Sens życia i umierania by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

SENS ŻYCIA I UMIERANIA

BEATA KOLEK

SENS ŻYCIA I UMIERANIA Antropologiczno-tanatologiczne aspekty myśli Antoniego Kępińskiego

Kraków 2009

Recenzenci: prof. dr hab. med. Zdzisław Jan Ryn ks. dr hab. Władysław Zuziak, prof. UPJPII

Korekta: Magdalena Polek

Projekt okładki: Dario Studio Moderno – Dariusz Sieradzki

ISBN 978-83-7587-259-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

d Dziadkowi i Rodzicom – dziękuję d

SPIS TREŚCI

WSTĘP ..............................................................................................................

Rozdział 1 GŁÓWNE PROBLEMY TANATOPSYCHOLOGII ................................................. 17 1.1. Postawy wobec śmierci .......................................................................... 1.1.1. Pojęcie śmierci ............................................................................. 1.1.2. Psychologiczny opis postaw wobec śmierci .................................... 1.1.3. Filozoficzna klasyfikacja postaw wobec śmierci ...............................

19 19 22 27

1.2. Zagadnienie lęku przed śmiercią ............................................................. 1.2.1. Lęk egzystencjalny ....................................................................... 1.2.2. Lęk osobowościowy ..................................................................... 1.2.3. Przykładowe badania ...................................................................

30 31 32 35

1.3. Opieka paliatywno-hospicyjna ................................................................ 1.3.1. Opieka holistyczna ....................................................................... 1.3.2. Zagadnienie godności życia i umierania ......................................... 1.3.3. Granice opieki paliatywnej ........................................................... 1.3.4. Pracownicy hospicjów i domów opieki ..........................................

39 39 42 45 46

1.4. Problematyka żałoby .............................................................................. 49

Rozdział 2 ANTONIEGO KĘPIŃSKIEGO KONCEPCJA ŚWIATA I CZŁOWIEKA .................... 53 2.1. Główne założenia antropologiczne .......................................................... 53 2.1.1. Struktura i dynamika człowieka ..................................................... 55 2.1.2. Inspiracje filozoficzno-psychologiczne ............................................ 65 2.2. Lęk przed śmiercią ................................................................................ 2.2.1. Płaszczyzna biologiczna ................................................................ 2.2.2. Wymiar społeczny ....................................................................... 2.2.3. Aspekty filozoficzne .....................................................................

77 78 82 84

SPIS TREŚCI

2.3. Konteksty spotkania ze śmiercią ............................................................ 91 2.3.1. Starość ..................................................................................... 92 2.3.2. Choroby psychiczne ................................................................... 96 2.3.3. Rzeczywistość obozów koncentracyjnych ..................................... 100

Rozdział 3 ORYGINALNOŚĆ MYŚLI ANTONIEGO KĘPIŃSKIEGO .................................... 107 3.1. Wielowymiarowość człowieka ............................................................... 3.1.1. Psychologia egzystencjalna i filozofia dialogu ................................ 3.1.2. Podejście transgresyjne .............................................................. 3.1.3. Kontekst dezintegracji pozytywnej ...............................................

108 108 115 121

3.2. Człowiek wobec tajemnicy śmierci ........................................................ 128 3.2.1. Doświadczenie śmierci ............................................................... 129 3.2.2. Umiejętność spojrzenia w przyszłość ........................................... 132 3.3. Próba oceny myśli Kępińskiego ............................................................ 147 3.3.1. Praktyczne implikacje koncepcji Kępińskiego ............................... 147 3.3.2. Dyskusyjność poglądów Kępińskiego .......................................... 155 ZAKOŃCZENIE ................................................................................................ 159 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................ 167

WSTĘP

Bez śmierci życie straciłoby sens. Stałoby się bezkształtną, czterowymiarową plazmą. Antoni Kępiński

Ludzie rozmawiali na temat życia i śmierci od zawsze, choć nigdy ten temat nie był tak popularny jak zagadnienia społeczne czy polityczne. Obecna kultura, którą możemy ogólnie określić jako zaprzeczającą śmierci, nie sprzyja jednak zainteresowaniu problematyką umierania1.

Te słowa napisał w 1977 r. H. Feifel, próbując zdiagnozować amerykańską kulturę. Przyczyn braku zainteresowania wspomnianym tematem szukał przede wszystkim w rozwijającej się technologii medycznej. Sprawiła ona, że śmierć przestała być czymś naturalnym, a stała się wydarzeniem, które należy ukrywać przed światem. Rozwój techniczny wyobcowuje człowieka z przeżywania żałoby, osłabia wsparcie społeczne i osobiste, co prowadzi do wzrostu poczucia osamotnienia i lęku wśród osieroconych. Dla większości z nas śmierć stała się niewygodną i przerażającą tajemnicą. Jeżeli już o niej myślimy, to często traktujemy ją jako wroga, jako coś, co odbiera sens, czego należy unikać. Śmierć jest bluźniercza […], pornograficzna. Reagujemy na nią i na jej symbole bardzo podobnie jak na pornografię. Unikamy ich. Zaprzeczamy ich istnieniu. […] Mówimy o nich szeptem 2.

Śmierć jest usuwana z życia codziennego tak, jak to tylko możliwe. P. Tillich pisze: „Umarli nie mają prawa pokazywać, że są umarłymi. Poddaje się ich takim przeobrażeniom, aby mogli udawać żywych”3. Ludzie umierają w szpitalach, w odosobnieniu. Samotna, bez wsparcia wobec przeżywania straty, pozostaje również najbliższa rodzina. Co więcej, ostateczne „odejście 1 2 3

H. Feifel, Death in Contemporary America [w:] H. Feifel, The Meanings of Death, McGraw-Hill, New York 1965, s. 4 R.A. Kalish, Rodzina wobec śmierci [w:] L. Pearson (red.), Śmierć i umieranie. Postępowanie z człowiekiem umierającym, tłum. B. Kamiński, Warszawa 1973, s. 79. P. Tillich, Męstwo bycia, tłum. H. Bednarek, Rebis, Poznań 1994, s. 109.

WSTĘP

z tego świata” wydaje się perspektywą bardzo odległą. Potoczne doświadczenie pokazuje, że umierają nie młodzi, ale raczej ludzie w podeszłym wieku (ewentualnie żołnierze na wojnie czy ofiary wypadków). Można zatem powiedzieć, że w percepcji społecznej śmierć starszej osoby wydaje się mniej tragiczna niż kogoś z innej grupy wiekowej – dotyczy to wszystkich kultur i każdego społeczeństwa4. Jednocześnie umieranie ukazane w różny sposób możemy prawie nieustannie oglądać na ekranie telewizora czy w Internecie. Cudze cierpienie, które nas nie dotyczy ani pośrednio, ani bezpośrednio, jest czymś atrakcyjnym, medialnym i pociągającym. Jednak w takiej formie zawsze pozostaje w sferze nierealnej – filmu czy fantazji. Prawdziwa śmierć jest domeną specjalistów: lekarzy, księży czy pracowników domów pogrzebowych. Widz wygodnie siedzi w fotelu, w swym salonie, przed telewizorem i z tej twierdzy […] rozkoszuje się widowiskiem. Śmierć podchodzi blisko, w pewien sposób wchodzi do jego domu, ale pozostaje nieszkodliwa, obca. Nie jest jego śmiercią5 .

W takiej kulturze zaczęła się rodzić w USA nowa gałąź psychologii, której zainteresowania skupiały się właśnie wokół problematyki śmierci – tzw. tanatopsychologia. Obejmowała ona zagadnienia dotyczące wpływu sytuacji związanych ze śmiercią na psychikę i zachowanie człowieka, analizując m.in. psychologiczne aspekty ludzkiego umierania, postawy wobec śmierci, sposoby przeżywania żałoby. Główni przedstawiciele tej dziedziny psychologii – jak zresztą w przypadku wielu innych dyscyplin psychologicznych – pracowali lub pracują w USA, gdzie powstają fachowe czasopisma i publikacje przybliżające wyniki najnowszych badań prowadzonych na tym polu. Obecnie tanatopsychologia ciągle się tam rozwija, jednak nie zawsze tak było. Pierwsze profesjonalne hospicja zaczęły powstawać dopiero w latach 60. XX w., ale wtedy jeszcze nie do końca zdawano sobie sprawę z konieczności psychologicznego wsparcia dla umierających i im posługujących. Do niedawna pomijany temat specjalistycznej pomocy (nie było centrów zapobiegania samobójstwom, na uniwersytetach nie wykładano psychologii śmierci etc.) obecnie nabrał ogromnej wagi. W 1959 r. odbyła się w USA pierwsza konferencja poświęcona nieuleczalnie chorym, a w 1968 r. uniwersytet w Minnesocie otworzył ośrodek badań tanatopsychologicznych6. Pierwsze specjalistyczne czasopismo powstało

4 5 6

R.A. Kalish, Dying and Preparing for Death [w:] H. Feifel, New Meanings of Death, McGraw-Hill, New York 1977, s. 218. C. Zuccaro, Teologia śmierci, tłum. K. Stopa, WAM, Kraków 2004, s. 32 i n. Por. J. Makselon, Główne wątki badań tanatopsychologicznych [w:] J. Makselon (red.), Człowiek wobec śmierci. Aspekty psychologiczno-pastoralne, WN PAT, Kraków 2005, s. 50.

WSTĘP

w 1970 r., pięć lat później wydano we Francji pracę Anthropologie de la mort autorstwa L.V. Thomasa, założyciela Francuskiego Towarzystwa Tanatologicznego7. W drugiej połowie XX w. zaczęto więc interesować się śmiercią, choć początkowo były to zainteresowania dość abstrakcyjne. W 1976 r. we Francji ukazało się około 60 prac poświęconych tej tematyce – głównie opracowań socjologicznych, historycznych i filozoficznych8. Rozważania tanatopsychologiczne zaczęły się stopniowo pojawiać (głównie w USA), gdy okazało się, że doświadczenie umierania – zarówno bliskiej osoby, jak i śmierci w ogóle – ma wpływ na rozwój i psychikę człowieka. Wcześniej ta problematyka nie należała do pola zainteresowań psychologów9. W tym czasie – niemal po drugiej stronie świata, za murem oddzielającym Wschód od Zachodu – lekarz psychiatra Antoni Kępiński przyjmował pacjentów w swoim gabinecie przy ul. Kopernika w Krakowie. O tym, kim był, a właściwie o tym, jaki był, dowiadujemy się głównie dzięki relacjom jego uczniów, tych, którzy go znali, oraz tych, którzy mniej lub bardziej przypadkowo się z nim spotkali. Szczególnie obszerny opis życia Kępińskiego przedstawił jego uczeń i współpracownik – Z.J. Ryn. A. Kępiński urodził się w 1918 r. w Dolinie (koło Stanisławowa – obecnie tereny Ukrainy), dzieciństwo spędził w Nowym Sączu. W 1926 r. cała jego rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie Kępiński uczęszczał najpierw do Gimnazjum Nowodworskiego, by następnie rozpocząć studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wybuch II wojny światowej przerwał jego naukę po trzecim roku. Wstąpił wówczas do Wojska Polskiego, ale szybko trafił do niewoli i obozu internowanych – najpierw na Węgrzech, potem we Francji, a ostatecznie do obozu koncentracyjnego w Mirandzie de Ebro w Hiszpanii10. Obozowy etap życia Kępińskiego można odtworzyć dzięki licznym listom i kartkom pocztowym, które wysyłał do swoich rodziców11. Obóz opuścił wraz z ostatnią turą więźniów, u których zyskał ogromną sympatię i uznanie, a w 1943 r. przez Madryt i Gibraltar dostał się do Wielkiej Brytanii. W 1946 r. ukończył Polski Wydział Lekarski Uniwersytetu w Edynburgu i powrócił do ojczyzny, gdzie rozpoczął pracę na Uniwersytecie Jagiellońskim12.

7 8 9 10 11 12

Por. J. Skrunda (red.), Antropologia śmierci. Myśl francuska, tłum. S. Cichowicz, PWN, Warszawa 1993, s. 6. Por. tamże. R. Kastenbaum, The Psychology of Death, 3rd ed., Springer, New York 2000, s. 14. Por. J. Masłowski, Antoni Kępiński w latach 1939–1947, „Przegląd Lekarski” 1981, 38, 1, s. 126–137. Por. Z.J. Ryn, Mistrz Antoni Kępiński, „Alma Mater” 2001, 36, s. 14–21; por. J. Tischner, Filozofi a wypróbowanej nadziei, „Znak” 1974, 237, s. 331–345. Z.J. Ryn, Antoni Kępiński – życie i dzieło [w:] Antoni Kępiński. Samarytanin naszych czasów, wybór Z.J. Ryn, Ad Vocem, Kraków 1997, s. 7.

WSTĘP

Jego osobiste doświadczenia obozowe i świadectwa byłych więźniów przyczyniły się do rozpoczęcia poważnych badań dotyczących wpływu traumatycznych doświadczeń obozowych na psychikę człowieka. Krakowska klinika, w której pracował od 1947 r., była jednym z nielicznych miejsc w Polsce, w którym byli więźniowie mogli szukać specjalistycznej pomocy psychiatrycznej (w 1958 r. powstał ośrodek badań psychiatrycznych byłych więźniów obozów hitlerowskich13). Z tego tzw. nurtu oświęcimskiego prac Kępińskiego J. Tischner wyprowadził pojęcie filozofii wypróbowanej nadziei, filozofii po Oświęcimiu14. Kępiński zmarł w 1972 r. po ciężkiej chorobie. Obecny przy jego śmierci Z.J. Ryn tak opisuje ostatnie chwile jego życia: W długim monologu jego agonii przewinęły się nieprawdopodobne sprzeczności, jakie zapewne nurtowały jego duszę. Wątek dobra i zła, miłości i śmierci, Polaków i Niemców, jakiś mecz futbolowy, i po dłuższej chwili milczenia […], przed oddaniem ostatniego tchnienia, Kępiński powiedział mniej więcej w ten sposób: „Jestem gotów do przejścia na drugą stronę życia”15 .

Kępiński przez całe życie spisywał swoje spostrzeżenia i doświadczenia psychiatryczne. Pracował od rana do wieczora, przyjmował pacjentów, nauczał studentów: Do kliniki przychodził zwykle najwcześniej, koło siódmej rano. […] Punktualność, systematyczność, a przede wszystkim odpowiedzialność za chorego były jego cechą zniewalającą. […] Nie rozstawał się z małymi notesami, w których zapisywał wypowiedzi chorych, własne obserwacje i przemyślenia czy uwagi współpracowników. […] Rozmowę z chorym uważał za najlepszą lekcję psychiatrii. […] Przy swojej cierpliwości słuchania nie mógł zrozumieć, jak pacjent może znudzić psychiatrę; denerwował się, gdy ktoś twierdził, że to „banalny przypadek”. Kiedy studenci znudzeni słuchaniem chorego prosili o spotkanie z następnym pacjentem, oburzał się: „Człowiek wam się znudził!” […]. Jako nauczyciel oddziaływał poprzez przykład. Wymagając od siebie, pokazywał, jak winniśmy wymagać od siebie16.

Zarówno z relacji jego znajomych, jak i pacjentów wynika, że Kępiński – pomimo swoich dziwactw i przyzwyczajeń – był niezwykłym człowiekiem. Może tę niezwykłość stanowiło po prostu jego podejście do ludzi. Każdego pacjenta traktował bardzo indywidualnie, w każdym widział kogoś niepowtarzalnego. 13 14 15 16

Por. J. Bogusz, Lekarz i jego chorzy, PZWL, Warszawa 1984, s. 147. Por. Z.J. Ryn, Mistrz…, dz. cyt., s. 14–20. Z.J. Ryn, Biografi a Antoniego Kępińskiego, materiały dźwiękowe z sesji poświęconej Antoniemu Kępińskiemu, „Człowiek wśród ludzi”, 31.03–2.04.2006 r., Kraków. Z.J. Ryn, Mistrz…, dz. cyt., s. 14–20.

WSTĘP

Uważał, że zadaniem psychiatry jest spojrzeć na chorego całościowo, tzn. ujrzeć go we wszystkich aspektach jego życia (biologicznym, psychologicznym, społecznym), a także w perspektywie czasu, tj. w aktualnej sytuacji, w ujęciu historycznym i w jego projekcji w przyszłość17.

Pomocą w zrozumieniu człowieka były dla niego książki, począwszy od Pisma Świętego (w którym widział podstawowe źródło informacji o człowieku), poprzez klasyków literatury (m.in. Shakespeare’a) aż po dzieła fizyczne (Einsteina), filozoficzne (Pascala, Ingardena) i psychologiczne. Opublikował 163 prace naukowe, w tym dziewięć książek, ale tylko jedna z nich – Psychopatologia nerwic – ukazała się za jego życia18. Według Z.J. Ryna, największą popularnością w kręgach niemedycznych cieszy się Rytm życia; najważniejsze z punktu widzenia psychiatrii są: Schizofrenia, Psychopatologia nerwic, Melancholia19. Jednak zagłębienie się w ich treść uświadamia, że przemyślenia te dotyczą nie tylko problemów ściśle psychiatrycznych czy medycznych, ale także bardzo różnych kwestii życia. Ponieważ opisywał sposób bycia człowieka w świecie, jego rozważania, mimo że były analizami psychologicznymi, dotykały również kwestii filozoficznych, antropologicznych czy tanatologicznych. Chociaż pisał wprost, że problemem śmierci nie będzie się zajmował, nie mógł go pominąć; w Rytmie życia czytamy: Lęk przed śmiercią, nicością, związany jest z egzystencją człowieka. Oczywiście śmierć towarzyszy zjawisku życia. […] Zagadnienie stosunku do śmieci jest problemem filozoficznym lub religijnym i nie czuję się powołany nawet marginesowo nim zajmować. Nie można zaprzeczyć, że lęk przed śmiercią występuje chyba w całym świecie zwierzęcym, nawet na najniższych szczeblach rozwoju20.

Niniejsza praca jest próbą zestawienia tanatologicznych wątków twórczości Kępińskiego z tym, co na temat śmierci i umierania mówi współczesna tanatopsychologia21. Problem wydaje się tym bardziej interesujący, że obecna wiedza psychologiczna wyraźnie wskazuje na powiązania między myśleniem o śmierci a sposobem życia człowieka i jego osobowością; posiada zatem istotne znaczenie w próbie odpowiedzi na pytanie: „Kim jest człowiek?”. Świadomość znaczenia kontekstów spotkania ze śmiercią dla życia człowieka pozwala dokładniej określić motywy zachowania ludzi oraz opisać je 17 18 19 20 21

Za: E. Brzezicki, J. Masłowski, Antoni Kępiński. Człowiek i dzieło, „Znak” 1972, 220, s. 1305 i n. Por. Z.J. Ryn, Antoni Kępiński…, dz. cyt., s. 9. Por. tamże. A. Kępiński, Rytm życia, WL, Kraków 2004, s. 255. Tanatologia (od gr. słów: thanatos – śmierć i logia – nauka, wiedza) i tanatopsychologia nie są tą samą dziedziną badań. Tanatologia zajmuje się ogólnymi rozważaniami dotyczącymi śmierci (zarówno filozoficznymi, jak i społecznymi, medycznych etc.), podczas gdy tanatopsychologia skupia się na psychologicznych aspektach bycia wobec śmierci.

WSTĘP

w szerszej perspektywie. To natomiast prowadzi do lepszego zrozumienia człowieka, a w przypadku kontekstu psychologicznego – umożliwia skuteczniejszą pomoc. Chociaż w Polsce tanatopsychologia staje się coraz bardziej popularna dzięki sympozjom, konferencjom czy pracom naukowym, to jednak wydaje się, że zainteresowanie tą problematyką wciąż jest małe. Dlatego w celu jej przybliżenia w rozdziale pierwszym przedstawiono główne zagadnienia, którymi zajmuje się ta dziedzina psychologii. Omówiono specyfikę poruszanych w literaturze przedmiotu zagadnień oraz ich znaczenie dla szeroko pojętej filozofii i psychologii. Mówienie o stosunku człowieka do śmierci jest bowiem tak naprawdę traktowaniem o jego życiu. W takiej perspektywie tanatopsychologia przestaje być teoretycznym rozważaniem na temat abstrakcyjnej rzeczywistości (jaką dla wielu jest kwestia śmierci), a staje się bardzo konkretnym i praktycznym myśleniem dotyczącym człowieka i jego bycia w świecie. W drugim rozdziale scharakteryzowano twórczość A. Kępińskiego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wątki antropologiczne i tanatologiczne widoczne w jego opracowaniach. Opis twórczości Kępińskiego opiera się przede wszystkim na literaturze źródłowej – jego autorskich książkach oraz licznych komentarzach i opracowaniach. Celem drugiego rozdziału jest przedstawienie jego myśli z uwzględnieniem jej zakorzenienia w konkretnych nurtach psychologicznych i filozoficznych oraz inspiracji antropologicznych. Rozdział trzeci zawiera syntezę i porównanie wcześniejszych spostrzeżeń. Na tle zaprezentowanych głównych kierunków badań tanatopsychologicznych zostały przedstawione i dokładniej opisane poszczególne intuicje Kępińskiego, które stały się inspiracją dla późniejszych nurtów psychologii i filozofii. Szczególna uwaga należy się temu, co w myśli Kępińskiego wpisuje się w światowe badania tanatopsychologiczne, a co dla polskiej psychologii było czymś zupełnie nowym. Warto w tym miejscu pamiętać, w jakich czasach żył i pracował: młodość spędzona na wojnie, w obozach, potem poza granicami kraju, aż wreszcie powrót do komunistycznej ojczyzny. Kontekst historyczny jest o tyle ważny, że pokazuje, iż w czasach Kępińskiego nie było ogólnoświatowej debaty naukowej ani swobodnego przepływu myśli z Zachodu na Wschód. Działalność polskich naukowców była odizolowana od zachodnich nurtów myślowych, a mimo to dorównywała im w pewnych wymiarach. A. Kępiński był przede wszystkim psychiatrą i pomagał ludziom jako lekarz, ale prezentowane rozważania dotyczą zarówno filozoficznych, jak i psychologicznych aspektów tego, co mówił oraz jak podchodził do pacjentów. Analizując oryginalność i dyskusyjność koncepcji Kępińskiego, wskazano punkty, w których jego rozstrzygnięcia mogą być cenne nie tylko dla psychiatrów, lekarzy, lecz także zwykłych ludzi.

WSTĘP

Ważnym celem pracy jest ukazanie specyfiki myślenia Kępińskiego, która wyraża się w dużej mierze w dostrzeganiu pozamedycznych środków wpływających na leczenie pacjentów. W wymiarze teoretycznym zwrócono uwagę na przedstawienie osiągnięć myśli tanatopsychologicznej oraz koncepcji Kępińskiego, a następnie ukazanie podobieństw i różnic między nimi. Prezentacja jego poglądów na tle współczesnej tanatopsychologii pozwala dostrzec inspiracje i zależności między psychologią, filozofią, antropologią, tanatologią i medycyną, jak również opieką paliatywno-hospicyjną. Prezentowane spostrzeżenia nie są tylko filozoficzną spekulacją, ale przede wszystkim stanowią zapis doświadczeń lekarza psychiatry. Zestawienie myślenia Kępińskiego i współczesnych mu (ale niekoniecznie znanych) zachodnich teorii uświadamia, że filozofia i psychologia polska posiadały niebanalnego myśliciela. *** Niniejsza książka jest przeredagowaną wersją rozprawy doktorskiej pt. Antropologiczno-tanatologiczne aspekty koncepcji Antoniego Kępińskiego, przedstawionej na Wydziale Filozoficznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie (obecnie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II), zatwierdzonej przez Radę Wydziału 22 kwietnia 2009 r. W druku uwzględniono uwagi recenzentów, przeredagowano rozdział pierwszy w celu jasnego i zwięzłego przybliżenia omawianej problematyki oraz uzupełniono bibliografię. Chciałabym podziękować wszystkim, którzy w czasie pisania pracy służyli mi swoją mądrością, czasem i wszelką pomocą. Szczególnie dziękuję promotorowi, ks. prof. dr. hab. Józefowi Makselonowi, za wszelkie uwagi i sugestie oraz recenzentom: Panu prof. dr. hab. med. Zdzisławowi Janowi Rynowi z Collegium Medicum UJ i ks. dr. hab. Władysławowi Zuziakowi, prof. UPJPII.