüni luagu Estado hereti-Estado debiliti, luma numeru le lani Wadimalu luma Kosi Risi. Le abürudübei luagu sun sansigüo lidan Organismos Ejecutivo, Legislativo luma Judicial, tidan hani sun afisi, lidan biama dan. Furúmeiti, latatiru demokratiku, lumagei 1985 lun 1996, irumu le tafiyuraguniwa Daradu lun darangüilaü, derebugu luma gumuguadan. Libiama, larigiñe lira, barüti 12 irumu larigiñe. Lidan dimurei ligia nihein fiyuti tani üruwa adamurini lani fulasu, sun fiyuti le uwati lidan dimurei le.

1. Estado luma latatiru demokrasia (1985-1996) 1.1 Fiyu sansigüo Lúmagei 1985-1986, aba latatiru Wadimalu asansirogüa luagu agumadihani lidan polítika, lumageimeha hagumadiha milidaru, luma iseri gumadi ani sibili. To iseri lúrudun weiriti Konstitusión Politika lani Republika to lani 14 eneru irumu 1986, dan le labéluru iséri agumadihani Wadimalu. Lubáragüei lira añahenmeha adamurini lani úruwei eibügü lau saminüa liberal lau wadagüimanu waribati (keibiri hábeas corpus luma recurso de amparo), mosu labeluru sansigüo lidan aba Estado Demokratiku lun léibügü sun katei lidan dan. Lun lani Estado polítiku derébügu luma labakürü güirigia, keibiri: Procuraduria de los Derechos Humanos (PDH), Tribunal Supremo Electoral (TSE), Corte de Constitucionalidad

(CC) tuma Contraloria General de Cuentas de la Nacion (CGCN). Tau Ley de Amparo, Exhibicion Personal y de Constitucionalidad (tau sun tani sansigüo). Wadagumanu lani ubafu legislativo aba larigihunuwa ladügun adamurini hani politiku luma habakurunia güirigia; kei ubafu judicial aba gabáfula hougüa, lun wadagumanu lani aguseruni, lumagei meha güreweila léibügu hama hibiri adamurini lani Estado.

Uwati giñe ubafu tun Lurudun lani Abuduhani tuma tani Oundaruni Politiku, to ayusurubüo lidan abüduhani irumu 1985, aba labelurun sansigüo lun habelurun gibetiña diputados tidan Kongresu. Lúrudun le awansehati luagu adamurini hani polítiku, lábügei tarihi TSE.

1.2 Oundaruni lani Uruwei Tacharawaguniwa Adamurini le lani Uruwei dan le weirila gumadi, keibiri ya Wadimalu, lau aba iderebugu waribati. Fulasu le Wadimalu lau sun Uburugü Wadimalu, ñiñoun libagei burokrasia publiku, ñi ñe sun seinsu, ñi giñe ladüguwa sun katei lanina uruwei le ameigerubei lun gamanihariwahama lilana fulasu. Uruwei ligia tichügüdinabei, lidan le lani estado, ñi loundara ubafu, la idemu tani Ministeriu las Estado, kei agibedenata oundaruni to uwarabou luma uruwei; o to tunguatu odi farenguatu luwei odi; lidan lawadagimanu publiku o privadu. Lidan irumu 1987, aba tagüriahüo Comision Nacional de Reconcialiacion (RCN) aba lichugunuwa furumieti dimurei lua lagúmuchogu würibu tani arábügusu; lamidagüa irumu 1994, tafiyuraguniwa furumietu Acuerdos de Paz, aba tagumuchogü CRN, aba tabéluru Comision de Paz (Copaz). Aba lagumuchogü asudarahani lau mosu lan, tadüga iseri lúrudun tani Servisiu Milidaru gawarahali hasudaraha Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei

25


güirigia anhein busiñe. Lidan irumu 1995 aba hagidarunugei Komision de Vigilancia keibiri aba 270,906 güirigia.

C4

Lidan bei dan 1986-1996, Adamurini lani Uruwei 27”tuwara oundaruni”1 meha adamurini yüiburiti luma lun burokrasia lun lafansenhun o lun lagunfulirun katei ñübüriti. Ligia , aba oundaruni derebügüti to ñübüritu lun tagunfülirun lun ladügüniwa katei buidu, hagiagiñe gaminiharibaña lau wadagimanu. Anihein meha biama lidan saminüa publiku, nefu lidan ichügüdüni tuma dusu luntuma ladiñuru wadagimanu luagu Ministeriu lani Estado acharawagüti munadagua lun leibugu sun katei. (arihuwata iyawou 1) Gibeti tacharawaguniwa ministerio; sun Ministeriu tau sun afisi to iñutumabou lidañoun aba luma uruwei lani Wadimalu, odi luma libiama uruwei, to adügübali tuwadigimari tabugua, kei tariñagunei Konstitusion. Gamaniharini lani Estado luma le lunbei ladügünei uruwei lidan aba ladügüniwa luma Gabinete. Memegi, tidan oundaruni lanu uruwei anuhein sun Ministerui, uruwei luma libiama uruwei. Lumagiñe uruwei anuheingiñe sun Secretarias lau le lunbei tadügünei; tibiri murusu, murusu tahucha.

Figura 1

Burokrasia Luagu burokrasia lani estado, meguewati lun lariñawaguniwa luagu le sügühalibei 1985-1986, uwatimeha agambuti luagu lidan dan ligia. Itaraliñalubei, lun larihin, lumagiye lagumeseraha, tiriduniwa lurudun tani Servisiu Sibili, to ariñagubou luwagu ligabüri tadiñurun, le tadügübei luma le megeiwabei lun aba wadagimanu publiku. Barüwatu tidagiñe Sistema Federali lani Meriga luma servisiu sibili lani Kosi risi tayeihuwa lani Wadimalu servisiu sibili. Aba lebelurun sansigüo lidan lanuwadaruniwa ubarüa le lani Oundaruni lani Uruwei lidan 1991, aba larenserun lida 1998. Uwatigiñe abürüdüti luagu borokrasia lidan 1985-1986, memegi, lidan I Abahudunie Wadimalu hani ubudubu hama yadagimetiña luma uruwei (Cenefep), lidan 1977, anuhein ñi. Itaraliñagiñe aba ladügüniwa II Cenaep, lidan 1992.

1.3 Oudaruni lun lafansehun luma ladügünuwa Lurudun Lidan irümu larigi 1986, aba lidagei afansehun lurudun le arederubei “ameragüa” aba lasarun lun lichigun iseri erei lun Adamürini lani Lurudun, afansehuati, luagütima luma

Diagrama del Organismo Ejecutivo (1986)47

CONTROL POLÍTICO DEL ESTADO

CONTROL JURÍDICO ADMINISTRATIVO DEL ESTADO PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

PROCURADURÍA DE LOS DERECHOS HUMANOS TRIBUNAL SUPREMO ELECTORAL

CUERPO CONSULTIVO

MINISTERIO DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

CONTRALORÍA GENERAL DE CUENTAS

SECRETARIA DE ASUNTOS GENERALES

SECRETARIA DE ASUNTOS PARTICULARES

SECRETARIA DE RELACIONES PÚBLICAS

SECRETARIA DE BIENESTAR SOCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS POLÍTICOS

OFICINA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

COMITÉ DE RECONSTRUCCIÓN NACIONAL

REGISTRO GENERAL DE LA PROPIEDAD INMUEBLE

JUNTA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA

MINISTERIO DE RELACIONES EXTERIORES

CORTE DE CONSTITUCIONALIDAD

ESTADO MAYOR PRESIDENCIAL SECRETARÍA GENERAL DEL CONSEJO NACIONAL DE PLANIFICACIÓN ECONÓMICA

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (4)

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

VICEPRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

MINISTERIO DE GOBERNACIÓN

MINISTERIO DE ECONOMÍA

MINISTERIO DE LA DEFENSA NACIONAL

MINISTERIO DE AGRICULTURA, GANADERÍA Y ALIMENTACIÓN

MINISTERIO DE FINANZAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE COMUNICACIONES, TRANSPORTE Y OBRAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE EDUCACIÓN

MINISTERIO DE CULTURA Y DEPORTES

PROCURADURÍA GENERAL DE LA NACIÓN MINISTERIO PÚBLICO

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (9)

MINISTERIO DE SALUD PÚBLICA Y ASISTENCIA SOCIAL

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (12)

MINISTERIO DE DESARROLLO URBANO Y RURAL

Fuente: elaboración propia con base en D.o 93-86. Véase figura 4.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 46 47

26

Estrada, E. (2010). En este capítulo se han incluido diagramas que presentan de forma gráfica lo que se llaman unidades, o sea, un agrupamiento de funciones/burocracias que realizan un control político y jurídico, o funciones estratégico-políticas, apoyo técnico, administrativo, u otros. Se sugiere que tanto las unidades como los diagramas sean utilizados con prudencia y de manera sólo indicativa, con propósitos ilustrativos, que permitan un ejercicio temporal comparativo.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Tabla 2

Empleo del Organismo Ejecutivo y entidades descentralizadas por renglón presupuestario (1992) (número y porcentaje)

Institución

011

022

041

Total

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Ministerios de Estado

82,097

85

632

1

13,463

14

96,192

100

Entidades descentralizadas

16,464

76

1,458

7

3,817

18

21,739

100

Otros

5,300

83

206

3

912

14

6,418

100

Total

103,861

84

2,296

2

18,192

15

124,349

100

Fuente: II Cenafep (1994). Véase tabla 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

lun ubafu tun Kongresu, le ladügübei lidan gumadi lani uruwei: konigiti lumuti lawanserun le ladügübei Uruwei lun gamaniharila lau fulasu; tuguya ichugubaliña magistrados lidagiñe ubafu lani lurudun,¨adügalumutigiñe, erei lidan lurudun, lidan amu dimurei, tuguya gabafubou lun tichugun lurudun, tasansiragun odi tagüidarun lan lurudun luma daradu lun lachouruniwa habagari lilana fulasu, lun ladundehun odi ladiñuruniwa. Kongresutima oudarunibou publiku le ñituma habei araramutiña hagibugiñe lilana fulasu lani Wadimalu, anuwadahuwarügütiña lau abuduhani; lun lachoruniwa teibugun lau furangu, ganitiña diputado privilegiu tani konstitusion luwei hadaüruniwa. Arihabie tacharawaguniwa Oudaruni lani Lurudun lida 1986 tidan iyawöu 2.

1.4 Oudaruni lani Lurudun Ubafu lun lurudun, lubaragei irumu 1986, louguatiña yadagimietiña luma uruwei louguwa seinsu, sun katei labugiñe larihi politika le matenmuruti. Sun gumadi hamayen milidaru, sun katei le lunbei ladügüniwa labugiñe lurudun, lidan tuma penali, aba lafeidirun lebegüi luma ubafu lani lurudun. Luegiye laübadina demokrasia, aba tuma larihiniwa Figura 2

luma lun larenseruniwa; Wadimalu, mama katei meirenguti labihiniwa, lau sun subudila houn lilana fulasu lau aba sistema lani lurudun derebugüti megeuiwabei lun demokrasia. Konstitusion to tima hürübou to lani irumu 1985, luntu tarihin luagu luma lun tadiñuruni leibugun lurudun, lun uwaraguala houn sun güirigia luma lun fureseila, buiduliyame, miñu ligiame lebegüi. Itaraliña lubei, megueiti lurudun oundaruni derebugutu, le, konhuntu lun houseruni lilana fulasu lurudun lidan lubudubun. Lidan aba uruwei demokratikuti, kei lisamina Wadimalu, choruwati lun leibugun labugua, aluwaha lun lidan lan gamihaariwala lurudun luma inebewala le afansehuwabei.

C4

Lidan irümu 1989, sun adamurini lani aguseruni nihein 41 güririgüo, (arihuwata fiyuti 3): Muna Lafansihu Lurudun luma uruwei lani Aguresini, lau sun le adügübei, unsu lun idemu, widü lun gumadi lamidagua, ( Sala Penali, Sala Sibili, Sala familia tuma amu); tuma disi lun gusei(muna lun gusei) lidan sun katei le lani aguserunei, sungubei lidan lubara, luagu waribani, luagu familia, mosu laranseruniwa tuagu Adamurini lani Lafansehu Lurudun. Aba kátei le büidubei le laránserun lurudun lun lasansiraguni irumu 1992 ligía tafuridun lidan dusu hati luti tatatiru ayusuruwa lidan eneru 1994. To iseri lilurudun aguseruni lau dimurei houn sun güirigia, huti dimurein houn labutigu agürserunei hau sun lurudun, lutumagiñe laranserun gusei.(MP) tuguya adügübali achiahani labugiye lurudun, merengutumahali prosesu, sansigua tumuti hawadigimari labutigu gusei “lun hagia lan ichiga dimurei lidan gusei” aba ladügün kontrolu lun gunfuli lani dunru. Abagiñe tahuchun, garantía prosesali, luma michuguniwala ageidaguti luagu gadunruti, luma le lumbe lamuriaha luagu le gadunrubei, le idehabei lun lederebugudun ageidaguti hawagu ha madunrubaña, itara weiritumati kontrolu luagu luwadigüimari lurudun.

Diagrama del Organismo Legislativo (1986)

CONGRESO DE LA REPÚBLICA PLENO DEL CONGRESO

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (12)

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (4)

ASESORÍA Y CONSULTORÍA JUNTA DIRECTIVA SECRETARÍA LEGISLATIVA DEL CONGRESO

AUDITORÍA INTERNA PRESIDENTE DEL CONGRESO

SECRETARÍA PRIVADA DE LA PRESIDENCIA DEL CONGRESO

TESORERÍA

COMISIÓN PERMANENTE

COMISIÓN DE DERECHOS HUMANOS

SECRETARÍA ADMINISTRATIVA CENTRAL

23 COMISIONES ORDINARIAS DE TRABAJO LEGISLATIVO

RELACIONES PÚBLICAS

COMISIONES EXTRAORDINARIAS Y ESPECÍFICAS

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (26)

Fuente: elaboración propia con base en el D.o 37-86. Véase figura 4.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei

27


Figura 3

Diagrama del Organismo Judicial (1989)

CORTE SUPREMA DE JUSTICIA

C4

CÁMARA DE AMPARO Y ANTEJUICIO

CÁMARA CIVIL

CÁMARA PENAL

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

PRESIDENCIA DE ORGANISMO JUDICIAL SECRETARÍA GENERAL DE LA PRESIDENCIA

AUDITORÍA INTERNA SUPERVISIÓN GENERAL DE TRIBUNALES

SECRETARÍA DE LA CORTE SUPREMA DE JUSTICIA GERENCIA GENERAL

SECRETARÍA DE PLANIFICACIÓN Y DESARROLO INSTITUCIONAL

ASESORÍA JURÍDICA

COORDINACIÓN GERENCIAL SECRETARÍA DE INFORMACIÓN INSTITUCIONAL

UNIDAD DE CAPACITACIÓN INSTITUCIONAL

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (10)

GERENCIA DE RECURSOS HUMANOS

ARCHIVO GENERAL DE PROTOCOLOS

GERENCIA FINANCIERA

GERENCIA ADMINISTRATIVA

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (10)

GERENCIA DE COMUNICACIÓN SOCIAL

CENTRO DE SERVICIOS AUXILIARES DE LA ADMINISTRACIÓN DE LA JUSTICIA CENTRO DE GESTIÓN PENAL SERVICIO MÉDICO FORENSE UNIDAD DE PSICOLOGÍA JURÍDICA DIRECCIÓN DE ESTADÍSTICAS JUDICIALES

SALAS PENALES JUZGADOS DE EJECUCIÓN PENAL JUZGADOS DE SENTENCIA PENAL, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE

SALAS CIVILES JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA CIVIL

SALAS MIXTAS DEPARTAMENTALES TRIBUNALES DE SENTENCIA Y JUZGADOS DE INSTANCIA, MIXTOS DEPARTAMENTALES

SALAS DE FAMILIA JUZGADOS DE FAMILIA

SALAS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL JUZGADOS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

SALA DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE MENORES

TRIBUNAL DE CUENTAS Y CONFLICTOS DE JURISDICCIÓN JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE CUENTAS JUZGADOS DE LO ECONÓMICO COACTIVO

SALAS DE LO CONTENCIOSO ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN DE MANDO MEDIO (8) FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (10)

JUZGADOS DE INSTANCIA, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE Y JUZGADO DEL DELITO FISCAL

Fuente: elaboración propia con base en artículos 203 al 222 de la Constitución Política de la República, y D.o 2-89 del Congreso de la República, Ley del Organismo Judicial. Véase figura 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2. Wadimalu larigi Lafiyuraguniwa Darangilüa Lagumesuru irimu 90 luagu siglu XX gumuhalimeha libiama wüiribu, barüti bandi waribani lun libagari politika Wadimalu. Itaragiñe, lidan saragu fulasu lani ubou, gumuguwali wüiribu; gibeli uruwei demokratiku, aba laluguniwa lemeri darangilüa. Meredeti Lamidagua Meriga arigi luwei sansigüo le, lidan lani marku labihiwa Daradu lun darangilüa Nigarawa (1990), Salvadoru (1992) luma Wadimalu (1996). Ya Wadimalu barüti Darangüilüo bandi katei büiti, lun leibugu fulasu büidu, agurabuwati sangigüo tun oundaruni demokratikuti. Aba chansi le lun Estado labihin aba oundaruni lun fulasu tau programa lun awanseruni lidan uwaraguni, lun lüiti dan luma lidan aba saminüa. Larigi lafiyuraguniwa Daradu lun Darangilüo gibeli sansigüo lun ibagari politika Wadimalu, lau sun uwala saragu gunfuli. Memegi, mama nuhan dan, lun lawanihuniwa, anhein nihein 28

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

lubei gunfuli. Tuagu garüdia to, gawwarati lariñawaguniwa kei, lun lagunfulirun Daradu, luwadigüimari Estado, lidan lebu lun sansigüo, derebuguhali la lidan lagunfulirun le lunbei ladügüniwa.

2.1 Oundaruni lani Uruwei Lidan irumu 1997 lun 2000 beluti sansigüo lacharawagun uruwei luma burokrasia lani Estado, lidangiñe ladüga Daradu lani Darangilüo Wadimalu, lun leibugu katei büidu houn sun güirigia, luagu leibügü sun le busewabei lun fulasu, hibiri lun lasansiragu uruwei.Lidan irumu 1997aba tagüriahuniwa Secretaria de la Paz (Sepaz), lun ladugüniwa sun le abürüdübei tidan lurudun to lani darangilüo, keibiri Foro Nacional de la Mujer FNM), Comisión Paritaria de Reforma y Participación (CPRP), Comisión para la Definición de Lugares Sagrados, luma Consejo Nacional de los Acuerdos de Paz (CNAP) Abaya adamürini adügütu lidan dan 1997 lun 2007 keibüri: Defensoria de la Mujer Indigena (Demi); Secretaria


Presidencial de la Mujer (Seprem); sun to lun tidaragu hiñaru luagu tiricha ya Wadimalu, Secretaria de Asuntos Agrarios (SAA), lun lafansehuniwa le luaguti mua houn sun güirigia luma Uruwei, aba tagumuchagu to meha afisi tubaragiebei SAA, Ministeriu del Ambiente y Recursos Naturales, Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo contra los Pueblos Indígenas en Guatemala (Codisra), tuma Secretaria de Seguridad Alimentaria y Nutricional (SESAN), aba uwarata tuma Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (SINASAN), aba giñe tagüriahun Embajadora de Buena Voluntad lani Daradu lun Darangilüo. Aba katei le büidubei le adügübein kei: Acuerdo Sobre el Fortalecimiento del Poder Civil y el papel del Ejército en una sociedad democrática, lun laranseru hawáguti súdara tidan adamürini. Lídan irúmu 1997 lun 1998, aba laganou sudara tidan haba dari lun hachuluru 31,423, según habüti(TOE) hani milidaru.48 Lidan irumu 2000, aba hagüidruniwa sudara ha tanigu Fuerza de Tarea Maya aba tagümuchagun, tuma Policia Militar Ambulante (PMA) aba herederu 180 aba hichugun tidoun Policia Nacional Civil (PNC), tuma Dirección de Presidios. Gamaseri hani Milídaru aba tiyabi adaouruguwa, aba tásugürü tu Instituto Geográfico Militar (IGM) lun me Instituto Nacional Militar (INM) labugiñe gumadi tani Ministeriu de Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda (Micivi). To TV hani sudara aba tisugüruniwa tun lani Uruwe afisi, ha aturiabaña tidan Escuela Adolfo V Hall, aba hasugürün hamoun milidarü. Lidan irúmu 2003 aba tasansiru Estado Mayor Presidencial (EMP), tuagu Secretaria de Asuntos Administrativos y de Seguridad (SAAS). Aba lünabüdün seinsu houn tanigu milidaru lidan aba 5.3% lau san irumu ligia. Lidan irumu 1997 aba tadüguniwa Ley del Organismo Ejecutivo, (lurudun lun Ondaruni lani Uruwei)tidan lurudun to, ñiñe sun katei le lube ladugunei Uruwei, anhein sun lánigu lídan sun fulasu, lun larihi kaba la ladüga, katei iseri büidu, ladügü sun katei lidagiñe luhabürügu uruwei49. Aba larihin kabala üma lun lafarenhun wadagimau lani gamaniharini, lun leibugu, aba giñe labuduniwa igabürigu lun idehani, idemue, arumani, furangu, buidu lidan wadagimanu luma oundaruni hadan güirigia.50 Lidan irúmu 1998, tagüiriahuwa Superintendencia de Administración Tributaria (SAT), lau tilurudun, sun le ve tadugüniwa, lun lebelurun seinsu lun uruwei, lun fulasu, lun lafayehunuwa sun duweiti, SAT lun labelurun seinsu lun fulasu.

Irumu 1997, le Adamürini lani uruwei nihein meha 45 afisi: 2 lun amisurahani politika, 9 lun afisi to tuma lani Uruwei; 22 idahatiña lau uhobu, 12 Ministeriu lun ladügüni sun katei. Disi iruma larigie 2007, aba tiñurun lun 51 afisi, tidan Presidencia, Vicepresidencia, Oficina de Servicio Civil (ONSEC) tuma bandi Adamurini to lani Uruwei. Tuma 13 Ministeriu.51

C4

Labadünagua irumu 2000 lun 2009 wadagimanu luma uruwei, lidan fiyuti 011 luma 022 houn tima aganutia fulasurugu Wadimalu. Lidan irumu 2000 lamidameha wadagüimanu büiti luma Uruwei. Lidan irumu 2006 aba lünabudun luagu aba 41.2% lidan irumu 2009 aba lünabüdun lun 38.7% (arihuwala dabüla), le afridubei luagu le arengubei, büiti leibugü San Marcos, Huehuetenango, Quiche, Alta Verapaz luma Peten.

2.2 Oundaruni lun lafansehun Lurudun. Ubafu le megeiwati lun dügüdala luwaguti polítika lidan sun fulasu hama sun güirigia lun bunagüo demokratiku, luagutima anihein sun erei politika lani fulasu, lumati ladüga oundaruni sisbili, lumagiye le habuserubei, ñigiñe hadaira erei. Ñi larihiwa oundruni luma chouchouti lun lahuchawaguniwa ibagari politka lani Wadimalu. Tidan Oundaruni lun Lurudun ladairuwa farengüo hada diputados. Ñiba larihuwa oundaruni luagu polítika le lani fulasu. Adamurini le lafansehun Lurudun, ñi larihuwa magundani hada diputados. Ñiñe charugüo lun lafansehu lurudun le labuserubei uruwei. Ha ñibaña alugaña labuduhuniwa hawagu lun hadügü polítika hasansiha fanidira lidan irumu 1985 lun 2007, gadürüñe luyeri abuduhani, biama lun lasansirun fanidira; 27 ñanu diputados abuduhuwayati hawagu lau amu fanidira, tidan meme aba lista; sisi biama weyasu; seingü ürua weiyasu; seingü gadürü weiyasu luma aba seingü weiyasu; 22 ñanu diputados abuduhuwayati hawagu lau amu fanidira tuma amu lista, labadünagua aba luma seingü weiyasu gabügüragua. Sansiguati katei lidan Oundaruni lani Lurudun, kei tafarenragu lidan wadagumanu lun lurudun luma adundehani. To oundaruni lumagei irumu 1986, 11 yanu ideha lun irumu 1997. Lidan tahuchun añahein 41 liranhuñu oundaruni: Seingü tidan (Plenu tani Kongresu, Lichügüdina Adamürini, Abuti tun Kongresu, libiama abuti tun kongresu, Secretarias lun Lurudun) üruwa idemu; 26 Komision lani Lurudun (Komision lun Gumuguadan, aba Komision lun Haricha Güirigia, 23 Komision Ordinariu luma aba grupu lun Komision Extraordinariu luma espesifiku); tuma sedu idehatu lidan gumadi. Tagumuhoun to: Lun Idemu lani Gumadi (Secretaria Privadu; Abutigu tun Sede luragerugu Wadimalu;

Sin embargo, hay información disponible que no coincide, pues afirma que el número de efectivos militares se redujo de 46,900 a 15,500. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, noviembre de 2009). Véase www.ceg.org.gt/fotos/situacionseguridadjusticianov09.pdf 49 Según artículo 224 de la Constitución Política de la República. 50 Establecidos por los artículos 182 al 202 de la Constitución Política de la República, así como por el D.o 114-97 del Congreso de la República, Ley del Organismo Ejecutivo, del 12 de diciembre de 1997. 51 Estrada, E. (2010). 48

Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei

29


Tabla 3

Empleo en el Organismo Ejecutivo por departamento (2000, 2006, 2009) (número y porcentaje)

Total (011 + 022)

C4

2000

Departamento

011

2006

2009

022

029

2000

2006

2009

2000

2006

2009

2009

100.0

84,954

96,581

154,911

506

3,379

8,265

10,144

63,148

38.7

39,276

40,711

57,470

315

506

5,678

6,928

2.6

4,252

2.6

2,008

2,517

4,142

6

77

110

45

3,397

3.4

5,466

3.3

2,964

3,333

5,358

5

64

108

125

5.5

5,050

5.1

7,383

4.5

4,656

4,950

7,251

18

100

132

115

3,300

3.9

4,710

4.7

8,565

5.2

3,295

4,591

8,334

5

119

231

95

Huehuetenango

3,343

3.9

4,382

4.4

8,655

5.3

3,328

4,253

8,462

15

129

193

84

Quiché

2,727

3.2

3,746

3.7

7,783

4.8

2,724

3,658

7,636

3

88

147

135

Alta Verapaz

2,708

3.2

3,449

3.5

8,151

5.0

2,704

3,368

7,982

4

81

169

203

Petén

2,302

2.7

2,942

2.9

5,230

3.2

2,274

2,825

5,041

28

117

189

237

Izabal

2,039

2.4

2,525

2.5

3,989

2.4

2,036

2,418

3,830

3

107

159

65

Chiquimula

2,204

2.6

2,555

2.6

3,957

2.4

2,202

2,452

3,801

2

103

156

34

Jutiapa

2,326

2.7

2,759

2.8

4,469

2.7

2,316

2,656

4,333

10

103

136

43

Otros

15,263

17.9

20,634

20.6

32,128

19.7

15,171

18,849

31,271

92

1,785

857

2,035

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Total

85,460

100.0

99,960

100.0

163,176

Guatemala

39,591

46.3

41,217

41.2

Chimaltenango

2,014

2.4

2,594

Escuintla

2,969

3.5

Quetzaltenango

4,674

San Marcos

Fuente: Ministerio de Finanzas (Minfin). Véase tabla 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 4 Número de diputados y decretos legislativos aprobados (1997-2007) 113

113

113

158

158

158

158

Decretos

99

99

23

99

80

89

56

40

99

45

79

Fuente: elaboración propia, con base en datos disponibles en http://www.congreso.gob.gt/gt/mostrar_ley. Véase tabla 4.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Abutigu Iñutiña; Abahudütiña seinsu munadaguati; Abuti lidan Lurudun, Abuti lun lahandilihuniwa Seinsu, Abuti houn nadagimetiña.

2.3 Oundaruni Lani Lurudun Lidan irumu 1997, sun liderebugu Adamurini Lani Lurudun ligiameme lidan irumu 1989 keibiri Ley del Oganismo Judicial, 30

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

2008-2012

113

2004-2008

80

2000-2004

80

1996-2000

2003 2004 2005 2006 2007

80

1994-1996

2002

Diputados

1991-1994

1997 1998 1999 2000 2001

Total de diputaciones y diputadas (1986-2008) (número y porcentaje) 1986-1991

Año

Tabla 5

100

116

80

113

113

158

158

Mujeres

7

6

6

11

8

14

19

Porcentajes

7

5

8

10

7

9

12

Total

Fuente: elaboración propia con base en datos del TSE, diversos años. Véase tabla 4.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

numeru 2-89. Ligia le uwagubei ladumerahua lidan sileisi le luagu gamaihawala lurudun, liseinsu luma wadagimanu. Tuegiyeti Daradu lani Darangüilüo, busenwala lasanseruniwa sun lafansehuniwa lurudun, lun leibugun sun katei lidan dan, lun uwala mabusigari, luti giñe lichügü lampu lun sun katei.


Irumu 1997, aba tadügüniwa Komision lun derebugun lani Lurudun (CFJ), lun tafansihuniwa lurudun lidan dan fureseti, lidan irumu 1998 aba tagumuchougu aba tabüruhou garüdia “Una nueve justicia para la paz”. Lidan irumu 1998 aba tiñabi Corte Suprema adüga aba adamurini iseri ad hoc lun ñila gumugua lun idemu luagu amuriahuti tumagiye CFJ, to arederuboun tewerangua lidan 2000 tuagu aba komision lun gumugua dan.52 Le furúmeti awanseruni adügüwati lau idahani bougudigiñe lidan Irumu 1999, aba lounahun seinsu tidagüiñe Banco Mundial (BM) tuma Banco Interiamericano de Desarrollo (BID). Lun ñi lan awanseruni lun lagumesrun lidan gadürü hati ligia meme irumu. Idemu le idehati lun ñi la awanseruni lidan bunagüo. Le tadügubei OJ luagu lurudun nihen: aba tichügun Juzgado de Paz lidan sun fulasu, luma libiri gusei keibiri Juzgado Penal, Sentencia, Sibili tuma Wadagimanu tau Familia.53 Abagiñe tabeluru Centro de Mediciacion y Conciliacion –Unidad de Gestion Informatizada lun Uburugu lun Wadimalu. Lidan irumu 1997, aba ladügüniwa Ley del Servicio Publico Penal tau sun Instituto de la Defensa Publica Penal (IDPP), houn adüarütiña ha gudemetiña. Aba gei tadügüniwa Instancia Coordinadora de la Modernización del Sector de Justicia (ICMSJ), lidan irumu 1997, lun lasubudiruniwa luagu sun subüdi luagu lurudun houn sun güirigia ha aganoubaña arabu lumagei irumu 1999, ligia wadágimanu hanibei abutigu. Tuguya arihiboun kei lun tadügun politika, planes, proyektu tuma Programas houn yadagimetiña lidan lurudun lidan aba derebugun,54 aba irumu larigi. Lidan irumu 1999 aba tagüriahuniwa Centro de Administracion de Justicia (CAJ) luragerugu Wadimalu, ha aluwahabaña lun yarafatuma hama güirigia lun lurudun luma lun ñibei la yarafagüo hada yadagimetiña tuma oundaruni. Lidan irumu 1999 tagüriahuniwa Ley de la Carrera Judicial, lun laranserun hawaguti yadagumetiña lidan lurudun. Lumagei irumu 90 lun lagumuchaha siglu XXI, aba tichuguniwa iseri Juzgado de Paz de Faltas de Turno, tuma Juzgados de Paz Móviles, tidan afisi Unidad de la Mujer y análisis de Genero. Luagu wadagimanu, arufudatumutu fiyutu 2 idaliñala

hagibedagu yadagimetiña tidan OJ lumagiye irumu 2002 luma 2007. Arihuawati ñila awanseruni tidan sungubei; tidan tuma afisi, lau aba 80%, hau sun magistrados hama jueces, lau aba 20%.55 Lidan dabula 6 arihuwati lidan 2002 la ratio hiñaru-würi/eyeriwügüiri, hama yadagumeitiña lidan lurudun le aguseruni. Keibiri 100 auxiliares, 68 hiñariñu 100 magistrados hama jueces. Lidan 2009, lumagei 56 lun 100 hiñariu.56

C4

Tabla 6 Empleados del Organismo Judicial por sexo y área de trabajo (2002) (número y ratio mujer/hombre) Hombres

Mujeres

Total

Ratio M/H

Magistrados y jueces

522

197

719

0.38

Auxiliares de justicia

2,025

1,382

3,407

0.68

824

424

1,258

0.51

Administración

Fuente: Asíes (2003). Véase tabla 4.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 2 Cambios absolutos y relativos en empleados del Organismo Judicial (2002-2007) (número y porcentaje) 7000 6000

Axis Title

Adügüwati aba plan lun labüiduru leibugu wadagimanu lidan gamanihariwala lurudun, lun uwala iweru, luma mabusigari, tederbügudun mundagiñe luma lafüridun tuaguti bougudin.

5000 4000 3000 2000 1000 0 2002 2007 Variación %

Magistrados y jueces 719 861 20%

Auxiliares de justicia 3,407 3,496 3%

Personal administrativo 1,258 2,264 80%

Total

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

5,384 6,621 23%

Fuente: elaboración propia, con base en la Asociación de Investigación y Estudios Sociales (Asíes) (2003 y 2009). Véase gráfica 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3. Estado hereti/ weiritiEstado debiliti/ ñürouti Nihein lidan Meriga latina aba chouchouti luma Estado aba katei biñagübei. Nihein magundani, luagu luweiri luma buidini lani Estado, luma hereti weriti, abaya ñürouti luma aba debiliti, le busenwabei lun leibugu sun katei büidu houn

Pásara, L. (2002). Ibíd., 117. 54 Decreto Gubernativo 89-98. 55 Véase más información en el capítulo VIII. 56 Véanse datos comparativos para 1985, 1995 y 2009 en el capítulo VIII. 52 53

Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei

31


lanügü inarüni luniogua.Aba ubafu lun labudahuniwa seinsu lun uwahama mafayeihatiña; luma lun buidu lan hanagu güirigia houngua, lagumuhoun lun ñi la arumani. Giñutuma ligia san luagu san arihutumaligia lubuidu.

Gafu 3 Gastu publiku lidan ürua erei lani Estado (1985-2006)

C4

Arufudatu fiyutu 3 lau lumagiñe la 1985-2006, gastu publiku lani Ejecutivu (iyawou) iñutumabei, anhein arihuwa loubagüiye le ebelurubei (liyawa) le labihibei Legislativo, sin sansigüo. Gawaratigiñe larihiniwa laweiridun wadagüimanu lanina lurudun (tidan iyawüa), lumagiñe tuma 1995-1996. Sun seinsu le gawarati lidagiñela proyektu le lani iseri ubafu lanina lurudun le adügübei lidan dan ligia. Tidan ïyawüa to arihuwati le ichugubei lun gastu. Gráfica 3 Gasto público de los tres organismos del Estado, 1985-2006 (porcentaje) 120.0% 110.0% 100.0% 90.0% 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 0.0%

5.0%

98.9%

99.2%

95.9%

97.2%

4.5% 94.4%

4.4% 94.7%

1985

1986 Poder ejecutivo

0.8%

d) Le gastu publiku lidan politika houn güirigia mosu latenirun uruwei houn gudemetiña lun ñinla uwaragüni. Luagu sun chouchouti houn güirigia. Irumu 1990, lun Kosi Risi 16.1 lun Wadímalu 3.5.%; lidan irumu 2008 aba liñürun lun 17.1 luma 6.7% lun biangübei fulasu.

1.5%

0.8%

1.0%

1.1%

1.0%

0.5%

e)

Seinsu le abelurubei per capita, irumu 1990 lun 2008, houn güirigia Kosi Risi, lougiñe US$504 lun U$818; Wadímalu, lun US$45 luma US$107.

f)

Le lanichugu sistema impositivo nihein nihein gumadi lani Uruwei, luagu seinsu Uruwei hamagei güirigia. Kosi Risi 2.1%, 4.2%; irumu 2008; Wadimalu gümesei lau 3.2 % lidan 2008.

0.0%

1995

1996

2005

Poder legislativo

2006

Poder judicial

Fuente: elaboración propia, con datos del Minfin. Véase gráfica 4.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

sun güirigia luagu achouruni, orden, le megeuhabei luma irichüa . Nihein aba aturiahani tadüga Comisión Económica lun América Latina luma Caribe (Cepal), luagu aweyadüni lun lachülürun luagu 18 irumu (1990 luma 2008). Luaguti Wadimalu aba kei Kosi Risi, aba fulasu lamida meriga le afuachubei seremein gafe hama gamuawatiña hama risitiña liñurunbei, furumeiti awanseruni lidan fureindei irumu 1885, aba laranserun lani polítika lidan siglu XX, uwatiña sudara lumagei irumu 1948 arihuwala: a) Seinsu le abelurubei lun uruwei, irumu 1990, lun Kosi Risi recibiti 11.4%, Wadimalu aba 8.1%, iñurati biñagubein irumu 2008 lun 15.9 luma 12.1%. kada aba. b) Liabi kargu tributaria, le iñuribei lun PIB, aba 10.9% lun Kosi Risi irúmu 1990, lun Wadimalu 7.7% irúmu 2008 wenti lun 15.6 lun 11.3% kada aba. Le gumadi le ladügübei fulasu luagu laguburuahou seinsu lun fulasu

32

Liabin Presupuesto general lani gastu, iñuti, busenti aba sistema politiku le buidubei ubafu lidan negosiu politiku le ichugubei dan lun Estado lun ladiñurun lau furangu, lidantuma louseruniwa politika publiku. lun lagasatarun seinsu lun latenirun houn güirigia, ladüga liseinsu la uruwei. Irumu 2000 lun aba güirigia. Kosi Risi lidan irumu 1997 gastati per capita US$406, larigi US$657 lidan 2008. Wadimalu gastu luagu aba güirigia$148 luma $222. Luagu biangubei irumu.

2.0%

0.5% 0.3%

3.5% 2.5%

2.0%

0.4%

4.0% 3.0%

3.4%

0.2%

4.5%

c)

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

uwaraguni, le labihibei lidan 1990 1.8%, larigi

Lidan seinsu le labihiben, Kosi Risi abihati 8.0% lidan 1990, lun 11.0% lidan 2008, Wadimalu aba liñünrun 5.5 lun 8.2% lidan ligiameme dan. g)

Le wadagüimanu lani uruwei (burokrasia estatal), sun katei le lani Uruwei lani politika, lani subudi, odi sun güirigia luagu alugurahani, hada güirigia nadagüimetiña PEA, irumu 2003, luagu 6.0% lun Kosi Risi (Orgamismos Ejecutivo, Legislativo tuma Judicial), 2.8% lun Wadimalu (Organismo Ejecutivo).

Luma larihuniwa sun numeru le lani Uruwei Kosi Risi, luagu awanseruni weiritimati sügü lau Wadimalu, keibiri lidan: ünabuti güdemei, owegüni hada irahuñu, sanditiña tidan haspitali, aturiahatiña, hiñariñun tidan Kongreso, lougüatiña hiworutiña, lidan droga ünabütiña, büitimatiña luma derebügula Kosi Risi sügülau Wadimalu, le ñuroubei luma debili la.


Gráfica 4

Carga tributaria de Costa Rica y Guatemala (1990 y 2008) (porcentaje respecto del PIB) 1990

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

2008

15.6

C4

11.3

10.9 7.7

Costa Rica

Guatemala

Fuente: base de datos de la Cepal, sobre la base de estadísticas oficiales. Véase gráfica 4.9 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Lagumuchaha saminüa Lafaguña Wadimalu, lun lawanseru lidan sun katei murusun murusun, lau sun louguala, gibegüili faldati lun ñi la demokrasia luma awanseruni houn güirigia. Memegi, sungua luagu afeñetuwa luagu sun lan chouchouti le Wadimalubei, le iseri luma binadu, louguwagili diñu, ichiguei fulasu lidoun luwa demokrasia, aweriduni lau uwaragunei luma awanseruni houn güirigia. Wadagimanu lani Uruwei, lidan numeru 011 luma 022, chulüti lumou 0.76% irumu 2000 (85,460) lun 1.2% irumu 2009 (163,176) hawagu sun güirigia, luagüti Adamürini láni Lurudün, irumu 1997 -2007, numeru Diputados lumagiñe 80 chülú 158. Lumageti Organismo Judicial darí 1994, de le tafuridun Kodigu Prosesali Penali, larigi lurudun lani Darangülüa. Yadagumetiña luma OJ lumagei 5384 lidan 2002, lun 6621 lidan 2007 (0.05%) hawagu sun güirigia. Lidan Ministeriu Publiku lani lurudun padna lun 680 lindan 2002 lun 1265 lidan 2008.

Estado: lidérebügü, burokrasia luma liseinsu uruwei

33


C5

Kapitulu 5 Politika Fiscal lani Uruwei luma hawanseru güirigia Lumageñe irumu 80 lidan lagumuchaha siglu XX, weiriti chouchouti luagu duweiti agudemedagüdei Meriga Latina. weiriti duweila fulasu, uwati negosiu luma amu fulasu, weiriti warügüdu luagu amu fulasu. Luagu irumu 90 aba labelurun saminüa neoliberal, unabüdei lere agumadihani lani Uruwe. Lidan furumieti sengü irumu lani weiriti irumu XX, arihuwati awanseruni murüsu murüsu lani Meriga Latina lau lafagüñala luagu demokrasia luma uwaragüni. Ligirabüga luagu charugüo luágu seinsu lidan sun uboü irumu 2007-2009, abaya lagiribüdu saminüa keynesiano luagu lafansihouniwa luma Uruwei, awanseruni houn sun güirigia, luagütima seinsu lau sun labíhuniwa lidan sun fulasu lidan uruwa fulasu weinamuti: a) labihu katei büiti (lagastaru seinsu houn sungubei); b) derebügula dan lun seinsu luma c) lafarenhu irisini houn sun güirigia.

Lumagei irumu 2003 lun 2006, afagüti Uruwe luágu Pacto Fiscal, tuegie Comisión Técnica del Pacto Fiscal (CTPF), büsewala lasansirun labihigi seinsu, aranseruwati luaguti lidan 2004. Aba lasansiru labihi seinsu tun Empresas Mercantiles tuma Agropecuarias (IEMA) luagu labeluru Impuestu Extraordinario luma Temporal en Apoyo a los Acuerdos de Paz (IETAAP), lebelüru Impuestu sobre la Renta (ISR.). Abayagiñe labürüdü aba lurudu lun herela Administracion Tributaria “Ley anti evasión”. Enerurugu irumu 2008, Consejo Nacional para el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz, ruti aba saminüa Propuesta Modernización Fiscal lidan Wadimalu, lun larugüdini sifiri tani Acuerdos lidan polítika fiscal. Lidan agumuhouni, lumagei binadu dan adügati Wadimalu afaguni luagu polítika fiscal lun awanseruni lun lateniru houn güirigia.

1. Uraga luagu polítika fiscal Wadimalu 2. Estado lani polítika fiscal Luagu luragate Wadimalu luagu polítika fiscal lidan lagumuhoun 30 irumu, subudiwati lumagela duweiti lani Uruwe weirila lidan irumu 1983 aba lafansehu tuma Fondo Monetario Internacional (FMI) aba labelurun Impuesto al Valor Agregado (IVA), lau 10%, mafañehatiña labüremei bünagüo ha herebaña. Furumeti Uruwei le añurubei lau abüduhani irumu 1986 aba lichugüni Programa de Reordenamiento Económico y Social, lun labelurun seinsun lu Uruwei. Lidan laluguniwa derebügü lun labelurun seinsu lun Uruwei irumu 90 lidan lidan siglu XX, aba laranseru lurudun lun labeluru seinsu lun uruwei, lun lidahan lidan sun katei. Lafiyuraguniwa lurudun tani Acuerdos de Paz, irumu 1996, uwati sun katei ñi lun lawenrun luaguti laberulu seinsu lun Uruwei tuweigiñe Superintendencia de Administración Tributaria (SAT), luegiñe sun afansihani hama sun güirigia luma Uruwei.57 57

34

Consejo Nacional para el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz (2008: 5).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Luhabürügu Uruwei leredera derebügula sun katei fulasurugu, lun gawarala lateniru houn sun güirigia, lun ñi lan awanseruni. Sun lira lun awanseruni luagu labihi seinsu lun lichugu Wadagimanu lun gawarala lateniru lun magadie, aturihani, luma, lun darangüilüa.

2.1 Le Politika Fiscal luma awanseruni houn güirigia Sun le adügübei luagu polítika fiscal ruti charugüo lun Wadimalu. Ayahein arengutiña le la lagastarubei uruwei rula darasüo laduga michigula ebu houn gasensutiña, ligia mosu la ünabula. Lidan irumu 2007-2009, le liseinsu uruwei gawarala lagibedugu lun awanseruni. Hibiri arenga kei politika fiscal gawarala ñila sansigüo, aba lüruwa saminüo le la politika fiscal mamarügüñe lun sansigüo. Urügübei katei le hichugubbe awanseruni lidan politika fiscal luma awanseruni houn güirigia.


Sun katei le lani uruwei, lun politika fiscal lidan seinsu le eibügübei fulasurugu kei le bougudi, luwei, ya Wadimalu lun lebeluru seinsu lun Uruwei ladüga lafayehun impuestu, lumagiñe tribütu, fayeti lun uruwei. Le seinsu le abelurubei bougüdigiñe lun fulasu fureidewarüti.58 Sun seinsu le lani fulasu lun lagastarú houn sun güirigia.

lebegi seinsu houn güirigia lun 0.4% lun PIB irumu 2009, uwaraguati luma wadagüimanu. Luma subudi lani Informe Nacional de Desarrollo Humano 2007/2008,60 le negosiu le machoruti Wadimalu chülüti 75.0% yadagumetiña lun 2000, luma 71.3% irumu 2006, beluti seinsu lun uruwei, le negosiu hani güirigia fayetiñagüe IVA dan le hagaiha.

Lisensu Uruwei lun ladügü üruwa katei lun awanseruni houn sun gürigia. Furumeiti katei lun leibügu negosiu lun labelurun seinsu luma Wadagimanu. Le libiama lun maserula sun katei lun lichuguniwa wadagimanu. Lürüwa, lun lafarenhu liseinsu Uruwei houn sun güirigia. Le politika fiscal luma awanseruni mamala mosuu, ladügü le busewabei lun lawanserun fulasu lau sun Uruwei.

Seinsu le abelurubei lun uruwei nihein ISR, IVA, derechos arancelarios (DA), luma lani petroliu, sun lira seinsu lun uruwei.

3. Liseinsu politika fiscal lani Uruwei 3.1 Labüdu impuestu, lawansihu luma karga tributaria Le leibügu seinsu lun lagastaruni uruwei luegiye labihi seinsu, lun Wadimalu, chülüti lun 90% le habihubei, lumou le mabihabei. Wadimalu machoruti labihin seinsu, moso derebügula. Sun andan ünabula lun 12.0% lani PIB. Sun lira machuligüili le busewabei luagu tributaria lidan Acuerdos de paz (13.2% irumu 2008). Lumagie INDH 2001, lidan lawansehuniwa ünabula labihin uruwei seinsu, ladüga: a) Nihein mabusigari lun uwala fayeiti lun uruwei; b) Debiliti lurudun lun labudahuniwa seinsu lun uruwei: c) Mafayehatiña gíbetiña güirigia; d) uwati lurudun lun hafosiruniwa; e) nihien gelen lani lurudun weiriti lun merela uruwei lun labihi seinsu;

3.2. Lurudun lun labihin seinsu luma uwaraguni houn güirigia Uwaraguni lun aba lurudun houn sun güirigia, dari lun ladügüniwa mabusigari. Lun lafarenhu irisini houn sun güirigia. Uwaraguni lidan lafarenhu ñibei awanseruni lidan leibugu seinsu.61 Le seinsu le habihibei lidagiñe IVA, lun lichuguniwa houn güirigia, manügüti büiti lun uwaraguni, lunrügü labeluru luegiñe fayeiti danle ñi la negosiu. Anihein danlaturiahun luagu üwaraguni lun lafayehu impuestu lun sun ubou tun ligafu Wadimalun murusu houn kada güirigia. Keibiri IVA lau fiyu impuestu. Le ISR hawagu kada güirigia mosu lawenrun, lun laranseru lebegi seinsu hountima kada güirigia.

3.3. Mabüsigari tributariu Lun larihoniwa luma lafansihuniwa haliagiela liabi liseinsu uruwei, luagu inarüni lani Wadimalu politika, lun aba ubou, hanufudeti Wadimaluna larufuduni irichüa le tidanbei Konstitusion Polítika lani Republika, lua aba übüo, debiliti fulasu. Gibetiña güirigia mafayehatiña impuestu. Cepal tuma Icefi aba harengun nihein lan mabusigari lidan ISR lidan sun fulasu; Wadimalu lidan irumu 2006, chülüti lidan 63.7%, luagu PIB 5.6%. le ñi lubei debilini Wadimalu luagu IVA luma ISR, ñigiñe labelura seinsu tu gafu wadimaluna.

f) weriti ünabula labeluru seinsu; luma

3.4 Laduweha Uruwe luma Iderebuguni Fiskal

g) weiriti negosiu hada gudemetiña. Uwati awanseruni lidan pactu fiscal, mosu lagidaruniwa mabusigari lidangiñe liseinsu uruwei.59

Lidan inarüni lani Uruwei abihati seinsu, weriti kei lagastaru, mosu ti lafuredeha seinsu dandu munadagie keisi bougudigie. Lidan lagümuhoun 20 irumu, duweiti Wadimalu. Le duweiti lani fulasu chuluti lun 20.0% luagu PIB, ligia asugurubei lidan sun Meriga Latina luma Lamida Mériga.

Aba aturiahani tani Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales ) Icef, 2009) le lidebili ISR larihuniwa ünabuda 58 59 60 61

C5

Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (Ocde, 2008: 2). Para ampliar el tema, veáse PNUD (2008b) PNUD (2008). Fuentes Quintana, E. (1990). Politika Fiscal lani Uruwei luma hawanseru güirigia

35


Le lachurulum duweiti irumu 90 luagu siglu XX, abihuwati seinsu bougudigie lougiye munadagiñe, dan le labelurubei tidoun magüidi bougudi irumu 1997. Le igabüri lun lichuguniwa aduwehani bougudigie irumu 2008, “dan le adaurini afuredeini bougudigie62, aba ladauru duweiti munadagie lau bonos de tesoro”.63

C5

Gurasu houn gasensutiña lau negosiu

Sun kaite aba lagarabagüo lidan irumu 2009, dan le liabi FMI ichiga inarüni lun duweiti luagu US$ 935 millones lu Wadimalu lun liñuragu. aba kei tichugu Banku Mundial tuegie Prestamo para Politicas de Desarrollo (DPL, por sus siglas en ingles)) freiden US$350 millones lu Guadimalu, laransehu luaguti política fiscal. Según CEPAL64 mosu lagüdahani Wadimalu laduweha, darime lun labüiduru lani karga tributaria lun laweneru liseinsu lun gawarala lafañehani duweiti büidu.

Aba kaite le büidubei agastaruni lani uruwei luma seinsu loubagie gansensutiña. Sun lira ruti derebugu lun lawanseru sun katei lidan fulasu lumou yabu. Agayihati uruwei biama katei tidan magüidi a) to giribuo materiales y suministros lun lebugu fulasu lun liyabi sun katei ayusuruwa67 b) le giribei propiedad, planta, equipo e intangibles, lun lagañihoun bunagüo lun lawanserun uruwei. Ruti uruwei seinsu houn gasensutiña lani negosiu lidan (80.0% lidan 2007) luagu ayusuruti.

Dan le liñabi duweiti ayusuruwa luma lichuguniwa bonos büiti lun lünabüdun karga tributaria sunandan. Ünabula lubei ladüweha Wadimalu loungie sun fulasu Lamida Meriga, ladüga ünabula lebegüi seinsu hadagei lirahuñu fulasu. Lidan lagümuhoun disi irumu.65 Lidan 2009 nihein sansigüo luagu duweiti luma liñuru seinsu, lun lafansihuniwa lidan 2010.

Le lagañihabei uruwei hama gasensutiña lun laranserun luma ladügüniwa üma, duna potable, dispensariu, lescuela, muna lun balu. Rutigei uruwei seinsu houn gasensutiña lani negosiu lun idahan houn gudemetiña luma fureindei. Luti lasügürü seinsu lun fureindei luma cultura, fomento agricola, transporte, electrificación, industria, comercio y cooperativas.

4. Uruwei Wadimalu: le ladügubei politika fiscal

4.2 Liñurohoun fiskal kei iderebugu lun dan luagu seinsu

4.1 Laweiridagu labudun liseinsu uruwei

Dimurei binadu luagu lebügu dan, laduga Bus lau Mitchell.68 Leibugu dan lidan seinsu, idahati lun lawanseru lidan wadagüimanu tidatima compeni, lun liñurun seinsu gumuguadan. Aba politika fiskal siñati leibügu dan le ñi la feidi mosu ñi la agañeruni lun lawanseru lun lünabüdü awanseruni luagu le amuriohubei.

Aba dimurei luagu weiriti negosiu lun politika fiscal, gayarati ladunhoniwa lun weiri lan lidan aba dan yarafati, lu weirila gastu lani uruwei.66 Wadimalu, le lagastarubei uruwei lidan lafridu sensu, lidan lamuriohun ladügu aransehani lun fulasu, ruti gürasu lun lawanseru negosiu luma leibagu hasensu risitiña. Le lagastaru hasensu risitiña mamagei ligia büidubei. Sun lisensu uruwei aba lidin lidan hafañeru güirigia (kasi 100%, lumagei gastu le lani uruwei lidan dan 1985 luma 2008 chuluti lun 79.0%. lun lafansihun, luagu debili lan liseinsu, siñati liyabi Uruwei igira lafayeiha o lagayihan katei lun fulasu. Le agastarubei houn yadagimetiña barüti awanseruni lun gei lichugu wadagumanu. 62

63 64 65 66

67 68 69 70

36

Ladüga politika fiscal hereti, liseinsu uruwei luma lagastaruniwa ganti ébu lun lawanserun luagu awanseruni houn güirigia, luma derebugu tun sun lani uruwei afisi.

Le politika fiskal lani uruwei lidan Meriga Latina, sunandan ñi la afiñenei luagu seinsu houn fiyu fulasu han buiti hawanseru, yusi hamuti politika fiscal lun hani siklu lani seinsu. Lidan Meriga Latina, danle ünabuta gafu lani uruwei dan le ünabula labihi seinsu fiscal, aba ladounrunia sun katei.69 Ligia asügürübei Wadimalu.70 Le lagastarubei uruwei iñurati dan le nihein lan seinsu abagei lunabüdü, afansihuwati lau dan, dandume lu labeluru seinsu. Le gastu lani uruwei lun liyabi aransera luba lunabüdü o liyabi

La Junta Monetaria autorizó al Banco de Guatemala (Banguat) disponer de las reservas internacionales del país para dotarse de liquidez, como una medida temporal hasta el 31 de enero de 2009. Asíes (2007: 17). Paunovic, I. (2004: 12). Cabrera, Ó. (2010). Demanda agregada = PIB = consumo e inversión privados + consumo e inversión públicos + saldo comercial (exportaciones menos importaciones). Naciones Unidas, et ál. (1993). Minfin (2008). En Díaz (2009). Ramírez, E. (2006). Akitoby, C., Gupta e Inchauste (2004). En Acevedo, C. (2007: 45).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Gráfica 5

4.3 Liñurouhu fiskal lun lafanrehuniwa seinsu houn sungubei

Ciclos del PIB y del gasto público (1980-2008)

Ciclo PIB

Ciclo Gpubl

4.0

0.8

3.0

0.6

2.0

0.4

1.0

0.2 0.0

0.0

-1.0

-0.2

-2.0

-0.4

-4.0

-0.6

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

-3.0

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.21 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 6

Ciclos del PIB y del gasto social (1985-2008)

Ciclo PIB

Ciclo gasto social

5.0

0.3

4.0

0.2

3.0

0.1

2.0

0.0

1.0 0.0

-0.1

-1.0

-0.2

-3.0

-0.3

-2.0

-0.4

-4.0

-0.5

-5.0

-0.6

Le seinsu lun awanseruni houn güirigia lun leibugu sun liseinsu fulasu lun awanseruni.72 Lun lichugu seinsu lun uruwei lun awanseruni lun uwala gudeimei, lun gawarala hama sun güirigia houngua luagu le habuserubei. Ganti uruwei irichäo lungiñe labiduru habagari sun güirigia, lun haganou buidu.

C5

Le agastarube chuliti lun 4.5% lidan 1995 lun 7.0%, luagu PIB. Dan le larihinuwa munadagei biamañen lacharagu, magadiñe luma fureindei, lidan 12 irumu iñura PIB, lumagei 2.6 lun 4.4%, le arihobei fureindei. Le anügübei fulasu luguati lun fulasu luma le busewabei tidan Acuerdo sobre aspectos socieoeconomicos y situacion agraria. Larihuniwa gastu houn güirigia labugei subudi le lani awanseruni, lidan le busebei lan logradu luagu Objetivos lani Awanseruni lani Mileniu (ODM). Le adügübei tidan Enseñanza Primaria Universal (ODM 2), le awanseruni tida furumeitu lescuela (98.3%), irumu 2009), weiriti lun 27.2 puntos luwagu san lidan 18 irumu (1991-2009). Aturiatiña agumuchubayan aturia primaria chuluti lun 60.% (2003) lun 77.6% (2009), hama güirigia weinamuhaña 15 lun 24 irumu chuluti loi ugie 74.8% (1989) lun 87.8% (2006), lun lawanseru güirigia lidan aturiahani Wadimalu mosu lachülürun tidoun libiama fureindei, furilamuga lidagei gudemein.73 Ha nimameigiña fureindeilamuga lumagei 15 lun 24 irumu chulutu lun 6.1,74 to matricula lani lamidani aturiani (37.2% ciclo básico luma 20.07% lidan ciclo diversificado lun 2008), mosu lafagu uruwei lun lawanseruni aturiani houn sun güirigia.

19

85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08

-6.0

Ligabüri gastu houn güirigia

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

charüguati lun leibagu seinsu fulasurugu. Ah uwa seinsu siñati ladügü nikata lun fulasu. To adirahani 6 nuha arufuda bandi dan lani PIB luma lagastaru seinsu houn güirigia lun ñi lan awanseruni. Uwati dan uwaraguati lidan liyurun seinsu lidan le awansebei kei lidan irumu 80 lidan siglu XX (PIB ünabulumuti luma lawenru gastu publiku), lumoun irumu 90. Ligabüri dan, luma arihuwati lasiyeragu Uruwei lungua lun lateniru lun gastu houn güirigia lidan charuguati, ladüga siñati lareidaha seinsu, lumouti mayoruriti wadagimanu. Dan le ñi la seinsu aba lagastarunuwa büidu.71 71 72 73

74

Luagu lunabudu hounwegu irahuñu (ODM 4), según aturiahani aba lunabudu houwengu ha ünabu lun sengü irumu 110 lun 42 hadagiñe milu aguriahuwatiña wiwayun irumu 1987 lun 2008-2009), aba lünabudu oweguni irahuñu ha agurihahowatia 73 lun 30 hadagiñe milu aguriahowatian wiwanyu, ati ha anügübañan vacuna lu sarampión 69.0 lu 78.0% lidan dan ligia. Mosu que lafagu uruwei lun lichugu büiti ibagari lau sun fureindei lun haganu güirigia büidu. Sun le adügübei louguati luagu sun le megebe ODM. Sun le labugiye aturiahani lun uwaragula sun katei lidan gastu houn güirigia lun cada municipiu.

Alessina y Tabellini (2005). Acevedo, C. (2007: 8). Porta, Laguna y Morales (2006: 18) estimaron que para que una persona genere los ingresos mínimos para sacar a su familia de la pobreza requiere entre 12 y 14 años de escolaridad, con una experiencia laboral de entre uno y 10 años. Encuesta nacional de condiciones de vida 2006 (Encovi 2006), en PNUD (2008a: 217). Politika Fiscal lani Uruwei luma hawanseru güirigia

37


Uwaraguni luagu gastu houn güirigia Lun lafansihunuwa gastu houn güirigia mosu laturiahonuwa biama katei luago awanseruni: magadiñe luma fureindei. Aba layusuru subudi lau numeru le tani Minfin luagu seinsu

C5

Tabla 7

Gasto social en salud y educación (millones de quetzales y porcentaje del PIB) 1996

%

2000

%

2005

%

2008

%

Salud y asistencia social

821.1 1.0 2003.2 1.5 3626.3 1.7 4282.7 1.5

Educación, ciencia y cultura

1508.7 1.6 3629.2 2.7 6110.4 2.9 8565.0 2.9

Total

2329.8 2.6 5632.4 4.2 9736.7 4.6 12847.7 4.4

Fuente: elaboración propia, con cifras del Minfin. Véase tabla 5.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

le ichugubei houn lidan 2006, kei le ichugube tu Encuesta nacional de condiciones de vida (Encovi) lidan irumu 2006. Subudiwati seinsu le ebelurubei houn familia 2.8 lun 3.2% , luma le lichubei gastu publiko lidan magadiñe luma furendei; lumou quintil 5 ünabuti lun 58.1 lun 57.0%. Luagu liñuru Gini chülüti lu 0.013 sansiwati lun. 543 lun 0.530 ( yarafati lun 1, Gini weiriti gudemei). Lidan aba katei le adügübei luagu gastu publiko lun fureindei luma magadiñe mama ligia agurabubei lumagei politika fiscal, ladüga le busewabei lun ñi la awanseruni. Le agurabubei lumagei gastu houn güirigia machülüti lun lünabudu gudemei. Tariañaga SEPREM (2009), siñati ladumerohuon luagu aba ubafu houn hilariñu lumagiñe Uruwei, ladüga uwala seinsu lun lünabüdü oundaruni hada hiñariñu hama eñeriñu- wügüriña. Uwati subudi luagu uwaraguni luagu gastu hani güirigia lun fulasu-municipiu, luma seinsu le lichubei uruwei lun municipiu, lun irumu 2008 luma 2009. Tabla 8

Aporte constitucional a las municipalidades, valores indicativos (2008 y 2009) Aporte (Q miles) Media Mínimo Q1 Q2 Q3 Máximo

2008 12,024.0 4,638.1 7,582.2 9,454.1 13,988.6 141,684.8

2009 12,115.5 5,173.8 7,988.4 9,810.8 13,698.1 133,171.7

Per cápita (Q) 2008 528.5 93.9 243.7 369.8 638.1 4,418.1

2009 514.7 95.3 249.9 369.5 627.8 5,016.4

Fuente: elaboración con cifras del Minfin. Véase tabla 5.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Lumagei seinsu le ichigubei lun aba municipiu Q4,638.1 (2008) luma Q5,173.8 (009) luma liñuru lun 141,684.8 (2008) luma Q133,171.7 (2009) chuliti luagu cada katei dari lun 38

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Q4,324.2 lu Q4,921.1, chülü 2008 luma 2009, lu lawanseru sun fulasu le ñuraunbei. Barei le lafarenhuo lesensu uruwei luago gastu publiku lun fureindei luma magadiñe maranseruti nikata lun fulasu. Nigeñi luagu le busewabei ladügüniwa lidan sun Wadimalu. Lidan aba dimurei gastu houn güirigia maranseruti ni kata luagu awanseruni houn güirigia.

4.4 Abaya darasüo luagu politika fiscal lani Estado Uruwei Wadimaluna arufudati gudemei lidan lani polítika fiscal laugu awanserini houn güirigia, keibiri lidan: lasügürü luma lagastaru seinsu le lani uruwei luagu fideicomisos aba lichugunuwa tu adamurin to mama lani Uruwei (ONG). Biangubei achuroguwatian laduga huba wadagüimanu le harumabei lumagiñe leibugu seinsu luagu Kontrolu publiku luma labahüdüniwa eibugu luagu Contraloria General de Cuentas de la nación. Abaya darasüo lun libagari seinsu le mosu lichuguni uruwei ünabunei lun ladügun presupuesto. Ya Wadimalu, to Konstitusionto lani Republika rutu seinsu houn fiyu adamurini lani uruwie. Ligia güiribeii aportes constitucionales, luegei lira lichuguwa seinsu tun Organismo Judicial (OJ); Corte de Constitucionalidad (CC); Universidad de San Carlos (Usac); Confederacion Deportiva Autónoma de Guatemala (CDAG); Municipalidades, educación física, recreación y deportes; y deporte no federado. Lumuoti, lafayehuniwa duweiti, gastu lira mosu liyabi adüguwa. Sun seinsu chuluti lun 40% le lani presupuestu. Abaya katei laugu seinsu le lani oundaruni lani uruwei, subudiwati le lan 50% liseinsu Uruwei, gawarati liñurun lun laranserun leibugu awanseruni houn güirigia. Lasügürü seinsu tidon adamürini to lani Uruwei Lasarügüru seinsu tidon adamurini to lani Uruwei irumu luagu irumu. Aba larenguniwa lun la layusurun seinsu lun sun katei o le la ñübüiti. Luagu 31 lidan dusu hati irumu 2008, ruwati üma lun 45 afansehani le lani uruwei luagu seinsu, añahein adamürini recibitian lougiye le anihein bei. Adamurini hatima abihibaña seinsu garanati: Ministerio de Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda (Micivi), fiyu Secretarías, tuma lani Estado tuagu Tesoro, hatima ünabubei haseinsu: Ministerio de Educacion (Mineduc), Ministrio de Trabajo y Prevision Social (MTPS), Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (MSPAS) tuma Gobernación (Mingob). Sun lira barüti fulasu lun Uruwei lun lawanseru luagu awanseruni houn güirigia luagu seinsu lun fureindei, magadiñe, wadagüimanu luma seguridad.


Lafansihun Agumuhouni Louguwati idahani lumouti gürewela afayehani lun lawenrun seinsu luma lanügüo sun katei lidan aba luagu gastu publiku. Lidan lagumuhöu 25 irumu, siñalumuti uruwei Wadimaluna politika fiscal lun lawaniseru awanseruni houn güirigia, ladüga siñala liabi iñurei lebegüi seinsu lun lebugu fulasu, lumatima Acuerdos de Paz aba güili üma le lun Paktu fiscal. Layumaha politika fiscal luagu louba awanseruni houn güirigia ruti bandi güirewe datima le uwala awanseruni, dandu lumageñe uruwei kei hadagiñe gasensutiña. Siñati ladügüni uruwei lafarenhani liseinsu fulasu, ñi la uwaraguni kei tabuseruni ODM, luma lu lichigu iderebugu houn güirigia luegiye tiri awanseruni houn güirigia, tabuseru lun awanseruni.

C5

Politika Fiscal lani Uruwei luma hawanseru güirigia

39


C6

Kapitulu 6

Hawagu güirigia ha aganubaña lidan lumua Wadimalu Lumua Wadimalu gibeti clima, luweiri 108,889 kilometros lidabubere, liñu lu barana lumagei nikata chulu gadüru milu lougie barana. 14 miñun güirigia lidabaña fulasu (51% hiñariuñu), nihein aba 28 milu fulasu houn güirigia.75 Lidan fulasu le giribei arabu añahein 45% güirigia. Fulasu le ñihabei bandi güirigia lubadu Sierra Madre. Gibetiña hawiyeru güirigia, luagu adumareha: güirigia maya, xinca hama garinagu-güirigia laburiña fulasu, aganowatiña hama chumagunu. güirigia lani fulasu chulutiña luma 40% luagu lüaba noroccidental Wadimalu.76 Afareihuati lumuaha Wadimalu dandu houn politika kei houn adamurini lani uruwei lidan 22 fulasu weiriti luma 333 fulasu ñüiburiti, lun ladüguniwa politika lani gamihawala fulasu.77 Fulasu ñubüruti lani fulasu weiriti. Itaraliña taburuduni lurudun lani Wadimalu lidan tani 134 artikulu, rutu ibagari lun lafansehun sun katei luma uruwei, leti 224, le la fulasu ñüburiti gan la división administrativa. Sun gumadi luagu nihein lidan artikulu le kapitulu VII ñiñen sun luaguti.78 Lidan kapitulu nihein subudi giriti densidad local lani uruwei. Dimurei lighuniwa luagu fulasu le giribei munisipiu, hawagu güirigia ha yadagüimebaña luma uruwei luagu magadiñe luma fureindei lun liñuru awanseruni houn güirigia.

1. Afansihani le Derebugubei Habahüduniwa güirigia lidan fulasu, lun larihiniwa awanseruni. Lun larihiniwa tuagu sun afisi lani uruwei, luagu le adügübei, lumoun giñe idemu luagu seinsu. Lidan libiama fiyuti arihuati larihi uruwei tau lani dependencias, hama aturiahatia la yadagimetiña luma uruwei, lua sun le ayusurubei. 75 76 77 78

79

40

Dimurei le densidad del Estado (DE) ligia arengubei tuagu sun afisi luma sun idemu ichuguti tun sun gabiludu. Sun subudi lira lu awanseruni. Lun sun katei lira arihuwati lebegi lumagei 0 lun 1, numeru 1 lun densidad relativa. Lani uruwei densidad (IDE), lamida subíndice.79 Kada aba subíndice baruti üruwa katei:fureindei luma madadiñe luma amu. Arihuwata dabula 9. Tabla 9

Dimensiones y componentes del índice de densidad del Estado (IDE)

Dimensiones/ componentes

Educación

Salud

Otros

Subíndices

a. Presencia de dependencias del Estado

Nivel de cobertura

Nivel de atención

Número de dependencias

ia=μ(x1j)

b. Burocracia (por número de habitantes)

Docentes

Personal MSPAS

Empleados

ib=μ(x2j)

c. Presupuesto de gastos (per cápita)

Q / hab.

Q / hab.

Q / hab.

ic=μ(x3j)

iedu= μ(xi1)

isal= μ(xi2)

iotr= μ(xi3)

IDE= μ(xij)

Subíndices

Nota: Véase anexo metodológico en el INDH 2009/2010 Véase tabla 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Sun subudi le luaguti irumu 2008 lun 2010 idahatiña bandi subudi lani uruwei. To DE sansiguatu lau dan luma lebugu üma. Le subudi le abudubei mama luti katei binadu luagu fulasu ladugu ayumahuwati luagu luragate Wadimalu . Ladarawagu fulasu sun loubadüna tuguya giribou dependencias o instituciones jerárquicas. Tidan aba dependecia gibetiña güirigia yadagüimetiña tidan afisi (lanigu uruwei) lau hani politika publika, luma üma lau sun seinsu luma sun le habuserubei.

Según proyecciones de población de INE-Celade para 2010. Según censos y encuestas del Instituto Nacional de Estadística (INE), basados en auto identificación. Ley Preliminar de Regionalización. Todo lo relativo al municipio se encuentra reglamentado en el Código Municipal (D.o 12-2002) y, de distintas maneras por la Ley de Descentralización y su Reglamento y la Ley de los Consejos de Desarrollo Urbano y Rural, también con su correspondiente Reglamento. En mayo de 2010, el Congreso aprobó el D.o 22-2010, que contiene reformas al Código Municipal. Véase anexo metodológico.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


C6

Gráfica 7

Distribución de la población según categoría de los municipios

Población total

Población indígena Región Metropolitana (Municipio Guatemala)

22% 64%

(1%)

7%

(7%)

12%

14%

81%

Cabeceras departamentales

Otros municipios Fuente: INE-Celade. Proyecciones de población. Véase gráfica 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tafareihun sun lani uruwei afisi tu sun fulasu.80 Uwati iderebugu lun leibugu sun katei buidu. Uburugu Wadimalu ñiñon sun lani uruwei afisi. Tibiri lun kada fulasu le giribei Departamentu luma Municipiu.

Departamentales. To municipiu yarafati lun uburugu le giribei Region Metropolitana lun 22.0% aganaöa ñi. Le 80.0% güirigia warounu aganaöabaña bougudi lun Region Metropolitana luma cabeceras departamentales.

Fontierra

8

11

5

8

SBSP

Fodigua

2

SCSP

Conap

1

Infom

Inguat

1

Onsec

Minex

Número de departamentos:

FSS

Tabla 10 Entidades con presencia en algunas cabeceras departamentales Minfin

Fulasu Guadimaluu lawanseruña lida Estado democrático, gati funciones lu winwanla lugei gabagarila. Ebugati luagu sisi huma: a) lu yin la derebugu luma control ani girigia (lurudu, salud muna, choruni, policía furisu, sudara); b) uwaraguni dasun girigia ( educación, salud, muna, arumani, chabu, gudemein ); c) luagu lurudun lu uruwei (lafansihu lurudu, abuduhanei, adamurini políticos, iruchou on girigia, luma lasuru sun katei luma uruwe; d) Labigi sensu luego lafayehu impuesto; e) lichugu awaneruni (políticas de económicas y de mercado) luma f) lani arabugusu lu lakoniguru fulasu luma ti umadaguni luma hamu fulasu tu gei (adamurini bogudien lu Guadimalu).

11

2

16

8

Fuente: Ministerios y Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP). Veáse tabla 6.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Lidan sun fulasu nihein adamurini lani uruwei, ha güirigia lidan municipio luma fulasu weiruti aganaöa, (dabula 7) 21% hagia aganaöa üburugu Wadimalu lau sun fulasu 80

Ley Preliminar de Regionalización. Hawagu güirigia ha aganubaña lidan lumua Wadimalu

41


2. Ñi tan afisigu lani Estado 2.1 Ñi tan afisigu lani Estado lidan municipiu

C6

Ñi tan lidan fiyu lichügü departamental

Adamurini lidan lichügüdina luma amu Munisipiu

Arihuwati biama adamurini uburugu: Ministeriu tani Finanzas (Minfin) tuma Direccion del Fondo Social de Solidaridad. Lida dabula 10 arihuwati admurini lidan cabeceras departamentales.

Lidan aba fulasu arihuwati biama katei. Lidan furumieti, adamurini lidan fiyu lichügü luma fiyu municipiu. Libiama lidan sun lichügü departamental hihein giñe lidan municipiu. Arihuwala fiyuti 4.

Arihuwati lidan sun lichügü departamental Lun ladügüniwa afansihuni lani uruwei, nuhein adamurini lida fiyu fulasu, tibiri nuhein lidan sun departamentu. Le fulasu le ñi tubei entidades (PE) lani departamentu lani lanichigüo sun fulasu. Adamurini to lidanbou lichügü departamentu: •Ministeriu lani Trabajo y Prevision Social (MTPS) •Ministeriu lani Agricultura, Ganaderia y Alimentacion (Maga) •Ministeriu lani Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda (Micivi) •Ministeriu lani Gobernacion (Mingo) •Ministeriu lani Economia (Mineco) •Secretaria tani Coordinacion Ejecutiva de la Presidencia (SCEP) •Secretaria de Obras Sociales de la Esposa del Presidente (Sosep) •Consejo Nacional lun Reduccion de Desastres (Conred) •Instituto Nacional lani Estadistica (INE) •Instituto Nacional lani Bosques (Inab) •Superintendencia de Administracion Tributaria (SAT) •Tribunal Supremo Electoral (TSR) •Contraloria General de Cuentas de la Nacion (CGCN) •Fondo Nacional para la Paz (Fonapaz)

42

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Figura 4

Municipios con presencia de dependencias de la Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo contra los Pueblos Indígenas (Codisra) y la Defensoría de la Mujer Indígena (Demi)

a.

Comisión contra la Discriminación y el Racismo

b.

Defensoría de la Mujer Indígena

C6

Fuente: Codisra y Demi. Véase figura 6.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Adamürini lidan sun munisipiu Lasandiru lagumadiha uruwei lau sun lere sadinwati lidan sun adamürini lidan sun fulasu. Ñiñein awanseruni lani uruwei mosu nihein lan lidan su fulasu keibiri fureindei, magadiñe, shorinei lidan justicia. Lun larihuniwa furumie subíndice tani presencia de entidades (PE), aba latatiturun luegiye fureindei (Mineduc tuma Universidad de San Carlos, Usac)81, luma larihinuwa tani MSPAS tuma sun Juzgados tani Organismo Judicial (OJ). Larihuwa fiyuti adirahani luagu justicia, fureindei luma magadiñe.

Figura 5 Municipios según nivel máximo disponible de la educación pública

Nivel máximo Sólo primaria Hasta básicos Hasta diversificado Centro universitario

Fuente: Mineduc y Usac. Véase figura 6.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 81

El nivel medio se subdivide en dos ciclos, básico y diversificado. Dentro del sector público, ambos son atendidos por el Mineduc. El nivel superior del sector público es atendido por la Usac. Hawagu güirigia ha aganubaña lidan lumua Wadimalu

43


Figura 6 Municipios según nivel de atención de la salud pública disponible

C6

3. Liderebugu Uruwei

Nivel máximo Primer nivel Segundo nivel Tercer nivel

Tumagei dabula 10, larihuniwa fiyuti luagu subíndices tani afisigu lani Estado (fiyuti 8), iderebugini ani yadagumetian luma uruwei (fiyuti 9) luma liseinsu uruwei (fiyuti 10). Le ümabei luagu koloru, fulasu dinguti ligiatuma ubafu iñubei, le verdebe le ubafu amidanibei luma dumari ubafu le ünabubei.

Fuente: MSPAS. Véase figura 6.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 7

Subíndice (a): presencia de dependencias del

Figura 8

Subíndice (b): densidad de la burocracia

estatal

Estado

Cabeceras

Cabeceras

0.21 - 0.37 0.38 - 0.53 0.54 - 0.68 0.69 - 0.84 0.85 - 1.00

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

44

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

0.06 - 0.18 0.19 - 0.29 0.30 - 0.41 0.42 - 0.52 0.53 - 0.64

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.20 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)


Figura 9

Subíndice (c): presupuesto estatal específico

4. Luñi luweiri Estado (IDE lidan chumagü)

Cabeceras 0.01 - 0.13 0.14 - 0.25 0.26 - 0.38 0.39 - 0.50 0.51 - 0.62

Larihuwa índice de densidad del Estado (IDE), ligia amisurahabei luagu üruwa subíndices le arufudubei iñu: (a) + (b) + (c). Sun le arengubei luagu fureindei, magadiñe tumaya fiyu adamurini lani uruwei, weiriti afisi, yadagumetiña luma seinsu. Fiyuti 11 luagu sun fulasu lani Wadimalu ligia asubudirubei luagu la densidad estatal lidan kada aba lidagiñe sungubei munipisipio. Fulasu le ünabubei lani densidad estatal, luma fulasu le dumari, ligiatuma weiribei. Lidan lichügü municipiu densidad media üburugu ligetima iñubei. Le aba äubüa estadístico INDH 2009/2010 nihien aba dabula lau sun numeru tani IDE luagu kada munisipiu.

C6

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.22 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 10

Índice de densidad del Estado (c. 2008)

Cabeceras 0.11 - 0-24 0.25 - 0.37 0.38 - 0.49 0.50 - 0.62 0.63 - 0.75 Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Hawagu güirigia ha aganubaña lidan lumua Wadimalu

45


Figura 11

Cobertura del sistema educativo total y del sector público (tasa bruta de matriculación, 2008)

e.

f.

Cobertura del SE total

Cobertura del sector público

C6

SET secundaria

SP secundaria 0 - 34 35 - 75 76 - 100

2 - 34 35 - 75 76 +

Fuente: elaboración propia con datos del Mineduc. Véase figura 6.24 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

5. Sansigüo luagu dimurei lani densidad lani Estado:

6. Fiyu awansihani lidan densidad luma abahüdunei houn güirigia.

Dan le uwala buiti lidan lichugu uruwei tidan lani afisi, aba lalugu güirigia lefayeti tidan privadu o tidan adamurini mama lani uruwei (ONG) tumaya amu adamurini. Aba awanseinala luagu densidad del Estado lun larigi awanseruni luagu sun le lichugubei uruwei. Lau sun subudi, gawarati lasubudiru lebugu sun furenden tidan lescuela, lidan sun munisipiu. Teniti uruwei 80.0% luagu leibugü furendei tidan preprimaria tuma primaria, secundaria, hibagei aturiatiña aba houdin tidan privadu o cooperativa (arihuwata (fiyuti 12). Lidan üburugu weiritimati aturiani tidan lescuela privadu.82

Lidan fiyuti arihuwati luagu índice lani densidad lani Estado nihein charugüa hama munisipiu ünabuti índice lani awanseruni houn güirigia (IDH) luma lünabu índice lidan fureindei.83 Uwati üwaraguni lidan awanseruni houn güirigia luma densidad estatal. Larihuwa tidan fiyuti kada la munisipiu ünabuti abahüdünei luma murusu densidad estatal.

82 83 84

46

IDE, awansihalumuti lumagei lisamina luagu munisipiu le weiriti lugudeme, kei larihunuwa lidan fiyuti 14. Ka la weigiñe anihein lubei gudemei, gibeti dimurei,84 le subudibei fulasu le laube gudemei ünabuti lani densidad estatal.

En el capítulo VII se analiza este tema con mayor amplitud. Como se vio en el capítulo III, el IDH tiene tres componentes: educación, salud, e ingresos. Véase capítulo X.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Figura 12

Índice de presencia del Estado y municipios con bajo IDH e IDH de educación (*)

a.

b.

C6

IDH < 0.5

IDH edu < 0.5 (*) Marcados con entramado de líneas. Fuente: elaboración propia. IDH con base en INDH anteriores. Véase figura 6.25 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 13

IDE y municipios con altos índices de pobreza

b.

a. Pobreza › 75%

P extrema > 75%

Pobreza › 25%

P extrema > 25%

Fuente: elaboración propia y Segeplan para los mapas de pobreza. Véase figura 6.28 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Hawagu güirigia ha aganubaña lidan lumua Wadimalu

47


Figuras 14

IDE y municipios con mayoría indígena y rural

a. Mayoría indígena (› 50.0%)

b. Más de 75.0% rural

C6

P. rural >75 %

P. indígena > 50 %

Fuente: elaboración propia y proyecciones INE-Celade. Véase figura 6.29 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

To fiyuti 14 arufudatumuti uwaraguni luma densidad del Estado luma hanasiñu warounu lumati inarüni. Le tiyabibei fiyuti arufuda ruti gibeti saminüa. Le numeru lani índice ruti subudi luagu ünabula gumadi lani Estado lidan munisipiu le hani warounu, ünabutu lescuela, leteniruniwa lun magadiñe, lurudun, yadagumetiña lani uruwei, mamati ñi lubei haganoa chumagünu nihein sun katei.

48

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Saminüa luagu agumuchuni Le densidad lani Estado le aturiahubei lidan kapitulu le, luagu gumadi lani uruwei tidan lani adamürini, lun lateniru lun le busewabei keibiri magadiñe, fureindei, shoruwanei, justicia luma amuña katei; houn yadagumetiña tidan afisi luma seinsu le lani uruwei. Lau sun subudi le aubei taduguwa IDE marenguti nikata luagu üburugu, uwati dimurei luagu sun fulasu le lani Estado. Lumagei larufudu ya, afansehuwati luagu numero luagu densidad lani Estado luma abahüdünei lun ñila lubuidu dan kei IDN.


PARTE III ESTADO LUMA AWANSERUNI HOUN GÜIRIGIA

Kapitulu 7

C7

Estado, magadiñe luma Fureindei Lidan kapitulu le ayanohuwati luagu yabu le ladugubei uruwei lidan magadiñe luma furendei lidan periodu irumu 1985-2009, lidan le yubei lun lurudun, politika lanina fulasu lumati saminau ichuguwati lu yabu, itarague kei sensu le ichuguwabei lun yabu. Liabiti lidanti magadiñe, aban tarufudun lógicas lun atenirunei le idahabei lidan diseñu luma lagawoundagu idemu; lidantima katei le ladugübei uruwei lidan le, dawati reforma secotorial luma lidasi daradu lun darangilüa, sansiguo le gawarabei labahuduniwa luma larihun lidan idemu; guirigia lun hayabuha lidan lubuidu magadiñe; magadiñe huon warounu lilana fulasu; ligaburi labihun luma lagastarún liseinsuna fulasu.85 Lidan furendein arihuati ligaburi lasansiha sistema lanina fureindei aban ti lariñewaguniwa lidan fiyu politika: larufudahu alihani luma aburuhani houn weinamuhaña, ladaurowaguniwa sun faldati, lau lubuidaguei. Arufudahanei lidan hereru warounu, haderebugudunuwa meisturugu luma oundarunei.

1. Magadiñe Konstitusion lanina wadimalu tuma kodigu lanina magadiñe deragahamuti gumadi lani sistema lanina lubuidu adairogunei unguwa tun ministeriu (MSPAS) houn sun güirigia lanina lubuidu adairogunei unguwa luma idemu houn güirigia. Anihei biama ayumahanei lidan lawanserun dumurei lanina gumadi, le tadügübei, le tayumahabei. Le asubudiruwabei kei oundarunei Panamericana(OPS lanina lubuidi adairogunei ounguwa tumati loundaru ubou lanina lubuidu adairugunei unguwa. (OMS). Tidan furumeitu, anihein saminüa luagu lasansirawaguniwa ligabüri leibugu magadiñe: rectoría, ashorurunei, agaihanei luma lafurederuniwa servisiu, luma lederebügüdu ha atenirubaña lun arumani lun rectoría lani sistema. Lidan libiama, anihein gadüru katei: rectoría, lichüniwa le megeiwabei(nadagimetiña, le megeiwabei luma subudi) seinsu luma lichuguniwa servisiu, Sun le lun

85

lachulürun lidoun le megeiwabei lun magadiñei. a) ubafu lun haunabu lun lareini hara güirigia; b) uwaragunei lidan lafarenhuniwa seinsu c) magadiñe houn sun güirigia.

1.1 Logika lidan leteniruniwa lun magadiñe Lidan ambitú bougudina luwei fulasu, aban lasubudiragudunuwa modelu lun lateniru lun lubuidu adairogunei unguwa lidan biama logika menegeguati, le idarubali odi larihin lan luagu, politika lanina lubuidu lanugogu houngua Wadimalu lidan periudu lanina irumu1985-2009: lateniruwa lun lubuidu adairogunei unguwa luma lun lateniru lun lubuidu adairogunei ounguwa le adundeihuwabei, agumuhun le idahati lidan saminau lanina arumani wadimaluna dandu lidan MSPAS, lidan le leredera abihagu lun lateniru houn houndaru güiriguia ha arihuabaña lidan aban weiriti riesgu: irahiñu, hama uguchuru, dagueinatiña hama atagudahatiña. Itaragiñe derebugun lun duwariwahama lidan fureindei lanina arumanei luma lidan arumanie garabalirugu. Tiabin APS-S geneguelumuti derebugu lan modelu le tani Programa de Extensión de Cobertura (PEC). Abihati PEC fureideiti tidagiñe Banco Interamericano de Desarrollo (BID) subudiwatigiñe kei Programa de Mejoramiento de Servicios de Salud (PMSS), le adügübei lidan 1996-1999.

1.2 Periudu lidan layabuha uruwei lidan magadiñe Periudu le lubei lasiguihu lanina irumu: 1985-1990 luma uma lanina irumu milu nefu san gaduru wein disi, danle lasibihuniwa ligarada Estado lidan lubuidu adairogunei unguwa; irumu1991-1999, kei diseñaruwala luma lagaundagudunuwa reforuma lanina luwe lubuidu adairogunei unguwa labuguie lerereha ligaburi labagaridunuwa Estado, lidan la abürüdubei larigüi le larairub afiyu katei le adügübei lidan dan le.

Para un diagnóstico amplio, véase PNUD (2008c). Estado, magadiñe luma Fureindei

49


C7

Garudia tanina lilurudun wadimalu lanina irumu1985 lun lasubudiragudunuwa lubuidu adairogunei onguwa keisi aban irichüa hani güiriguia, sin misiñehabunei, itara kei lidasi uruwei lun louniguirunei lubuidu adairogunei unguwa luma houniguiru sun güiriguia. Luma lun lawanseragudünei katei buiti lun lounigiru luweiritima« ubuidunei lani hagubu girigia, hasamina luma güeyegua hawu». Tarihañagiñe lau magadiñe la aba la umegene publiku, tuhaburuguñe la MSPAS. Ariñagatugiñe lau sun la güirigia tau sun admurini lun harihin luagu lareini hara luma lun hareidagu luma lun lauluahuniwa idemu tuma amu oundaruni to subuditi luaguti magadiñe tun dan to fulasuruguna tuma bougudugüiyetu lun heigüi güirigia büidu. Liabin lirahuñu fulasu, garichatiña mosugiñehoundaru lidan labüiruhuniwa meigüeti, ladüiniwa le lunbei hadügüne kada aba tidan programa lani magadiñe. Lidan irumu 1985, aban larenseru artikulu 104 kodigu lanina lubuidu adairogunei ounguwa. «Sun lilana fulasu hiñariñutima kei dagueinahame, haguriaha, widü dimasu lariguie hagüriaha hama irhiñu lumaguie haguriahu, garichatiña lu latenirunuwa hun tidan oundaruni lani Estado.»86 Megüewati larihounuwa luagu uguchuru -irahu lidan politika lanina lubüidu adairogunei unguwüo. Lidamidagua irumu 80 , aba lichuguniwa saragu beresehabu lun leteniruniwa houn güirigia tidan MSPAS, memegüi weirigüilimeha tarihi APS , lidan ligabüiri Sistemas Locales de Salud (Silos) luma houndaru lilana fulasu, lau arihinei lun hederebügudun lidan subudi luagu lareini hara; luma giñe lalauhuniwauwaragunei lidan houndaru güirigia lun habihinei le megeihabei. Lidan furumie seigü irumu lani 1990, aba lichuguniwa furumie pasu luagu iseri Estado , lau le, reforma lani lareini urüa (RSS). Aba lachülagu politka lani magadiñe keibüri: a)libuguniwa liseinsu magadiñe luma lounigüiruniwa uragu; b)lanügüniwa gastu lani magadiñe houtima gudemetiña; c)desentralisarwala sun servisio lani uruwei, luma d) hafayeiruniwa amu güirigia lun hateniru lun magadiñe, lun ladararuniwa servisio privadu fayeiwati luma mafayeruwati.87 Uwati lograrwata reforuma lani lubuidu adairogunei unguwa kei layumahu, laduga uwala fulasu tuma MSPAS luma tafüiridun IGSS lidaguie proceso tanina reforuma. Ñiñe saragu sansigüo tidan MSPAS lidan lafansehuniwa luma tichuguniwa PEC kei modelu lun lateniruniwa houn güirigia, lun tuguyaba la nadagüimei, sin amu oundaruni lidan sistema.

86 87 88

50

Congreso de la República de Guatemala, Código de Salud. Verdugo Urrejola, JC. (1995: 3). MSPAS (1999: 1-2).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Lidan irumu 1996, uruwei tuma URNG aban haseinirunou daradu luagu Acuerdo sobre aspectos socioeconómicos y situación agraria, to adewahabou dumurei lanina programa lanina lawanseru dasi lanina lubuidu adeirogunei ounguwa (PMSS I); aban tasibihanei reforuma lanina luwe lubuidu adairogunei ounguwa; aban taseinirunei tigaradana ministerio hun sun guiriguia lanina lubuidu adirogunei unguwa luma hidarun guiriguia kei gumadimati tani amu oundruni kei IGSS, oundaruni gaburemetu tuma to amubei tabureme luei uruwei, ayanohatuguya lau laweiridogu habihagu guiriguia lun lateniru hun guiriguia gudemetiña. Aba giñe lichuguniwa dimurei, lun lafawaguniwa lue sandi le lichugubei meigüinei, larumadahuniwa geyegua hau güirigia luma atenirunei houn uguchuru-irahu, lun lünabudu howegu agüriahutiña, luma lun lagumuchagun poliemelitis luma duru luba irumu 2000. Luma giñe lun desentralisariwala lahandilihuniwa, lumagiñe lun toundaru gabilifi, lirahuñu fulasu tuma adamürini lidan le habuserubei lidan servisiu luma programa lidan magadiñe. Lidan marco legal, le tima busewabei lun lasansiru lun ministerio MSPAS tumagiñe iseri lurudun Ley del Organismo Ejecutivo tuma iseri Kódigu lani Magadiñe, to lani irumu 1997, le ñi lubei lariñawagua kei magadiñe lan kei aba produktu le arihibei lau lawanseru fulasu, lidan ibagari luma oundaruni, dandu habugua kei lidan adamüri. Ariñawaguati luagu irichüa lun magadiñe luma le lunbei ladügünei Estado lun larihi luagu lareini hara lilana fulasu. Memegi, ariñagatigiñe kei MSPAS « lunbei tarihi lun habihinei güirigia servisiu sin lagüburahuniwa houn sungubei hau sun haduheñu, anhein ünabu lubei hagañeru lun siña la hafayeiha libiri odi sungubei servisiu ichuguti houn». Ariñagatigiñe yu lan houndaru lilina fulasu lidan(labürühuniwa, ladügüniwa, ladunderuniwa, kontrolu luma fiscalisasion houn güirigia). Lidan marku le daralumiti bena lun lagübürahuniwa luagu servisiu houn güirigia. Tiabi PEC le tisaminabei lun taranserunie luaguti lun ñibei la servisiu lani magadiñe lidan furumieti megüehabuni. Luban1995, agürabuati lau ñibei lan 46.0% hadagiñe lilana fulasu machulita atenirunei houn, ladüga le ñilubei haganouwa, herenguti lachülüruniwa ñihein, saragu gudemein, hibagüen warounu.88 Aba louseruniwa PEC lidan lemei reforma sectorial lani salud, keibüri: a) lateniruniwa houn gudemetiña (harihiniwa); b) lichuguniwa aba pakü lani magadiñe houn ebegüi-büiti lau arihini uguchuru-irahu (duwari); c) houndaru adamürini privadu lun hichugun servisiu.


Lidan furumieti disi irumu lani sigluo XXI, lau liseinsu Estado tuadigimarida PEC , lidan libiama lau seinsu fureindeiwati tidagiñe BID (PMSS II) ñigiñe ousweruwati hadan saragu uruwei. Labadünagua 2000 luma 2009 sügüiti luagiye 248 lun 425 fulasu le 10,000 aganoutiña kada aba, luma lun ñi ta lidan aba numeru munisipiu lumagiñe 145 lun 206. Lidan dan le aba tebelurun iseri tigabüri servisiu keibiri puesto lani magadiñe lau iseri ligabüri servisiu hau surusiagu hama üayuwahatiña, tuma centru lun lateniruniwa houn uguchuruirahu (Caimi) tuma centuru lun lateniruniwa gumuguadan (CAP). Gibetumahali libe servisiu le lau ledewahuniwa seinsu houn güirigia lidan munisipiu le anuwadarubei lumagiñe 2008, sun le luagubei magadiñe luma lichuguniwa lawoun hora lun lateniruniwa houn güirigia lagumuchaha dimasu. Itaragiñe agüdahuwali le iseribei tidan adamürini, tederebugüduniwa rectoría luma lateniruniwa houn uguchuru-irahu (areanseruwati ladüga Objetivos lun awanseeruni lani mileniu, ODM) lidagiñe «Atenurunei lun sandi hada irahuñu» (Aiepi) luma «Atenirunei houn irahuñu tuma hiñaru lau arihinei lidoun fulasu ñüibüriti» (AINM-C). Lausun, aban formularuatá polítika lanina louniguiru eigini luma nutricional aban guiñe lanharuniwa lun lurudu lanina louniguiru eigini luma nutricional luman taduguniwa conseju luagu katei len. Lidan irumu 2005 tagüriahun Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (Sinasán), tuma Secretaría de Seguridad Alimentaria y Nutricional de la Presidencia de la República (Sesán) luma Consejo Nacional de Seguridad Nutricional (Conasán), tidagiñe MSPAS. Latenirun lun VIH-SIDA, tunú luma sandi le asuguraguduabei luagu bector liguiatima awanserubei seremei lun ibihinei tidaguieti Fondo Mundial lanina agendogunei luagu SIDA, tunú luma malaria. Lidan marku juridiku, lidan furumieti disi irumu aba lasagaruniwa Ley General del VIH/sida, la Ley de Desarrollo Social y la Política de desarrollo social y de población. Lurudun le lun lagüriawahuniwa programa lani Programa VIH/Sida luma Programa de Salud Reproductiva tidan MSPAS. Lidan lagümuhun irumu, arihuati sangigüo lun artikulu 4 luma 5 tani Kodigo lani magadie. Lidan artikulu 4 ariñawaguati luagu fayeiti mama sungubei odi sungubei lani servisiu, hamagiye iduheñu odi güirigia, lau sun ariñaga hama « Estado, tidagiñe Ministeriu lun Salud Pública tuma

89 90 91

amu oundaruni publika lunbei tarihi, luagu leteniruniwa houn güirigia Wadimaluna, mafayeihuwati.» Lidan 2008, aba lamaharu uruwei haguburahuniwa nadagüimetiña. Ladüga le aba michuguharu la haspitali fiyu servisiu, ladüga uwati lidan seinsu le tichugubei MSPAS.

1.3 Red lani servisiu Irichau lun lubuidu adairogunei unguwa anihei furumieguarugu dan Luma guwaraguo lun labihounuwa tanina red lun lilana fulasu lanina idemu lun lubuidu adairogunei ounguwa. Mosu harihi uruweigu luagu ñintá aban numeru buiduruguti tau luban sandi, lumati lun gawarala habelurunou girigia lidan megeihamanou.

C7

Le irichüa lun magadiñe lun ñihein lan luma lun labihiniwa tidagiñe red publika lani servisiu lani magadiñe. Mosu larihi Estado lun niheinbouta haspitali, clinika, centru lun magadiñe, tuma amu, lun uwaraguabei lan lidan sun fulasu.89 Lidan 90 bunawaguati hasoitali publiku Escuintla, San Marcos luma Quetzaltenango arenseruwatuguya biama centru tuma puestu lani magadiñe. Lidan 1995, aba 46.0% hadagiye lilana fulasu machülüti servisiu lani magadiñe houn.90 Arihuwati tagawoundun PEC, le achülürubei lun lateniru houn 2.52 miyon güirigia lidan 1999 lumay 4.04 miyon lidan 2010. Sansiguati sun katei danle lamisurahuniwa tawanseru red lani servisiu publiku lumoun hagüibedu lirahuñu fulasu (dabula 11) Labadünagua 1990 luma 2006 ünabudeinaliña ñi la servisiu lani magadiñe hawagu numeu lirahuñu fulasu tidan haspitalis, centuru tuma puestu lun magadiñe luma agüibedenalan lun lateniruniwa houn güirigia hamagiñe surusiagu ha tafayeiru amu adamüri (ONG) ha afiuyarugabña conveniu tuma MSPAS.

1.4 Yadagimetiña lidan Magadiñe Lidan larihinuwa sunkatei 14, Comité lanina Irichau lidan lisensuna fulasu, Gibeguo luma Nechani fiyu elementu lanina irichüa lun lubuidu adairogunei unguwa(Desc) Aban estableserta lan lidaguie lun haseribidu furumieguarugu dan luman lubuidaguei katei, arengatugiñe luagu kada lan aban uruwei lidaguieti yutilan lun gamahama ayabuhatiña furendeitiña gawaraguhaguiñe hanguwa ,fayeiwa haguiyame buidu. « liabin Estado mosu lan larihin lun hawanseru lidan furendei. 91

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)». MSPAS (1997: 18). Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)». Estado, magadiñe luma Fureindei

51


Tabla 11 Infraestructura física de la red de servicios del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (1990-2006) (por millón de habitantes)

C7

Tipo de infraestructura

1990

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Hospitales del sistema

3.93

4.01

3.92

3.83

3.74

3.65

3.56

3.47

3.39

3.30

Centros de Salud

24.70

23.71

25.63

25.12

24.69

24.43

23.83

19.45

18.98

21.43

Centros de Salud tipo A

-

-

-

-

-

-

-

1.69

1.65

1.15

Centros de Salud tipo B

-

-

-

-

-

-

-

17.76

17.32

20.28

88.13

82.99

87.48

85.5

83.36

82.60

79.67

72.39

56.93

69.36

Puestos de Salud fortalecidos

-

-

-

-

-

-

-

-

6.77

3.53

Clínicas Periféricas

-

0.28

0.27

0.27

0.26

0.25

0.25

0.32

0.31

0.23

Maternidades

-

0.56

0.46

0.62

0.61

0.59

0.58

0.56

0.55

0.38

Centros de Urgencias

-

0.37

0.36

0.45

0.43

0.42

0.41

0.40

0.39

0.31

Centros de Convergencia

-

174.38

232.42

218.79

217.41

228.99

326.38

247.13

314.08

319.77

Centros de Atención Permanente (CAP)

-

-

-

-

-

-

-

-

1.73

1.69

Centros de Atención Integral Materno-infantil (Caimi)

-

-

-

-

-

-

-

-

0.31

0.31

Centros de Atención a Pacientes Ambulatorios (Cenapa)

-

-

-

-

-

-

-

-

1.81

2.46

Puestos de Salud

Fuente: elaboración propia con base en MSPAS y proyecciones de población del INE. Véase tabla 7.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Luba periudu 1985-1990, hibaguei nadagüimetiña tuma MSPAS lauñanu contratu 011.92 Lidan 1996, ligia tagumeseru MSPAS aba lun higüirunei güirigia yabu lau hagunda, le aba larihinuwa luagu afridubei la lun hebelurun lidoun amu yabu le fayeiwatumati lidan privadu. Luban 2007, añahein haña 23,850 tidan MSPAS, sin habahüduniwa ha tafayeirubaña ONG ha nadagüimebaña tuma PEC.93 Gawarati lariñawaguniwa, kasi lidan 20 chulühañala lumoun 23.0%

(4468 iseri nadagüimetiña), sügü lau 1988. Lidan 2009, aba haganwoudu lun 26,200 kasi 10.0% liñuru (2350) lidan biama irumu.94 Lidan irumu le, hawagu kada 100 surusiagu, 57 ñanu lidan contratu le mamabei gumuguadan. Luagu le aba üabaü, lidan lagumuhun fiyu irumu arihuati ligürewei habudahuniwa nadagüimetiña lun hawadigüimaridun lun magadiñe lidan amuyaguenarügü departamento lani Wadimalu luma arabu.

Tabla 12

Empleados del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social, por categoría ocupacional (1988, 2007 y 2009) (número y porcentaje)

Año

Profesional

Técnico medio

Enfermería auxiliar

Administración

Servicios de apoyo

Totales

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

Núm.

%

1988ª

1629

8,4

2,706

14,0

5231

27,0

5718

29,5

4098

21,1

19,382

100,0

2007b

5108

21,4

ND

-

6903

28,9

5976

25,0

5863

24,6

23,850

100,0

2009c

6458

24,6

ND

-

7061

26,9

6539

24,9

6142

23,4

26,200

100,0

Fuente: (a) OPS (1992: 43); (b) MSPAS/DGRH (s/f: 16-18); (c) MSPAS/DGRH (2009); (d) incluye personal médico, enfermería profesional y especialistas; (e) no aparece desglosado en los reportes consultados; se incluyen renglones 011, 021, 029, 031 y 182. Véase tabla 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

92 93 94

52

Dirección Técnica del Presupuesto (2000: 130). Hernández, L. y Miranda, J. (2010:51). MSPAS (2009a).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


1.5 Lareidogu Naciñu luma lubuidu hadairogu warounu lilana fulasu hanguwa. Dumurei luagu lubuidu hadairogu warounu lilana fulasu hanguwa manarimeti latenirunuwa lun tidan agendas luman daradu lanina uruwei lidan periudu 1985-1990 siglu XX. Ariñagati daradu luagu Acuerdo sobre aspectos socioeconómicos y situación agraria (Asesa aspecto socioeconómicos, mosu la lounigiru harani warounu, laturiahun luma laluahun lareini, le ayusuruabei luma ligaburi ladügü.95 Lidaguiñe daradu le abihuabei lidan dan ligira luagu lubuidu hadairogu warounu lilana fulasu hanguwa anihein lidan: Convenio 169 sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países Independientes (tidagiñe Organización Internacional del Trabajo, OIT, abürüdüti 1989 ratifikarwati Wadimalu 1996) tuma Iniciativa salud para los pueblos indígenas de América (Sapia),96 lidan tani seksion V adumerahuati luagu seguridad social luma magadiñe Lidan artikulu san uruwa wein aban tanina codigu lani lubuidu adairogunei unguwa abahudatumuti sistemas alternativos; Ariñagatu luagu lan luwei lubuidu adirogunei unguwa tabelagudubala, afanseihateime, derebuguagudateime sistemas Alternativos, kei homeopatía, arani naturalu, araní lanina fulasu. Bandi katei ladugu uruwei lu lounabuniwa hamegueiru warounu lilana fulasu aban latatiraha lidan siglu wein aban. To kodigu lun magadiñe to 1997 lidan tani artikulu 161, lau lunti lan ñita seguridad social houn sun güirigia.. Ariñagatugiñe kei lunti la lichugun uruwei servisiu lun magadiñe, le büiti lidan oundaruni hama lilana fulasu, luma lun lichugun fuerendei houn luagu hounigüirunei hageira lun magadiñe. Saragu katei ladüga Estado lun launabu habuserun warounu lidan magadie le agumeserubei lidan siglu XXI. Aban tagüriahun Programa Nacional de Medicina Tradicional y Alternativa (PNMTA) tidan MSPAS.Le adügübei tidan Programa to lidan ürua periudu lani uruwei, lau lidemu cooperación bougudina (Apresal, de la Unión Europea, OPS/ OMS, la Agencia Sueca de Cooperación para el Desarrollo

95 96

97

Internacional, Asdi, tuma PNUD).Abaya katei le arihubei tagüriahun luma teibugu Unidad de Atención de la Salud de los Pueblos Indígenas e Interculturalidad en Guatemala (Uaspiig), lidan 2009, tidagiñe meme MSPAS.

1.6 Liseinsu luma gastu publiku lani magadiñe Le presupuestu le tani MSPAS ñieñein ,lidan sun katei, aba iñurunei lumagiye 1985 daga 2008. Lumagiye irumu 1997 lerederun labadünagua 92.9 luma 99.0%. Memegüi, dandel larihiniwa presupuesto tani MSPAS le inarüni abüihiti per cápita, arihuati kei, lidan lan 1988, luagu kada güirigia Wadimalu nihein lan Q12.10 (ebegüi 1980); lidan 1997, lau Q6.42, luma lidan furumie widü irumu lidan sigluo XXI, labadünagua Q9.52 luma Q10.30. Adügati le lun magünfulirula Ministeriu lau le lamegüeirubei fulasu.

C7

Labadünagua 1985 luma 2009 le presupuestu le labüihibei MSPAS keibiri % le tani PIB reideti labadünagua 0.7 luma 1.4%, lau sun sansigualan lidan lagumuhun irumu 0.9 luma 1.1%. Segun dabula 8, labadünagua 1996 luma 2005 arihuati aba iñurune lun lawoun gastu privadu lumun gastu publiku lidan magadiñe, le tuma ñübie lidagiñe buseidu. Aba sistema lani magadiñe tidan tuma muna lederebUn sistema de salud cuyo finaügüda liseinsu weiriti muwaragula97 michuguti lun awanseruni houn güirigia. Gráfica 8

Gasto público y privado como porcentaje del gasto total en salud (1996-2005)

Gasto privado en salud

Gasto público en salud

100

50

0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Fuente: elaboración propia con base en cifras del Minfin, varios años. Véase gráfica 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala (Minugua, 2003: 41-70,177-217). Resolución de la OPS/OMS que insta a los Gobiernos a establecer mecanismos para la formulación de políticas y estrategias, así como el desarrollo de actividades de salud y medio ambiente para poblaciones indígenas específicas. USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Estado, magadiñe luma Fureindei

53


1.7 Le lichugubei hada güirigia Hadagie ha ariñegubalei luagutu lagararadun atenirunei, luriba harihounuwa irahiñu, howengu hiñariñu dageinatiña luma lateniru lun agurihanei, lidan murusun dumurei len anuwadaruti biama lidagie. Le furimieti ladaurogunuwa himirahunuwa irahiñu, arufudati awanseruni, liabiti libiama, luriba hadairogu irahiñu hanguwa, arufudati aban ayumahanei hereti lun politika lanina fulasu.

C7

Gráfica 9

Coberturas de vacunación en niños de 12 a 23 meses de edad (1987-2009) (porcentaje) DPT (tres dosis)

BCG

Todas las vacunas

Sarampión 100

91.9

90.4 78.2

60

78.1 76.7

80.6

80 68.7 52.1 47.0

Polio (tres dosis)

70.4

75.1 59.4

66.7

85.2 84.3 77.6 71.2

62.5

59.5

55.9

76.7

96.7

51.0

40

42.6 20

24.7

0

1987

1995

1998/1999

2002

2008/2009

Fuente: informe preliminar de la Encuesta de salud materno infantil 20082009 (Ensmi 2008-2009). Véase gráfica 7.12 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 13 Por área

Tasa de desnutrición crónica (porcentaje) 1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Urbana

47.2

35.3

32.4

36.5

28.8

Rural

62.1

56.6

54.4

55.5

51.8

Por nivel de educación

1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Sin educación

68.6

63.8

64.4

65.6

62.9

Primaria

56.3

48.0

44.5

46.4

43.3

Secundaria y más

30.2

14.7

12.7

18.6

15.8

Total

57.9

49.7

46.4

49.3

43.4

Fuente: Ensmi 2008-2009. Véase tabla 7.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2. Estado luma Fureindei98 Geyeguatumuti sistema lanina aturihanei wadimaluna lumagie hatatiraha aturiaha (atenirunei hun irahiñu lumagie hafigigi dagalumou nikata lun 4 irumu) dari hachuluru tidoun Tiñuagei furendei. (Lumagie disi widü irumu lun lawoun meme), asügüreina tubaragiye furumietu (5 luma 6 irumu), 98

99

54

furumietu (7 lun 12 irumu) luma lamidagua (13 lun 15 irumu tun tamidagua 16 lun 18 lun haresibihan). Fareinwaguati sistema lidoun biam tani lescuela luma bougüdi tun lescuela. Le libiri tuhabürugu luban furendei to iñutumabou rectoría tani Universidad de San Carlos (Usac) luma bougüfi tun daradu luma conveniu lani idemu tuma Mineduc lidan harenseruniwa lun furendei lun servisiu, uati güragüo tidan biangubei oundaruni publiku.

2.1 Ounigirunei normatibu lanina aturiahanei kei aban irichau Garudia lanina lilurudun wadimalu anihei marco jurídico tidan le ounigirubalei sistema lanina aturiahanei Wadimalu. Seiniwati haricha lilana fulasu lun haturiaha tidan, utuguya dasi lun Uruwei lun lahualiguagudunei, luagu ni murusun misiñehabunei. Lilurudun atuiahanei Wadimalu, artikuli 74, kei«[…] garichatiñala lirahuñu fulasu lun furendei tidan tubaragiyeu furumeitu, tibiama tuma tiranagua». dayaraguagudatumuti le layumahabei aturiahanei, tadugagun Mineduc lumale tabihibei luban aturiahanei lanina fulasu. Lilurudun larufudun alihanei hun maliraditiña ariñeigatu luagu le la tayumahabei lidan lani procesu lun gawarala larufudunuwa naciñu buruwati hun girigia maliraditiña, kei aban idemu lu hawanseru girigia lu hideha lidan lawanseru ligaburi haganou luma luwara hideha lu aban ubuidunei dayaruti. Lilirudun furendei lani Wadimalu, dekretu12-91, ariñagatu luagu lisueni lan furendei luma tacharawaguniwa ,Mineduc luma le lunbei tabühinei luba furendei publiku, privadu tuma cooperativa. Lurudule lau aba reglamentu adügüti lidan irumu 1977, lau Acuerdo Gubernativo M.deE. 13-77, lani Ley de Educación le furumieti..Katei le barüti magundanei ñigiñein siñagüili larenseruniwa lidan wein irumu.99 Liabi lurudun Ley de Alfabetización ariñagati kei lisuenila prosesu le lun ladiñuruniha maliraditiña lun hafurenderu abürühani, dandu lun lawanseru liderebugu güirigia lun loundaru lidan aba ibagari büiti luma lubafu lun lideha lun katei büiti.

2.2 Politika lanina Furendei (1985-2009) Lidan libiama seingü irumu lani 80, Mineduc meha arihibou luagu sun agararugunei lanina furendei: tadunuwa luma

Los insumos de esta sección proceden de investigaciones realizadas para este Informe por Spross, V. et ál. (2010) y Sazo de Méndez, E. (2010). El tema se ampliará en un Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010. Álvarez, V. (2004).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


tarenserunuwa luba aturihanei; tadaugu luma lasagaru len lubei larufudahun; tadugu luma tafarenhun galletas; hadaradun girigia lun hayabuha itara kei lu harihinei ligaburi hahalachogu lidan hayabu; labihunuwa ilagu luma le megeiwabei tida luban furendei luma lausun ilogu lun lakulinihunuwa, lumaguiñe tadugun exámenes, lidan irumu milu nefu san gaduru wein disisi aban labelaguagudunuwa daradun hun hauruwa girigia lun lafuredehun fiyu yabu lidagie le arangawamalibei aban latatirun programa wadimalunati lun lawanseru aturiahanei, Pronade lidan le hadaraduhun meisturugu aban lichugun tu comité lanina furendei. Dandu guiñe lasansirogu ayumahanei len, lidan periudu le larigebei irumu 1996 aban latatiraha lacharogu dasi lanina furendei lidageti Daradu lanina darangilu. Lidan le larufudun luagu, lun la lidawala awanserunei agudahuwati wadimalu, megeiwati liñurun luwiyerigu aganounei, lubuidu adirogunei unguwa, aturiahanei, hounigiru luma larufudahunuwa hun lilana fulasu. Amu luwei sansigüo lira, lidan dan le lubaragiye 1996 ñiñei saragu daradu tidagiye Acuerdos de paz. Le lun awanseruni derebuguti lani Wadimalu, yu ti lun labüiduru habagari güirigia, ñila magadiñe, furendei, seguridad social luma hafurenderun lilana fulasu. Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas (Aidpi) ariñagati kei lun lan launabu furendei houn sun güirigia, inebewaligiame hanasiñu labugiñe sun lirisi hagabüirigu. Ariñagatiguei lun lebelurun luaguti hanechani tidoun currículo lani furendei, ouseruwaligiame hereru lidan fureinden biangua iñeñe. Labugiye sun le amuriahubei tidan reforma educativa. Tau Asesa lunti liñuru seinsu le ichügübei lun fureindei luma lun lawanseru servisiu lani furendei houn sun güirigua, luntima biangua iñeñe luma arabu. Lun launabu lun kompromisu, lidan 1997 aba tagüriahuniwa Comisión Paritaria de Reforma Educativa (Copare, büiruwatu tun Secretaría de la Paz, Sepaz), to adügübaloun Diseño de la reforma educativa y aba taderegüerunou lidan 1998. Larigüi, Comisión Consultiva tani Reforma Educativa (CCRE), agüriawahuatugiñe lidan 1997, uwara tuma prosesu lun tangunfüliruniwa reforma lidan dan ligüia, tiabin ti CCRE lun tadagu « llanu luma konsensu lun reforma lani furendei»,le ideragubaliña lun tebelurun Consejos educativos municipales, departamentales tuma nacional, kei tubei lidan Ley de Educación. Lidan 2008, lun lagunfuliruniwa Ley Nacional de Educación (1992), aba ladügün Consejo Nacional de Educación, hau güirigia lidagiñe sun fulasu kei Comisión Consultiva.

100

Larufudun alihunuwa hun girigia weinamuhaña: lilouguwa aweiridogunei lau mamaguti madauroguagili Komité lani Wadimalu(Conalfa) lun larufudun alihanei hun weinamuhaña lidan irumu 1986 tahucha lun ladugun prosesu lun larufudahun houn weinamuhaña maliraditiña; le tiyabubei lu tarihinei anharatuguyame lun politikas luma ligaburi ladugagu, itara kei lun lafanseiru prosesu lidan ambitu wadimaluna, tidagie adamurinei lu awanseruni. Lilana fulasu ha buseihabaña hidaru girigia gunfulihaña lumagie keinsi irumu igibugion ha maliradibaña maburudadi. Tiderebugu lidan lurudun Ley de Alfabetización y sus reformas, tuma Reglamento tani Ley. Seun lurudun le, aba tabihin CONALFA seinsu lagumeseha 1.0% lidagiñe l Presupuestu lani Ministerio tani Educación,100 lumagiye Uruwei, lun lashorunei teibugu programas. Rariti seinsu le lidan aba deseniu lidan sedü ejersisiu fiscal.

C7

Lumagie daradu lanina darangilu aban ratifikarwala mandatu lanina larufudun alihanei hun weinamugaña aban giñe hadundeihun lun laweiridagu lani programas lidan sun iñeñei le guarabei, luma houndaragu hadamuridagu waruonu gawaraguatiña hanguwa lun habihinei len hayumahabei. Lidan periudu milu nefu san gaduru wein nefu lumou bian milu sisi, aban liñuru hafurenderu hiñariñu alihanei aban katorsu puntu sengu porsientu; aweiridagunei le chuluti luagu disedu puntu biama porsientu, hayabiti iñeriñu aban dusu puntu aban porsientu. Lumagiye Acuerdos de paz aba ratificarwala mandatu lani alfabetización aba lawanseru programa lidan sun iñeñe le gawarabei louseruniwa, lau tidemu oundaruni hani warounu lun habihinei le habuserubei. Lidan periudu 1989-2006, liñu maliradini 14.5%; hada hiñariñu,iñurati lun 17.2%, hada eñeriñu 12.1%. muaragunei hada eñeriñu hama hiñariñu rariti lun 18.0 lun 12.9%; luengiye , lumagiye 31.4 lun 23.7%; nachani, lumagiye 38.2 lun 23.8%; luma ti le ñibei hada lilana fulasu hama gudemetiña, lunagiye 42.3 lun 40.4%. memegüi, dan le lagumuchi periudu, niheingua, maliradini hada warounu hama weiriti hagudeme. Lumou toundaruniwa furumietu gradu, disegie tuwei lamidagua fureindei Lamidagua irumu 90 del siglu XX, aban tadaraduha Daradu lanina darangilüa dasi lun aban lufuresei aweiridogu lanina idemu lani haturiaha lidan sun ebei luma lubuidu aturiahanei lidan bian ereru lanina naciu, aban lidagie hadasi lun hideha lun merengula habihia lilana fulasu 7 lun 12 irumu ibini aban uruwa irumu aturiahanei lubaragie 2000.

González Orellana, C. (2007:461). Estado, magadiñe luma Fureindei

55


Le tayumahabei Mineduc lun taweiridagudunei idemu lidan luwiyerigu ebei gibeguhali. Lidan furumieti irumu lanina aturiahanei idemu lidan luwei arabu aban laweidridogu luagu

toubadina Pronade, le atatirahabei lidan irumu nefu san aban lagumuchoguagudunuwa lidan 2009. Chuluti atenira hun kei hawara gaduru san uruwa wein sengu milu aturiahatiña.

Gráfica 10

Pre primaria: número de estudiantes, participación por sector en la inscripción inicial (porcentaje) e inscripción inicial en pre primaria bilingüe (porcentaje) (1987-2009)

C7

Estudiantes

Oficial

Privado

Bilingüe 90%

700,000 78% 600,000

72%

73%

69%

67%

68%

66%

67%

68%

70%

80%

81%

81%

80%

81%

81%

80%

80%

81%

81% 80%

72%

70%

500,000 60% 400,000

50%

36% 37% 36% 34%

300,000

200,000 28% 27%

31%

33%

32%

34%

33%

32%

30%

32%

30%

33% 27% 23%

28% 22%

100,000

20%

19%

20%

20%

19%

20%

40% 30%

19% 19%

18%

18%

17%

16%

20%

19%

20%

20%

19%

19%

2005

2006

2007 2008

2009

0

10% 0%

1987 1988

1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 11

Primaria: número de estudiantes y participación por sector en la inscripción inicial (1987-2009) (porcentaje)

Oficial

Estudiantes

Privado

3,000,000 85%

85%

84%

83%

83%

83%

83%

83%

84%

84%

85%

87%

87%

88%

88%

89%

89%

89%

89%

89%

89%

2,500,000

100% 90% 80% 70%

2,000,000

60% 50%

1,500,000

40% 1,000,000

30% 20%

500,000 15%

15%

16%

17%

17%

17%

17%

17%

16%

15%

13%

13%

12%

12%

11%

11%

11%

11%

11%

11%

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

2005

2006

2007 2008

2009

0 1987 1988

1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Nota: en 1999 se incluyeron 114 niños de institutos por cooperativa en las cifras del sector oficial. Véase gráfica 7.16 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

56

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

10%

16%

0%


Gráfica 12

Número de estudiantes en ciclo básico del nivel medio y participación por sector (1985-2009)

Gráfica 13 Número de estudiantes del ciclo diversificado del nivel medio y participación por sector (1987-2008)

(porcentaje)

(porcentaje)

Estudiantes

% oficial

% privado

Estudiantes

% cooperativo

700,000

60%

600,000

50%

% oficial

% privado

% cooperativo 90.0%

350,000

80.0%

300,000

70.0% 250,000

500,000

60.0%

40%

400,000 30% 300,000 20%

200,000

200,000

50.0%

150,000

40.0% 30.0%

100,000

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2008 2009

2007

2005 2006

2003 2004

2001 2002

2000

1998 1999

1997

1994 1995 1996

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1988

1987

0

10.0%

0

1988 1991 1992 1993

0%

50,000

1987

10%

100,000

0.0%

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Lidan siklu básico, aban laweiridagudunuwa fiyú katei, anuhei telesecundaria lidan luma nucleo hani iduheñu aturiahatiña lun awanseruni. Instituto idehatu, agumeserutu lidan irumu milu nefu san uruwa wein dusu weiridaguagudunuwa tuguya lau lurudun tani adamuri lun aturiahanei lau idehanei lun arufudahanei, lumagiñe hidaha lun laweiridagun siklu básico. Anihei uruwa idemu hama (uguchigu, uguchugu gabilidu tuma Mineduc) arihuwati kei aban we menegeguati luma lun fulasu luma le gaburemeti.

tuma Núcleos Familiares Educativos de Desarrollo. Instituto lau cooperativa, agüriahutu lidan 1972 aba tederebügüdu lidagiye Ley de Institutos de Educación por Cooperativa de Enseñanza,102 idehañagiñe lun tederebügüdun siklu basiku. Ligabüri lebeluru seinsu ñihein lidagiñe üruwa fulasu (uguchili tuma uguchuru, gabilidu tuma Mineduc) amu giñe tarihiniwa tuwei publiku tuma privadu.

Arufudatumuti dabula 10, 11, 12 y 13 liñuru numeru aturiahatiña lidan sun ligabüri fureindei, itaragiñe houndaru lidagiye publiku lida furumie abürühunei anhein arihuwa luma amu aübaü,(privadu tuma cooperativa),lumagiye lamidagua 80 dari 2009. Abihali sector publiku lun liñuru oundaruni lidan tubaragiye furumietu tuma furumeitu; memegüi tidan tamidagua rarihali. Lidan 1987 teniti sector publiku houn l 45.0% hadagiñe aturiahatiña lidan lamidagua luma, lidan 2009, lun 19.9%. Itaraliña, gawarati hachuluru widü hadagiñe cada 10 aturiahatiña, segun habafu lun hafayeiha fureindei privadu. Mememgüi, lun lafriduniwa lidagiye gudemei, meigeüwati, furendei le lamidaguati.101

Subudeina kei lidan la tabahüdü Encovi lidan 2006 ariñagatu añahein lan 40.0% hadagiye lilana fulasu warounu, aniheingua charugüo lidan, sistema educativo, guragüo le mabüiduti houn warounu. Tidan pre primaria añahein 15.9% aturiahatiña warounu; tidan primario lau 36.6%; tidan siklu basiku lau 22.0% tidan diversificado lau 13.2%. Danle larihiniwa houndaru lidan sector publiku, arihuati kei ünabula tidan primaria tuma basiku luma le tun diversificado.

Le estrategia tani Mineduc lun tachulurun lidan sun fureindei, gibeti ka la wagu. Lidan furumieti aba lachulürun furendi tidagiye PRONADE, le agumeserubei lidan irumu 90 aba lagumuchagun lidan 2009. Chuluti lun lateniru kasi 465,000 aturiahatiña. Tidan siklu bassiku, ouseruwati saragu luyeri modalidades, lidagiñe gawarati wareingue Telesecundaria

101 102 103

C7

20.0%

Üma lun fureindei houn hiñariñu hama warounu

Hadan warounu lesuelarugu, luweiriagüe chouchouti lidañen luba hebeluru luma lun herederun tidan lescuela, weinamuhaña, weiriti hafaldaru, higüirubou lescuela, itaragiñe «[…] amu katei le lanina hanachani, luma gudemei […]» le ñilubei «[…] gudemein ligia ,tuma lebunabei,weiriitumati hiñariñula igira lescuela.». 103 Le análisis luagu ligabüri lariñawagüniwa uwaranei hada hiñariñu hama eñeiriñu (ratio hiñaru-würi/eyeri-wügüri) lidan furumie abürühunei anihein üruwa nivel educativo,

Porta, EJ., Laguna y Morales, S. (2006). Castillo, D. (2006). Unicef / Demi (2007: 37). Estado, magadiñe luma Fureindei

57


Le luaguti fureindei tani biama iñeñe (EBI), Mineduc, lau lidemu Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo Internacional (USAID), adügübalei Proyecto de Educación Bilingüe tuma 40 lescuelas furumie, 10 lidan kada aba lidagiye fulasu adumerehati hereru mayas weiritumati. Lidan 1985 aba lagüiriahuniwa Programa Nacional de Educación Bilingüe (Pronebi). lidan periudu 1986-1990, tidan politika to güiribou Reconocimiento de la multiplicidad lingüística y cultural, chawati kei estrategia idemu tun Pronebi luma lun tagüriahuniwa Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG).107

104 105 106 107 108 109

58

Véanse indicadores del ODM 3 en el anexo estadístico del INDH 2009/2010. Mineduc (1987). La Comisión fue instituida por el Aidpi (suscrito en marzo de 1995). Mineduc (1987). Comisión Paritaria de Reforma Educativa (1998). Mineduc (2005).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Gráfica 14

Estudiantes de primaria matriculados en escuelas EBI del sector oficial (1995-2009)

2,000,000 1,500,000

15.4

15.4

15.3

15.4

%EBI oficial/sector oficial

15.2

14.0

13.5

11.6

2,500,000

13.1

3,000,000

15.4

Estudiantes sector oficial

15.0

Estudiantes EBI oficial

8.0

Le lubie ladairuniwa lidan murusu alihani le luagu politika rayafati lun ubüidunei luma umegüeinei: tasansiragu kurricular, fureindei lidan biama iñeñe luma gibegüo nachanigu luma lamisurahu le abihubei lidan fureindei. Lidan 1986, aba lichuguniwa aba sansigüo lidan tabihuniwa kurriculum lidan sistema educativo danle tadügübei MINEDUC aba dugumendu Filosofía, políticas y estrategias educativas 1986-1990.105 Tidan to, aba ladumerehuniwa luagu aba fureindei houn güirigia,lau lun lawanseru prosesu lanina fureindei lun lichugun chansi lun aturiahati lun lawinwandunei lufureindei geyegua lau luma idemu. Aba lasügüru saminua lidoun lilana fureindei lidoun amu saminüa lidoun prosesu (saminüa, igabürigu, le hawaguti güirigia, iñeñe, le bichugugubei tidagiñe buwani y luma saminüa). Lidan 1998, Diseño de reforma educativa le tadügübei Copare106 aba tadügü büiti lidan luragate Wadimalu. Lidan sansigüo curricular, aba lebelurun kei estrategia: lubara fureindei lau amu arihinei lidan sun nivel luma modalidad; tariahuniwa luma actualizasion curricular tani programa, liburu luma lubuñe; luma lagürawaguniwa tuma Mineduc tau sun luba fureindei iñutumati. Tiabin CCRE tuma Mineduc aba hadüdügünou Marco general de la transformación curricular aba hasagarünou lidan irumu 2003. Instrumentu to hunbou lun tadügüniwa tani Currículum nacional base (CNB) tun kada nivel lun fureindei.

5.5

C7

5.1

Ubuidunei luma bounigürunei bani

Lidan 1995, aba tiabi Pronebi lun tasansiragu tidoun Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural (Digebi), lau saminüa lun «[…] ladügüniwa lun louseruniwa libiama iñeñe derebügüti hada aturiahatiña hama garengatitiña maya luma ugundanei hada güirigia luma hagabüirigu.». lidan 1998, tidan Diseño de reforma educativa ariñawaguati luagu larufudahuniwa lidan biama iñeñe, fureindei hada nachaigu luma igabürigu houn sungubei, lederebugudun luma lasubudiruniwa kada nachani luma fulasu lau lererun, libei iñeñe luma amu politika luma estrategia lun lideragunei sistema lani fureindei lun taunabu lun Acuerdos de paz.108 Amuya pasu le ichugubei lidan 2003 lau tagüriahuniwa Viceministeriu tani Educación Bilingüe Intercultural.

4.7

lumagiye 1996 lun 2008, lun Wadimalu luma fulasu arabu luma üburugu, arihuawati lau le la arihibei lidan sun katei lüinabudun farengüa habadnagua hiñaru hama eñeriñu tidan pre-primari, primaria tau sun siklu basiko lidan üruagubei aübaü. Lidan diversificadu, gibetimatiña hiñariñu sügüi hau eñeriñi.104

16.0 14.0 12.0 10.0 8.0

1,000,000

6.0 4.0

500,000 0

18.0

2.0

1995

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

0.0

Fuente: datos proporcionados por Digeplan, Mineduc. Véase gráfica 7.19 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Segu Mineduc, tiabi EBI,kei propuesta lani Estado, barütu aba politika lun lederegüerun. Lidan iñeñe, aba lagumeserun lau iñeñe lanina fulasu, aba hawanserun hama fulasu ñübüritiña, iñegie hama espeshalitiña (le yarafalibei lun lafeidirun). Tian gradu, tuma lescuela to mautarutu tidarügüñeñ tidarüguñen tagumeseha luma, tidan hautatu tumagiñe tagumeha daga tumou türuwa. Aba ederebugüdeina tan: tumagiñe proyectu lun Programa lani Wadimalu, Dirección general, tumoun Viceministeriu.109 Memegüi, le arihinei le lanina awanseruni le tanibei EBI aba lararamu tidan türuwa, lidan kasi, 25 irumu, mawanserugüili daga tagumuchun furumietu, ni lun lawanseru tidoun siklu basiku. labadünagua 1995 luma 2009, aba liñuru hanumeru aturiahatiña tidan lescuela lani uruwei tani EBI lumagiye 4.7 lun 15.4%.


Ha arufudahatiña luma uruwei hagia tuma gibebaña lidan burokrasia lani Estado ;limagiñe, 1988 daga 2008, numeru (habadünagua pre primaria hama primaria) iñurati lumagiye 28,543 lun 86,421.110 Megeiwatu haranseruniwa güirigia ha lun lachulürun aba furenei le lubüiduagei. Tidan Diseño tani reforma educativa111 anihein politika, estrategia luma programa lun haranseruniwa arufudahatiña, dandu ha agumeserutiña kei ha añahein lidan servicui tuma rekursu haani güirigia. Lidan periudu 2000-2003, awanseti fiyu katei lun lagunfuliruniwa le büiruwabei tidan Diseño, lidagiye le gawarabei lariñawaguniwa: a) leibugu lani aba Programa lun Awanseruni houn Fureinetiña lani rekursu houn güirigia (PDP); b) tagüiriahuniwa nefu lescuela normal biangua iñeñe hada nachani, 22 lun fureinei lani uragu tuma gadürü hada nachani. Lidan periudu 2004-2007, tiabin Mineduc, tuma Usac, aba hadügü kapasitasion houn arufudahatiña yagüimetiña, lidan tuma iñeñe tuma matematika ladüga ünabu lan fureindei lidan según evaluasion le adügubei houn lun tiña heresibiha.Luaguti le hederebüguduniwa iseri arufudahatiña, mawanseruti labuseruniwa lasügürü tidoun universidad, lau le aba lerederun fulasu arigüi lidan Meriga Latina. Labuseruniwa lawanseru luba laduraru haturiaha arufudahatiña limidagua fureindei tau aba iseri CNB gumeseti lidan 2007, aba lagarabagu lidan 2008 luma lüinabudu dan tuma karga curricular. Le lamisurahun la abüihubei lidan fureindei gumeseti aderebuguda lumagiye 1996. Lidan 2005, aba tagüiriahuniwa Sistema Nacional de Evaluación e Investigación Educativas (Sineie), lau saminüa lun tichugun informasion lun lashorurunei Mineduc büidu la le hichugubei. Sun le adügati lun lamisurahuniwa hasubudi iseri aresibihatiña, lau mosu lan. Lidan 2007, aba tasügürü Sineie lun Dirección General de Evaluación e Investigación Educativa (Digeduca). Lumagiye amisurahanei le adügübei, lumagiye 2006 daga lumoun guale,gawahali larininuwa sansigüo lidan sun irumu le.

Descentralización luma Oundaruni Labadünagua 1986-1990 adügüwati erei lun tariahuniwa tebudina furendei aba ladiñuruniwa prosesu lan reforuma tani luba fureindei luntima regionalisasion.112 Adügüwatigiñe widü region lani furendei tau sun tani Direcciones Regionales kei, lidan saragu dan, itaratiña meha kei to touserubou Ministeriu lani Agricultura, Ganadería y Alimentación (Maga) tuma MSPAS. Lidan 1996, aban tagüriahuniwa Direcciones Departamentales de Educación to nuhaguaboun yadagimein. 110 111 112 113 114

Houndarun fulasu lidan fureindei kei lidagye prosesu lun descentralización amuriahuawabei lumagiye 1986. Le politika le unbei haguaha Propiciar la gestión participativa en una concepción integrada de las comunidades escolares y educativas beluti kei estrategia tagüriahuniwa Juntas Escolares hau arufudahatiña, ahandilihatiña furendei hama agüibürigu hau sun aturiahatiña.113 Daga lumoun dan le anuhagua Junta Escolar, ladüga ligabüri tacharawaguniwa, tidan Mineduc memegüi sansiguali.

C7

2.3 Idemu lun ayabuhani Wadimalu aba fulsu Lamida Meriga lau gastu lidan fureindei ünabutumati (1.7 lun 2.6%)kei ichuguti lidagiye PIB lumagiye 1995 lun 2006. Lousruniwa 75.0% lidagiye gastu tun Mineduc tuma tibiri oundaruni publiku, tau sun Usac. Lidan amu dimurei, le presupuestu le ichugubei luma ouseruwabei tidan Ministeriu iñudenaliña lidan lagumuhun 25 irumu. Lidan lagumuchaha irumu 90 aba liñuruniwa seinsu le adügübei lagunfuliruniwa lau gastu le uwagubei lariñawagua tidan Acuerdos de paz. Danle ladumerahuniwa luagu presupuestu le inarünei per cápita, anhein lidan liñuruniwa lidan periudu louguati. Aturiahani le adügübei lidan 1998 ariñagati kei «[…] genegelumuti kei lilagüle lan charuguati lau lilougua leteniruniwa luma lugudeme ligabüri fureindei kama hamuga anihein uburugu lani fulasu tuma ladüguniwa daradu. Uwati aba politika inarüni lun larihiniwa gastu lidan tuma üabaü lun gudeimei odi arabu».114 Lamudeirun gastu kama hamuga weiritumati uburugu lidan gaminihounei sügu lau le achulürubei houn güirigia lidan liga¨buri fureindei: irahuñu.

Lagumuhoun saminüa Lidan dan le aturiawahuwabei, idehali Estado lun liñuru lateniruniwa houn güirigia lidan magadiñe, lidagiñetuma PEC. Anhein servisiu lubei le —lebunabei charugüo— yarafawalu houn güirigia arabu, louguwagüili ladüga hawagu uguchurugu- irahu larihua, teniti surusia houn fiyu weyu lidan irumu. ,adewahati fiyu araní, mama sungubei, ñigieñ, mama lidan hererun luma hagabürigu lateniruwa houn;añhein giñe saragu güirigia ñi adeweharügü hamuti hadani. Iñurali ligabüri servisiu publiku, memegüi mama kei laweiridun fulasu; numeu servisiu hawagu miyon güirigia, ha lunbaya leteniruniwa houn lidan furumieti nivel, mama ligia asuseredubei lidan libiama luma lüruwa. Gibeña

Mineduc, Anuarios estadísticos, para años citados. Copare (1998). Galo de Lara, CM. (1996). Mineduc (1987). Centro de Investigaciones Económicas Nacionales y Center for International Private Enterprise (Cien-Cipe, 1997). Estado, magadiñe luma Fureindei

59


C7

60

yadagüimetiña lidan sector publiku, memegüi hougiye hamida surusiagu tau kontratu malütu kei malübaña lan lidan wadagüimanu. Seinsu le ichugubei tun MSPAS iñurali lidan ebeigi , mama lida inaruni , (gastu inaruni per cápita) ni lidan lani PIB kei lagurabuniwa tumagiye Acuerdos de paz. Dantumele, seinsu leprivadu lani magadiñe iñutumahali, lidan le, liñutumagüei arihuati laburuha tuagu muna, ligia anihein lubei muwaraguni.le ariñawaguabei luagu magadiñe houn warounu, le labüirudubei Estado tidan instrumentu bougudina tuma munadana, magunfuluruwati. Memegüi lidan lagumuchaha , disi irumu le aba tagüriahuniwa Uaspiig tidan MSPAS, lidan, uwaradagunei tuma amu oundaruni keibiri Comisión Presidencial contra el Racismo y la Discriminación contra los Pueblos Indígenas (Codisra), agurabuati lun ñi la aba oundaruni sururuguti lidan sistema lani magadiñe lidan modelu surusia waroun.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Kapitulu 8

C8

Uruwei, ounigirunei luma lilurudun Oundarati Estado wadimaluna lun aba la Estado demokratikuti lidan irichüa. Lidan kapitulu le,lunti larihinuwa ida luba la lashorurunei houin lilana fulasu ounigüirunei luma justicia. Biamañe luyeri lararamuniwa ligibuye danle lawiwanduniwa lidan demokrasia. aba,danle lanüigünei Estado kei aba erei danle subudi lanei inebewa ligia haricha sun lilana fulasu; le aba,danle lachulagu siudadanu lun lamuriahanei lumagiye loundaru agüerüa . aniha furumieti katei lun larihiniwa luntima le busieñebei, gawarati wareingu, Estado le gunfulibei lun lashouruniña luma justicia luma lun resibirun reklamu hamagiye lilana fulasu.

1. Ounigirunei 1.1 Dumurei luagu Ounigirunei Ounigirunei hani güirigia arihuwati kei «ounigüiruniwa universal luwei delitu charuguati luma gagumuchaguagüidati».115 Ounigirunei houn siudadanu ligia giribei hounigiruniwa güirigia. Anhein gunfaradawalubei kei awanseruni houn güirigia proses ñigiñe lubei ladararua chansi houn güirigia, mosu lasubudiruniwa lunti lan lichuguniwa chansi lun lanügü fulasu lidan ounigüirunei luma bougudi.116 Lidan luyeri ibagari sagu weyu, le ñibei aba eibugunei lidab lasubudiruniwa mounigirunei, le ladügübei le ñilumit maniwala kontrulu ñigien adügati katei le ibidieti ka la wagu. Ligia, büidulubei lasubudiruniwa anhein ounigirunei o mounigirunei lubei. Itaraliña odi miterati. Furumieti ladüga aba liabi kei larigi prosesu o katei la le lani ibagai; keibiri, aba güirigia gawarati lasandiru odi lowei, gawarati tachurunei balabalatu ladügameme odi le abugahabei. Libiama le harihibei kada aba luagu riesgo le bougudibei, segu halia la haganoa.117 115 116 117 118

1.2 Ounigirunei, Mounigirunei luman Estado Tarihaña Constitución Política de la República de Guatemala lidan tani artikulu 1 «[…] kei oundaraguala Estado lun lounigüiruniña güirigia hau sun hafamilia»;lidan artikulu biama 2 larihiña giñe lunti lan lounigüiruniña Estado lilana fulasu, lidan amu katei, ounigirunei luma justicia. Lidan furangu,arufudalumiti ka la ubudububaña luma idaliña houndaru lun hagunfuliru. lidagiñe, insis 1 del artikulu 6 tani Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos (PIDCP)118, ariñawaguati kei «Irichüa lun ibagari magüidaruwatila hawei güirigia.Irichüa le gounigiwati lau lurudun. Siñati lagüidaruniwa habagari güirigia». Lidan insisu 1 lani artikulu 9 tidan PIDCP ariñawaguati luagu «irichüa lun furangu luma ounigïrunei houn güirigia». Gibeti lurudun orininariu adügati praktika luagu katei le lani disposision constitucional. Lau sun aba la fundentu juridiku luma politika universal, le adügüibei orden lidan aba fulasu, mama sunandan lagunfuliru ubafu politiku Wadimalu luagu le ayumahubei.

1.3 Le lunbei lasugurunei Uribagunei Arihuati aweirideinala katei le lanina waribanei Wadimalu; agibedeinaliña delitu, achülüreina liña lidoun sun fulasu luma ida liña la ladügüniwa. Saragu aturiahani luma , ha ichahabalin niusu tuma amu aadamüri luagu ibagai publiku ariñatiña ida liñala liabi waribanei agadeirei ligabüri haganouwa dandu publiku kei privadu, dari lun lachulurun lidoun gudemei luma agadeire ligabüri haganou lilana fulasu sagu weyu. Baruti waribanei mashourunei gadeilumitigiñe awanseruni houn güirigia ünabügüdalei hachansi lun hawinwandu aba ibagari le magadieti.

PNUD (2009: 31) y Rosada Granados, H. (2009: 2-8). PNUD (2004c: 26). PNUD (2009a: 28). Guatemala aprobó el PIDCP mediante el D.o 9-92 del Congreso de la República, de 21 de febrero de 1992; se adhirió el 1 de mayo de 1992. Uruwei, ounigirunei luma lilurudun

61


C8

Tidan dabula 15 arihuawati kei lidan lan periudu período 2007-2009, chuluhama afaruarügütiña lumoun 45-49 hawagu kada 100,000 lilana fulasu, le adobulirubalei sagu irumu ha afarawagubaliña lidan lidani wüiribu tani aragabusu.119 laganöu kama aramudalumuti nuemru le inarünei le ñi habie lilana fulasu lida luyeri wüiribu le: mafia gafarahatiña lau dasfiu lun l Estado. Iñureina liña afarahanei120 chuluhali lidoun ubarüa le ñi lubei lichigua Wadimalu kei aba lidagiñe fulasu le tuma ñi lubei lueriagie chouchouti lidan su ubou. Lidan 2006 liñu afarahanei, hawagu kada 100,000 lilana fulasu 9 lidan sun ubou, 25 lidan Meriga Latina, 31 lidan Lamida Meriga luma 47 Wadimalu, Salvadoru rügüñe lougiye lau,65.121 Gráfica 15

hiñaru,ladüga muwaradagunei lidan erei luma eyeri tuma hiñaru, lidan louseruniwa ereikontra hiñaru». Memegi oundaruni to lani Estado uwagili le hameigüeirubei lun gawarabeila hageindagunei waribanei kontra hiñaru. Dabula 14 anihein sun numeru lani kasu segun lebeluru lurudun tidoun Juzgadu lidan irumu 2008 luma 2009. Gawarati larihiniwa iñudeinala sun delitu —gawarati ladügala subudiwagia la anihein halila luma houseruni fiscales. Tabla 14 Casos ingresados por delitos contemplados en la Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra la mujer, D.o 22-2008 (número)

Tasa de homicidios por 100,000 habitantes

2008

2009*

Total 2008 y 2009

30

88

118

4,539

12,916

17,455

103

267

370

4,672

13,271

17,943

(1995-2009) Femicidio 50 44

43

45 38

40

40

37

34

35 30

26

28

30

47

48

49

45

38

Violencia contra la mujer Violencia económica

32

25

Total

20 15

Fuente: Centro Nacional de Análisis y Documentación Judicial (Cenadoj). Véase tabla 8.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

10 5 2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

0

Fuente: homicidios: Policía Nacional Civil (PNC); población: Instituto Nacional de Estadística (INE). Véase gráfica 8.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1.4 Mounigirunei luma Uribani hawagu hiñariñu Ligabüri mounigirunei houn hiñariñu Wadimalu hanrimeti luweri dari, lasubudiruniwa lidan sun ubou. Sun le barüti lidan lagumuhu disi irumu , lun haluwahuniwa la afarahabaña hiñariñu. Delitu le, mosu meha lasubudiruniwa kei hafarahuniwa hiñariñu , lidan ladügüniwa énfasis lidan luagu afarahanei arihuati muwaragunei lidan eyeri tuma hiñaru. ñigüien, aba lichuguniwa kei femicidiu kei delitu122 lidan irumu 2008, aba ladüguniwa lururun me, le lunbei layusuruniwa lun lichugu afiñenein houn hiñariñu hau sun haduheñu. Segu lurudun le, femicidiu «[…] tafaruniwa

119 120 121 122

123 124

125

62

1.5 El narco negocio y la criminalidad Fenomeno lani würibani siñati ligirunwa bougudin luwei narcoactividad. Sun le ñigubei Wadimalu, mamarügüliña kei lidan danle, arihuwati ladüga leibagu droga.123 Lagumeseraha Wadimalu le lagumuchaha irumu 70 siglu XX, kasi uwaraluma ñi tuma lubei leibagu hitüa lidan würibu tani aragabusu, danle hanügünei milidaru gumadi lani fulasu.124 Mararamugüili prosesu le: lidan unsu hati 2005, yadagümetiña tidan embajada lani Meriga Wadimalu ariñagatiña tun Associated Press tuma Reuters lau 75.0% lidagiye kokaina le ebelünaburubei Merigou Wadimalugiye lan lasügüra.125 Laurügü aba la fulasu le lemeri droga weiriti lan konsequencia, lau sun afarahanei, loseruniwa droga luma tünabudun oundaruni lani uruwei.

Cálculos propios con base en los datos de Ball, P. et ál., en comparación con las cifras de la PNC que se reproducen en este Informe. Véase, para mayor información, capítulo VI del presente Informe. PNUD (2009a: 69). Promedio centroamericano calculado con base en datos del cuadro 3.1, en la misma página. Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra las mujeres. Congreso de la República, Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG, 2005: 18). Hay diversas fuentes consultadas, especialmente, Dudley, SS. (2010) y PNUD (2009a), especialmente el capítulo IV. Un documento del Departamento de Estado afirma que el conflicto armado creó las condiciones para el tráfico ilegal de armas y luego de drogas, para un amplio comercio de contrabando, lavado de dinero y otras actividades ilícitas por parte de funcionarios o ex funcionarios públicos. US Dep. of State, citado por Dudley, SS. (2010: 3). Lakshmann, I. (2005); Smyth, F. (2005), citado en Crimen y desarrollo en Centroamérica, atrapados en una encrucijada (2007).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


1.6 Fiyu katei le ladügubei Estado lun hounigiruniwa güirigia Anihan fiyu katei le ladügübei Estado luma Sistema Nacional de Seguridad, luma Acuerdo nacional para el avance de la seguridad y la justicia, la Policía Nacional Civil (PNC) tuma seguridad privada. Lau saragu antecedente bougüdina luma lanina Wadimalu,lidan 2008 ligia lasagaruniwa la Ley Marco del Sistema Nacional de Seguridad (D.o 18-2008), lun tañurun normas jurídicas lau karakter orgánico luma funcional le megüeiwabei lun ladügüniwa katei lun luadigüniwa wadagimau lun hounigiruniwa dandu munada kei bougudi ham inteligencia lani Estado Wadimaluna, lune,uwara la, sistematizada, lau lubüidu gabafuhamamuga, lun haünabu lun riesgu, amenaza hama debilitiña, aransehamamuga lun gabarouwala kei tubeibeia Constitución Política de la República, inebesei lun haricha güirigia luma langunfuliruniwa daradu luma fiyugüo bougudina le ratifikar lubei Wadimalu.126 ariñagati lurudun kei le la labuserubei Sistema Nacional de Seguridad lun lideha lun hounigüiruniwa fulasu, gounigiwa güirigia luma umegüienei, inebesei lun haricha güirigia luma lagunfuliruniwa daradu le ratifikar lubei Estado Wadimaluna. Lidan gadüru hati 2009, aba ladügünei Estado Acuerdo nacional para el avance de la seguridad y la justicia, le furumie lau karacter lani estado. Ariñagati Acuerdo kei aba fulasu lun lasansiragu hounigüiruniwa güirigia luma justisia Wadimalu. Kei gibelubei katei, abürühuati ya, lun larufuduniwa , aba konjuntu katei le arihibei kai furumieti lidagiñe analisis sistemático: a) garantizarwala leibugu Sistema Nacional de Seguridad; b) reforuma houn policia; c) tagüriahuniwa Instituto para la Atención y Protección a las Víctimas de la Violencia; d) tederebugudu administración de justicia penal; e) tadügün aba sistema korresionali buitu; f) kontrolu le buiti tun aragabusu luma balu; g) registru,lariyahuniwa luma kontrolu lani servisiu privadu lani achouruni luma lichuau ; h) análisis tani agenda legislativa lidan ashoruni luma lurudun; i) debate ünabuti lani politika lun uwala delitu.127 Aba tadüguniwa PNC lidan 1997, lau idemu tani Guardia Civil española luma idemu bougudigiye. Aba tagumeserun hau 3000 miemburu kei, manuwadarutiña büidu marensuruniwa

126 127 128 129 130

131

hagia, le anügübei, furumie, lau hagügü katei kontra haricha güirigia, ñigiñe , korrupsion le ünabüdagüdübalin hafisiute. Reitiguale (2010) añahein 19,902 agentes tidan PNC, hadagiñe 17,902 eneriñus (89.0%) hama 2322 hiñariñu (11.0%); añaheingiñe 1217 inspectores, 1004 oficiales, 93 comisarios hama 7 directores, lun houstarun 22,223 güirigia. Hadagiye ha, 84.0% chumagünü; 66.0% hadagiye aturihatiña lidan libiama nivel.128 El Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala, ariñagatu idaliñaña teibugu PNC, le ñilubei hariha kei mabafu tan oundaruni to luu mabafuta taunabu lun mashorunei lidan fulasu.

C8

Ariñagatu Informe sobre desarrollo humano para América Central 2009-2010 kei añaheila106,700 de agente privadu Wadimalu, le iñutumabei Lamida Meriga.129 Luegiye aübüa le ariñagatu, Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos (Oacnudh) lidan tani informe 2009 que «[…] le adügati aba ünabunei le lunbei tadügunei publika lani hounigüiruniwa güirigia hahaburugu empresa partikular, uwati aba kontrolu ni aba marku juridiku luagu teibugu hau erei sibili luma ounigüirunei publika».130 Segu Informe del Procurador de los Derechos Humanos tun Congreso lani República, louguati registru tani PNC ñigiñe 10.0% hadagiye ñi registru. Lun larenseruniwa katei le anihein lidan tramite aba Iniciativa 2846, Ley de Servicios de Seguridad e Investigación Privada, aniheingua rarama tidan Congreso lani República ladüga hamaha kontratiña debido lidan lagumuhu disi irumu, ha tuma alugurahabaña bisiledu luma balu.

1.7 Gastu le adügüwabei hawagu lilana fulasu lidan Ounigirunei Lidan äubuä le , siñati lasubudiruniwa gastu lun hounigiruniwa güirigia. Le análisis le lani presupuestu lani gatu tani Ministeriu tani Gobernación (Mingob) to arihibou lau131 arihuati kei gastula le lidanbei 1985 ; 52 miyon quetzales; lidan 1996, lagumuchaha wüiribu tani aragabusu, 394 miyon; luma, lidan 2006, chülüti lumoun 2015 miyun; gawarati larengu, iñula kasi 40 weyasu lidan periudu le. Gawarati iñuralila gastu lani ounigïurunei lun luanabu lun liñuru delitu , büidurügüiti? Gawarati lasaminaruniwa kei anhein lougualubei seinsu, weiritumati katei waribati.

Congreso de la República, disponible en: http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Véanse más detalles en Rosada, H. (2009). PNC (mayo de 2010). PNUD (2009a: 240). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala (2009). A/HRC/13/26/Add.1, 3 de marzo de 2010. Minfin, Departamento de Análisis de la Dirección de Presupuesto y Unidad de Desarrollo y Normatividad. Uruwei, ounigirunei luma lilurudun

63


2. Lurudun 2.1 Latatiraha afasehani

C8

Lidan sun fulasu anihein lurudun lun houndarun lau lanina lurudu lidan habagari güirigia; itaragiñe lida sun fulasu magunfuliruwari. Anhein mafunfuliruniwa laburuhaba, manarüdübei, siñawalimei araramua. Lunti lichugun Estado justisia kei lidagiñe lifisiyute, le gunfarandawabei kei lun lagunfuliru houn güirigia, danle munadagiye la magunfuliruawati. Lidan katei le operativu, aba lariñawaguniwale kei liyabu la Estado (erei judicial) — ladüga lani burokrasia — ligibugiye lurudun lun lichuguniwa reponsalidad hamagüiye güirigia o güirigia ha gadunrubaña, lun larufudun o kastigu houn segu lurudun le arihuwalibei; prosesu le lagumuchuba danle larihinei le gadunrubei lani kondena, kei gawarala furisu odi oweni. Prosesu judicial, luagu äubaü le , ladumerehuña luagu justicia penal, mabuleiduwala kei nihein lan amu luyeri justisia lidan fulasu, le wasiyerubei anüga. Liabi justicia penal, uwaraguati luna aba sansion, sun le lani Estado132 iñgiñe le ladügübei lidagiye lere monopolio, le lumabei.

2.2 Reforuma luagu sistema lani lurudun133 Kama funa Ubafu ligia Judicial ereibei lani Estado le tima arihuwalibei sansigüo lidan lagumuhoun 25 irumu adugubei programas lanina reforuma luma iserigou; itara giñe, ligiatuma resibihalibei saragu seinsu, lidagiye presupuestu sagü irumu dandu bougudigiye. Laluahun lunguwala Ubafu Ejecutivu (1985-1991) Lagumeserha irumu 80 lidan siglu XX aba liabin sistema justicia Wadimalu luegiye meha ubafu ejecutivu larügüda. Gibeti dan «[…] aba tiabin muna lun lafensehun lurudun nadagimein labugiye Ubafu Ejecutivu, ousera lurudun büirüwarügüiti furanguti le mamañe lidan aba prosesu harumati sin houserunei le lunbei.»134 mawadigimaritugiñe lun lounigüiruniwa haricha güirigia ligibugiye ubafu.135 Laduga le, ragüwatiña meha güirigia sin kontrolu lani lurudun.136

132 133 134 135 136

137

64

Lidan 1985, ünabutimehasistema justisia (2.63 jueces hawagu kada 100,000 lilana fulasu),lidan tuma fulasu ñubüiriti arabu. Hayabigiñe galidi gunfulitiñameha lun hasuserun güirigia lidan katei le manarimeiti durun. Ligabüiri meha hadügunei prosesu le lun labürüduniwa, dandu le hadügubei ufisigu lei agüdahatiña garada tani juzgado , luma ligabüri hingigüo burokratiku lun hawisaruniwa güirigia luagu hakesi. Labadüdunagua 1985 luma 1991, danle lagüiribudun demokrasia aba lagumeserun aba prosesu lan sansigüo lidan sistema lani justisia le dundeiwabei lun lederebügudu labugua, lidan tuma Ejecutivu. Le tuma arihubei ñi; a) lasansiragu sistema lun hichuguniwa magistrados: b) tagüriahuniwa Corte de Constitucionalidad (CC);137 luma c)tasagaruniwa de la Ley de Amparo, Exhibición Personal y de Constitucionalidad. Reforuma lanina 90 (1992-1999) Lidan periudu le, labadunagua amu, awanseruni le: a) reforuma prosesal penali ichugubei üma lun juicio le adumerehuwarügüiti, lun lanügüniwa dimurei, kei lun le lunbei hadügünei lalugu inarünei, ( le lunbei lagügunei policía tuma Ministeriu publiku tuma Organismo Judicial) b) Reforuma lidan materia politika kriminali,tidangiye, Kodigu Penali (lumagiye 1973), keibiri lariñawaguniwa delito hani güirigia (tortura, hafeidirun güirigia luma genosidiu); lau delitu le luagubeia narcoactividad; mafayeihuniwala impuestu lani régimen tributariu; informáticos tuma contra el medio ambiente. c) tagüriahuniwa carrera judicial. d) Reforuma luagu lurudun houn hiñariñu: labadünagua 1995 luma 1999, aba tadügün Kongresu reforuma tuagu kodigu sibili lun tashorunei uwaranei lidan irichüa hada eyeriñu hama hiñariñu, hadantuma familia.adügüwatigiñe Ley para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia Intrafamiliar. Laderebugu dunuwa adamuridagunei (2000-2009) Lidan furumieti disi irumu siglu XXI gawarati lariñawaguniwa kei aba la periudu luagu saragu reforuma tidan prosesal penali, aweiridunei luma aderebugudunei tani adamürini agüriahuwaru; memegi lau krisis lidan sistema, ladüga le agurabubei luma le adügübei. Lidan sansigüo gawarati liriduniwa: laduguniwa lurudun, lidan 2003, Ley de Protección

Véase capítulo I del presente Informe. Esta sección está basada en el trabajo de Monterroso, J. y Estrada, GA. (2009). Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH, 1999, tomo III: 113). CEH, óp. cit., p. 113. Los informes de la CEH, la Corte Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) y la Oficina de Derechos Humanos del Arzobispado de Guatemala (Odhag) contienen información detallada sobre este tema. La Constitución de 1965 ya establecía un tribunal encargado de la interpretación constitucional, pero conformado por magistrados de la Corte Suprema de Justicia y Cortes de Apelaciones, sin tener carácter permanente.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Integral de la Niñez y Adolescencia luma tagüniwa órganos especializados tuma procedimientos, tidagiñe Juzgados de la niñez y adolescencia. Agüriawahuwatugiñe Fiscalía de la Niñez, tau widü sede departamentales tuma municipales, itaragiñe seingü Juzgados de la niñez y la adolescencia.138 Agüriahuwatugiñe, lidan 2006, Instituto Nacional de Ciencias Forenses (Inacif), lun teseriwiduniwa lasu araní forense luma dictámenes periciales luagu le abudubei lidan aba prosesu le ñilubei laluwahua inarünei lidan aba prosesu kriminali; ladügüniwa 22 reforuma tun Kodigu Penali, sedü lurudun luma 46 delitu iseri, lidagiye lun larihiniwa delitu luagu misiyehabunei, reforuma lani delitu luagu aguruwaguani, la Ley contra la Delincuencia Organizada y la Tipificación de los Delitos luma lachibuniwa seinsu luma haseinsu mafiagu.

2.3 Gastu publiku Le presupuestu lani gastu tani Organismo Judicial, dandu lidan sungubei le lani (PIB) kei gubeirügu lidan sun presupuestu lani gastu lani Wadimalu, iñurali lun 162.5 miyon quetzales, lidan 1995 lun 2208.7 lidan 2008; itaraliña, ameilihali 13 weiyasu. Memegi,gawarati lariñawagu kei lunti lan larihiniwa Tabla 15

lubüidu leibugu justicia penali mamrügü luagu seinsu le labihibei —ibinihamuga büidürügüla — ladüga disposición lani conjuntu tani ounaruni lani Estado lun labihuniwa.

2.4 Aksesu lun liluruduna fulasu Aksesu lun liluruduna fulasu siñanti lagudahun laurugu fiyu lurudun; megeiwati lun hayabuha buidu lumati lun moudihama, lumageti maguburahuonuwa ni luyeri seinsu. Lilurudun fulasu luma dasi lun aban aganounei buiti. lun labuiduru timá aksesu houn liluruduna fulasu, lidan lagumuhoun 24 irumu aban haguibedagu gumadimatiña lidan liluruduna fulasu. Ligia aksesu universal houn güirigia aba irichüa tichugun Constitución luma lidan daradu bougudigiye lidan haricha güirigia lumati ratifikar lanei Wadimalu, lurudun luma normas lun aba ibagari demokratikuti. Weririti trobuli le lau luwiyerigu iñeñei lidan fulasu ladugan hounwa güirigia garengeitiña amu iñeñei tidan adamurinei lanina lilurudun fulasu. Anihein giñe mamaguti lun haluahun interpretes lun sun iñeñei le fulasurugubei. waribatiti len houn ha adugubaña uribati hama ha unbaña laduguwa waribani. Gawarati lariñegunuwa, konigi lun layanohoun houn gadurutiña luagu

C8

Número de jueces (1985, 1996, 2009) y de jueces maya hablantes (2010) por departamento Número de jueces Miles de habitantes (2006)

Tasa juez por 1,000 h (2009)

Porcentaje población indígena (2006)

Jueces maya hablantes (2010)

Departamento

1985

1996

2009

Guatemala

99

103

217

2,975.4

0.07

10.9

3

Alta Verapaz

8

14

23

914.4

0.03

88.9

7

Baja Verapaz

2

8

23

245.8

0.09

65.1

5

Chimaltenango

3

16

24

519.7

0.05

74.9

4

Chiquimula

5

10

21

342.7

0.06

13.0

0

El Progreso

2

10

21

150.8

0.14

0.7

1

Escuintla

9

20

26

610.7

0.04

6.6

0

Huehuetenango

3

20

44

986.2

0.04

58.1

2

Izabal

7

7

10

364.9

0.03

26.0

2

Jalapa

3

8

14

279.2

0.05

1.9

1

Jutiapa

3

21

24

426.5

0.06

15.2

0

Petén

5

8

22

441.8

0.05

21.5

0

Quetzaltenango

8

29

50

735.2

0.07

43.6

3

Quiché

4

23

31

769.4

0.04

89.7

9

Retalhuleu

4

8

15

273.3

0.05

19.7

2

Sololá

1

3

8*

361.2

0.02

94.1

15

Sacatepéquez

2

10

24

278.1

0.09

31.9

2

San Marcos

7

27

11

905.1

0.01

35.5

0

Santa Rosa

5

11

21

332.7

0.06

1.0

0

Suchitepéquez

4

20

31

464.3

0.07

37.5

1

Totonicapán

2

5

14

395.3

0.04

96.7

9

Zacapa

2

9

18

215.1

0.08

0.3

0

Total

188

390

684

12987.8

0.05

38.4

66

Fuente: OJ, Memorias de Labores. Citado en Monterroso (2010). Véase tabla 8.8 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

138

Datos proporcionados por el Organismo Judicial en 2009 y Memoria de labores del MP (2008). Uruwei, ounigirunei luma lilurudun

65


len lubei hafayeiha luagu hadurun lidan hererun , uwati inebei walá.

C8

Luagu le aba äubüa, belutigiñe aksesu lidoun lariñawaguniwa iñeñe luma igabürigu.Segu Relator Especial tani ONU luagu hounguhama jueces hama layagu, Leandro Despouy, «aba tuma katei le herngubei luaguti iñeñe.Uwati politika lun larufudahuniwa, kontratu odi larihinuwa habafu interprete o yadagüimetiña biangua tiñeñe tidan adamürinei lida sistema justicia. Güreiwetigiñe hadairuniwa lun sun luyeri dimurei. Ligia güreiweibei dandu houn gadurutiña kei houn unbaya ladüguwa dunru. Keibiri, lariñawaguniwa houn luagu hadunru lida hereru, minebewati.»139

2.5 Ligabüri hadügünei lilurudun fulasu: la ariñahabie. Gibetiña chu tau lidan ciencias sociales hama ubudugu arihatiña luagu ladügüniwa politika luagu awnseruni lidan Meriga Latina ha arihibalei lau meigeiwala reforuma lida sistema judicial, lun igibu lun lederebügüdun uruwei demokratiku. Gibeli saminüa luagu le Wadimalu lumagiye ladügüniwa uruwei sisbili luma demokratiku; itara tiñague idemu bougudina. Aba saminüa luagu laderebuguduniwa Estado, lau sun ubafu judicial. Meigewatigiye lun furesela justicia, buidula luma maguburahuniwala. Luagu leibugu sistema anihan fiyu datu: a)Larenseruniwa kasu penali: arihuati kasu keibiri le adairubei furese, le agumuchubei lau sentensia, lun ñi lan kondena, absolutoria odi judicial( ligiruniwa ladüga leibuguniwa harigi) liñu resolusion lani kasu lidan sistema labadünagua 1995 luma 2008, reideiti labugiye 8.0%, anhein 2000 luma 2008, danle lachulürubei 14.0%. lidan biama irumu le reideti lougiye aba miyon kasu sin laranseruniwa. Liñu resolusion luba periudu le masansiraguti saragu 1995-1999 (6.55%). Anhein lidan, 2000 luma 2008 gadürüñe weyasu büidu lan lidin tu Ministerio Público (MP) lidan laluahuniwa delitu lani narcoactividad (36.9%) lidan delitu tributariu (10.1%) luma aba weyasu contra lounigüiruniwa garabali (11.6%). Mabuiduti lida kasu lani duru lani afarahanei (6.0%) lidan delitu luagu hagurawougun hiñariñu (1.9%). Lun larihiniwa lumagiye periudu 1992-1999, aba tünabudu lidan biama büidu ligia lidan biama. b) Le irichüa lun lounigüiruniwa adüarüti, juzgarwaligia luma lun kondenarüwala: lau sun nihein halila sansigüo lidan 139

140 141

66

hagibedun yadagüimetiña lau seinsu, anihein darasüa lidan teibugu lun juzgariwahama luma lun sansionarüwahama, lidan dan le ha agürabubaña ladüga hadüaruñala, gawarati larihinuwa ñi magunfuluriti, añahein hougiye 50.0% agurabaha lun juazgariwahama.140

2.6 Irichüa hani warounu lidan gibegüo juridiku Le gibegüo juridiku Wadimalu lidan artikulu 66 le tani a Constitución de la República tuma Aidpi. Convenio 169 tani la Organización Internacional del Trabajo (OIT) sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países Independientes141 ruhali saminüa lidan artikulu widü luma nefu. Tiabin Declaración de las Naciones Unidas sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas, ratificar lumutu Estado Wadimaluna lidan Asamblea lani Naciones Unidas 13 lidan nefu hati 2007,ariñgati garicha hama warounu lun hadiñuru, hawanseru luma lun harederu lau ligabüri halurudun, segu normas lani ubou lani haricha güirigia. La yanuhuniwa luagu irichüa hani warounu gibeti lebuna. Aba lidagiye ida liña lan liriduniwa luma ida liña la leresibiruniwa. Sun diñu ham oundaruni hani warounu budaguahamuti ‘irichüa hani warounu’ luma ‘sistema juridikuhani warounu’ lun hamuriahanei uwaranei luma ubafu lun hadiñurunei gibegüo juridiku. Hibiri adumerahatiña luagu ida luba lan lüanabuniwa luagu lasubudiruniwa luagu sun nachani lidan aba fulasu ; ligia gïribei irichüa houn sun güirigia, uwaraluma irichüa abuguati. Irichüa abuguati lidan uwaranei lederebugüda; irichüa gibeguati lidan amuyaguena lan. Kei lariñawaguniwa lidan kapitulu X, murusurügügili lawanseru Wadimalu lidan lagunfuliruniwa Conveniu 169. Meigewagüili leibuguniwa lidan aba üma lun marihiniwalan irichüa gibeguati kei agani lun irichüa abuguati, lun loustaraha lan. Liabi El Relator Especial sobre Independencia de Jueces y Abogados ariñagati: « lidan gibegüo juridiku, lau sun niheinhali fiyu awanseruni,memegüi disegüili lagunfuluruniwa luma le tidanbei Convenio No. 169 luagu tidagiyea Organización Internacional del Trabajo (OIT) luma artikulu 66 tidagiye Constitución […]»142. Itaraliña ,tariñagu «[…] labudunei le tariñagubei tani Oficina en Guatemala del Alto Comisionado de las Naciones Unidas lun haricha güirigia, lun hawadigüimaridu sun oundaruni lani sistema lani justicia hama warounu, aba politika lun aksesu lun justicia houn warounu lun houn warounu lun lebelurun lanina mua, lanina iñeñe, luma lanina nechani, lun giñe lebelurun awanseina liricha waroun lidoun sistema juridiku lani Wadimau. Lidn äubüa le, lunti

Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 96, p. 20. Véase secciones sobre combate a la corrupción y la Cicig en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010). Conforme a la Constitución Política de la República, el Convenio 169 tiene valor superior al orden jurídico interno, por tratarse de un instrumento internacional en materia de derechos humanos; así ha sido resuelto por la Corte de Constitucionalidad en la Opinión Consultiva del 18 de mayo de 1995.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Gafu 4 Sistema lurudun hani warounu luma gibegüo juridiku Le sistema lun lurudun hani warounu, «[…] kei gubeirügü amu sistema lun lurudun ibini le oksidentali, le lunbei tadügünei lun tuwaradagunei ligabüri aganounei hada güirigia, lau noruma, le araramubei lidan gumesei filosofiku luma ebegi laugu le lani igabürigu. Kei sun sistema lidan lurudun, anihein aba orden norumativu, sansion […], ubudubun lau ubafu lun hichugun odi hagidaru noruma, hichugun sansion luma harihi luagu hagabürigu ha meibugubaña lidan lubudubun. Aniheingiñe luyeri lun huzgarhama.»

Lagumucha saminüa Sun le abürüdübei lun larihiniwa idaliñala leibugu Estado wadimaluna guale. Kalifikariwati kei aba ubafu debiliti ladüiga magunfuliruti luma hounigïruniwa güirigia luma justicia. Sin ounigüirunei jurídica luma ounigüirunei le marihuwati gadeiti ñi hama güirigia, feiditi afiñene lidan sun fulasu lani publiku luma lidan aganagüa hada güirigia. Lidan aba fureise meigüeti fulasu leibugu lau furesei luma büiti lidan aba sistema lani Wadimalu lau oingüirunei luma justicia lun lagunfuliruniwa lurudun le büirüwalibe lun lawanserun gibegüo juridiku.

C8

Dise luwei aba odi biama luyeri sistema lani lurudun, liabi gibegüo lidan lurudun lunti laünabu lidan ligabüri Estado lidan aba inarüni hada sun nechani luma gibegüo lidan lurudun lidagiye «[…] lasubudiruniwa luma lebelurun sistema lurudun le hani warounu lidoun lacharawaguniwa Estado,dandu lidoun Presupuestu General de Ingresos y Egresos lani Estado.» Fuente: Asíes (2010: 9).

larihiniwa lau lunti lan uwaragualan luma normas lani ubou lun lounigïrun haricha güirigia. Lebelurun haricha warounu, lunti lidan lan ubarüa, lun loustaru sistema lani justicia le lanina fulasu, kei ageindagunei luagu waribanei».143

142

143

Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 98, p. 20. Ibíd., párrafo 123, pp. 24 y 25. Uruwei, ounigirunei luma lilurudun

67


Kapitulu 9

Ligarada Estado lidan ladinurun demokrasia C9 Ligarada Estado lidan leibugu demokrasia luma ligabüri ladiñuru Estado lidan derebugu: ligabüri abuduhanei hama partidu politiku luma Consejos de Desarrollo Urbano y Rural. Le furumieti lun demokrasia lidañe lichuguniwa ubafu lidagiñe abuduhani luma le louserubei demokrasia lun lachulurun ñihein; libiama luagu ligabüiri oundaruni agüriahuti Wadimalu, le labuserubei lun layunuhuniwa hadagua güirigia lidan lilana fulasu. Lagumeseha lau saminüa lani agencia luma aba irichüa lun gawarabeila houndaru güirigia lun hichugun dimurei le jubei houn, lun gawarabeila ladiñuruniwa uwaragüa politika. Lau eibugunei le,labumerehua luagu ladiñurun politika le agumeserubei lidan furumieti uruwei demokratiku aba lagumuchu lidan afiyuraguniwa Acuerdos de paz. Aba lasiügiru sistema lani abuduhanei hama oundaruni politiku aba lagumuchun lau Sistema de Consejos de Desarrollo Urbano y Rural (SCDUR) luma hun lan ladiñuruniwa oundaruni politika luma demokrasia sururugüti.

ñilubei lederebugüda dimurei luagu le hamabei ,mamarügü furumeiguarügü abuduhanei. Guirigia lau agencia gawarati gabafuhama lun halügüdagun normas, gagibuguahama luma muwaradagunei luma lun hamuriahanei inebesei lun haricha.144 Aban Siudadanía lau gawaraguanei uwaraguati lun lanuwadaru le lunbei ladugu aban siudadanía to ayabuhabou tunguwa. Laduga len kei laweiridagu dunuwa lebei hawanseru güirigia, lau tima lidarun hawaraguwa güirigia,aban hamuga larenseru tima lanuwadaru le lunbei ladugunuwa lun lahudun hun sun lilana fulasu. Aba siudadania uwaraguati lau ubafu lun hanügü dimurei, ligia ababei siudadania lau furangu. Ligia, danle lagumeserun awanseruni houn güirigia le tuma lunbei, lichugun ubafu houn gïrigia aban hamuga larenseru tima lanuwadaru le lunbei ladugunuwa lun lahudun hun sun lilana fulasu, kei gubeirügu ligarada Estado lun aba oudanunei demokratiku. Le linaüru leibugu agensia lun lasansiragunei ligabüri lacharawaguniwa Estado.

1. Agensia aba ubafu le dewariwati muwaraguni politika 2. Aba transision politika daraduwati Agencia, lidan dimurei lani awanseruni houn güirigia, ligia dimurei ouseeruwabei lun larihiniwa ubafu le hada kada güirigia lun hadügü luma lun houndaru lidan le lunbei hadügunei lidan habagari; ligia, aniheinlubei lun laluaha uwaranei politika. Guirigia rugüñanu lau ubafu le (ñigiñe lidan síntesis tani amu,lidan aba katei) gawara la hagunfuliru lau saminüa uwaraguati lun hachülurun lumoun le habuserubei. memegüi, lidan labuduniwa furangunei luma lun gawaralan lawinwanduniwa lidanñe oundarunei hada güirigia; ligia mimilubei agencia hadañei güirigia: uwati malala, busiñeti aba ehersisiu lidan aba ubou hada güirigia le

144

68

Cleaver, F. (2007: 230).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Aba transision politika pactada lagumeseruniwa lida furumieti dan lida 1986 lau lanuwadiruniwa furumie uruwei demokratikuti; lagumuchaha lida 1996, lau lafiyuraguniwa Acuerdos de paz. Lagumeseraha demokrasia uwaraluma würibu tani aragabusu le munadaguati, laguwaruniwa luagu abuduhani «furanguti», gabügürugua luma harumati,lau politika hani arabuna luma layarafahuniwa luma lafansehuniwa darangüilaüa. Aba langünfuliru aba libiama dan lidan lafiyurawagun Acuerdos de paz luma —magumuchaditi— lagunfuliruniwa. Aba lachulurun dari lumoun uguñe weyu lau aba fulasu larigüi wüiribu, lidoun labunawaguniwa lani


modelu le büitumabei lun demokrasia luma lau chouchouti hagagiñe gumadimatiña ha masansiragugiña kei labuseruni aba iseri oundaruni. Dahl145 ariñagati kei lun ñi lan aba demokrasia inarünei le ñi habei sun güirigia lunti ñi lan, lunti, widü garantia: a) furangu lun lebeluruniwa tidoun adamürini; b) furangu lun ladümerehuniwa; c) irichüa lun abuduhani; d)arumanei lun aba kargu publiku; e) irichüa lun fariyegüo lidan abuduhanei; f)lun alubuduniwa informasion; g)abuduhanei furanguti luma harumati luma h) lun adamüirunei ,to lunti tadügü politika lani uruwei, lidagiye la abuduhanei hani lilana fulasu.

3. Katei lanina sistema lanina abuduhanei luma oundaruni político Le tuma katei le ganlubei demokrasia lun habihi lilana fulasu lun hagumadiragu houngua le sitema lun abuduhanei. Lidagiye le lasubudiruwa «lanina hurarüa» lani demokrasia; aba lagüragu katei le lanina abuduhanei, ligabüri ñi hama sun güirigia (hibaügei mimetiña hama gibetiña, lidan amu);aba lichuguniwa lebeha ligabüri labuduhuniwa lun lashouruniwa irichüa sibili luma politiku houn grrupu oundaratiña luma comité cívico. Le adundehabaliña lidan likasi Wadimalu Tribunal Supremo Electoral (TSE).

3.1 Tribunal Supremo lani Abuduhanei, Oundaruni luma lareidogun abuduhanei lunguwa electoral Lau sun luragate politika lani Wadimalu, abuduhani le uguñebei harumati. Lidan lidani demokrasia sedü hali abudühunei, 10 tun gabilidu luma biama lun consultas populares nacionales lun tasansiruniwa Constitución. Sun le tadüga TSE, lau sagü dan büitumala ladügüniwa luma iseri mahina, tecnología, fureise luma labudahuniwa datu. Le presupuestu tani TSE iñurali lidan quetzales memegüi reidehali labadünagua 0.3 luma 0.4% lidagiye o (PIB) labadünagua 2000 luma 2009. Le presupuestu lun abuduhanei iñuraligiñe lun 0.06 lumou 0.14% lani PIB labadünagua 1985 luma 2007. Le adügubei lun, laganagua amu katei,labüiduru aksesu houn siudadanu luma Juntas Receptoras de Votos. Lida afiñenei tuagu organu to, gawarati larihinuwa murusu — lau sun mama lan sunandan— larihinuwa mabusigari. Saragu arihitiña ñuagu abuduhanei dandu fulasuruguna kei bougudina rutiña fe luagu arumanei lidan abuduhanei. Lau sun le, megueiwati lun larihiniwa gibegüililan katei lun gabarouwala, lidagiye,charuguo lani abuduhanei lidan niveli munisipali.

145

Mabuduhunei abaya katei arihuwati lun sistema demokratiku sungualuagu, debiligüidalumiti houndaru siudadanu le ñilubei lere sistema. Le larihinuwa luaguti abuduhanei lidan libiama gararagüo houn uruwei,aba tema la arihuwabei: murusurügüñen oundaruni. Haritaguawama kei furumie la gararagüo abuduhualagiñe hawagu galidigu hama tanigu gabilidu hau sun diputadu (luagu wadimalu luma distritali); harufudagun siudadnia houngua hama ubuduguha yarafatumati ligia arihubei kei aba fenomenu fenómeno.Danle larihinuwa resultadu lani abuduhani 2007, daritua anihein la aba tendensia: abuduhanie lidan libiamaweiritumati uburugunala abuduhabaña iñgiñe.

C9

Gráfica 16

Participación electoral primeras y segundas vueltas presidenciales (1985-2007) % Part. 1era. vuelta

% Part. 2da. vuelta

80 70 60 50 40

69.3

30 20 10

56.4 65.4

46.8 45.3

58.5

53.8 36.9

40.4

60.4 47.2

48.2

0

1985

1990

1995

1999

2003

2007

Fuente: TSE. Véase gráfica 9.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3.2 El Aksesu houn abuduhatiña tuagu urna Aba lidagiye katei ka la uwagu mabuduhahabei güirigia ladüga lerengu hachulurun luagu dabula le lanina abuduhanei, lidese fulasu luma hagabürigu luagu hibe güirigia, güirewei fisiku lumalanina seinsu, afayaha lun abuduhani. Memegüi, lidan lidani demokarasia layarafaduniwa tun urna arihuwali lawanseru.Danle larihiniwa, lun mereingula hayarafadun güirigia lun prosesu lani abuduhani, lubaragiye abuduhani 2003, aba tichugun Registro de Ciudadanos prosedimentu lun «aktualizariwata» su datu luagu le ñi lubei haganou güirigia luma, lau le,lun merengula aksesu tidoun urnas houn ha busieñebali itara: kada siudadanu «aktualizarwati» gawarati labuduha lidan fulasu yarafatumati tun luban. Abaya libiama gawarati larihiniwa tidan Juntas Receptoras de Votos (JRV): lubaragiye lidani demokrasia, uburügurügüyei meha fulasu lun abuduhanei luma fiyu fulasu le uwagubei tariñaga TSE. Uguñe, gantu TSE mandatu lun tichugun JRV hawagu kada 600 siudadanu. Lidan 2007 arihuawati lachulurun

Dahl, R. (1999). Ligarada Estado lidan ladinurun demokrasia

69


abuduhanei tumagiye JRV kei produktu lani Ley Electoral y de Partidos Políticos (LEPP), lidantuma munisipio le lani Alta Verapaz.

3.3 Lichuguniwa ubafu siudadanu tun oundarinei politika

C9

Sagu ñi la abuduhani, aba hayarafadu lilana fulasu tuagu urna lun harifudunei, lidan habuduha, le habuserubei. Aba tasügüru boleta lidoun, formula lawoun luma lidagiye, tidan Kongresu, tanigu gabilidu, uruwei luma libiama uruwei. Sun güirigia ha, lidan lani Wadimalu kasu, mama hagia ichagubaña houngua, tigibugiñe yanu aba oundruni politika. Oundaruni to tuguya anügübaliña lidoun ubafu, lun hagunfuliru lau le lunbei hadügünei lidan liri siudadanu le ichugubaliña tidagiye oudruni politika lidoun ubafu. Lidan sistema lanina abuduhani Wadimalu ladüguniwa lun houdarun güirigia lidagiye politika; lida üañe saminüa lun gibegüo politiku, hadagiye saragu güirigia dari lun labihiniwa lau —Acuerdos de paz— oundaratiña ha meha gueriyeru lidan arihinei ideologiku. Gibegüo politiku le, lagüriahuniwa lau saminüae, sansiguali, lidoun praktika, lidoun aba ouwendu saminüa lani partidu, lau erei lun abuduhani luma ubafu lun lafayeihuniwa campaña lun hagibedu abuduhatiña. Lidan furumie periudu lani demokrasia politiku Wadimalu, gibetumahaña oundarunie politiku luba abuduhani 10, lidan 1984 (elección de la Asamblea Nacional Constituyente), 23, lidan 1995. Lidan periudu 1985 lun 2007, aba hadügun 58 oundruni politiku, hadagiñea Democracia Cristiana Guatemalteca (DCG, lumagiye 1966) reidetu dari abuduhanei 2007, sedüñe weyasu leibagu lida abuduhani. Baruti erei politiku le konsequencia lidan lederebügudun oudaruni politiku, le aturihuwalibei tuagu oundarini kei: Asociación de Investigación y Estudios Sociales (Asíes) tuma Facultad Latinoamericana en Ciencias Sociales (Flacso/Guatemala). Oudaruni politiku le ñübüriti siñati lederebugüdun… luma oundaruni politiku le mederebuguti heregunti lawinwandu. Anhein lun lubei le laguwahua lun ligibugiyeba siudadania iñgiñe herenguti ladügüniwa – labadünagua saragu katei—moustaruti demokarasia. Ligia, danle ladumerahuniwa luagu derebugu tani oundaruni anihein saragu siguenei tuma sargu propuesta lun reforuma lun habüiduru oundruni ha, lau sun mosu lan lasansiruniwa hasamina hachügüdina.

146

70

3.4 Labihuniwa seinsu houn oundaruni politika Dimurei luagu ligaburi lafayeiru oundaruni politiku fundamentalti lun luyanohun luagu Diseño tani adamurinei lanina uwaragunei. Klasifikarwati ligaburi oundaruni politikos lidan: Ligaburi labihun hasensun lilana fulasu, gaburemeti luma biangubei le lidan aban. Importanteti ligaburi lafayeiru oundaruni politiku laduga diñu lumuti: uwaragunei luma oundaruni lidan luwiyerigu erei lanina abuduhanei lumati b) lun uwala moundaruni lidan busiñei basarwati lidan dinámica tani Magüidi; gawarati lariñegun, kounigi tumuti luei hichugu seinsu weinamutiña aban hadagie hagirigia odi lun lafayeirun lueigie seinsu würibati. Gawarati lasansirogu ligaburi labihun sensu gaburemeti, lumagie idemu hani han afiliargua baña hanguwa o dirigentes, ligaburi labihun sensu directu tidaguie campañas lanina abuduhanei luma ligaburi labihun sensu lidan ilogu: lafayeihon pasei, katei len amegeiruwabei, tayusurun ichutu ñunsu. Aba tagumeserun TSE lidan le lunbei tadügünei fiscalizarei seinsu privadu le hani oundaruni politiku lumagiye abuduhani 2007 — lau mandatu lani reforuma tani LEPP. Luntuma handilihuniwa seinsu privadu, ibini mamala seinsu harumati.

3.5 Comite civiku lun abuduhanie Aba lidagiye katei le afridubei lidagiye fulasu ünabugiye, lagüriaha Estado,145 comités cívicos electorales: oundaruni lidan lurudun lun gawarabeila hachulurun lidoun ubafu tani gabilidu. Oundaruni to anuhoun büruñu tidan LEPP kei aba alternativa tun oundaruni ünabugiye ligibugiye oundaruni politika. Siñati lubuduhuniwa luagu amu übarüa, maitiñagiye personalida juridika Lumagiye abuduhanei 1985, adügüwali 962 comités cívicos electorales (CCE). Lumagiye 1985 lun 2003, lunti lagibedagu oudaruni politikulida kada abuduhani; lau sun lidan 2007 hanumeru CCE ha eibagubaña aba hünabudunha. Le tuma munisipiu le adügubei comité: Chimaltenango, Patzún, Quetzaltenango luma Salcajá. Lidan 81 munisipui uwagüili ni aba CCE lidan periudu 1985-2007. Le liñu 2.9 comités cívicos luagu munisipiu. dabula 17 arufudatu numeru galidigu tau CCE.

Para importantes hallazgos sobre las dinámicas locales, ver Funcede (2004) y Mack, L. (2006).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

D.o


Gráfica 17

Número total de comités cívicos por elección seleccionada y número de alcaldías adjudicadas a estas

siñati heresibiru katei hamagiye gumadimatiña ünabu, departamentali luma lidan Wadimalu, segu haliañanula.

organizaciones

CCE

Le oundaruni siudadanu kei politika publiku büiti larihiniwa luma Acuerdos de paz, le ichugubei aba mark politiku sungua luagu lau derebügu lun prosesu lani desentralisasion luma oundarunei lidan labürüduniwa awanseruni.

Alcaldes 186

200

169

158

147

150 86

100 50 0

50 7 1985

8 1990

21 1995

26 1999

27 2003

18 2007

Fuente: elaboración propia con base en datos de la Usac y el TSE. Véase gráfica 9.13 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

4. Sistema lani Consejos lani awanseruni Uburugu luma Arabu (SCDUR) SCDUR tuguya oundarunibou publiku lau lubüidu le adiñurubali oundaruni politiku luma demokrasia sururuguti. Haritawguati kei tuguyala oundarubaliña güirigia lun hichugun dimurei luagu lawanserun hageira. Aba sistema lun lagürawagu saminüa tidan oundaruni publiku tuma privadu lun ladüguniwa politika lun awanseruni,lidan sun nivel tani oundaruni politika lun gamihariwala lau fulasu. Tidana Constitución Política de 1985, tadaire tiderebugu le ñi lubei tani mandato lun ladiñuruniwa awamseruni lidan sun Wadimalu, lau desentralizasion politika , gamanihari, luma lanina seinsu lun fulasu lidan ladügüniwa programa lun magadiñe. Baküwatu lidan Ley de los Consejos de Desarrollo Urbano y Rural (LCDUR, D.o 52-87).

4.1 Furumie periudu, tuwadigüimarudunua 19872002 Lidan seingü hati 1988, aba lararmunuwa Consejos locales lani awanseruni tau Corte de Constitucionalidad (CC),ladüga aba rekursu lani inconstitucionalidad lichugu uruwei Jorge Serrano Elías,147 memegüi aba lasumeseruya —tidan nivel lamidagua— aba tagüriahuniwa Fondo de Solidaridad para el Desarrollo Comunitario (FSDC), lidan 1993. Memegüi, muwarati tagumeseruniwa, haurügü fiyu Consejos departamentales ha lidan baya fulasu le ñi lubei wüiribu. Machulütun lun teibugu lun ñi lan afansehuni; gibetiweyasu 147

148 149

Lidangiye compromiso le afridubei tidagiye instrumentu to aba lederebugudun lidan 2002, danle tadügünei Kongresu reforuma tun Código Municipal, adügüwati Ley General de Descentralización luma reforuma tun LCDUR. Iseri lurudun le aba lichugunou SCDUR kei «[…] fulasu lun houndaru siudadanu lau hanasiñu, hereru luma hagabürigu, le adügübei lun houndaru lilana fulasu, lun hichugun saminüa lun awanserunie lidan hageira, munisipiu, departamental, region luma nachani».148 Tadüguya lun houndaru warounu hama mama warounu lidan diñu publiku lun lanüguniwa prosesu lidoun saminüa demokratiku lani awanseruni, lau su lagumeseha saminüa luagu uwaranei lidan Wadimalu, lidantima hanachani, hereru luma hagabürigu Wadimaluna.

C9

4.2 Libiama periudu , tadügüniwa SCDUR Lidan lagumeseha ñiñe charuguo lun tacharawaguniwa SCDUR, luagutuma luaguti lirahuñu fulasu, ladügameha uwata.Lidan furumieti irumu (lidan gadüru hati 2002 lun seingü hati 2003)adügüwarumeha 2802 Consejos Comunitarios de Desarrollo (Cocode) tuma 126 Consejos Municipales de Desarrollo (Comude). Tuba lagumuchaha 2006, lida liñuagei niveles tani SCDUR adügüwaru sungubei, anuha sungubei Consejo Nacional de Desarrollo (Conade) segun marku lidan lurudun; wüidü Consejos Regionales de Desarrollo (Corede) tuma 22 Consejos de Desarrollo Departamental (Codede), lau abürüdünei luma uruwei hama mama lanigu uruwei. Itaragiñe, anuheiharu 286 Comude, 74.0% lidagiye 332 munisipiu luma 12,819 Cocode, lidagiye kasi, 48.0% lidagiye aguerüa dandu uburugu luma arabu oundaratiña, lidagiye 23,000 agueirüa.149 Anhein ti lidan Comude, lumoubei,lidan unsu hati 2009, chuluhali 84.0%, abahudeina 333 munisipiu (dabula 18).

4.3 Le lunbei tadügunei SCDUR Segun datu le adügubei, hadan tanigu SCDUR lidan unsu hati luma dusu hati 2009, gawarati mama ladüga tacharawagu lun eibugata, odi büidu la teibugu segun lurudun, o hadügünei

El argumento se sustentaba en que los artículos relativos a los Consejos locales violaban la autonomía municipal. El Ministerio de Desarrollo fue perdiendo funcionalidad durante los siguientes Gobiernos y finalmente se suprimió en 1995, durante el Gobierno interino de Ramiro de León Carpio. Fue sustituido por la Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP), a la que se le trasladaron las funciones de dirección del sistema. Art. 2, Reglamento de la LCDUR, Acuerdo Gubernativo 461-2002. Castillo, D. (2006). Ligarada Estado lidan ladinurun demokrasia

71


Gráfica 18

Evolución del nivel de conformación de los Comude por región

No. Total de CCE y alcaldías en elecciones seleccionadas 2009

2003 96.0

100.0 80.0 60.0

92.1

64.7

58.3

58.8

86.3

80.0

79.4

83.3

79.2

52.6 37.8

40.0

34.3

28.8

20.0

25.0

0 Región I

C9

Región II

Región III

Región IV

Región V

Región VI

Región VII Región VIII

Fuente: SCEP (mayo de 2003 y noviembre de 2009). Véase gráfica 9.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

lumagiye prosesu demokratiku. Gibeli katei waribati lidan tacharawaguniwa, lidantuma furumeiti irumu Gawarati larihiniwa, gibetumahaña tanigu oudarunei lani uruwei lidan lamidagua, le adügubei lun güreiwela ladügüniwa aba dimurei tuagu soiedad sibili. Luagu ubafu le hanibei güirigia lun oundarunei luma lun hichugunei hereru gadeilumuti ligabüri hanügü dimurei lidan hani agencia habuguati hada bandi güirigia, gasu lasaminaruniwa kei lun lan lebeluruniwa tidoun Cocode güereiwela houn igabürigu gadumadihatiña hama ha gamabalei gumadi, gawounguena farengüo lidan fulasu, anufudei lun oundarunei lumamafiñenei tuagu oundarunei. Lau sun nihein lan katei büiti, megeiwagüili saragu wadagimanu lun lederebugudun igabürigu politiku luma lederegaruniwa ubafu lun lidehanei oundarunei lau agensia.

4.4 Lichuguniwa tiseinsu SCDUR Liabi tiseinsu SCDUR ligia lebubei luma liderebugu teibugu. Seinsu le lidagiñe inversión publiku150 lun awanseruni : lidan adügati 10.0% lidagiye inversión le ouseruwabie lida üruwa nivel lanu uruwei; 11.0% lidan 2008; luma 13.0% luba 2009. Le meigewabei lun tadügüniwa presupuestu lidan oundaruni, lumagiye le tuma megeiwabei. Louseruniwa presupuestu hani Codede gibeti katei lidan labudahuniwa liseindu fulasu (le busieñewabei lun laustawarügüdiniwa lumalibuguniwa hasensu Cocode) luma normativa tani Minfin, la afayeihabei segu lawanseru wadagüimanu, le adügübei lun ladarasaru.

150 151

72

Monterroso-Rivas (2009). Entrevista con Daniel Saquec, PNUD, lunes 16 de agosto de 2010.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

4.5 Lichuguniwa tiseinsu SCDUR luma awanseruni houn güirigia Lidan tagumeseha, SCDUR lun tadügü awanseruni. ligia , mosu lubei ñi lan urawagunei dandu lidan uburugu kei arabu,ouserei habafu güirigia,anhein hamuga ouseruwa lun awanseruni. Agurabuati,lun ñi lan,sansigüo büiti lun le tariñagubei lurudun lau inversión publika lun lichuguniwa seisnsu lun departamento.Memegüi, lidan fiyu, aturiahani150 kei diselan luwei larihinuwa inarünei kei gudemei luma muwaragunei, kama hamuga wiritumarügüti. Laiabin inversión publika mosu lachulurun lidoun departamento le ünabutumala gudemei, lidan uburugu, tuma bunagöu weinamutu. Arihuawati muwaragunei lidan inversión le programarüwabei luma gudemei lidan departamentu (dabula 19). Amu lue departamentu le Wadimalu, sungubei ünabuti seinsu lun ligabüri lugudeme, le ruguñen departamento de Sacatepequez le ñi lubei uwaragunei lidan biama variable.

4.6 SCDUR luma hagaüiri hama warounu Demokrasia lun oundarunei le ñi lubei tederebugüdan SCDUR aluwahati labunagu, lidan nivel tani Cocode kei aba oundarini lani lirahuñu fulasu luma lun hayauha lidan aba lun larihiniwa awanserunie lidan habagari güirigia. Lidan le libiri, shoruwati luegiye cuotas turanguerugugiye Consejos, odi bougudigiye kei Consejos Indígenas. Le tabuserubei lun hebelurun warounu lidoun sun niveles, gueneguelumuti aba lan pasu lun le hamuriahabei abutigu maya.Memegüi, «[…] lidan praktika, gibetiña ha uagubaña lariñaga lurudun uwatiña ñi, odi moudaruhama, odi lidan inarunei moudarutiña keibiri… warounu, ayi, pero hasamina midinti lun saminüa le uagubei hanuwadiruwa».151 Lidan lebei Comude, gawarati larihun añahei háma representante hanina warounu lilana fulasu haweigie galidigu comunitarios, Oundaruni tuma Oundaruni to mabihibou idemu lumagie uruwei hani warounu. Lidagiñe ebei departamental, regional luma wadimaluna, uwati aban oundaruni buiti hamagie warounu lilana fulasu. Mabereseguwa ligia hawagu lidan lanuwadirún le busiñe habei lun ladugu lun lidarún awanseruni. Kei giñe hiñariñú, arihuati aban trobuli lidan hadarún lidon labihagu luma katei buiti lani hafulasu warounu.


Gráfica 19

Extrema pobreza e inversión pública mediante los Codede

% Población extrema pobreza 2006

% de la inversión pública 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Petén

C9

Guatemala

Quiché

Huehetenango

Alta Verapaz

San Marcos

Escuintla

Zacapa

Quetzaltenanago

Sololá

Jutiapa

Retalhuleu

Chimaltenango

El Progreso

Suchitepéquez

Santa Rosa

Izabal

Sacatepéquez

Chiquimula

Totonicapán

Baja Verapaz

Jalapa

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

Fuente: Encovi 2006 y Minfin (2009). Véase gráfica 9.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Sistema lani consejos lun awanseruni lani arabún luma fulasurugun anihei mamaguti lidan lagumadirún munadagie ani arihuati kama le uwati inebei lanei katei lun hawanseru warounu lilana fulasu, laduga rútu politikas, programas luma proectos sin talugudaha furumie, kei lariñegunei articulu wein sisi tanina tilurudun consejos lun awanseruni lani arabún luma fulasurugun luma declararwala haricha warouna lilana fulasu tani wadimaluna uwaraguatu (bian milu sedu) odi Aidopi.

5. Estado lani Wadimalu lidan ladiñurunuwa agencia hada güirigia Wadimalu anihein Demokrasia,anihein abuduhani, mamahawati lun oundaruni, lau sun aba sistema le ichugubei lun lafansehuniwa dimurei lun katei büiti lun fulasu,gürañu luagu niveli munisipali, departamentali, regional luma nacional. Tidan normativo, kada aba lidagiye sufurihali presesu lani reforuma ( Ley Electoral y de Partidos Políticos o al Código Municipal) tadügüniwa (Ley de Consejos de

Desarrollo Urbano y Rural) to murusu murusu ,luma erei, hauchaguali ligabüiri oundaruni. Mama lun lariñawaguniwa lau gumuhala sun katei; memegi, genegelumuti kei , awanselan. Lau sun lidan lan lurudun mama ligia linarübie. Gawaratigiñe warengu kei nihein hali lan fiyu indicadores politiku lani poudarunei: hagüinedu güirigia empadronaruwatiña, ayarafadunei lun abuduhanei, hagibedu Cocode hama Comude adügütu,kei gubeirügu libiri niveles tani SCDUR. Memegui anihaguao, saragu lun ladügüniwa; lidagiye, keibiri lun teibugu oudaruni politika.

Lagunuhüo saminüa Demokrasia le aundruabei ameraguati lidan saminüa lun lichuguniwa ubafu, pero ubafu le, lunti lameragu lidan habafu güirigia lun anügu dimurei, subudihameime ida lubala hanügü kontrolu luagu, le siñabei lichugun lida muwaragunei lun aksesu lun awanseruni.

Ligarada Estado lidan ladinurun demokrasia

73


Kapítulu 10 Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei C 10

Kapítulu lé alüahati lichugü aban ounabagülei lun alugüdaha nei luagu ¿ka ligaradaboü uruwei lidan lalouguada gudunuwa muwararaduni lani luragute wadimalun, gadarudutiña luma lebei (gudemei), lounigiru nechani (warounu lilana fulasu) luma hagaburi (hiñariñü)? ¿Adugali uruwei erei lun ladugu, laderebugudu, ladamuridagu, luma lun larihun ligaburi labihun sensu lun politikas hun sun lilana fulasu lani uwaradogunei? Lidan periudu le aturiahuabei. Buruwati len aban laderabugúdun lau aban murusun arufudunei lani lasansirogü arufuduti le tima hereibei lidan gudemei. Lidan libiama parte, karakterisarwáti ligaburi muwaradunei lidan fulasu, le tima adugubei üriba hun warounu lilana fulasu hama hiñariñü.

megeiwati laguriahun arihinei lun hasubudiragudun gudemetiña. Wadimalu yusuwati, kei aban medidas lun layarafadun lun ladugun umbrales lani gudemei, aban conjunto lau megeiti len magunfulirúabei (NBI), labelurun odi hagastarún iduheñü.

1. Polítikas lun lalouguadagúdunuwa gudemei

Kama hamuga lariñegüña bian weyasu luagu len la layumahábei politikas luma ayumahanei lun lalouguada gudun gudemei, loubagie anihei giñe amu ayumahanei le gawarabei layusurún lun le tima ayumahuabei. Arihuati le kei laturiáhun lituluna luma programas le aduguwábei lun ladarun politika lidan bandi fulasu lani Meriga Latina.

1.1 Gudemei, aban dumurei weiriguti Dumurei lau gudemei yusuwati lumagie binádu dan lun layanohun lau uwanigani, louguani lidan amu. Le aduguabei lun layanohun luagu gudemei aban lahuchu tuma ciencias sociales; lida furumieguarugu, tuma sociología lau sun sensu. Aban aturiahanei arihuwati lani gudemei le adugubei wadimalu152 aban basarwála lidan arihinei luagu le hasaminarübei gudemetiña luagu gudemei: uwála sensu lu heigi, mafulasu hama lun haganoü luma ti mosu la hamuriaha sensu. Lidan fulasu awánseti, leñilubei lamegeiru watima (eigini, muna, lubuidu adairogunei unguwa luma furendei) murusuruguñei latenirun lun hun sun gürigia ha ñibáña). 153 Lidan fulasu « le lidabei awanseruni », Kei wadimalu, le ñinlúbei bandi areidagün lidan katei básicoti lun labagaridun, 152 153 154 155

74

Anihei aban arafudunei luagu gudemei laü aban la katei multidimensional ganligia gibeti adairogunei unguwa lau amu katei lani buidugou, uwati daradun luagu kalá dimensiones importantebei.154

1.2 Laweiridagün sensu luma lalouguadagudúnuwa gudemei

Arufudununei lau amu saminaü le ñibibei lidagie lisibudi bian disi irumu lau saminaü luma programa lun lalouguadagudun gudemei lidan fulasu uwati furangulá luagu eslabonamientos directos lidagie weirigunei luma gudemei. Lueigie amu louba, dimurei lau gudemei le ayusurubei lun lamediáhun lau sun mosu la considerarwalá muwaradunei lidan le abihúbei luma le agastaruabei.155 Lidan furumieguarugu lidagie bian gasu, gawarati larufudún kei lau latatirahála gudemei determinarwati luagu aweiridagunei lani aresibirunei luma agastarunei, luagu lebegi gudemei (oundaratibúri luma aban faniñe lani eigini odi abihagunei luma le lunbei ladugu) lumati muwaradunei lidan lafarenhun le abihoubei luma le agstaruabei. Liadan amu dimurerei, lun ganila weirigunei aban impacto lidan lalouguadagudún gudemei, mosu luma

von Hoegen y Palma (1999). Véanse Ray (1998), UN (2010a), Foster, et ál. (1984). Las que se han aplicado corresponden a NBI, tales como calidad de la vivienda, educación, capacidad de generar ingresos, etc. Véase Paes de Barros, et ál. (2005).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


loubagielá politikas le guwarabei lafarenhun lun lachulurun aweiridagudunei le hamou lilana fulasu han midarubaña. Lau sun giñe aweiridagudunei lani lisensuna fulasu mosu, lalouguadagudunuwa muwaradunei lun lalouguadagúdun gudemei.

Gráfica 20

Proporción de personas con menos de un dólar diario (*) 25.0

1.3 Marku normativu lani gudemei Garudia lani lilrudun Wadimalu lidañei marco legal primario le agumadirúbalei ladúgun polítikas lun lawanseru üwe le tima amegeirúbei. Lidan Artíkulu 1 luma 2 ariñagátiña luagu uruwei luagu lounigirunei ladugun ubuidunei hun sun lilana fulasu, luma lun hawansérun, ayanohati luagu dimurei yarafati lun hawanseru gürigia, le ariñegübei lun lawanseru habagari gürigia lidan katei le gawarala hagia lá, gawarahagia hadúgunei. Lidan artíkulu 119 furangutimati lagaraha uruwei lidan aban ubuidunei hun iduheñún. Aban larisidagü marco le laburudún daradu lani darngilü lidan1996, le añanohabei furanguñü luagu dumurei luagu lagendogúnuwa luagu gudemei luma muwaradunei. Lidan lougie bougudigie, lidan nefu hati 2001 hanharu Naciones Unidas declaración lani Milenio, Adaraduha lumuti lufulasu luagu aban iseri alianza lun lagumuchagudun ebei lani lanarime gudemei luma lun lichigagudun aban libeguo ayumahanei lun fiyu dan, subudiwati kei le layumahabei lun lawanseru milenio le lunbei lagumuchun lidan bian milu keinsi. Furumieti katei le ayumahuabei ilamoü « lun lagumuchagudún gudemei weiriti luma ilamoü», lu aubei plantearwalá bandi ayumahanei, kei buri «laloüguada gudún hamida lilana fulasu ha abagaridubaña laü sensu machuluruti ni luagu aban dólar luagu weyu».156 Gráfica 20 tó arufudatumuti idaliña la arufuduti lun likesi Wadimalún.

% de la población

20.0

2004, 21.5

1989, 20.8

2010, ¿? 2000, 15.9

15.0 10.0 5.0 1985

META: 2015, 10.4

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Fuente: elaboración con datos de Encuestas de hogares y Segeplan (2006). (*) 1USD PPA. Véase gráfica 10.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

luma gastu hadaguwa iduheñü(Enigfam, lidan milu nefu san gaduru wein nefu, lumati alugudahanei luagu ligaburi aganounei Encovi, 2000 aban Consolidartanei erei lei luagu unsu habahudún girigia wadimaluna hama sisi aganoutiña, lani bian milu biama, lau iseri diseñu lani marco le arufudubei luma tadugún Encovi bian milu sisi Aban kalkularwata mapas lani gudemei lau layusurun metodología le aubei wayanoha, lau dumurei tani Encovi 2000 lumati Censo 2002, uti katei dayaruguati, le giñe adarubei mapas lani gudemei ayusureina tisamina NBI.157

1.5 Lasansirogu Gudemei lidan lagumuhun disi irumu

Madiseduti luragate wadimalun luei lisubudi latinoamerica. Bandi weyasu le ayumahabei lau sensu aban subordinawala lun polítka han girigia lumati, lun polítika lun laloüguadagudún gudemei, lau fiyú katei kei programas lun labihún sensu condicionarwati. (TEC).

Luwiyerigu lamediahun gudemei arufudati louguati sansigou lidan 1989 luma 2006 . Arihuati gudemei kei aban ligaburi luagu layusurun katei hani iduheñu, anihei aban añuroudagu dunei lani widu puntu. lidan likesi sun gudemei, luma uruwa puntu lida gudemei weiriti. Danlé compararwalá 1989 luma 2006, lidan dumurei absolutoti arihuwati aban aweiridagunei kei lasugurún lumagie aban5.4 lun 6.6 miyon gudemetiña; itara kei aban 1.6 a 2.0 miyon güirigia lau gudemei weiriti. Lidan fiyu dumurei eibugalali gudemei lumagie aban 62.8%, lidan 1989, a un 50.9%, lun 2006. liabiti gudemei weiriti luagu aban 18.1 lun 15.2%. Arufudidagie uwati giñe luagu uribali gudemei lidan aban luweiri hun warounu lilana fulasu, lidagie le73.0% gudemetiña luma aban 26.0%.

Plantearwala aban política específica lun lalougua dagudun gudemei le ichigaguduwa bei kei aban lidagie estrategia lun lalouguadgudún gudemei (ERP) le adundeihua bei lida bandi fulasu lau instancias tani Banco lani ubou (BM) luma anagagión lani sensu bougudigie lun fulsu (FMI). Adugwatu luagu aban awanseruni lidan labudahún luma sistematisarwalá dimurei luagu tiñüragu alugudahatu wadimaluna luagu abihagunei

Hadan warounu lilana fulasu anihei giñe luweiri manegeguou lidan ebei lani gudemei. Gaduru wein sengu porsiento lilana fulasu q’eqchi’ añahei lidan gudemei hamati aban 46.0% lidan luweiri gudemei. Hiruti, midehatu alugadahanei lun lariñagü lebei gudemei hani amu lilana fulasu ha tima loüguabaña, le ñin lubei tima, trobuli lau eigini. Weirigüli giñe gudemei, le ñín lubei haganowa kasi uruwa gadüru hadagie lilana

1.4 Arihinei, polítikas luma ligaburi ladugu katei lun Gudemei luagu latatiraha 1986

156 157

C 10

Este monto ha sido revisado, de manera que actualmente se considera la línea internacional de la pobreza en US$ 1.25, a precios ajustados, United Nations (2010b: 6). Segeplan (2006). Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei

75


Figura 15

Municipios según pobreza y pobreza extrema (2002)

Pobreza extrema

Pobreza total

C 10 % de la población

% de la población

0 - 10 11 - 25 26 - 65

6 - 50 51 - 75 76 - 98

Fuente: elaboración con datos de la Secretaría de Planificación y Programación (Segeplan, 2006). Véase figura 10.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 21

Evolución de la pobreza en la población indígena y no indígena (1989 y 2006) Pobreza extrema % 32%

Ind, 26%

1.6 18%

Pobreza total

Millones

%

País, 2.0

88%

Ind, 1.4

63%

Millones Ind, 73%

5.4

País, 6.6

Ind, 3.9

País, 51%

País, 15% 47%

1.1

9%

N-In., 36%

2.9 2.5

N-In., 7%

N-In., 2.7

N-In., 0.6 0.5

1989

2006

1989

2006

1989

2006

1989

2006

Fuente: elaboración con datos de ENS 1989 y Encovi 2006. Véase gráfica 10.4 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

haganoüña lidan güdemei.

1.6 Fiyú saminau iseri luagu ERP Polítikas específicas luagu gudemei iseri lidan lurugati lisensuna luma hama girigia wadimalun. Lumagie le lichugubei fiyu katei lidagie lacharagu ounigiruni lani consenso lani Washington le lariñagubei organismos bougudina luei fulasu luma uruweigu le ariñogubalei warila luagu liñurún luma lagaoudagudun gudemei lidan América Latina.

158

76

Laduga awanseruni le uwabei misiñehabula lidan lagumuchagudún gudemei.mosu larihun luagu le tima la erei le asustarubaliña kama hamuga le lidagie mecanismos lun abagaridunuwa le hayusurubei munada lun larenseru habagaridu. Según aturiahanei lani Banco lani ubou (bian milu widu), kama lamida larairu gudemei wadimalu explicarwati lau sensu le ounahuabei bougudigiñe dandu munadagie lida ubou.158

Véase PNUD (2008a).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Ligibugei polítika lani uruwei lun laguadagu dunei gudemei luma igaburigu lau sun ayumahanei le hasigiru bei cara aban uruwei, Laduga awanseruni le uwabei misiñehabula lidan lagumuchagudún gudemei.mosu larihun luagu le tima la erei le asustarubaliña kama hamuga le lidagie mecanismos lun labagaridunuwa le hayusurubei munada lun larenseru habagaridu. Según aturiahanei lani Banco lani ubou (2008 ), kama lamida larairu gudemei wadimalu explicarwati lau sensu le ounahuabei bougudigiñe dandu munadagie lida ubou. Laluguda hun ¿Anihei hamuga tima luweiri gudemei lun hamuga madarunuwa la ayumahanei lun lalouguada gudunuwa gudemei? Ayí ounabagulei bei. Lasu, hamugati, ladugún, lacharagün luma laturiahún polítika lanina fulasu luagu gudemei asigihuali, lidan weiriti amediahanei, atatirahanei luagu ligaburi ladugún katei bougüdigie luei fulasu, sin larihún especificidad lani fenómeno ni le lidabei ubou. Len giñe mama üribati, lau sun lougalá. Yutí hamuga lun la ganla polítikas aban idarún lun tatiwalí lun munada


luei fulasu.Lidan bandi weyasu, determinanteti tendencia internacional, sean luagu programas lanina sensu odi lida hibeguwa girigia (PES), lun lida la aban macroeconómica luma lun larense hun ligaburi ladugun , las ERP, odi sensu le abeluru bei lidon fulasu le aturiahuabei le ichugua bei uguñe lidan América Latina. Lun lagumuchún, lidan polítika hun sun wadimaluna lilana fulasu anihei kei buri uruwa esferas lun ladugún luma lun lagendogun luma larenseru nuwa le lichugubei ERP: Oundaruni hani wadimaluna; muwaradagunei luma ladisedagu dunuwa lumati polítika lani sensu-luma hadaguwa girigia, furumieguarugü polítikas agraria luma fiscal. Polítika hadagüa gürigia (furendei luma lubuidu adirogünei unguwa) Mosu lidagüalá luma furumieguarugu polítika lun lagumucho guagudún güdemei lidañei le layumahabei. Le ban ariñogei kala wagü lawansera wadimalun lidan lagaoundagudunei ladaurogu furendei luma lubuidu adairogunei unguwa, ibini uwagililá lasuguragudun lidon amu lidan lalougudagudún gudemei. Megeiwati amu polítikas lun lagibudu lun muwaragunei lau sun lafarenhún irisinei. Lidan seinsu le hounbei güirigia, lausun machulügüili lan lun aba 2.% lani PIB.

2. Uruwei kei le ayanoha bei luagu Uwaradogunei 2.1 Laredeihún Muwaradagunei Wadimalun Uwaradunei fundamental hada wadimaluna anihei tidan Garudia lani lilurudun wadimalun: « Wadimalun sun girigia hanguatiña ani aban labu lidan houserún luma haricha. Iñeriñu hama hiñariñu, ibini furumieguarugu la hadaradu, aban labu haricha luma hadasi. Siñanti harugudunuwa no girigia lu musume ni keina amu lun larairagudunuwa Tabla 16

Desigualdad en los ingresos familiares per cápita (1989 y 2006) 1989

2006

Gini

0.583

0.562

Participación quintil más rico (%)

2.7

2.9

Participación quintil más pobre (%)

63.3

60.3

Ratio (Q5/Q1)

23.6

21

Fuente: PNUD (2008a). Véase tabla 10.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

159 160 161 162 163 164

hani dignidad.»159 Lau sun le, Wadimalu aban fulasu le tima muwaradubei lidan uboub, ladúga aban uragate lani adisedagudunei hadaguwa girigia luma hasandirogu girigia kei risitíña.160

2.2 Estado Warounu lilana aban fulasu161 Kei lariñougu lidan amu luwé buruwati le, aban nechani Wadimalu le ñín habei bandi naciñu, bandi iñeñei luma ti bandigou nechanigu. Anihei lidan 40% warounu lidan fulasu ha asubudiruwabaña uguñe weyu kei maya, xinka hama garínagu. Sun lilana fulasu ha ayanohatiña 24 iñeñei le giñe yubei hun hun comunidades gañeñenatu: wein biama iñeñei mayas, hañeñe garínagu luma hañeñe xinkas.162 Ligabrui houserü warounu ariñagati luagu bandi san irumu luagu arihuwagilila lidan ladugún aban wadimalún iseri. Larihounuwa haricha polítikos lidán lagumuhún irumü len, Wadimaluna hama, rúti aban idaru lun latatirú adarüwa tidón instancias to louguagirubou lidan ibagari Wadimaluna. Lidañenu ubarau dounu timati lidan hanugogu hanguwa hada guirigia luma ilagule kolonial lani hagumadiru, le anurihubei , le adugubaleña lun lidagie hama luriba ouseruni luma.

C 10

Lidasi Wadimalun hama warounu lilana fulasu Adugatumuti tumuti garudia lani lilurudun Wadimalu (1985) le la tima arufudunei wadimaluna lidan oundaruni estatal. Lidan artikulu 66 choru tumuti lacharogun Wadimalu: «Gibetiña luwiyerigu nechani acharoguei Wadimalun Lidan le añaheibaña Chumagunu ñibitiña hadagie maya». Lidan artikulu(57 a 69) ayanohuwati luagu fiyú haricha. Lidan aba buruwati lani iseri anugogunei unguwa lidagua uruwei hama warouna lilana fulasa aban tadarún Aidpi ñihón, lidan irumu milu nefu san gaduru wein keinsi, le ayanuhabei lau wadimalu luagu gibeguala linaciñugu, giben linechani lumagiñe luagu gibelá leruru. Lidan irumu 2007, aba tariñegu aban buruwatu lani uruwei larige la bandi aturiahanei, anihei la enegeguo solo ruguñei lan 4%163 lani lidasi uruwei hama warounu lilana fulasu uwatila idemu lani lisensuna fulasu luma adamuridagunei.164 Lidan milu nefu san gaduru wein sengu luma bian milu nefu aban promulgarla Organismo Legislativo bandi lurudun tidagieti garudia lani lilurudun wadimalu, tulu bougudinatu luei fulasu luma dasi ñinbiti lidagie daradu lanina darangilu.

Artículo 4. Véase PNUD (2009a). Uno de los insumos usados para la redacción de esta sección fue la investigación realizada para este Informe por Quemé, R. et ál. (2010). La Comisión de Oficialización de Idiomas Indígenas clasificó estos en territoriales, comunitarios y especiales. El xinka pertenece a la última categoría. Boman, Peck y Velásquez (2003), en Vicepresidencia de la República y Segeplan (2007: 29). El Cronograma para el cumplimiento de los Acuerdos de Paz 2008-2012, elaborado por el Consejo Nacional de los Acuerdos de Paz (CNAP), priorizó 16 compromisos contenidos en el Acuerdo sobre identidad y derecho de los pueblos indígenas. Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei

77


Lidagie le gawarati wiridunou Lurudún tani luban hañeñe warounu wadimaluna. Lurudún to unbou lanhara daradu 169 OIT hawagü warounu lidán fulasu lunguwati lurudún lani consehos lun lawanseru arabún luma fulasu; kódigo tani gabilidu ; arensehani luagu kódigo hani adoürutiña dale ladarún misiñehabunei keisi durún tuma liluruduna marco lanina daradu lani darangilü. To timá tibagei adamuri lani organismo ejecutivo to arihibou hawagu warounu lilana fulasu aduguwatu lueigie daradu lani uruwei, somu tidagie lun hawanseru warounu lilana fulasu (Fodigua), komisión Paritaria luagu irichau Relativos lun hafulasu warounu tumati Adamuri to agendogubalei haricha hiñariñú warounu (Demi).

C 10

Aturiahanei lanina Quemé hama idea tiña aban comparar hamnei buruwati le tidabei lurudun, dardún lanina uruwei luma daradu ministeriales lidan le le aduguwa bei lidan irumu milu nefu san gaduru sengu luma bian milu nefu. Aban lagumuchaha luagu aban la ladugu luruweite Wadimalun aban marco lun larufudun dandu lun lichugun weirigu hun warounu lilana fulasu, le uwagilibei legislarwalá luagu haricha politikos gibeguañu, lau sensu odi fulasuru gugieti le reconoserwa bei tidan daradún 169 OIT.165 Daradún bougudi luei fulasu hama warounu lilana fulasu Sun tibe tulu to, to laseinirubou uruwei wadimaluna, le tima importanteti, laduga luweiri layumaha, Daradün san uruwa wein nefu tani Oudaruni bougudina luei fulasu lani yabu, lani milu nefu san gaduru wein nefu. Ariñeguati luagu ligia tima la buidu bei isamina laduga ligia ichugubei, lau furumie weyasu, igaburi hereti hani lilana fulasu aborigen lani sun ubou, lau sun le laminiru bei luagu irichau (hani tima sun girigia). Ayanohati luagu le asansirubei lida mua luma fulasu, itara giñe kei luagu sistema consuetudinario; le ichigubalei erei hun lilana fulasu lun hadugunei le habuserubei hanguwa luagu le gaduru bei. Le minilubei warounu lilana fulasu agendoguwali luagu. Le ayanohabei tuagu Comisión lani haricha gürigia luagu le anugubei fulasu luma unguwanei hani warounu aban latatirahanei latatirahá irumu gaduru wein lani siglu wein. Daradún san uruwa wein nefu adugatu lidan milu nefu san gaduru wein nefu aban consignarwatá lidan Aidpi. Dimurei luagu uruwa tulu le genegeguati lidan lariñagu poblaciones hamá (comunidades, pueblos) ha ganhañabaña uragate aban larigi aban luma oundaragunei lubaragie (conquista/habelurún, colonización), le arihuabei manegeguañü.

165 166 167

78

Aban lanharu Congreso lani Wadimalun lun daradu san uruwa wein nefu lidan irumu milu nefu san gaduru wein disisi. Le abihubei lidagie lichugún daradun le lougagili. Aban lidagie reforuma lani código penal lidagie decretu dimisan sedu- bian milu biama, le arihibalei lurudun lau misiñehabunei. Lilurudún ereru wadimaluna ruti gibeti lidagie katei le ayanoha bei lau ereru len lidabei daradu. Aban ladaraduhún luma uruwei lau sun ministeriales, pero le ti, lidan dumurei dayaruti michuguti dumurei hun gürigia. Lidan dasi le maduguwa gilibei anihei alugudahanei hún warounu lilana fulasu luagu hanugogu hanguwa tuma166 industrias extractivas. Lidañei lidasi uruwei, Convención bougudina luei fulasu luagu lagumucho guagudún sun luwiyeri misiñehabunei (Cerd, itara liña lasubudirún lidan ingleisi ). Tulu le aban labelurún lidón fulasu lidan irumu milu nefu san uruwa wein nefu aban larenseruni Wadimalu lidán irumu milu nefun san gaduru wein biama, kei mañurugili lidan paradigma lani libeguanechani. Lidagie 44 ariñagunei le tichigagudu bei Cerd lun uruwei wadimaluna lidan periudu lani irumu milu nefu san gaduru wein katousu lumou bian milu sedu, aduguwali aban disi porsiento sungubei lumati lamida lidagie (dimi san biama porsientu), magumuchuwa gili167. Aban darndi widu porsientu le yubei lún le lunbei ladugu le maduguwa gili bei, Lidan le anhei bei: larenserun Lurudún lun abuduhanei luma gemu politikos lun ladugu katei büiti lun oundaruni hani warounu lilana fulasu; Larenseru katei lani mua luagu lichugún le tamegeirubei daradún san uruwa wein nefu; Lanharún lún proyecto lani lurudún le tipifikarbaleí kei aban durún lani hamolestahún lau laweiridagu durún kei warounu hiñariñu la abagaridei; Lau sún abana cláusula lidan lurudún le arihibalei Procedimiento lani alugudahanei, le ayanohabei luagu irichaü lani halugudahan warounu lilana fulasu; luma reforuma lani lurudún lani Minería luagu capítulo le ayabuhabei luagu alugudahanei lubaragie tichugún licencias. Lau sún, gumuchuwa gilí giñe, lichugún aban declaración lani articulu katousu (párrafo furumieti ) tani Convención le arihi balei laganiñún Comité lun laresibiru luma lun latenirún lun ayanohanei hani girigia bandi girigia ha alegehabaña laduga ladugun uribati lun haricha le tidabei. Adamuridagunei luma polítikas hani sun lilana fulasu Lidan le arihuwati uruwei kei le adugubalei fiyú adamuri to anugogubou tunguwa luma habihagu warounu lilana fulasu, atenireina lun haricha, atenireina giñe lun fiyu dasi wadimaluna dandu bougudigie luei fulasu. Ariñoguwatu to tima importantebou.

Quemé, R. et ál. (2010). La Iniciativa de ley 4051 obtuvo el 7 de octubre de 2009 el dictamen favorable de la Comisión de Pueblos Indígenas del Congreso de la República. Véase Oacnudh (2008) para mayores detalles.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Luba iñeñei Mayas Wadimaluna (ALMG) Aban tadugun lida irumu milu nefu san gaduru wein disi. Aban adamuri estatal tunguwatu, gumadimatu lani layanohun luagu le luma lawanseru iñeñei mayas lidan sun fulasu. Lidan le hayumahabei anihei lun promoverwalá luma lun ladugún arihinei científicas lun apoyarwalá katei lun lawanserun iñeñei mayas. Furendei lani iñeñei mayas Wadimaluna (ALMG) aduguwatü lidan irumu milu sefu san gaduru wein disi. Aban adamuri tunguatu, Gumadimatu lani layanohún luma lawanseru iñeñei mayas lidán sun ubou. Lidán le layumahabei iñeñei anihei layanoha luagu luma ladugún alugudahanei lun lidaru katei le yudubei luagu awanseruni lani iñeñei mayas; Larenseru layusurún luma lichugún len, itará kei lun layañañohún luagu iñeñei luma libiri katei büiti lani nechani Wadimaluna; Lounigirún luma lagaondagudún lumageti lun ladundeihanei programas lun lariñogu lidan bian luma aban ereru. Itará kei lun ladugún programas lun lawanseru aturiahanei luma nechani le ichugubalei lisamina lidan le lichugubei aluahanei antropológicas, lani libegua iñeñei luma luragate le aduguwabei lumati lun lichugu idarú técnica luma científica lun Uruwei tuma adamurinei lidan lubara agendoguti. Anagion lani awanseruni hani warounu wadimaluna (Fodigua) aban organismo wadimaluna le muwarabei lisamina, lau lugubu biama gemu. Anihei aban Consejo Directivo Wadimalun lidan, añahei girigia lida ha lichugubaña uruwei luma houndaru warounu. Lidasi lun promoverwala luma laderebugudunuwa ladugun capital hani girigia hama hibegua iñeriñu hama hiñariñu hani warounu, garífunas hama xinkas lilana fulasu.Mosu tayabuha Fodigua tuma Comisión lani uruwei lun lagendogun luagu uribani lau misiñehabuni hawagu warounu lilana fulasu (Codisra yuti agendoguni hani hiñariñu warounu (Demi), Adamuri tunguwatu lani luruweite Wadimalun , lun promoverwata luma lun lawanseru adamuri mama lani uruwei luma lani uruwei, adugunei politikas hani lilana fulasu, daradu luma programa lun lounigiru, lagendogun, luma erradicación lani sun luwiyeri uribani lau sun misiñehabunei hawagu hiñariñu warounu. Gantu Codisra lidan tidasi tarufudaha luma tidi tuma tuwiyerigu adamurinei, lun tawanseragudún mecanismos lidán lagendogún luagu üribani luma misiñehanei; formulartú polítikas hún sun lilana fulasu le idarubalei ni keina üribani luma misiñehanei, itara giñe lun tichugú eibugünei lun le lunbei ladugún; tanugunei abuyarunei luma gasu lumati lún ladundeihún tidón adamurini gawaraguatu tunguwa; tadugún büruwatu luagu uruwei wadimaluna le lunbei larufudunei tigibugión oundaruni bougudinatu luei fulasu. Aban tidarunei Polítkca hún sun lilana fulasu lun abagaridunei hadagua gürigia luma lagumuchoguagudún

uribani luma misiñehabunei. Aban lanharún lu Polítkca le lidan bian milu sisi. Anuhei san wein katei taduga lidán sisi ejes le fundamentarwabei lidán ladugun luwiyerigu adamurinei lani uruwei lidán layanohún luagu dasi lidan daradún luma programas le aduguwabei lun lagendogún luma üribani lau sún misiñehabunei luagu nechani, luagu tagumadiha Codisra. Coordinadora lani hadamuridagü warounu lani uruwei (CIIE) aban adanurinei polítika lani coordinación luma lún lalugudahún to abinchubou hawagü tilana adamurinei lani uruwei (tidán tibegua, adamurinei lani oundaruni Ejecutivo) le ganbei kei agumadirunei lun lateniru tima hún warounu lilana fulasu. Lidán dan le hadañoü wein sengu adamurinei. La CIIE uwati idemu lani lurudún tuma to.

C 10

Ligaburi lafayeihún kei aban idemu tani Adamurinei Idemu luma le hamabei gürigia le ichuguabei lun laderabugudún adamurinei clave lunlatenirún le lichugubei lidón lidibu dán le. Lidán furumieti gasu, Aban tiabi Demi keisi aban adamuri to tima gagürigiana bou lidán renglón nikata unsu (uruwa wein porsientu), arufudeina aban configuración haütima bandi gürigia tidán. Lueigie amu louba, añahei gürigia tidán Codisra tuma Fodigua lidán renglones nikata wein biama luma nikata wein nefu, laugu fiyú dán. Sensu le ichuguabei hún lun hayabuha muwarati. Lidan bian milu gaduru luma bian milu widu, sun le aduguwabei tidán sengu adamurinei sansiguati lidán aban nikata puntu widu porsientu luma nikata keinsi porsientu lidagie lisensu Wadimalún lidán bian milu neful Lidán sungubei aban puntu wein aban porsientu lumati laweiridagún laduga lichugún furendei lidan bian iñeñe luma lidán bandigüo nechani. Muwaradagunei le adugubei üriba lun hawanseru gürigia warounu lilana aban fulasu Lidan lagumuhoun disi irumu, anihein fiyu awanseruni lidan lünabudun muwaragun le adügübei würiba houn warounu. Anihaguwa bandi katei bandi katei le adarasarubali ïbagari hadaguwa güirigia. Anhein inarünilubei iñuralila IDH lun kasi 20 puntu, anihaguwa disegüo lida aba 12 puntu hama ha mama warounu. Labahudún hawanserun gürigia (IDH) aban arufuduti sinóptico le arufudubalei luwiyerigu muwaradagunei lidán hawaraguwá gürigia. Muwaradagunei le arihuwati kei larufudún le arufudubalei le tima específicosbei lidan luwiyerigu dimensiones. Lidán lanugogu lunguwa luma lasansirogü meiginei hada iragiñü lidán ligaburi hanechanigu, gawarati larihún aniheihalila fiyú awanseruni lidán le. Bian

Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei

79


wein üruwa porsientu hadagie irahiñü anihei sandi laduga meiginei (silimu hagia lun haseisi) lumati disisi porsientu mabelugiña lidón timá. Luagu le Warounu lilana fulasu hagüia tima sandibañá.

2.3 Estado luma uwaragunei hawagü hiñaruñún168 Aban labu lidán género luma uwaradunei lidán género

C 10

Lumagie milu nefu san bian wein sengu, aban tariñogunei adamuri lani naciñu uwaraguati (ONU) ti dasi lún tayabuha lidán uwaradagunei hada iñeriñü hama hiñariñü. Darandi irumu larigie, lidán milu nefu san uruwa wein keinsi, laduga liñuru katei hadagua iñeriñü hama hiñariñü, aban tadugún Asamblea General lani Naciñü üwaraguati furumieti Apurichihanei Mehigü lani ubou. Aban declararwalá irumu le kei harumuté hiñariñü aban ti proclamarwalá Decenio laniná Nachani üwaraguati tu hiñarü (milu nefu san uruwa wein disisi lumou milu nefu san gaduru wein sengu). Kei le lichugubei furumieti Conferencia, aban lanharún lun aban daradü lún ladugún katei lani ubou le estableserbei aban liñurarüa ayumahanei lun lachulurunuwa lidón lidán milu nefu san gaduru wein. Lidán irumu milu nefu san uruwa disisi, Lún ounabagülei lun demandas lani houndarú hiñariñu hama uruweigu aban tiabi Asamblea General lani nechani uwaragüati (Resolución darandi nefu /san darandi sengu ), Aban tadugunei Anagagión lani awanseruni lani Nechani uwaragüati tu hiñarü (Unifem), le ichugubei ounigirünei técnica luma ligaburi lisensuna fulasu lún ligaburi ladugün programas le adugubei katei büiti lun promoverwala harenserú hiñariñü lun guwarala habuduhán luma üwaradogunei lani abihagunei. Le adundeihabarü, aban lichugunei lisamina luagu lalouguadagudún gudemei luma hasagarún hiñariñü, Lararamún üribani hawagü, lalouguadagudún luwará hasandirü hiñariñü hama irahiñü luma lu tidaruneí haruweiha hiñariñü lidan katei hani sun lilana fulasu luma lun ladugunuwayá larigie-trobuli. Lumagie milu nefu san uruwa wein keinsi, yanú le adugubei lidán ubou hani hiñariñü ha amisuruhuabaña tumagie nechani uwaragüatu aban hichugunei uwaradogunei hada eñeriñü hama hiñariñü lidán dimurei lani ubou abanti hichigagudunei kei ayumahanei lun ladugún estrategias luma daradü lun ladugún lún heibugaguduniña hiñariñü. 168

169 170

80

Minilá aban labu género dandu la hiñariñü kei eñeriñü aban la labu haricha hanguwa hagía lun hadugunei hadasi keisi gurigia itara giñe lun hadugunei le haritogubei sin migirunuwahama. Liabiti üwaragunei lani género procesola lani irichaü hada hiñariñü hama eñeriñü, Lun le megeiwálal lun lanuwadarunuwa katei lun larairu mabunnuruni luma luwiyerigu hada gürigia le megirubaliña hiñariñü hama eñeriñü lu hadugunei katei lau uwaradagunei lidán lidán luwiyerigú katei lani ibagari, kei sensu, polítika luma nechani Konbension lun lagumuchun sun luyeri miseñehabun kontra hiñaru luma amu luyeri instumentu bougudigiye. Lidan marku tani deseniu tani hiñaru, aba tichuni Asamblea General tani Naciones Unidas lidan irumu 1979, konvension lun lagumuchagun sun luyeri misiyehabuni contra hiñaru (CEDAW, tiri lidan ingleisi). Konvension to aba tidagiye instrumentu lidan lurudun luagu ageindaguni lun uwaradaguni houn hiñariñu, dari lun puntu haguwaru tun “ Ligarada haricha güirigia tani hiñaru”. Aba tebelurun kei daradu 3 lidan nefu hati 1981, larigi ratifikarulanou 20 fulasu.169 Daradún bougudinatu luei fulasu lun madugunuwála, hafayeiha luma lagumuchoguagudún Üribani tuagu hiñarü, to asubüdiruwabou kei Convención de Belem do Pará, aban lanharunuwa tu tueigie Adamurinei General tani houndarun uruwein Merigana sisi lidán nefu hati irumu milu nefu san gaduru wein katousu. Ratificarwátu Wadimalún luagu decretu uruwa wein nefu –gaduru wein katousu aban tabelurún lumagie uruwa lidán sengu hati irumu milu nefu san gaduru wein keinsi.170 Wdimalún kei aban uruwei tidagieti Convención to, oundaragüali lidan oundaruni lun ladugún Buruwati hemisférico. Tiabiti ODM uruwa tidañón agenda planetaria lún lalouguadagudún Ilamoü luma gudemei lumati lún larenserú tima ligaburi haganoú gürigia; promobertumuti giñe uwaradaguni hada eñeriñü hama hiñariñü luma harenseru hiñariñü lún habuduha. Aban katei le hayumahabei lun lagumuchoguagudún muwaradagunei hada eñeriñü hama hiñariñü lidan furumieti furendei luma libiama, Lutima irumu bian milu sengu luma lidán sún lebe furendei lubaragie lagumuchu bian milu keinsi.

Esta sección está basada mayoritariamente en la investigación que Asturias y Mendizábal (2010) realizaron para este Informe. Una versión abreviada de la misma se publicará como Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010. Después de la Convención de los Derechos del Niño es la convención internacional de derechos humanos que cuenta con más ratificaciones. Esta Convención, que especifica las obligaciones del Organismo Judicial (artículo 7, literales d, f y g) y del Organismo Legislativo (artículo 7, c, e y h), en su artículo 1 define legalmente la violencia contra la mujer así: «Artículo 1.- Para los efectos de esta Convención debe entenderse por violencia contra la mujer cualquier acción o conducta, basada en su género, que cause muerte, daño o sufrimiento físico, sexual o psicológico a la mujer, tanto en el ámbito público como en el privado». Esta definición es la que debe aplicarse en los instrumentos y normas legales de derecho interno.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Marco jurídico luagu üwaradaguni hada hiñariñü hama iñeriñü hau sun hiñariñü

luma pleno üwaradagunei, dandú hún hiñariñü lidán arabún kei wadimalún.

Garudia lani lilurudún Wadimalún to promulgarwaboü lidán irumu milu nefu san gaduru wein sengu tidañei uruwa atatirahanei gumadimati lani lilurudún wadimalun: uwaraguani ligibugie lurudún (artículu gaduru), uwaradagunei lidán lichugún lurudun (artículu san dimisan üruwa) luma lamanharún lun misiñehabunei. Lausun üwala aban büruwatu luagu lagumuchagudún, ruwati artículu gaduru: «Wadimalún sun gürigia hanguatiña aban giñe habu lidán dignidad luma irichaü. Eñeriñü hama hiñariñü, furumieguarugu ligaburi haganoü, aban labu haricha luma hadasi. Siñánti touseru aban gürigia kei musu ni amu katei le guarabei larairagudunei tebegi kei gürigia. Mosu houserogü gürigia buidu hadagüa».171

Amu dasi lún meha lasubudirunuwa uwaradagunei lidán haricha hiñariñü hama eñeriñü tidán muna, lidán yabu, luma ladugún lausún ibagari hani sún gürigia luma polítika lumati lun tounigirún sun ubuiduni lun ganlá eyeri aksesu lun lafuredehún sensu, lichigagudún müa luma amu recursos büiti luma tecnológicosti. Idaralei furendei, luma capacitación, muna, lubuidu adirogunei unguwa, yabu, oundaruni luma oundaoragunei.

Oundaruni lidán hawé gürigia lidán fulasu lani lurudún lidán ladugun Daradu lanina darangilu aban latatirún lumagie irumu milu nefu san gaduru wein katorsu lau aban ayumahanei lau lidumurei aban tima larihi luagu katei hún sun lilana fulasu kei muna, lubüidu adairogunei unguwa, yabu luma katei lani bunagüo. Lidán luwiyeri le aban tabelurún tidón agenda polítika tanina perspectiva hani hiñariñü luagu dumurei le tima adugubei üriba lau harihinei ligaburi larenseru trobuli lani Wadimalún. Aban larugudun Uruwei bandi dasi, kei buri: lun tipificarwála misiñehabunei lidán naciñü kei aban durún lumati lun taturiahunuwa legislación tu ñín girubou, agidareina sún lurudún to guwarabou gantá misiñehabunei hawagu warounu lilana fulasu. Legislar lún tipificarwála tagurogún aban hiñarü kei aban durún aihuwaligiame kei aban katei üribati lidán dumurei lún lafayehún durún lau tagurogún aban hiñarü waroü, aduguwatuguyáme Adamuri lún tounigirunei tiracha hiñarü waroü, lau sun toundaru, le lidabei idemu lun lidahán lidán liludún fulasu luma hibegua gürigia; lumati lun laynohún luagu Convención luagu lagumuchoguagudún sún luwiyerigu misiñehabunei tuagu hiñaü. Lumagrti lún ladarún le megeiwabei tidán Convención lún Código lani lurudún, reconocerwála agendogunei lani Comité lún lagumuchguagu dunuwa misiñehabunei lani nechanigü lun laresibirún luma lún laturiahún ayanohanei hani gürigia odi bandi gürigia le agendogubei luagu aduguwála üribani tún; lanharún lún Daradún san üruwa wein nefu tani OIT. Sún le tuma campañas lani difusión luma programas lani furendei luagu lebe wadimalún, lun concientisarwáhama lilana fulasu luagu haricha gürigia lún houndarú lidán procesu laderebugudún here lurudún, sin ni aban misiñehabunei

171

Formulación lani aban polítika lani fulasu hún hiñariñü 2000 - 2009 Lidan periudu milu nefu san gaduru wein sisi lumoü gaduru wein disi nefu caracterisarwátu luagu aban luweiri aluahanei lani formularwála aban polítika lun hidarúnhiñariñü luma ounabagúlei luagu le lunbei tadugu garudia lani lilurudún fulasu lani milu nefu san gaduru wein sengu luma houndarü hawé hiñariñü kei tidagietu ASC. Oficina Wadimaluna tani hiñarü (Onam), Secretaría laní lafanseihún luma programarwáta (Segeplan) tuma Secretaría laní katei büiti le aduguwabei tani lani uruwei weirioü (Sosep) aruweiha hamuti luwiyerigu erei lau lidarún hani hiñariñü. Foro Wadimaluna tani hiñariñü adugatú aban propuesta lani polítika, pero lubá lagumuchún siglu wein üwatu aban polítika hama, específica le hamuga ichugubeí lun layabuha lau sensu le ñinbei. Lidán milu nefu san gaduru wein disi, Onam tuma Segeplan aban hadugunei furumieti politika wadimaluna lún lawanseru luma lún layanohún tuagu hiñarü hama iduheñü wadimalún. Polítika le aluahati larenseruní muwaradagunei lani jure luma giñe facto le lidbei lilurudún wadimalún le adugubei üribanei hún hiñariñü hama iduheñü; balorawátaya tigaradán hiñariñü hama iduheñü ha Wadimalu baña, lidán marco lani lurudún luma uwaradogunei; lachulurún lumoü aban luweirigu houndaragun hiñariñü lani wadimalún, polítikas luma lanina yabu ; potenciarwaligia acsesu tún hiñariñü lun furendei, arufudahanei luma hacharagún girigia gafisiutetiña, kei aban uma lun lubuidu hacharogún tidón magidi lanina yabu. Itara giñe kei, lun eibahanei larensenhún irichaü lani yabu luma ligaburigu houndaragu hiñariñü lidán luwé formalti lani lisensuna wadimalún; lawanseragudunei aban sistema lani servicios lani idemu tu hiñarü ayabuhatü; larenserún ligaburi lubuidu adairogunei unguwa hani hiñariñü lidagie aban atenirunei integral lidan sún lidani libagari, itara kei laluahún lubuidu atenirunei hún hiñariñü le arihubei lidán anufudei. Aban centrartá tani ejes prioritarios lidán: uwaradagunei luma oundaragunei (ligaburi lurudún

C 10

A este respecto, debe hacerse la diferencia entre la igualdad formal, rferida al contenido en el texto de la ley, y la igualdad material o fáctica, que parte de la condición real de las personas. La CEDAW, así como otros instrumentos jurídicos internacionales, promueve medidas transitorias de discriminación positiva que permitan pasar de la desigualdad hacia la igualdad fáctica entre mujeres y hombres. En Guatemala, además de los instrumentos internacionales ratificados por el Estado, los Acuerdos de paz incluyeron medidas para el adelanto de las mujeres. Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei

81


luma hadaguwa hiñriñú), furendei, lubuidu adairogunei unguwa, yabu luma darangilu. Adamuridagunei lani aban politika hún sun lilana fulasu lun ubuidunei hún hiñariñü 2000 - 2009

C 10

Furumieti disi irumu lanina siglu wein aban igirati lun tawanseru lidán adamuridagunei lani aban polítika hun sun lilana fulasu lun hubuidu giñariñu. Secretaría lani uruwei tani hiñarü (Seprem) aduguwatú luagu aban daradún lani uruwei bian san- bian milu; aban lidagie le lunbei ladugun meha tadarún PNPDMG luma PEO bian milu aban lumou bian milu sisi, arugudeina kei katei lun layusurún atatirahanei le sugualibei. Tu adamuri to yúnla lu tadugu aban consenso lani consensos lun guwarala ladugún Polítika, lidán tima bian polítikas lidán agendogunei» (Gomáriz luma Jovel, bian milu sedu: uruwa wein disi nefu)172. Lun tadugún aban hamisuruhún houndarún hiñariñü.173 Mecanismo lueigie le impulsartubalei Seprem adamuridagunei lani Polítika subudiwatu kei Consejo Consultivo, lidán le houndaragubei adamurinei to ganbou labugie terereha ladarún Polítika lueigie programas, daradún luma katei específicos. Aban ebei lani yabu uwaragunei lun ladarún tidón PNPDMG Coordinación lani adamurinei bougudina lani uruwei lun hawanseru hiñariñü meha anuhei a Demi, Onam, Foro wadimaluna hani hiñariñü, Sosep tuma Seprem. Agunfúlireina luma articulu sengu tani lilurudún Dignificación luma layanohún büidu tuagu hiñarü, lidan Figura 16

bian milu sengu lumou sedu aban ladugún aban aturiahanéi laugu labeluragudunuwa PNPDMG. Lun le, lidan furumieti louba aban laturiahún abelurágudunei tani bandi adamurinei lani uruwei lidán periudu bian milu lumou bian milu sedu liabiti libiama, aban ladugún aban aturiahanei bougudigie diseño lani polítika, laweiridagudunuwa luma le lichugubei. Le furumieti bei polítika hun sun lilána fulasu lumagie promulgarwáta garüdia lani lilurudún wadimalun lanina milu nefu san gaduru wein sengu. Lún lagunfulirún le büruwálibei tidán lilurudún lún Dignificación luma layanohún büidu tuagu hiñarü lidán articulu sengu, aban tiabi Seprem, lidán turuwa katei aduguti (bian milu widu lumou dusu), aban latatiru prosesu lidán bian milu widu lau tadugún iseri PEO, lumagie amisuruhanei weiriti, lidán sun fulasu luma aban arihinei luagu weyu le harugabei, uwaragüa tuma PNPDIM (bian milu widu lumou wein üruwa). Muwaradagunei le adugubei lun hawanseru gürigia hiñariñü Katei le migirubei lun hawanseru gürigia hada eñeriñü hama hiñariñü megeiwágili Wadimalún. Biami ariñengutí ayanüti luagu muwaradagunei le: ebei lani awanseruni relativo hadagüa eñeriñü hama hiñariñü (IDG) luma le lani potenciación hadagüa eñeriñü hama hiñariñü (IPG). IDG anihei katei aban labu luma le luagubei IDH lidán, adundeihuwáti oüchougueina según muwaradunei le hadaguabei eñeriñü hama hiñariñü lidan kara aban ariñengutí. Liábiti IPG arufuda

Cronología de la elaboración de documentos de política para la promoción y el desarrollo de las mujeres

Convención Belem do Pará

Declaración de Viena

1990

1991

1992

IV Conferencia Mundial de la Mujer

Conferencia del Cairo

1993

1994

1995

1996

1997

Protocolo Faculativo CEDAW

1998

1999

2000

2001

2002

Onam/Segeplan

Sosep/Onam

FNM

Segeplan

Seprem

Política nacional para el desarrollo y promoción de la mujer y la familia en Guatemala.

Política nacional y Plan de equidad de oportunidades 1998-2001

Propuesta nacional ejes de desarrollo económico y desarrollo social

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 1999-2001

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2001-2006

2003

2004

2005

Evaluación externa de la Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2006-2007

2006

2007

2008

2009

Seprem

Seprem

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres 2008-2023

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres y Plan de equidad de oportunidades 2008-2023

Actualización

Fuente: elaboración propia. Véase figura 10.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 172 173

82

La Propuesta nacional. Ejes de desarrollo económico y desarrollo social y la Política nacional y el Plan de equidad de oportunidades 1998-2001. La participación de funcionarias públicas fue a título personal. No fueron representantes nombradas por las instituciones.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Gráfica 22

Ratio mujeres / hombres en indicadores de desarrollo humano

El IDG resume estas desigualdades y su efecto en el IDH, como se muestra en la gráfica 23. Aunque persisten significativas brechas entre hombres y mujeres, su reducción, entre 1989 y 2006 ha sido considerablemente mayor en el área rural y en la población indígena.

EVN, 1.10 1.00

Liabi IDG ayanüahati lidán fíyu dumurei luagu muwaradagunei luma le lichugubei lidán IDH, kei larufúdun lidan grafica wein üruwa. ibini anihéi guwála katei araramahati háda eñeriñü hama ñiñariñü, weiriháli halougüadu lidán milu nefu san gaduru wein nefu luma bian milu sisi arabutíma hausún warounu lilana fulasu.175

Escolaridad, 0.94 Alfabetismo, 0.84

Lagumuchaha saminüa Ingresos, (PIB), 0.31

0.00

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 23

Comparación del IDH e IDG según etnicidad y área geográfica (1989 y 2006) 0.800 2006

2006

2006

0.700 1989

2006

2006 1989

0.600

Anihei amúya ouboü le lidabei hawanseru gürigia, somu lidagüie büiti lún larihún sansigüo háda eñeriñü hama hiñariñü. Arufúdalumuti IPG fíyu ouboü fundamentalti lani oundaruni le subudiwabei lidán lanuwadárun le lúnbei ladugu luma adamuridagunei lani sensu. Lén tima luweiri muwaradunei háda eñeriñü hama hiñariñü anihei lidán representación parlamentaria. Magumuchogugili muwaradagunei le lidán dan le aturiahuábei; lidán arihinei, tidán Congreso lani wadimalún anuheiruguñoü wein escaños parlamentarios len ñín habei hiñariñü hada ha gaduru ruguñenu warounu, hadagie san bian wein disi widu diputados. Lidán ebei municipal, tidagie darandi üruwa gabilidügu, sisi tidagie hiñariñü tidabáña (aban rugúñou waroü hada). Lidán bian milu üruwa anihei gaduru diputaciones tidagie garaga lén ñinlubei hiri hiñariñü wadimaluna, tigibugie wein sedu lén ñinhabei eñeriñü.

C 10

1989

0.500

Lidán bian milu sedu aban labiamadu hanumeru diputadas dánle hasuguru hadage gaduru daga hamoü widu, liabiti hanumeru diputaciones hani eñeriñü aban larairu lún wein sedu, lidan bian milu üruwa, dága wein üruwa lidán bian milu sedu.

1989 1989

0.400

0.300

0.200 Total

Urbana

Rural

Indígena

No-indígena

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

lumúti lebe oundaragunei lidán luwiyerigu adamuridagúnei hani lilana fulasu, le arensehúabei luagu muwaradagunei háda eñeriñü hama hiñariñü.174 Arufudalumuti gráfica wein biama lasansirogu ratio hani hiñariñü lidán hanugogu hanguwa hama eñeriñü lidán ariñengutí lani IDG. Güwarati larihún kei ñin la araramagúlei lidán oundaragunei lani lisensuna fulasu. Lidán furendei anihei aban tendencia lún equiparación. Lidán likesi ayumahanei lani abagaridúnei kei hagüriahun, weiritimati hakesi hiñariñü hawei eñeriñü. 174 175

Genegegüati ayumahanei arufudagubei lungua lidan lebe adamuridagunei luma amu luwe dministración hani sun lilana fulasu. Üruwa ruguñénu gobernadoras, aban viceministra, biami subsecretarias tuma aban subgerente, sungubei ha warounu. Según estadísticas tani Segeplan, hadagie milu dimisan aban ha tidabaña Kodede, luagu lebe Wadimalún, san daradi sedu hiñariñü, hadagie ha dimisan üruwa hiñariñü warounu. Amu katei adarasahati luagu lisensuna fulasu abudahatiña ariñengúti luagu activos lidán hére hiñariñü. Dánle laturiahún gamuahátiña lidán bian milu luma bian milu gaduru, arihüwati louga la lasansiha ganiháma hiñariñü aksesu lun aban lisengu lidagie aban fulasu le yubei hún luagu ligaburi hanugogu hanguwa hama eñeriñü.

En tres dimensiones: participación política y poder de decisión; participación económica y poder de decisión; y control sobre los recursos económicos. Informe 2009, Avances en el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz: 45. Uruwei kei le ayanohabei luagu Uwaradogunei

83


LIGARADÜRÜ FARINRAGU: ESTADO LUN LADIÑURUN AWANSERUNI HOUN GÜIRIGIA

Kapítulo 11 Estado kei ayanüahati luagu hawanseru gurigia C 11

Kapítulu agumuhunei le ayanohati lidán murusún dumurei luagu busewabei lun ladugunuwa lún lacharagún uruwei le lamegeirúbei Wadimalún lun lawanseragudúnei habagari lilana fulasu luagu ebei iñüti luma larairagudunuwa muwarani. Arufudalumuti, libegua katei le hamabei lun ladarún. Aban anugogunei unguwa hada Wadimaluna hama adamuridagunoü hún sun lilana fulasu lun labihunuwa. Mosu lichugu uruwei lubuidu adairogunei unguwa hún wadimaluna hayabiti wadimaluna lun hamuriaha. Murusun le ayanüahati luagu aban büseiwani lun larufúdun lere katei le adugubei üriba tu ladamuridagun uruwei, adamurinei to mayabuhaboü lidán uwabei nikata lani hibegüa gürigia hingiguatu giñe según dinámica le tichugubei to adundeihabáru.

1. Büruwati bougudigíe luei Wadimalun Ugüñe weyu, agendogunei tuagu aban iseri ligarada üruwei adugátu gasu lún sansigüo le lidabei hasensu lilana fulasu luma lida política bougudigie luei Wadimalun. Yusuwáti kei aban weyu simbólicoti lani puntu le ñíngielubei hoüdi leigudu louba Berlín (milu nefu san gaduru wein nefu, le güarabei lanharún lu anhei lichugunuwa lidon datu relevante lani desfondamiento lani socialismo real, lagibedogu tisensuna magidi luma lani uwaradágunei lunguati, abahudahanei le lidabei habagari gürigia. Dánle layanohu hawagua importantes analistas, aban latatirhan itara aban masensunei lidán forma tatal; mama ruguñei masensunei lani uruwei, dandugiñei lani socialdemócrata luma ti le, aban masensunei hani sungubei lanina uruwei.

176 177

84

Véanse PNUD (2004a) y Cepal (2004). Cepal (2010: 232-233).

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Lidan América Latina, Masensunei lani aduweihanei bougudigiñe aban tadugu amu lidán le lariñagubei Consenso lani Washington176, le adarubei propuestas lau aban luwiyeri lún aban iseri urwei, büiti tasandirogu tunguwa lún tichúgu ebei lau le lunbei ladugu magidirúgu. Paralelamente aban labüidumeru gibegüo lani tendencias lun desregularización lani alugurahanei bougudi luei wadimalún. Aban laderebugúdun, itara, biama tendencias lidán sociedades latinoamericanas, aban, lamediahún lun lachulúrun lumou deregdogüo luagu lichúgun polítikas le adundeihuabei luagu mecanismos tani magidi; luma amu, le aluahabei lalouguadagudunei liseisi uruwei luma lebe lameteirü lidán lisensuna fulasu. Wadimalun, ladúgun daradu lanina l Consenso de Washington lani gasu darasagudalumúti awanseruni adugaligia lun laweiridogu uruwei lau lanugogu lungua luma le lunbei ladugunei. Informe lani bian milu disi lani Comisión lani sensuna lún América Latina (Cepal)177 arufudati luagu, kei la efecto lani énfasis antiestatal, aban desmantelarwáta adamurinei fundamentaltu lun hawanseru gürigia. Feidi lewabagaridubei tani reflejo to asubudiruaboü kei heterogeneidad estructural, lani muwaradagunei lani uragáte , le ligirubei hasandirogú gürigia hanguwa kei abüti .Aban lahuchu aban iseri consensolidán lagumuhún irumu luagu tagararagún ligarada uruwei ligibugie katei lanina sensu lun lagendogu luma lasubudiragúdun mabafúnei tani magidi lun tagendogu luma muwaradagunei, latenírun lun furendei luma irisinei kei aban katei megeiwati lun awanseruni luma lun lagendogu luma lidán aban dan weiriti. Lubaragie lafararadún lidán masensuni le (bian milu widu) gabegiti meha considerarwála agendogunei uruwei tuma magidi superficialti yúligia hún biangubei lagibudagudunei trobuli lani awanseruni, lau uwaradagunei luma aban uwaranei le abeluragudúwabei.


2. Wadimalun: Uruwei megeiwati güwaraligia Lumagie hére gürigia ha acharagubalei Wadimalun, lani habihagu sungubei, mosu funa lamakúru arquitectura lani Uruwei le güwarabéi, lidan arihinei le busewabei. Ayanohuwati luagu ‘güwarabéi’ luagu le ladugubei luragate Wadimalun luma, giñeti lani habuseru le abagariduwabei; lumati ‘busuñeiwábei” luagu lanugógun trobuli le lunbei larensérun. Uma lun laluahún aban uruwei lun hawanserun gürigia le aturiahuabei propositivamente lidán Informe uwati plantearwála lidagie aban perspectiva lanina sansigoü, kei abanrúgu uma, sino lidagie libegua katei lani aban uruwei le amolestahuabei, le gawarbéi larensérun.

3. Uruwei le lamegeirúbei Wadimalun Uruwei le amegeirüabei lidán lidibu dan lé le promoberbei lubuidu tima katei lun hawanserun gürigia hún sun lilana fulasu. Le nege general lun considerarwála kei lamegeiru lun lasansirógun lidiña uruwei luei tima le lunbei lachulurún, mosu hamugagiñe laritogunuwa megeiwála giñe hasamina polítikos.aban estructura lani gibegüo uruwei le ladugubei dependerti hawagu ha ganbaña adundeihahámei lidán amu dumurei gürigia personas (gemü polítikos, oundarunei, hama gururigiagu) le luagubei, le luwarágua, labihagu ligia adundeihabalei. Lidan lagumuhun luwe siglu wein entenderwáti iserigüokei taderebugudún magidi; lidáan marco le, yarafaguati luruweite Wadimalún gibeti katei lún ladugunei, lisubudi, luma ubuñaü lun ladugunei,le adebilidagudubalei tima. Lidan dánle, megeiwáti lalüahun aban balance le büiti, lun lagiribudu le lúnbei ladugunei uruwei lún, to ayanuahboü luagu awanseruni. Kei lachururúnuwa le busüeiwabei lidán aban uruwei heréti, formularwáti aban ounabagúlei, arufuduwati aban esperanza. Enegegüo básikóti lidagie le asubudiruabei luagu erei kei: • Fureséti -Büiti lún layabuha Ganlanoü adamurinei to megeiwaboü hún aban hiún aban hibegua gürigia técnico-polítiko, meritocrático, lún büidu la layabuha (lidán lagunfulirunei lani polítikas hún sun lilana fulasu) luma ti lún fureséla (dánle lanuwádarunei le lunbei ladugun munada le lani liyabu). • Legítimo. Lún legitimóla lagumadiha corte lani uruwei, le ariñeiguábei kei ligaburi habuseru haweiragei wadimaluna, le lichugubei procesos lanina abuduhanei uwaraguati (legitimidad lumagie lahúchun) luma lagunfúlirün dasi lidán luweírigu liyabún (legitimidad lidán le lunbei ladugúnei ).

• Lau Umati monetarios. Lún garichála la uruwei luagu erei le megeiwabei, laü gaawargüo fiscal, lun gibéla sensu lúma lún ladugunei liyabu büidu, lidán amau polítkas lani awanseruni luma uwaradagunei. • Lungüati Lún ladundeihún hawagu polítikos hama ayabuhatiña técnicos, dánle hanháru lu erei, lún hayabuha luagu aban arihinei iñuti luei abihagunei hani gürigia; luma lidán lanuwadarún le lunbei ladúgun lau le aubei hasaminára lún hatenirun hún sun wadimaluna, lidán aban lübuidu ayumahanei lún ubüidunei hún sungúbei. • Miberúligia. Sún katei le ariñagawamalíbei aban hamuga mabegihalila lún uwala aban atenirunei lún sensu büidu sin ni murusun mamaguti, le anuguwabei lidán aban luwiyeri periódica luagu control o latenirún lun munadagie (lariahunúwa raramáñü) luma bougudigie (lariahunúwa rouñü) lueigie labugúrun labihagu, lagunfulirunuwa lidani luma amu dasi. Itara giñe, laü adugunei disciplinarios luma lún hafayéiha.

C 11

• Lounigírun uruwei lani Irichaü. Megeiti marco general lani aban uruwei hereti aban irichaü, le hayusurúbei sún aruweihatiña hama aruweihouwatiña lún hagunfulirúnei lurudun aban inebeiwála erei lunguati.

4. Le amuriahüabei lún ladugún Libegua le amauriahüabei lun sansigüo le arufuduábei tidán Informe ayanohatiña luagu aban luwiyerigu constitucional. Le aturiahuábei lidán büruwati constitucional luma sansigüo le Wadimalubei lumagie milu nefu san gaduru wein sengu, katei megeiwati lún furumiegüarugu sansigüo constitucional, le maduguwábei lidán Informe.

4.1 Lacharawaguniwa Estado luma burokrasia Fíyu reforumas lidan Organismo Ejecutivo Anihei aban dúgüo sectorial lani lüragate Organismo Ejecutivo le ahualidagudúbalei liyabu sistema. Kara aban Ministerio adugáti acciones administrativas luma lun latenirun lún lüwe. Üti lé kei ichugunei aban oundaragunei raramagüañü le adugalíbei mereñü aban cooperación tuma tibíri Ministerios tuma amu oundarunei lani uruwei central. Aban iseri lilurudun Organismo Ejecutivo Mosu lounigírun adairogunei unguwa luma aban lubüidu idahanei hani Ministerios tuma tibegüa adamurinei, dándu lidán

Estado kei ayanüahati luagu hawanseru gurigia

85


C 11

aruweihanei central kei lidán departamentos luma municipios le ñínlubei lasusereda adairogunei. Ligaburi ladugun aban laluáhun sinergia tani adamurinei, dice luei sectorial, lun ladúgun luwarágua uruwei aban gibegüo le tima herebei freselígia, kei idaru comunitario luma territorial, luma idemu especializados hani kara aban. Katei le abelurúbei megeiwati lidán likesi trobuli multidimensionales kei lounigirü eigini, awanseruni lani arabún, luma lubuidu adairogunei unguwa luma ounigirunei.

descentralización lani uruwei lidán üwe le ñinlubei mayabuhagilíla lumati lún laderebuguagudún ñínla lidán üwe le ñínlubei layabuha laü mereni burocrática odi presupuestaria; b) Latenirü lutima üwe le ñínlubei dounúla hawanseru gürigia, le ñínlubei gudemei, hadisedagúdun luma muwaradagunei goubogüti luma arabunei hama warounu lilana fulasu; c) laderebugagúdu coordinación munada tu adamurinei luma le agastarüabei fulasurugu lidán municipios, laü daradun lun aban lidisi adaraduhanei.

Ligabüri burokrasia estatal luma atenirunei hani lurudun

4.3 Política fiscal lun hawanseru gürigia

Anihei aban feídi luagu uruwei fundamental kara weyasu aban tima lahualídagu lun luwa aban iseri carrera administrativa. Aban lasansirogü aruweihanei luma gemu polítikos o lún confiarwála, pero liabiti üruwei mosu larederu asansiheina tani adamurinei, haü gurigian ha miditiña gafürendeihagia to idahabou lun tichugu asigirunei lún polítikas lani aban eiri dán, le tima importantebei luagu le busewabei lun ladugun lun hawanseru gürigia.

Gawarati ñínla faldati fiscal lidán iseri uruwei kei tulu lun laramunüwa hagabüri gürigia luma hasensu, pero mama lun üwala abihagunei hama lun hagufunlirunei le tima hayumahábei, le adugaguduábei hún, üguñe weyu, laweiridagu fulasu. Mosu la guburáha abihagunei, aban lidagie lebe le arihuabei laü liseisi irisine le hadugubei lilana fulasu sagü irumu; lumati, le abana, sensu le hagañirúbei luagu irisinei le gawaraguáti uruwei lunguwa lún labudunei. Liseisi lanugogu lungua lidán ebei luma araramahánei lani aruweihanei fiscal estatal. Aban erei menesteriosoti luruweite Wadimalun laduga lidoúnu lisibudi lun labudahanei abihagunei le gawarabei. Chugegüati munada luma aban katei gawarati larihun.

Raguwáli lun echuni Wadimalun, lun kara la aban iseri haruweihanei lún lasansihú aparato administrativo, Ahingicheinateime aban haweiridagu ayabuhatiña lún lichugu uma hún ha hamabaya sunwánda. Adugatíle aban feidi lani hamati gürigia luma hasensu lún uruwei, itara kei abaya sansigüo lidan le desperdisirhámanei adamurinei destrezas le hareidahabei lidán lebe ubuidunei, lumagie furumieti dán louguatiña. Aban giñe lafeidiru haritogu adamurinei, megeiwati lun lasigihun polítikas hani sun lilana fulasu. Le lamuriahabei iseri uruwei obligarwátu lún promulgarwála aban iseri lurudun lani idemu lani lilurudun fulasu le adahabei atatirahanei básicos kei tadugún aban carrera administrativa, lidatima ebei le amidaguabei le implikarbei a) rigurosas reglas lún hayabuha lidán katei técnico gafurendei ligia. b) lounigirunúwa dan, lichugun hiri lidan luweiri dan; c) fayeiti büiti.

4.2 Presencia estatal lidán fulasu Áyi lidán libegüa temáticas le aysuruabei lidán Informe le arufuduwati gibeti awanseruni, le relativisarwaábei dánle larihun índices y subíndices lani densidad lani uruwei. Matenirüti uruwei büidu lun le lunbei ladugunei lidán ebei municipal, le ñínlubei haganowa lilana fulasu lau libegüo, warounu tima lilana fulasu. Atenirunei le megeiti aban adamuridagudunei le ñin habei gürigia büitiña luma ti sensu büiti lun layubuhunúwa. Lún lideha uruwei lidán hawanseru gürigia luma lagumuchun muwaradagunei megeiti: a) Laweiridagudunei 178

86

Ligaburi lafarenhun sensu abeluruti, lalouguadagúdun gudemei luma muwaradagunei le mabagaridubei aban arenseni büiti le agudahuabei sin polítikas fiscales ayabuhati le ayanüabei luagu ubüidunei lani potencial distributivo lani lisensu Wadimalun. Itara kei lariñengunei Daradun fiscal, aban katei le layumahabei lun larenserun soberanía fiscal lani uruwei lún gawarála habagaridu. Lidañei daradun lani lüwe Wadimalun le aluahabei lichugunei ebegi, lahuchun luma haliñonbeíla le lunbei lumabeíla uruwei178. Ülumuti latatiraha luma dasi lida uruwei hama lilana fulasu lun laseinirun hani polítikas fiscales.uwati más ayumahanei luei lideha lun ladugun aban uruwei hereti, kei lariñengunuwa, le ganbei aban erei gawaraguati lunguwa lun lasansirunei latatiraha lidán lurudun lidán amu dumurei, uwaradagunei, adisedagudunei hadagua gürigia. Aban polítika fiscal masanditi subudilumuti katei kei buri lagumuchoguagúdun katei büiti, exenciones luma asagarunie fiscales, aban oyuahánei tributaria globalmente awansetu lun lachulurü tani promedios iñü dánle laweiridogu habihagu ha idehabaña. Recomendartumuti lañiraüdagudun aguburahanei, laweiridagudun base tributaria, chorunei lidan labugurun le agastaruabei; sun le, aban ubüidunei lidán lacharogun nechani tributaria le yubei hun ha aguburahabaña

Esta sección utiliza algunas ideas básicas del Pacto Fiscal para un futuro con paz y desarrollo, Guatemala, 25 de marzo de 2000.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

86


C3

dandu hun ha afayeihabaña. Tounigiru Superintendencia lani Administración Tributaria (SAT) lun tayabuha tima büidu, técnica luma polítika, luma le lamegeirubei aban uruwei le güelebei lidán sun lüwe Wadimalun.

4.4 Ounigirunei luma Lurudun Atatirahanei ligia amegeiruabei lun laderebugudun luma laweiridagun coordinación hada adamurinei ha gaganigubaña lidan lüwe ounigirunei luma lurudun, atenireina lun aban ayarafahanie programático focalizado luagu lüwe ounigirunei luma lurudun, ariheina kei aban weirigunei le saminati büidu büidu ligia lacharágun lun lichugu tulu lun uruwei lun lagunfulirunei lidasi.179 Informe luagu hawanseru gürigia lun lamidagüa Meriga bian milu nefu lumou disi awanseragudalumúti línea le lani saminaü dale laturiahu sistemas lani ounigirunei wadimaluna luma lurudun lun dunru lani fulasu lani lamida meriga lumati dale lichugun sansigüo lani memü.180 Daradun Wadimalun lun lawanseru ounigirunei luma lurudun Lidan gaduru hati lidan irumu bian milu aban ladarun aban pasu desisiboti kei haseinirunoü lilurudun üruwa erei lani üruwa erei lani uruwei luma abuti tun Ministerio hani gürigia Daradun wadimaluna lun lawanseru ounigirunei luma lurudun. Anihei san aban dasi lidan daradun le lidan luwiyerigu katei le ayunahabei luagu lurudun, reforuma hani lurudun, Furisu, polítikas luma adamuridagunei lun laturiahun durun adugüti, agendoguati lun merederu durun itara, administración tani lurudun luma layanuahun luagu lurudun. Proponerti Informele lun: • Larihun luagu Daradun wadimaluna lun lawanseru ounigirunei luma lurudun aban furumieti lidaradu uruwei lidan dumurei le, le adugubalei lun aban la oportunidad lun lasansiroguagudunuwa ligaburi ounigirunei luma lurudun Wadimalu. • Lidarun prosesu lani lafunadagu polítka lani daradun keisi abarugu uma lun uruwei lu ladundeihaniña lere lidan articulación lani Sistema wadimaluna lani ounigirunei luma lurudun, lumagie le lunbei lareidagunei uruwei lagumuchagudunuwa uribani luma agendogni luagu afarahanei le büidubei lacharagun. • Lariñengunuwa le tidabei daradu to kei aban lilougüa aban vasta dinámica lani lagendogun lidan sun we to 179 180

87

aduguwaboü lidan períudu milu nefu san gaduru wein disi nefu lumou bian milu nefu. • Lanhárun lun megeiwála laderebugudun luma lasigiru le ñinba lubei tadugunúwa adamurinei to arihubou lidan lilurudun Marco lani Sistema Wadimaluna lani lurudun, atatiraheina luagu ladugun lun layabuha Consejo Wadimalun lani ounigirunei, lun layabuha kei ichugüdina lani Sistema Wadimaluna lani Ounigirunei. • Layanohu luagu, kei la lidagieti erei lun lachulurunuwa lumoü profesionalización lani le hamabei gürigia le lunbei lideha lidan ounigirunei, Lu ligia la idaru megeiwati lun lufurese ichúgunei luma lichugunuwa lun layabuha lidan adamurinei wadimaluna lani aturiahanei Estratégicos lani ounigirunei (Inees) responsableti, según lilurudun Marco lani Sistema Wadimalun lani ounigirunei.

C 11

• Destacarwáligia lamegeirun lun priorisawála lagunfulirunuwa daradun Acuerdo dumurei le ayusuruabei luma refundación hani lurudun, chagüeina luagu luba aban luwíyeri lu tounigiru lurudun, aban luwíyeri lurudun lun lariyahúnuwa afarahati espesialisarwáti luma lacahragun erei especiales responsableshágia lun hagendogu luma iberü lani afarahanei le büidubei lacharagun luma lalugurahun droga fulasurugu. Dandu lun tadugun aban adamuri lun latenirunuwa ounigirüa hagiame girigia afarutiña. • Resaltarwáligia lamegeirun ñínta aban registro, atenirunei luma control lani idemu gaburemeti lani ounigirunei luma líchü aü, atenireina lun lanhárun lun reglamento le ayabuhabei lani sistema Wadimaluna lani líchü aü le tidabei lurudun Marco. • Layanohun luagu lagunfulirun daradun, según lachargun letima lamegeirubei, kei le tidabei agenda estratégica lani Wadimalun lidan ounigirunei luma lurudun, chagueina según temas le condisionarwábei, ligaburi aban prosesu le yébe mama la mosu lineal la, sino que, según lawanseru lidan le labuserubei, gawarati hamuga lichugun fiyu afuridunei laterales odi paralelas que, mafuna idehatiña lun lañüraudagudunuwa lidon aban Sistema Wadimalun lani ounigirunei luma lurudun. Kei aban eje lani le ariñenguabei, Polítika Wadimaluna lani ounigirunei mosu ladugun luba layabuhun luagu uruwei kei aban katei clave luma ligaburi layabuha Sistema Wadimalun lani Ounigirunei. Itara kei lamegeirun lanharun

Recomendación del Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BCPR) del PNUD. Véase PNUD (2009a). Estado kei ayanüahati luagu hawanseru gurigia

87


tun agenda legislativa to ayanuahaboü luagua polítikas lani ounigirunei. Reforuma tani Lurudun luma lagendogunuwa luagu Magunfulirunei

C 11

Megeiti Wadimalun aban sistema lani lurudun le harumabei, furése ligia layabuha lunguati, furese ligia. Itara rugubei lagunfulirunei hamegeiru Wadimaluna tidan aban muna le ñinlubei confianza lidan adamurinei hama ha adundeihabarü. Aduguwali bandi erei, lidan eibugunei le, lumagie laseinirunuwa darangilü, üwati animadáta laweiridagudúnuwa sensu le gamawábei tuma Adamuri to Idehaboü bougudi luei fulasu luagu aban racionalidad hun sungubei. Importanteti laseridagudúnuwa prosesu lani lurudun le abelurubei lumou 1992, le adarúbalei redefinición tani ligaráda judicatura, lani Ministerio hun sun lilana fulasu, lani agendogunei hun sun lilana fulasu. Megeigili polítikas profundotimáti lun generárla sansigüo lidan aban uwiyeri definitiva probidad hani lurudun (PNC), sistema lani adoürunei luma procesos lun lanuwadarun fiscal general, magistrados tani Korte Suprema lani lurudun (CSJ) tuma Korte lun Apelaciones, tani Dirección tani adamurinei lani lagendogunüa haricha sun gürigia (IDPP) tuma korte lani Constitucionalidad (CC). Reforumas le mosu lalogradunuwa lidan marco constitucional lumati lun animadas hama lau hamegeiru aban erei judicial iseri, lani aban uruwei uwaragüati. Retos orgánicos lani sistema lani lurudun anihei le lidan: a) Ungüwani, imparcialidad, idoneidad luma lun midíla lidagie adugunei jurisdiccional. Siñánti ñínla aban un sistema judicial lungüati kei haseridagudúnuwa haweirigü magistrados tani korte Suprema lumati kortes de Apelaciones sagü sengü irumu (13 hama 90 magistrados, respectivamente).181 b) luba furendei lani carrera judicial: ariñenguwati lun considerarwála luma larensehun dumurei luagu carrera judicial luma lanugogu lungua luma ungüwani luma imparcialidad hani gumadimatiña hama magistrados: haluáhun luma nombrawáhama, régimen disciplinario, laturiahun hayabuha gafurendeitiña, hasuguragudunuwa lidon amu üwe luma hiñürun lidon amü yabu iñutimati. c)lafarenrogü jurisdiccional luma administrativo: responsabilidad lun husagarwáhama mosu lafarenrogü 181

88

lidagie yabu le lunbei ladugun lidan gestión administrativa. d)Equiparasión lani karreras: Mosu equiparwála karrera fiscal tu to lani aban gumadimati lidan estatus jurídico. Retos operatibos lani sistema lani lurudun lidañei : luweiri sensu ñínti; libugunüwa sun karreras le anugogübei lungua ounigirunei luma lurudun; coordinación tidan Adamurinei (MP, Mingob, PNC tuma Inacif); oundarunei hani gürigia galurudutiña.

4.5 Lubüidu adairogunei unguwa luma Fürendei Lubüidu adairogunei unguwa Lidan 2008, PNUD, luma tidarü MSPAS tuma amu adamurinei, aban tarufudunoü sistema Lubüidu adairogunei unguwa Wadimalun ¿hálion badiwa?, aban diagnóstico le adarubalei análisis hani lilana fulasu, morbilidad luma honwe, lubüidu eigini, ligaburi lafayeiei hun, actores luma imaginarios. Bian irumu dárutima, Informele aban retomarwál principales propuestas le aduguwábei lidan aturiahanei abagiña reafirmarwála lamegeiru aban amisuruhanei wadimaluna le asansiruei lidan aban replanteamiento lani sistema lani lubüidu adairogunei unguwa lani fulasu, mamarugü solo luwe sun lilana fulasu. Lidan propuestas anihei: a) lañüroudagudunuwa arufudahanei le asubudirüabei luagu riesgos lidan estratos hani sun gürigia lidagie taderebugúdun MSPAS, provisión lani idemü integrales luma promoción lani luwiyerigu lubuidu ibagari; b) desarrollarwála mecanismos lun hounigirun gürigia lani lubüidu adairogunei unguwa, hun tima irahiñü, adolessentes, weinamuháña, gürigia laü amauñegueinarugu danimoü mayabuhágia;) lalouguadagudunúwa le lichugubei gawaraligia larihun luagu lawanseru idemü lun aban lubüidu atenirunei, laü ubuidunei luma areidógunei lani nechani; lumati d) estableserwála mecanismos lun lidarun ligaburi labihun sensu lun lafayeihun lun masuseredula agastarunei catastróficos lidan lubüidu adairogunei unguwa. Laüti sandi le luhalibei hawagü irahiñü danle meigihama, plantearwati lun ladugunuwa le: a) lun larenserü lau fiyu dan luagu lougüala heigi büidu, aban focalisarwála lateniru hun gürigia ha lidabaña riesgo lidan fulasu, larenserunuwátima lubüidu programas luma lounigirun lasigirun lidan periodos lani lilougua programas luma katei aturiahuati; b) lun layanohun luagu katei le adugubalei lilougüwa heigini, konsertarwátuguya agenda lani lilurudun eigini lanina

El Relator Especial de las Naciones Unidas sobre la independencia de los magistrados y abogados, en 2009, consideró que el hecho que los jueces estén supeditados a un mandato de cinco años debilita el poder judicial, afecta su independencia y desarrollo profesional. Mencionó la necesidad de reformas de tipo legislativo para solucionar este problema en la medida en que se centren en la construcción de una verdadera carrera judicial. También el establecimiento de mecanismos legales que rompan con la provisionalidad que implica la elección de los jueces y magistrados por un período de cinco años. Al mismo tiempo, argumentó la necesidad de establecer mecanismos eficaces de rendición de cuentas para jueces y magistrados.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


fulasu le garantisárbalei lubüidu héigi sun Wadimaluna; c) latenirun lun katei le ariñóngüabei lun ladugun lani le ayanüahabei tani nechani üwaraguatu luagu irichaü lun eigini. Furendei Le ariñogüabei luagu aturiahanei kei aban uma lun larenseru hawanseru gürigia Wadimaluna luma laouguadagudun gudemei luma muwaradagunei hadagüa gürigia abihuwati lubüidu lisamina lun ligiraguduniña lidan aban dan le weiriti. Megeitu temporalidad megeiwatu polítikas lani furendei le weiribei umalali lun ligirun lu lichugu awanseruni lun reforuma lani furendei to lidagiebou dasi le abihuabei lida Daradun lanina darangilu, lun lidarunei irichaü lun furendei ounaba hagiáme lun le lunbei lasugúrunlidan siglu XXI. Lurudun Wadimaluna lanina furendei le guelebei, to ariñenguabou luagu dekretu Legislatibo 12-91, Man giru reglamento. Aban Procederta, entonces, luagu lidan CNE tuma Mineduc promobertina katei le igirubei lun lasansirü marco jurídico lani furendei. Lidan le ayanuahabei luagu politika luma le busewabei lun adaurogunei megeiwati ladarun mecanismos lun ladaúrogun le adarasarubaliña irahiñü hama ha atatirubaña aweirida arábun, lani fulasu lau aban üragate postergadoti, hani warounu lilana fulasu, hani hiñariñü, hani gürigia ha aganoübaña lidan gudemei hama ha gawaragüabaña hangua. Tecnología lani furendei anihei aban extraordinario potencial lun laweiridagudunuwa yabu luma ladugunuwáya lani lasubudiragudun luagu lüwe furendei formalti luma uwati formáltu. Lumagie enfoque lani liricha furendei, siñanti ladaurogunúwa kei aksesu lun aban tuba furendei to mafulasuboü lichugunúwa tilogü le megeitúbei lun larufudahunúwa. Agendogunei tami polítika luma le layumahabei lun ladugun lun lalouguadagudunuwa furendei lani bian ereru lidan libegua nechani megeiti konsiderarwála bandi aspectos: larihun modelo pedagógico lidon lampu lani demandas luma le hamegeirubei warounu lilana fulasu luma katei búiti le habagaridubei lidan. Lumagie layabuha Comisión Paritaria lidan planteamiento luma layanüahun lüagu Diseño tani reforuma lani furendei lidan 1998, abihali uruwei lichugun awanseruni lun sansigúo curricular. Aban ladugun aban marco conceptual lani lasansirogun curricular, aban diseñarwáta currículum lani Wadimalun base (CNB) lani lebei atatirahanei, pre primario, primario, ciclo básico luma fíyu karreras lani

182

siklu diversificado; Anharawaligia lun lacharagun lidagie correspondientes daradun ministeriales. No obstante, lúbuidu lichigagudun CNB tida aula megeiwagirü; megeiwagili difusión luma larufudahunúwa hun meisturugu ha atatirubaña ayabuha lidon sistema; itara kei hadundeihun luma haluahunuwa lidan prosesu lani laweiridagudunúwa le lunbei lichugunei.182

4.6 Ligaradan Uruwei lidan uwaragunei Gibeti libegüa dimensiones operativas lidan le fortalecer lubei uruwei ligaburi ayabuhanei lidan uwargunei. Laduga, mamegeiruwati ya lun ladugun teóricas, sino lun wayanoha luagu katei kei: Reforumas lani sistema lani abuduhanei luma Gemü polítikos

C 11

Lun lilurudun abuduhanei luma gemu Polítikos original (1985) le adugubei lidan 2004 bandi asansirogunei importanteti pero lougagili; reforuma lani 2006 belugúdarugutu rectificaciones. Uruwei lani Wadimalun adugati aban propuestas le ganbei bandi reforumas, le ünbei manharuagilila, importanteti fiyu lidan gaduru lüwe le ariñengubei lidan fiyu dumurei le ariñengubei larigie le; a) sistema lani gemu polítikos: Aluahati kontrolarwála ladugun gemü, proponiendo lun gánla lidan lidani laburudagudunuwa aban 0.04% hani ha lidabaña laü ligaburi lanugogu lungua luma hanumeru Wadimaluna lidan lagumuhun harenseru lun habuduha. b) Lurudun lani abuduhanei: ayanúatu to luagu bandi katei kei ligaburi labihagun sensu lun campañas lani abuduhanei, iñüragudalumuti abihagunei estatal lani USD 2.00 lumou USD 3.00 luagu aban abuduhanei ganwáti üligia normas lun fiscalisarwála lani layusurun le ñínbei bougudi. c) Lüwe prosesu lani abuduhanei. Proponertugúya aban numeru hani san bian wein diputados, hadagie ha san dusu labuduhuba luagu sistema lani distrito lun abuduhanei (kara aban departamento) luma wein widu luagu sistema lani lista Wadimalun (equivalente luagu aban 25.0% lani sun diputados distritales). d) Tribunal Supremo lani abuduhanei luma lani organismos: indikartu lamegeiru laderebuguágudun lunguála lau aban luweiri sensu lun layabuhun luagu irumu establesertugúya responsabilidades kei tadugun Adamurinei lani tacharágun Cívica luma abuduhanei (Ince) luma adamurinei Multipartidario lani aturiahanei Polítikos (Imep) lu laderebugudun houndaru gürigia.

Véanse más detalles en Cien/ Usac, Efpem/Prodessa/Flacso-Guatemala (2010). Estado kei ayanüahati luagu hawanseru gurigia

89


C 11

Sistema lani Consejos lani Awanserun Arabun luma Fulasurugu (SCDUR), Abáya Modalidad Lani Oundarunei

katei lun ladugun le basarbei lidan iseri planteamientos lani PNUD tuma Cepal.

Constituirti SCDUR aban iseri desafiante universo lani houndaragu Wadimaluna, aban modalidad to, ayabuhaboü büidu, fortaleserlumúti ibagari uwaraguati. gantu katei reglamentadas lidan ebei Wadimaluna, departamental, municipal luma fulasu le ñinlubei laganoüwa. Uwati apoyarhama lidan subudi lani üragati, pues uruweigu ha agumadihabaña hangüa üwati estimularwála modalidades le lani ibagari polítika le lamegeirubei.

Lidan dumurei laü gudemei, proponerwáti aban daradu hadagua gürigia lun hawanseru lidan aban iseri ekuasión lida uruwei , hadagua gürigia tuma magidi lun lalóahun awanserúnei le adarubei . kei le lichugubei daradu le, formularwáta, implementarwáta luma laturiahun aban polítika Wadimaluna lun awanseruni lidan aban luweiri dan lun artikularwála le busuenwabei le ñúndubei lun lagendogu luma gudemei luma alougudagudei muwaradagunei, enirunei espesial hun arabuna, warounu lilana fulasu hama hiñariñu. programas hani lilana fulasu lani transferencias monetarias condicionadas le idehabei lun lalouguadagudun gudemei lidan bandi fulasu lani Meriga Latino. Programas le , aban lidagie atatirahabei Wadimalun lidan 2008, mosu lagunfulirun bandi katei básicas lun lufurese ladugun yabu büiduligia: a) corresponsabilidad mosu lagunfulirun büidu; b) lubuidu idemeu le ichugubei luagu lubuidu adairogunei unguwa luma furendei, mosu contribuírla lun laweiridagu oportunidades lun yabu; c) lareidagun transferencias monetarias condicionadas, ha aweiridubaña (ha aresibiháña lidagie lamidagua ebei) lumati; d) laluahun ha lunbaña habihi mosu hounabu luagu criterios claros lumati lun harumála.

Megeiwati labouchogunuwa dinámica clientelar le hadugubei polítikos lumagie lamidagua kei layanohun luagu le lunbei ladugun lun Consejos departamentales luma municipales. Mosu bincularwála le buseiwábei ladugun lani polítika Wadimalun luma lacharagun regional luma local. Lun le, ariñenguwati lun: a) diseñar, lanharun luma lichugun procedimientos harumati lau mecanismos lun larihun auditoría Wadimaluna, b) restableserwála acharagunei funcional luma tadundeihun polítikas hun sun lilana fulasu wadimaluna luma programas públicas nacionales con los programas lani lagastárun sensu hani kodede, luma Konadur luma lacharagun lagumuhun kongresu, lidan proseso lani ladugun sensu le lunbei lagastarun Wadimalun ; c) lariñengu luma laderabúgudun esquemas galuruduti lani oundaruni Konadur lidan l prosesu lani ladugun sensu le lunbei lagastarü lidan lubuidu garante lani polítikas hun lilana fulasu lani ligabüri lagastarun sensu le ounabubalei le lunbei hadugunei lidan lufulasu Consejos; d) lacharagun oundaruni wadimaluna luma lubuidu ladugun katei hun sun lilana fulasu; lumati e) restableserwála acharagunei lidan Cocode, Comude luma Mahina maquinarias sectoriales lanina Ministerios hama Secretarías lani uruwei central.

4.7 Gudemei luma Muwaradagunei hada eñeriñü hama hiñariñü Lidan lüwe paradigma lani hawanseru gürigia anihei aban saminaü lania lurudun luma uwaradagunei hada eñeriñü hama hiñariñü, le agumadihabei , laü aban louba, lagumuchoguágudun pribasiones fundamentalti luagu sufuriháma bandi gürigia lidan danle luma, amü oubou , llouguadagudunúwa muwaradunei lidan katei ligía le ichugubei odi alouguadagudubalei le hadugubei gürigia. Gudemei subudiwati kei aban aramunei boügudigie lun hawanseru gürigia, muwaradagunei lidan nechani luma hagaburi eñeriñü hama hiñariñü, amü le. Ahurerati uruwei aban garada importantétu lidan lalouguadagudun gudemei luma muradagunei lidagie polítikas luma le busewábei ladugun lidan aban dan weiriti. Lasu le, arufuduwatu fíyu 90

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Lídan le ayanuahabei luga uwaradagunei hani eñeriñü hama hiñariñü, Mosu gánla aban medidas lani karakter integral le abarkarbálei sun ámbitos lani ibagari polítika, sensu, hadagüa gürigia luma nechanu, lun hichugu oportunidades lanina aksesu lun furendei, lubuidu adairogunei unguwa, laü sensu le ñínbei, lun yabu desenteti, lun iseri ebegi lani uwaragunei le idehabei lidan habagaridunei hiñariñü haricha. Itara kei , mosu la lateniru lun le adugubei üriba hun hiñariñü arabuna hama warounu . Lumagie larufudun furumieti propuesta lani polítika lun hafuleise hiñariñü lidan 1990, Dei larufudun Polítika Wadimalun lani promoción luma hawanseruni hiñariñü s (PNPDIM) luma daradu lani uwaradagunei lani irichaü 2008-2023 (PEO), liadan 2009, aban lasugurun kei bian disi irumu lani erei tueigie adamuridagudunei lani aban tulu lun aban luweiri dan. Megeiwati lun lichugun asigirunei lun Polítika lídan luwiyerigu período lani aruweihanei.

5. Lumo aban Uruwei gibeguati Le aubei lachuluruwa le lidagiebei dimurei lani Informe le luagu gawarala uruwei megeiwáligia Wadimalun lídan danle lani amenazas lun añaréihama, uwaraguarugubei uruwei luma le meme, lani irichaü, le adundeihubei tueigie aban korte polítika prestigiosa luagu tuwargüa luma miberüta kouniguatuguya laü ñín hama wadimaluna, le hamuga giribei lidan tiñeñe PNUD, aban uwaradagunei hani wadimaluna. O


lun reiterarwála iri le ayusuruabei bandi weyasu, aban uruwei hereti laü liricha luma lufuresi layabuha. Hawanseru gürigia madayaraduti luagu rugu dimensiones le amediahábalei IDH, furendei, lubüidu adairogunei unguwa luma sensu le lagañeirübei. Mosu giñe ladarunei uruwei polítikas lun ladararü iseri aban giñe labu haricha lun hawanserun, unguanei lun labuduha, fomentarwála gawaragüo hada sungubei hún sungubei.

libegua mechani, lun estableserwála aban enegegüo le hamuga lunbei lafalahánei fulasu; i) diseñarwála luma lun laweiridagudunuwa ligaburi layumahun ladugunuwa katei lani misiñehabunei büiti le adugubei aban büiti tu matriculación, mahingichunéi luma lagumuchagudunuwa furendei, preprimaria, primaria, lamidagüa luma lüweiragei hadagüa irahiñü hama aweiridutíña hada waroünu lilana fulasu.

Saminawati uruwei gibeguati kei aban uruwei iseri lau aban adugunei lidan aban dan weiriti gawaraháli giñe latatirahun ladugunuwa lumagie reiti güele. Lun le, desisibosti bandi pasu, fiyu len lunbei ladugunuwa lumagie uruwei lumati fiyu lidagu fulasu.Megeiwati larenserun lidan aban luwiyeri büidu lidagie ilagule coloniales le lidabei lida ligabüri lahuchu uruwei.

6. Büruwati luagu reforuma lani Uruwei

Mosu anastawála kei aban katei büiti lun uruwei gibeguati le aludirbei lun aban prosesu lani constitución lani aban iseri erei, iseri, uwaradagunei, le lamegeirubei Wadimalun hani warounu hama mama warounu.Lagumuchoguagudun ilagülei kolonial luma nechani lani uribani luma misiñehabunei mama solurugu trobuli lani dan, dandugiñe lani erei luma trobuli. Kei laturiahun lidan INDH 2005, uruwei iseri aban erei gawaraguati lunguwa lun representarla luma lun layanoha luagu abihaguneihingigualigia lidan fulasu. Erei gibeguati minila amü katei luei le meha here «criollos» odi «ladinos», hama hibegua ha hamuga gawarbei haníla erei «lani nechani» o «waroü». Gibeguati lidan amú luaguti, laduga aban la uruwei gibeti liñeñe, le ichugubei gibeguo hurídiko, le arihibei luagu hamati lidan irichaü gibeguati. Uruwei le guelebei gawarati lichugun medidas le idehabei lun lalouguadagudunei muwaragunei luma hafuridagudunuwa warounu, Kei le ñinbibei: a) liñuróngu sustancialmente ligaburi yabu luma habagari warounu lilana fulasu ligaburi hadairogu hanguwa, haba; b) Larihun sistema jurídico hani warounu lilana fulasu. Luma gibegüo jurídicoti luma le lunbei ladugun, itara kei lidarun ligaburi labelurun lidon lurudun, luagu halugunúwa biangüa tereru lun hayabuha arufudaha hun warounu lilana fulasu aweirideina ligia judicatura lidan háwe warounu ; d) promoverwála libegüo nechani luma lareidagun iñeñei luma nechani lidan sistema lani furendei luma lubüidu adairogunei unguwa; e) larenserútima sustancialmente houndargü warounu lidan lüwe gemu polítikos luma oundaragunei hanina gürigia, lidan prosesu lani abuduhanei, lidan oportunidades lun yabu hanina gürigia lidan üwe técnicos luma le ñínlubei; f) lafayeiragúdun dánle houserü gürigia üriba luma laü misiñehabunei le adugubei lida yabu, lidan tuba furendei odi hadagüa gürigia; g) promoverwála libegüa nechani Wadimalun; h) laturiahu furendei lidan bian iñeñei luma

Wadimalun, hingiguati lani reforuma suseredti kei biama «oleadas» odi ebei le siñanbei larihun lasansirogu merengüñu, lidán le ladaundeihabalei fulasu tendencia regional. Furumietu, labugie lerereha le unbei lagüahun Consenso lani Washington. Lidán marco le, Aban ladúgun uruwei kei aban erei le gawarabei labagaridun, debilitarwáligia le lunbei ladugunei luagu control asentuarwáligia le ladugubei luma inserción Lasun, taseinirunuwa daradun lani darangilu lidan irumu milu nefu san gaduru wein disisi, aban lasuseredun aban hingiguati contradictorio lani tadugun lani ayanuahanei luma oundaruni hada nechanigu. aban giñe promulgarwáta aban lurudun lani Organismo Ejecutivo tau to aduguwabei aban desmantelamiento luagu luwaragua ladúgun uma luma idemu hun lilana fulasu lani bunagüo lidan ministerio le yubei lun.

C 11

Libiama «oleada» laduguña lidán marco le lani negociaciones lani daradun lunguati lun lalugüráha (Marihuwagili le lichugubei) luma impacto lani gudemei hani sun lilana fulasu que lau sún sunle ladugubei aruweihati lani fulasu awanseti lun lasarbarunei lisensu, marenseruagili maduguwagili giñe responsables reales lani especulación ma mediahuti büidu. Experiencia le tima yarafabei le lani conjunto lani iseri aduguti Méhigü, lau aban polítika lani reforuma lidagie Congreso luma lanhárun lun aban lilurudun reforuma lani uruwei.

7. Reforuma lani Uruwei kei aban atatirahanei lun ladúgun aban Wadimalun Ejercicio lún plantearwála aban prosesu lani reforuma lani seisi le lun latenirun dandun lun contrapeso lun dan herenguti lani fragmentación hani gürigia luma lagastarun adamurinei kei lun hafurenseiru lidan lidán heibugun. Gawarati tayusurun, giñe, lun aban prosesu lani ladugun identidad luma ligaburi Wadimaluna hama. Lidán katei le gawarabei layusurun anihei: a) esquemas le Estado kei ayanüahati luagu hawanseru gurigia

91


oüchawalibei ladugun luagu confianza. b) aban liderazgo le conhugarbálei lumati lun mafarengunuala. c) aban prosesu le lun latatirahun lidán ligaburi labuserun ladugun. d) Aban idirinei técnico luma, fúna, soporte organizativo luma gerencial bougudina. e)Aban erei lun luwaradagunuwa büri lau aban lubüidu houndaru warounu lilana fulasu. Lidán dumurei operativos merenguti lun layusurun, huti le leibugagudunuwa aban erei concertado Wadimaluna, atatireni lidagie aban a genda ñuraüti , freseligia anastawála lun hasandirunei lilana fulasu, luagu busewanei luma katei büiduñu lani lahingichun lumati asansihanei büri tani adamurinei lumati ,hadaragun iseri ayabuhatiña luma le lunbei layusurun.

C 11

Fíyu katei lun lasubudirunúwa hun adamurinei luma amisuruhanei lun erei gawaráti lariñengu: Ligaradan le hadaguabei lilana fulasu luma uruwei le hamuga megeiwábei lun lanhureru andi mahurerugili gemu polítikos, luma hagendogu luagu loundaragu aruweihanei. Ariñenguáti, aban amisuruhanei hadagua adamurinei hama oundaruni to arihuaboü lidán fulasu, luma loundaragu

92

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

aruweihanei (lani lere uruwei, kei lamegeiru), lun aban katei lun hayanuáha wadimaluna, kama funa lasubudiragudunuwa según materias lun abordarwála itara kei loufu le lichugubei, le gawarabei ladugu planteamanientos lun lachulurunuwa lumou libegua según lamegeirunuwa, oufudahánei luma dán igiroguati, luma giñe trobuli hama lurudun tidán agendas dayaruguatu luagu le lunbei ladugun Wadimalun. Lidán prosesu, le tima luweiri ayumahanei lun laseridagudúnei uruwei. Lumagie aban diagnóstico luagu uruwei, ligaburi layabuha luma ladugunei, itara kei lasansirogu experiencias lani reforuma lani uruwei lidán amu fulasu, aban planterwála aban proyecto le asansirogubalei, le ichugubalei larihi lidagua uruwei le busewábei gawaraligia. Informe le plantearláli lamegeiru lasansirogun uruwei le lamegeiru lasansirogun uruwei le lamegeiru lasansirogun uruwei le guelebei lidán iseri uruwei, uwaraguati, hereligia (fresete, büidu ligia layabuha, legítimo, lau le megeiwabei monetarios, harumaligia, lani irichaü), gibeguo luma le ayanuahanei luagu hawanseru gürigmalun. Wadiuatemala lidón uruwei lun hawanseru gürigia es un llaurigimado lun agendogunei wadimalun luagu uruwei luma le aduguwabei lun lasansirogü.


Tubuñe garüdia Acevedo, C. (2007). Gasto público social y procesos presupuestarios en Centroamérica. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales (Icefi). Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas, 31 de marzo de 1995. 1997. Chimaltenango, Guatemala: Editorial Saqb’e. Adams, RN. y Bastos, S. (2003). Las relaciones étnicas en Guatemala 1944-2000. Guatemala: Cirma, 566 pp.

Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). «The Human Development and Capability Approach» en Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Álvarez, V. (2004). Ilusiones y desencantos, situación de los docentes en Guatemala. Guatemala: Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso). Arévalo, B. (2002). «De la teoría a la práctica: reflexiones sobre la seguridad democrática». En: Seguridad democrática en Guatemala: desafíos de la transformación. Arévalo, Bernardo (ed.), 2002. Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso), Guatemala. pp. 19-85.

Tubuñe garüdia

Alesina, A. y Tabellini, G. (2005) Why is fiscal policy often procyclical. NBER Working paper 11600. Cambridge, MA.

Arévalo, B. (2008). De las milicias al gran cuartel. Texto provisional de la tesis doctoral, fotocopia. Asíes (2010). Valoraciones sobre pluralismo jurídico y el sistema jurídico propio de los pueblos indígenas. Mayén, G. (redacción de informe final). Programa de Acceso a la Justicia. Asíes (2007). Análisis del proyecto de Presupuesto de Ingresos y Egresos del Estado 2008. Con el apoyo de la Fundación Konrad Adenauer. Asturias, M. y Mendizábal, B. (2010). «Análisis de políticas públicas sobre mujeres y equidad de género en el período 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Ball, P. et ál. (2005). Violencia institucional en Guatemala 1960-1996: una reflexión cuantitativa. Nueva York: Centro Internacional para Derechos Humanos y American Association for the Advancement of Science. 167 pp. Bendix, R. (1961). Estado nacional y ciudadanía. Buenos Aires: Amorrortui Editores. Boman, P. y Velásquez (2003). «Estudio de contexto del movimiento indígena de Guatemala y sus organizaciones», en Folleto Vicepresidencia de la República y Segeplan (p. 29). Guatemala. Bremmer (2009). «El capitalismo de Estado alcanza la mayoría de edad, ¿se acerca el fin del libre mercado?», en Foreign Affaires, Vol. 9-3. Cabrera, O. (2010). La sostenibilidad de la deuda pública de El Salvador y Guatemala. El Salvador: Banco Central de Reserva. Castillo, D. (2006). Un diagnóstico participativo de institutos de ciclo básico por cooperativa y una estrategia para mejorar la calidad de sus servicios. Informe de consultoría elaborado en el marco de la Asistencia Técnica con Fondo Japonés para la preparación del proyecto Mejoramiento de la Calidad y Ampliación de la Secundaria. Guatemala: Ministerio de Educación. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, 2009). Situación en seguridad, justicia y DDHH. Documento en línea: www.ceg.org.gt/fotos/ situacionseguridadjusticianov09.pdf

Tubuñe garüdia

93


Cepal (2010). La hora de la igualdad. Brechas por cerrar, caminos por abrir. Trigésimo tercer período de sesiones de la Cepal. Brasilia, Brasil. Cien-Cipe (1997). «Educando por la paz». Serie de documentos «Hacia la paz y el desarrollo», Guatemala: Centro de Investigaciones Económicas Nacionales (Cien). Documento electrónico disponible en: http://www.cien.org.gt/index.aspx?menu=3&indice=93 Cien/Usac-Efpem/Prodessa/Flacso (2010). La formación de docentes en Guatemala: Proyecto apoyo al diálogo y negociación para las reformas educativas de segunda generación. Serie Textos para el Debate Educativo. Texto núm. 1. Guatemala: Editorial de Ciencias Sociales. Cleaver, F. (2007). «Understanding agency in collective action», in Journal of human development, Vol. 8, Number 2, July 2007, Routledge Taylor and Francis Group, UNDP, pgs. 223-244. Clegern, W.M. (1994). Origins of Liberal Dictatorship in Central America: 1865/1873. Colorado: University Press of Colorado. Codisra (2010). Sitio oficial de la Comisión Presidencial contra el Racismo y la Discriminación contra los Pueblos Indígenas en Guatemala. Disponible en: http://www.codisra.gob.gt/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=56 Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1983). Informe sobre la situación de los Derechos Humanos en Guatemala, Documento 47, p. 96. OEA/Ser.L/V/II.61. Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1984). Informe anual de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos 1983-1984. Documento 10. OEA/Ser.L/V/II.63.

Tubuñe garüdia

Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH) (1999). Memoria del silencio. Documento electrónico disponible en: http://shr.aaas.org/guatemala/ ceh/mds/spanish/toc.html Congreso de la República de Guatemala (2005). «Feminicidio en Guatemala: crímenes contra la humanidad, investigación preliminar». Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG). Congreso de la República http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Consejo de Derechos Humanos (2009). Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, p. 20. Consejo de Derechos Humanos (2010). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala, Documento ONU A/HRC/4/49/add.1, 3 de marzo de 2010. Copare (1998). Diseño de la Reforma Educativa. Guatemala: Cholsamaj. Comisión Paritaria de Reforma Educativa. Cottom, H. (2004). Análisis crítico del sistema nacional de salud en Guatemala. [Versión electrónica] Guatemala, Quetzaltenango: Maestría en Gerencia de la Salud Pública, Universidad Rafael Landívar. [Fecha de consulta: 10 de febrero, 2010] Documento electrónico disponible en: http://www.url.edu.gt/ PortalURL/Archivos/03/archivos/Analisis%20Critico%20del%20Sistema%20Nacional%20de%20Salud%20en%20Guatemala..pdf?sm=c60 Dahl, R. (1999). On Democracy. Yale University Press, USA. Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Díaz, E. (1998). El Estado de derecho y sociedad democrática. Madrid: Taurus. Dictionary of New Zealand. «Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934)». Documento electrónico disponible en: http://www.dnzb.govt.nz/ dnzb/ Dudley, SS. (2010). Drug Trafficking Organizations in Central America: Transportistas, Mexican Cartels and Maras. Woodrow Wilson International Center for Scholars. Estrada, E. (2010). «Estructura y funciones del Estado 1986-2007». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Flores, W. (2008). ¿Así funcionamos? Colección El Sistema de Salud en Guatemala, ¿hacia dónde vamos?, 4. Guatemala: Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. 104 pp. Foster, J., Greer, J. y Thorbecke, E. (1984). «A Class of Decomposable Poverty Measures». En Econométrica, 42.

94

Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Fuentes, E. (1990) El principio de equidad y la estrategia de la progresividad real en el impuesto sobre la renta personal. Documento electrónico disponible en: http://www.eumed.net/textos/07/efq-equidad.htm. Funcede (2004). «Comportamiento electoral municipal de Guatemala». Documento electrónico disponible en: http://www.funcede.org/joomla/ attachments/075_Estudio17.pdf Galo de Lara, C. (1996). Descentralización educativa en Guatemala. Guatemala: Asíes-Preal (mimeo). Giddens, A. (1985). The Nation State and Violence. A Contemporary Critique of Historical Materialism. Cambridge: Polity Press, vol. II, cap. III. González O. (2007). Historia de la educación en Guatemala. Sexta edición. Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. Guerra Borges, A. (1988). Apuntes para una interpretación de la Revolución guatemalteca y su derrota en 1954. Anuario de Estudios Centroamericanos. Hernández Mack, L. y Miranda, J. (2010). «Las políticas de salud en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Herick, T. (1974). Desarrollo económico y político de Guatemala durante el período de Justo Rufino Barrios (1871-1885). Guatemala. Hintze, O. (1975). The historical Essays. New York: Oxford University Press. Holden, R. (2004). Armies without Nations, Public Violence and State Formation in Central America, 1821-1960. Oxford: Oxford University Press.

Icefi (2008a). La tributación directa en América Latina, equidad y desafíos: el caso de Guatemala. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2008b). Rigidez fiscal en América Central: los casos de Guatemala, Costa Rica y Honduras. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2009). Marco conceptual para el análisis del presupuesto orientado a la niñez y adolescencia guatemalteca. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Tubuñe garüdia

Icefi (2005). Reflexiones sobre la tributación en América Central. Boletín de Estudios Fiscales núm. 3. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Icefi-SAT (2009). Historia de la tributación en Guatemala, desde los mayas hasta la actualidad. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. INE (1995). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002a). XI Censo nacional de población y VI de habitación. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002b). Encuesta nacional de empleo e ingreso, Enei. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002c). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2006). Encuesta nacional de condiciones de vida, Encovi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2007). Indicadores para análisis de género. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2008-2009). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009a). Manual de transversalización de género y pueblos en la producción Estadística de INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009b). Marco conceptual para enfocar estadísticas de género en el INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009c). Marco conceptual para enfocar estadísticas de pueblos indígenas. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE-Celade. (2010). Base de datos. Guatemala.

Tubuñe garüdia

95


La Hora (2009). «Entrevista a Gabriela Núñez». Guatemala, diario La Hora, 20 de agosto de 2009, p. 7. Lakshmann, I. (2005). Cocaine’s new route: Drug traffickers turn to Guatemala. Boston Globe. Lazzetta, O. (2007). Democracias en busca de Estado, ensayos sobre América Latina. Rosario: Homosapiens Editores. Mack, L. (2006). 20 años de procesos electorales municipales en Guatemala. Guatemala: Flacso. Marquardt, B. (2009a). El Estado de la doble revolución ilustrada e industrial (1776-2008). Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Marquardt, B. (2009b). Historia universal del Estado. Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Universidad Nacional de Colombia. Meny, Y. (1999). La globalización de la corrupción. Año 4, núm. 16. Argentina. Mineduc (1991-2008). Anuarios Estadísticos. Guatemala: Ministerio de Educación. Documentos electrónicos disponibles en www.mineduc.gob.gt Mineduc y Usaid/Diálogo para la Inversión Social (2008). Índice de avance educativo municipal 2002-2006. Guatemala: Ministerio de Educación. Ministerio de Finanzas Públicas (2008). Manual de clasificaciones presupuestarias para el sector público de Guatemala. Ministerio Público (2008 y 2009). Memorias de labores. Guatemala. Minugua (2003). Acuerdos de paz de Guatemala. Guatemala: Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala. 242 pp.

Tubuñe garüdia

Monterroso, J. (2010). «El sistema de justicia en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Monterroso-Rivas, O. (2009). «Institucionalidad y políticas públicas para el desarrollo rural». En Revista Cepal, núm. 97, abril de 2009, pp. 155-171. MSPAS (1997). Lineamientos políticos, estratégicos y programáticos para la reforma del sector salud de Guatemala. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 56 pp. MSPAS (1999). Guatemala: la experiencia exitosa de la extensión de cobertura. Guatemala: Sistema Integral de Atención en Salud, Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 11 pp. MSPAS (2009a). Informe de actividades del MSPAS sobre salud de pueblos indígenas. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 45 pp. MSPAS (2009b). Indicadores de extensión de cobertura, 2009. [Archivo electrónico, ppt]. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social [Fecha de consulta: 29 de enero, 2010] Disponible en: http://www.mspassias.gob.gt/presentaciones/INDICADORES%20EXTENSION%20COBERTURA%20 2009.pps Oacnudh (2008). Las recomendaciones de los órganos de tratados a Guatemala. Evaluación del cumplimiento de las observaciones finales emitidas por los órganos de tratados de Naciones Unidas al Estado de Guatemala entre 1994 y 2007. Guatemala. OIT (1989). Convenio 169 de la OIT sobre pueblos indígenas y tribales en países independientes. Pacto fiscal para un futuro con paz y desarrollo 2000. Guatemala. Paes de Barros, R., et ál. (2005) Crecimiento con equidad: la lucha contra la pobreza en Centroamérica. PNUD, IPEA. NY: UN. Pásara, L. (2002). Reforma y desafíos de la justicia en Guatemala. Estudios Jurídicos del Centro de Investigación y Docencia Económicas (Cide), México D.F. Paunovic, I. (2004). Evaluación de sostenibilidad de la deuda pública en los países de la región norte de América Latina frente al aumento de las tasas de interés internacionales. Oficial de Asuntos Económicos. México: Comisión Económica para América Latina. Pinto, JC. (1996). Nación, caudillismo y conflicto étnico en Guatemala (1821-1854). Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. PMA/Cepal (2006). Análisis del impacto social y económico de la desnutrición infantil en América Latina. Resultados del estudio en Guatemala. Guatemala.

96

Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


PNC (2010). Informe Anual 2010. PNUD (2004). Informe de desarrollo humano 2004. La libertad cultural en el mundo diverso de hoy. Madrid: Ediciones Mundi-Prensa. 299 pp. PNUD (2004a). La democracia en América Latina, hacia una democracia en América Latina. New York. PNUD (2004b). La democracia en América Latina, hacia una democracia de ciudadanas y ciudadanos. Guatemala: Magna Terra Editores. PNUD (2005). Diversidad étnico-cultural: la ciudadanía en un Estado plural. Informe Nacional de Desarrollo Humano 2005. Guatemala. PNUD (2008a). Guatemala: ¿una economía al servicio del desarrollo humano? Informe Nacional de Desarrollo Humano 2007/2008, Guatemala. PNUD (2009a). Abrir espacios a la seguridad ciudadana y al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano para América Central. Bogotá. PNUD (2009b). La economía no observada, una aproximación al caso de Guatemala. Cuaderno de Desarrollo Humano, 2007/2008, núm. 4. PNUD (2009c). Superando barreras: Movilidad y desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano, 2009. Madrid, Barcelona, México: Grupo Mundi-Prensa. PNUD (2010). Informe regional sobre desarrollo humano para América Latina y el Caribe. Actuar sobre el futuro: romper la transmisión intergeneracional de la desigualdad. PNUD (2010). La verdadera riqueza de las naciones: caminos al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano 2010. Madrid, México: Ediciones Mundi-Prensa.

Porta, Laguna y Morales (2006). Tasas de rentabilidad de la educación en Guatemala. Serie de Investigaciones Educativas, Vol. 1. USAID/Diálogo para la Inversión Social en Guatemala. Quemé Chay, Rigoberto, et ál. (2010). «Políticas públicas sobre pueblos indígenas y equidad étnica, implementadas por el Estado guatemalteco». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Tubuñe garüdia

PNUD (2010). Guatemala: hacia un Estado para el desarrollo humano. Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010. Guatemala: Magna Terra.

Ramírez, E. (2006). Por una política fiscal contra cíclica. México: tesis doctoral Facultad de Economía, Universidad Nacional Autónoma de México. Ray, D. (1998). Economía del desarrollo. Trad. E. Rabasco. Barcelona, España: Antoni Bosch ed. Rosada-Granados, H. (2009). «Guatemala, hacia un sistema nacional de seguridad y justicia». Informe de consultoría en el marco de la elaboración del IDHAC 2009/2010. PNUD Bogotá. Sazo, E. (2010). «Apoyo en investigación para la tercera parte del INDH 2009/2010». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Segeplan (2006). Guate solidaria rural. Estrategia de reducción de la pobreza. Guatemala: Serviprensa. Segeplan (2010). Tercer informe nacional de avances en el cumplimiento de los Objetivos de desarrollo del milenio (inédito). Guatemala. Sepaz (2009). Avances sobre el cumplimiento de los Acuerdos de paz. Presidencia de la República de Guatemala. Sen, AK. (2000) Desarrollo y libertad. Trad. E. Tabasco. Colección Documento. Barcelona: Planeta. Sotelo, I. (1996). El binomio Estado y utopía en filosofía política: teoría del Estado. Madrid: Trotta. Stiglitz, J. (1998) Más instrumentos y metas más amplias para el desarrollo. Hacia el Consenso Post-Washington. Trad. Joan Prats. Documento presentado a la Conferencia Anual de WIDER (Helsinki). Taracena, A. (1997). Invención criolla, sueño ladino, pesadilla indígena: los Altos de Guatemala, de región a Estado (1740-1850). Guatemala-San José: Editorial Porvenir y Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica. Taracena, A. Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América, ponencia escrita, inédito.

Tubuñe garüdia

97


Tilly, C. (1975). The Formation of National Status in Western Europe. Princeton: University Press. Ul Haq, M. (1995). «The human development paradigm». En Reflections on Human Development. New York: Oxford University Press. Unicef/Demi (2007). Mírame. Situación de la niña indígena en Guatemala. Guatemala: Magna Terra. 96 pp. Unicef y PNUD (2007). La niñez guatemalteca en cifras. Compendio estadístico sobre las niñas, niños y adolecentes guatemaltecos. Guatemala,159 pp. United Nations (2010a) Rethinking Poverty: Report on the World Social Situation 2010. Department of Economic and Social Affairs. New York: UN. United Nations (2010b). The Millennium Development Goals Report 2010. New York: UN. USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Análisis de Política No. 1. ¿Quién financia el sistema de salud en Guatemala? Documento electrónico disponible en: www.proyectodialogo.org Verdugo, J. (1995). Neoliberalismo y política de salud en Guatemala, período 1986-1994. Tesis para optar al grado de Maestría en Medicina Social, no publicada. Ciudad de México: Universidad Autónoma Metropolitana-Unidad Xochimilco. von Hoegen, M. y Palma, D. (1999). Los pobres explican la pobreza: el caso de Guatemala. Guatemala: IDIES. 2da. edición. 210 pp.

Tubuñe garüdia

Woodward, RL. (2002). Rafael Carrera y la creación de la República de Guatemala, 1821-1871. Guatemala: Plumsock Mesoamerican Studies/Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica.

98

Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010


Dimurei-agei Agensia: Ubafu lun ladügüniwa saminüa le hadagiñebe güirigia. Lun hadiñuru güirigia habugua, luma lun houndarun lidan le mabüidubei la lun habagari geyeguahau. Kapitalismu lani Estado. Lararamu leibugu seinsu hahaburügu gamatiña. Awanseruni hou n güirigia. Prosesu lun lawanserun furangu lun leibugu le gibebei. Aba prosesu lun leibugu sun ubafu hani güirigia. Sun ubafu le lachulurun lidoun saminüa le lanina katei buiti, kei ubafu lani agensia. Hemenigüiti awanseruni luagu furangu le hanibei güirigia lun lederebugudun hererun lun hawadigüimaridun luagu le habuserubei. Waribani le adügübei houn güirigia. Harihin güirigia lau ünabu, larihin hawagu ladüga harasa, hara odia mu nechani lun marihinuwahama lau uwaradaguni, lau haricha güirigia luma furangu lidan politika lanina seinsu, lidan fulasu luma igabürigu, luma larihiniwa ibagari publiku. Uwaradaguni eyeri tuma hiñaru. Prosesu lun uwaradaguni tuma hiñaru luma eyeri, lun le megeiwati lun aba lan tanügüniwa dandu hiñaru keisi eyeri, lun uwaragua lan le lunbei habihinei lidan seinsu, politika luma igabürigu.

Liñu awanseruni houn güirigia. Achulaguti lidan ibagari publiku irumu 1990, kei aba furendei lun lamisurahuniwa ürua katei lanina awanseruni: aba ibagari migefeti, lun lachülürun dise lidan furendei luma lun ñi la le megeiwabei lun awinwaduni. Üruwañe ketei iriduti gawarati larederun lebegüi labadünagua 0 luma 1. Aniha le arufudubali luweriagei lawanseru awanseruni houn güirigia. Liñu luweiri Estado. Ligia amisurahabeli luweiri Estado lida üruwa katei: ñita oundaruni lidan minisipiu, burokrasia (numeru yadagimetiña hawagu numeru lilana fulasu) luma seinsu se lichugubei uruwei lun kada munisipiu (atiri seinsu luagu kada lilana fulasu). Luagu kada aba lidagiñe katei le anihei aba ünabutumati, lebegüi 0 lun 1, le ñi lubei 1 lweiriagei genegeguati, liñu luweiri Estado (IDE) ligia amisurahanibei lidan lünabuagei.

Dimurei-agei

Estado. Aba güririgüo hadan güirigia lani ubafu, lani gumadi luma agambadi (libagei, lidan lurudun) la agumadihabei hawagu güirigia, lidan aba ageirüa le (misuriwati) le lalugubei uwaradaguni luma derebugu.

Uwarani hada eñeriñu hama hiñariñu. Mini lan lei dandu hiñariñu kei eñeriñu ligiameme lan haricha kei güirigia, kei furangu hama lun houseruni hederebugu luma habafu, sin ni murusu güragüo le lichugubei binadu gumadi. Meguewati magunfuliruwati. Ligabüiri larihin luwanouga lidan aba fulasu luma le arufudubali gudemei. Sunandan ouseruwala gadüru katei le lanina megeihabuni hani güirigia (muna, kumoun, furendei luma lebelurun seinsu) anihein lidan sun abahuduni hani güirigia tuma muna. Abahuduni lun abuduhani. Aba registru le ñi lubei habürüduwa sun lilana fulasu lidan aba distrito lani abuduhani ha lunbaña habuduha. Gayarati sun lan lilana fulasu ha abinchagüdübali le megeiwabei lun habuduha, anihein aba sistema lau mosu la abuduhani, odi ha la abürüdübaña lun abudühani lun hamuga mama lan mosu. GibeguoHuridiku. Ñi lan (kama uwaradaguni) le lanina saragu gumadi. Produktu interno bruto (PIB). Sun le adügübei lun louseruniwa lun umegenei luma servisiu luegiñe seinsu, dandu hamagiñe lilana fulasu kei mama lilana, aruhuwati kama mama hani lilana fulasu hama laburiña. Produktu interno bruto (PIB) per cápita. Le produktu interno bruto (PIB)le afarenhubei houn lilana fulasu lun aba irumu. Guirigia Warounu. Güirigia (lilana fulasu) ha guragatebaña dan luagu dan (lidan konkista/laigüniw fulasu, kolonia), ha haritaguabaña amu hama/odi gounigüi hamanou hadamüri. Ashouruni siudadanu. Ligabüri lounigüiruniwa fiyu katei luma sun le klunbei habihinei güirigia- habagari, haragu, hamegei— luwei le warubabei (delitu) le asansiragubali habagari luma ibagari garihabuti ha awindadubali. Ashoururuni houn güirigia. Ounigiruni universali luwei delitu luma predatoriu. Lasugürun seinsu hahaburugu megeihabutiña: (TEC). Instrumentu lani politika houn güirigia lau larihin tidoun haba gudemetiña hama sügüguati hagudeme. Le TEC seinsu ichuguti hahaburugun megeihabutiña sagü dan, lun hagunfuliru lau saragu katei. Le lunbei lagunfuliruniwa habie: heidin afurendera, tidan luba magadiñe, lidan fiyu programa, arihuwatigiñe ligabüri hatuadi irahuñu. Misiñehabuni. Harihiniwa güirigia amu ladüga luyeri hara luma hererun, darituma le haganou lidan aba. Dimurei-agei

99



Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Tiabi síntesis to tani Garüdia lani Wadimalu lun awanseruni houn Güirigia 2009/10 anihein aba abürüduni dürüwarügüti lidagiñe unsu kapitulu tani garüdia. Itara liña taranseruniwa kei garüdia lau sun ladürühuniwa tani kapitulugu. Itaraliñagiñe, fiyutu, dabula tuma iyawou kei tubei tidan furumeitu garüdia. Lau le laluguña lun merengula tawanihuniwa sintesis tuma garüdia dayarutu lun giñe tarihiniwa garüdia to weiribou.

Wadimalu: uaruogöu Estado lun awanseruni houn güirigia Síntesis Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Garüdia to lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/10 awanihatumutu garada to adügalalibei Estado lidan leibugu awanseruni houn güirigia lidan lagumuhun 25 irumu. Lidan furumieti üabaü, luagu katei le derebuguti luma uraga, adumerehuwati luagu iseri Estado, lidani lederebugudun ladügüniwa Estado lani Wadimalu luma leibugu Wadimalu luma awanseruni houn güirigia. Luagu libiama üabaü aba larihiniwa lacharawagu, burokrasia luma politika lanina seinsu lani Estado. Aba lamisurahun luweyeri lani Estado lidan fulasu ñübüriti lidagiñe ürua katei( ñita oundaruni lani uruwei, burokrasia luma seinsu) lumaya ürua (magadiñe, furendei luma amu) aba lawanihuniwa le abihibei lidagiñe awanseruni houn güirigia, lebei gudemei luma amu. Lidan lürua üabaü, aba tarihiniwa garada to lahurerubou Estado lidan lashouruni furangu le inarüni hani güirigia (ashouruni luma hustisia), lidan leibugu ubafu (magadiñe luma furendei) luma lani agensia(demokrasia) luma lünabudun gudemei luma muwaraguni ( warounu hama hiñariñu). Luagu ligadürü üabaü anuhei aba garada lun lasansiragu Estado lun aba lan Estado le üwaraguati lun gibegüo lun ñibei lan awanseruni houn güirigia. Lagumuhoun, luaguti abahüdüni luma datu luaguti ligabüri leibugu seinsu, fureindei, magadiñe, güirigia, ashouruni houn güirigia luma ñi la Estado.

Garüdia lani Wadimalu luagu awanseruni houn güirigia 2009/2010

Síntesis Garífuna


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.