Tekst: Gert-Jan Schaap Beeld: Heina Dokter
Suïcide-expert en crisishulpverlener Andrea Walraven:
‘Niemand zou zo alleen moeten sterven’ Schrikbarende cijfers: gemiddeld maken vijf mensen per dag in Nederland een eind aan hun leven. Afgelopen jaar gebeurde dat volgens het CBS maar liefst 1871 keer: meer dan ooit. “We zien de stijgende cijfers, maar de overheid doet nagenoeg niets,” zegt suïcide-expert en crisishulpverlener Andrea Walraven-Thissen. Een zomerse bries speelt met Andrea’s blonde haren. Het is aangenaam vertoeven in haar zonnige achtertuin, boven op een groene berg in de Duitse Eifel. Hier, ver van de bewoonde wereld en op 600 meter hoogte, komt ze tot rust na een hectische werkdag. Twee grote honden drentelen druk kwispelend om haar tuinstoel heen.
Helemaal door het lint De van origine Nederlandse expert in de toegepaste psychotraumatologie Andrea Walraven (1976) straalt opgewektheid en levenslust uit. Als je haar zo ziet zitten en haar aanstekelijke lach hoort, zou je niet direct zeggen dat ze – als crisisinterventionist – vaak plekken vol dood, verdriet en pijn bezoekt. Bij zware ongelukken, rampen, na het plotselinge overlijden van een kind en andere heftige calamiteiten wordt er een beroep op haar gedaan. “In ongeveer de helft van alle oproepen gaat het om suïcide. Dus het is een fors deel van mijn werk. Vaak ben ik als een van de eersten op de plek des onheils, om in die eerste uren nabestaanden ondersteuning te bieden.” Wat houdt die ondersteuning in? “De emoties van nabestaanden zijn meestal – en dat is volstrekt natuurlijk – uitermate heftig. Vaak gaat het om zelfdoding in een huis. Daar tref ik nabestaanden aan die helemaal door het lint gaan, of mensen die letterlijk in shock zijn, niet aanspreekbaar. En alles daartussen. Nabestaanden worstelen met enorm complexe emoties: wanhoop, woede, onbegrip. Suïcidepostventie, zoals wij onze nazorg noemen, is altijd maatwerk. Want iedere situatie en ieder mens is anders. In die eerste uren probeer ik gevoelens van machteloosheid
22 | VISIE
en hopeloosheid om te vormen naar zelfcontrole en eigenregie. Als dat lukt, blijken mensen minder vaak langdurige gevolgen aan deze schokkende gebeurtenis over te houden.”
Ontkenning en ongeloof “Nabestaanden hebben behoefte aan veiligheid, informatie en rust,” vervolgt ze. “Daarom leg ik allereerst uit wie er nu allemaal in huis zijn of komen – van politie en recherche tot ambulancepersoneel –, wie wat doet en waarom dat nodig is. En met de nabestaande kijk ik of ergens een plekje te vinden of te creëren is waar ik met hem of haar – in relatieve rust – samen kan zijn. Wat altijd een veilige haven was, is door de laatste daad van een dierbare opeens een plaats delict geworden – je privacy is in één klap verdwenen. Wat hier in Duitsland trouwens altijd een rol speelt, is dat een lichaam na de lijkschouwing wordt meegenomen. We weten dat het voor de verwerking ontzettend belangrijk is dat we nabestaanden de mogelijkheid geven om afscheid te nemen en de overledene te zien. Want ontkenning en ongeloof zijn een natuurlijk onderdeel van het rouwproces. Als de nabestaande ervoor openstaat – meestal wel – positioneren we het lichaam zo dat het mogelijk is om, in rust, afscheid te nemen. Dan nemen zij dat laatste beeld mee in hun herinnering, niet het akelige beeld van kort na de suïcide. We proberen de overledene waardigheid terug te geven, en nabestaanden zelfcontrole.” Er worden verschillende termen gebruikt: zelfmoord, zelfdoding, suïcide, een zelfgekozen dood. Welke heeft jouw voorkeur? “Suïcide of zelfdoding. Die termen zijn neutraal. Het woord ‘zelfmoord’ – dat veel
wordt gebruikt, ook in de media – heeft een andere lading; daar spreekt meer een oordeel uit.”
De koffiebeker van mama Al tijdens haar studie psychiatrische verpleegkunde, twintig jaar geleden, dacht ze bij het onderwerp zelfdoding vaak: wat intriest dat die persoon alleen was tijdens die laatste momenten van zijn of haar leven. “Dat gevoel blijft,” zegt Andrea, terwijl ze de hond wegstuurt. “Als mensen – kennelijk – geen uitweg zien, denk ik altijd als ik hem of haar aantref na een zelfdoding: dat laatste, eenzame stukje, dat is gewoon vreselijk. Niemand zou zo alleen moeten sterven…” Wat ervaart zij zelf als de meest schrijnende situaties? Ze staart even naar de helwitte zomerwolken, die traag over het Eifel-landschap trekken. “Een alleenstaande ouder die suïcide pleegt. Als ik zo’n woning binnenkom, weet ik: dit kind gaat hier weg – en komt nooit meer terug. Zijn veilige thuis is verdwenen, omdat vader of moeder suïcide heeft gepleegd. Wat ik dan bijvoorbeeld doe, is samen kijken wat het kind wil meenemen. Wat is belangrijk voor dit kind? Wat kan hem of haar ‘hierna’ houvast geven? Soms is dat de koffiebeker van mama.” Na een korte stilte: “Een suïcide is altijd buitengewoon triest. Naar twee kanten. Voor de persoon die heenging én voor hen die achterblijven.”
Gesprekken vallen stil Wat die laatsten betreft: de harde werkelijkheid is dat gesprekken stilvallen zodra nabestaanden binnenkomen, bijvoorbeeld op de werkvloer. Wat kun je doen om dit te voorkomen en er echt voor de ander te zijn? “Merk je dat je jezelf ongemakkelijk VISIE
| 23
‘Alleen al het onderwerp meer bespreekbaar maken, is een stukje preventie’ voelt, spreek dat dan uit: ‘Ik zou nu graag de goede woorden tegen je willen zeggen, maar ik heb geen idee wat. Dit is zoiets pijnlijks, heftigs en nieuw voor mij.’ Als je alleen al dat zegt, is er een wereld gewonnen. Want daarmee zoek je de ander op waar hij is. Soms kun je ook gewoon stil zijn, samen. De Engelsen hebben hiervoor een mooie term: a ministry of presence. Dienend nabij zijn, dat is de kern van mijn werk.” Is suïcide te voorkomen? “Uit onderzoek weten we dat de meeste mensen die suïcide plegen, dat niet doen in een gezonde geestestoestand. Een van mijn leermeesters, prof. Shneidman, sprak van ‘constrictie’: vernauwing. Je wereld wordt steeds nauwer, en op zeker moment is er alleen nog een allesoverheersend gevoel van lijden. Mensen die het ‘per ongeluk’ overleven, bevestigen dat het lijden zó erg was, dat die daad een poging was om het te laten stoppen. Dus géén ‘bewuste keuze voor de dood’: op dat moment waren de consequenties niet te overzien. Daarom ben ik ook heel blij met de suïcidepreventiesite 113online.nl in Nederland. Maar er zou nog zo veel meer moeten gebeuren.” ‘Aan verkeersveiligheid worden miljarden uitgegeven, terwijl er aan zelfmoord jaarlijks veel meer mensen sterven,’ zei Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie, twee jaar terug in ‘Trouw’. Eens? “Natuurlijk, véél meer geld! Als hulpverleners voelen wij die urgentie.” Verontwaardigd: “We zien de stijgende suïcidecijfers, maar de Nederlandse overheid doet nagenoeg niets.” Kunnen wij als ‘gewone mensen’ iets doen? “Maak het onderwerp bespreekbaar. Bijvoorbeeld op het werk, en in de kerk. Alleen dat is al een stukje preventie.”
Een politiehelikopter De stilte in de tuin wordt plotseling verbroken door een helikopter die zwaar ronkend overvliegt. Andrea kijkt omhoog en zegt: “Een politiehelikopter. Er gebeuren hier momenteel veel motorongelukken.”
Schakel je na een heftige werkdag makkelijk over naar het normale leven? Andrea gebaart naar het weidse landschap rondom. “Ik woon bewust in the middle of nowhere! Ik moet altijd een stuk naar huis rijden: dat helpt. Eenmaal thuis, ben ik eerst een poos stil. Makkelijk, met drie pubers en hun vrienden en vriendinnen die komen aanwaaien. Langzaam kom ik dan weer terug in de normale wereld. Wat ik zie en meemaak in mijn werk is zo extreem, dat ik intens kan genieten van ‘kibbelpartijtjes’ thuis, deze natuur hier, slapende kinderen… Als je niet meer kunt landen in het alledaagse, moet je een stap terugdoen. Ik heb veel collega’s die opbranden. Want het is heftig.” Toch schrijf je in een artikel dat je ‘het mooiste vak ter wereld’ hebt? “Omdat ik dit werk met veel collega’s doe, met wie ik ervaringen uitwissel. Omdat ik het vak mag doorgeven, nieuwe collega’s mag opleiden. En omdat ik christen ben. Zonder God zou ik dit werk nooit kunnen doen. Ja, ik ga iedere keer het donker in, word geconfronteerd met onvoorstelbare chaos, rotzooi en ellende. Maar het Licht gaat – onaantastbaar – met mij mee. In dit soort complexe en zeer pijnlijke situaties bij kwetsbare mensen te mógen zijn, ervaar ik als een groot voorrecht.” @Walrathis
‘Soms kun je ook gewoon stil zijn, samen’
Hulp nodig? Wilt u naar aanleiding van dit interview doorpraten? Heeft u op dit moment hulp nodig? Kijk dan op 113online.nl of bel met 0900-0113. VISIE
| 25