JOSE “JOSH” TRINDADE
ANALISTA NO INVESTIGADÓR INDEPENDENTE ANALISTA E INVESTIGADORINDEPENDENTE INDEPENDENT ANALYST AND RESEARCHER
LULIK: ESENSIA HUSI VALÓR SIRA HUSI TIMOR OAN LULIK: O CORAÇÃO DOS VALORES TIMORENSES LULIK: THE CORE OF TIMORESE VALUES
Lian fuan Lulik uza beibeik iha sosiedade timór nian. Lian fuan ne’e mai husi tetun no nia signifikadu mak “proibisaun/bandu” no “sagradu”. Lian fuan Lulik no nia signifikadu iha tradusaun ba lian Timor oin oin. Ida ne’e hanesan lian fuan májiku ida, ne’ebé timór oan barak konsidera katak iha podér makaas. Lulik ne’e fo influensia ba moris loroloron nia husi ema Timor maski to’o agora seidauk hetan investigasaun makaas kona ba influensia ne’e. Artigu ne’e halo analiza ba Lulik, saida mak Lulik no nusa mak Lulik fo influensia no impaktu ba vida sosiál, polítika no ritual husi loroloron ema timór nian. Artigu ko’alia mós kona ba fiar ba Lulik. Koalia mós kona ba sistema polítiku Lulik no nusa ema Timor haree ba nia an rasik tuir Lulik. Artigu ko’alia mós kona ba nusa mak Igreja no Administrasaun Koloniál halo tuir no absorve konseitu balu husi Lulik ba sira nia benefísiu rasik no sira mós halo kritika no estraga konseitu ne’e. Josh Trindade servisu kleur nudar analista no investigador independente iha projetu oin oin ne’ebé relasiona ho solidariedade nasionál, juventude, nasionalizmu, kultura no tradisaun Timor nia, teknolojia informasaun, rezolusaun ba konflitu, konstrusaun ba nasaun, ho asuntu seluk ne’ebé relasiona ho nia rai, Timor-Leste. Nia koalia makaas kona ba kestaun sira ne’ebé relasiona ho kultura, fiar no sistema tradisionál no nia relasaun ho nasionalizmu, solidariedade sosiál no estadu de direitu. Nia ko-autór husi artigu investigasaun ho naran “Re-thinking Timorese Identity as a Peace-Building Strategy: Lorosa’e – Loromonu Conflict from a Traditional Perspective”, relatóriu finál ba GTZ/IS. Nia artigu, ho naran “Reconciling Conflicting Paradigms: an East Timorese Vision of an Ideal State” (2008), hetan publikasaun husi Editora husi Universidade Charles Darwin. Nia Prezidente husi área Komunikasaun husi Komisaun Nasionál Edukasaun UNESCO nian, iha Timor-Leste.
O termo Lulik é utilizado de forma generalizada na sociedade timorense. A palavra em si teve origem na língua tétum e significa “proibição” e “sagrado”. A palavra Lulik e o seu significado traduzem-se para muitas línguas em TimorLeste. É uma palavra mágica e com muito poder para os timorenses. A ideia de Lulik influencia o dia-a-dia dos timorenses, no entanto esta noção tem sido pouco investigada e discutida.
The term Lulik is widely used within Timorese society. The word itself originated from Tetun language which means forbidden and holy/ sacred. Lulik and its notion translate into many different languages in Timor-Leste. This is a very powerful and magical word for the Timorese. The idea of Lulik has very much influence the daily life of the Timorese, yet this notion has been poorly investigated and discussed.
Este artigo irá analisar a noção de Lulik, o que constitui Lulik e como o Lulik influencia e impacta sobre a vida social, política e ritual do dia-a-dia dos timorenses. O artigo irá igualmente explorar a crença Lulik. Para além disso, o artigo irá abordar o sistema político Lulik e como os timorenses se governam a si mesmos com a noção de Lulik. O artigo irá finalmente discutir como a Igreja Católica e a Administração Colonial Portuguesa não apenas adoptaram e utilizaram alguns conceitos de Lulik para benefício próprio, mas criticaram e degradaram-no ao mesmo tempo.
This paper will analyze the notion of Lulik, what constitute Lulik and how lulik influences and impacts the social, political and ritual life of the Timorese on daily basis. The paper will also explore Lulik belief system. Furthermore, the paper will look at Lulik political system and how Timorese govern themselves with the notion of Lulik. The paper will further discuss about how the Catholic Church and the Portuguese Colonial Administration not only adopted and use some concept of Lulik for their own benefit, but also criticize and degraded it at the same time.
Josh Trindade tem trabalhado como analista e investigador independente em inúmeros projectos relacionados com solidariedade nacional, juventude, nacionalismo, cultura e tradições timorenses, tecnologia de informação, resolução de conflictos, construção da nação, e outros assuntos relacionados com a sua pátria, Timor-Leste. Tem sido uma voz activa na abordagem a questões fundamentais relacionadas com cultura, crenças e sistemas tradicionais, e o seu relacionamento com nacionalismo, solidariedade social e a o estado de direito. É co-autor de um artigo de investigação intitulado “Repensar a Identidade Timorense como Estratégia de Construção de Paz: o Conflicto Lorosa’e e Loromonu sobre uma Perspectiva Tradicional”, relatório final para a GTZ/IS. O seu segundo artigo, intitulado “Reconciliar Paradigmas em Conflicto: uma Visão Timorense de um Estado Ideal” (2008), foi publicado pela Editora da Universidade Charles Darwin. É Presidente da área de Comunicação da Comissão Nacional de Educação da UNESCO, em Timor-Leste.
Josh Trindade has worked as an independent analyst and researcher on numerous projects relating to national solidarity, youth, nationalism, Timorese culture and traditions, Information Technology, Conflict Resolution, Nation Building, and other issues related to his homeland Timor-Leste. He has been an active advocate addressing fundamental issues relating to culture, beliefs and traditional systems, and their relationship to nationalism, social solidarity and rule of law. He is co-author of a research paper entitled: “Re-thinking Timorese Identity as a Peace-Building Strategy: Lorosa’e – Loromonu Conflict from a Traditional Perspective”, final report for GTZ/IS. His second paper,entitled “Reconciling Conflicting Paradigms: an East Timorese Vision of an Ideal State” (2008), was published by Charles Darwin University Press. He is the Convener of Communication with the National Commission for Education for UNESCO Timor-Leste.
69