RODZINA PROBLEM SPOŁECZNY by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 959149

Marta Grześko-Nyczka

RODZINA PROBLEM SPOŁECZNY SOCJOPEDAGOGICZNE STUDIUM PRZEOBRAŻEŃ RODZINY W LATACH 1989–2019

Kraków 2021

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 3

28.04.2022 15:58:34

Recenzentka: prof. dr hab. Ewa Syrek

Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Sean Prior | Depositphotos.com

ISBN 978-83-8095-914-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 4

28.04.2022 15:58:34

Spis treści Jerzy Modrzewski Przedmowa. O problemach społecznie obecnych ...............................................

Wstęp .......................................................................................................................... 11 Rozdział I. Rodzina jako problem społeczny w okresie tranformacji w Polsce — teoretyczne podstawy badań .............................................................. 15 1.1. Problem społeczny — ujęcia definicyjne i sposoby identyfikacji ............ 1.2. Polska rzeczywistość społeczno-kulturowa po 1989 roku ...................... 1.3. Literatura przedmiotu o rodzinach (nie)prawidłowych ........................... 1.4. Istota społecznego problemu rodziny — koncepcja autorska .................

16 37 46 55

Rozdział II. Społeczny problem rodziny w doświadczeniu Polaków w latach 1989—2019 oraz próby jego rozwiązywania .......................................... 73 2.1. Dezorganizacja i dysfunkcjonalność polskich rodzin w świetle badań .... 73 2.2. Polityka społeczna wobec problemu rodziny — założenia i podstawy prawne ........................................................................................ 97 2.3. Podmioty lokalnej polityki rodzinnej .......................................................... 105 2.4. Wybrane programy i rozwiązania polityki rodzinnej państwa ................ 115 Rozdział III. Autorski projekt badań nad społecznym problemem rodziny w środowisku średniego miasta Leszna ................................................................. 131 3.1. Założenia metodologiczne — przedmiot i zakres badań .......................... 131 3.2. Cele badań, rozwiązywane problemy badawcze oraz zakładane hipotezy ........................................................................................................... 139 3.3. Diagnozowane zmienne, ich kategorie i wskaźniki ................................... 144 3.4. Zastosowana metoda i techniki badawcze oraz wybór terenu badań ..... 152 Rozdział IV. Społeczny problem dezorganizacji i dysfunkcjonalności rodziny w doświadczeniu mieszkańców średniego miasta Leszna. Raport z badań ..... 161 4.1. Leszno jako środowiskowy kontekst życia rodzinnego ............................ 164 4.2. Przejawy społecznego problemu rodziny w środowisku miasta Leszna ................................................................................................. 183 4.3. Sposoby rozwiązywania społecznego problemu rodziny w Lesznie .... 225 4.4. Podsumowanie wyników badań oraz postulaty ....................................... 242 Zakończenie .............................................................................................................. 249 Bibliografia ................................................................................................................ 253 Spis wywiadów ......................................................................................................... 285

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 5

28.04.2022 15:58:35

Jerzy Modrzewski

Przedmowa. O problemach społecznie obecnych Problemy społeczne, tak jak obecnie identyfikujemy je w dyskursie naukowym1, ujawniane i uświadamiane bądź skrywane i nierozpoznane, towarzyszą kondycji ludzkiej w zasadzie od czasu wynalezienia i praktykowania takiej formy organizacji życia społecznego, którą określa się mianem państwa. To właśnie ona, ta forma organizacji życia społecznego w jej historycznej zmienności i dokuczliwości – i z tej przyczyny – inspirowała filozofów i twórców systemów religijnych, już w czasach starożytnych, do konstruowania i upowszechniania wizji państwa doskonałego, godzącego w zamyśle ich twórców interesy w zasadzie wszystkich jego obywateli, względnie wyzwalała dążenia ku tworzeniu poza- i/lub ponadpaństwowych organizacji życia społecznego, zwłaszcza w postaci społeczności wyznawców i mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych struktur religijnych, funkcjonujących autonomicznie przynajmniej do czasu ich fuzji z organizacją państwową2. Idea sprawiedliwego, szczęśliwego, spokojnego, ustabilizowanego materialnie przeżywania przez ludzi swojej egzystencji w warunkach życia społecznego towarzyszy więc refleksji filozoficznej, teologicznej czy ideologicznej od zarania jej uprawiania do chwili obecnej, zyskując w zasadzie znaczną akceptację i ujawniając powszechną niemoc w podejmowanych próbach jej osiągania. Zwłaszcza w sytuacji owej fuzji teologicznego systemu wiedzy i organizacji życia społecznego z jego organizacją państwową i usprawiedliwiającą ją ideologią (ustrój), obecność problemów w doświadczeniu 1

Np.: J.M. Henslin, Social problems, New Jersey 2003; J.J. Macionis, Social problems, New Jersey 2011; R.K. Merton, R. Nisbet (red.), Contemporary social problems, New York 1971; K.J. Neubeck, M.A. Neubeck, D.S. Glasberg, Social problems. A critical approach, New York 1997; E. Rubington, M.S. Weinberg (red.), The study of social problems. Seven perspectives, New York 2003 i wiele innych. 2 Mam tu na uwadze autorskie wizje państwa doskonałego zainicjowane przez Platona w dziele Państwo i szereg innych, a obecnie realizowanych idei w wybranych krajach świata i tworzonych spontanicznie w nich enklawach społecznościowych, jak np. założona w 1971 r. przez hippisów Christiania w opuszczonych w centrum Kopenhagi koszarach marynarki wojennej (H. Cyrzan, O potrzebie utopii, Toruń 2004) czy realizowany projekt miasta-państwa – Auroville położonego w pobliżu Zatoki Bengalskiej w Indiach (K. Boni, Auroville. Miasto z marzeń, Warszawa 2020).

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 7

28.04.2022 15:58:35

Jerzy Modrzewski. Przedmowa

społecznym znajduje mocne uzasadnienie i usprawiedliwienie wolą Najwyższego i z tej przyczyny czyni egzystencję ludzką fatalistyczną, na co również niejednokrotnie zwracano uwagę, zwłaszcza w próbach konstruowania czy projektowania „odczarowanych” wizji ładu społecznego i poszukujących realnych, „tu-ziemskich” przyczyn jego dokuczliwości oraz możliwości ich sukcesywnego, efektywnego obchodzenia czy przezwyciężania3. Przeświadczenie o deterministycznej i ewolucyjnej – naturalistycznej niejako istocie, postaci i przyczynie(-ach) zmienności form życia społecznego i jego struktury legło u podstaw – jak wiadomo – scjentystycznej jego wizji, rozwijanej od połowy XIX wieku w kilku dyscyplinach naukowych, a zwłaszcza w nurtach czy odmianach nauki socjologicznej. To w tym nurcie (dyskursie) naukowej refleksji o życiu społecznym podejmowano niejednokrotnie próby skonstruowania teoretycznych wizji (modeli) poszukujących i wskazujących przyczyny i warunki osiągania, w zbiorowych formach egzystencji ludzkiej, stanu względnej jej doskonałości – takiego, w którym jest ona konsekwencją: – podejmowania racjonalnych decyzji, wspieranych przesłankami empirycznymi, a nie mitycznymi czy interesownymi, nierzadko wręcz patologicznymi; – osiągnięcia konsensusu w postrzeganiu i akceptowaniu interesów rozmaitych podmiotów sceny politycznej i woli ich uwzględniania w procedurach decyzyjnych; – ogólnego stanu kompetencji komunikacyjnej – stanu adekwatnej do zaistniałej sytuacji świadomości, wiedzy o istocie doświadczanych problemów i możliwości jej zrozumienia, zaakceptowania i zastosowania w tych procedurach; – ujawniania przez ośrodki decyzyjne stałej troski o zachowanie czasu spokoju, aktualnie doświadczanego i rokującego pomyślnie w bliższej i dalszej perspektywie, a więc troski o bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne społeczeństwa zorganizowanego w państwo; – rzeczywistej troski ujawnianej przez te ośrodki o racjonalne, naukowo uzasadnione i w porę zastosowane działania ubiegające (względnie ostrzegające) społeczności przed destrukcyjnymi zdarzeniami natury; – racjonalnej gospodarki zasobami własnymi i pozyskiwanymi w drodze wymiany, zakupu czy odstąpienia. 3

Np. w koncepcji państwa o ustroju komunistycznym K. Marksa i F. Engelsa czy państwa o ustroju demokratycznym w wersji agonistycznej (patrz m.in. Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, przeł. W. Jach i in., Wrocław 2005).

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 8

28.04.2022 15:58:35

Jerzy Modrzewski. Przedmowa

Niewątpliwie takich warunków pomyślnego radzenia sobie z doświadczanymi aktualnie problemami społecznymi jest więcej i są one w każdej teoretycznej koncepcji czy propozycji ich rozwiązywania skrupulatnie wskazywane, tworząc kompleks tak zwanych wymogów sprawnego lub pomyślnego funkcjonowania społeczeństwa, postrzeganego w jego teoretycznej wizji jako swoistego systemu, szczególnej całości ulegającej już rozpoznanym empirycznie mechanizmom swojego istnienia i rozwoju4. Jednak wiedza o ich sprawczej roli – mimo jej upowszechniania – nie znajduje skutecznego zastosowania w procedurach decyzyjnych ośrodków sprawujących władzę w wymiarze ogólnospołecznym i lokalnym z wielu względów, zarówno intencjonalnych (politycznych), jak i sytuacyjnych (określanych mianem obiektywnych). Wszystko to sprawia, że problemy społeczne są udziałem permanentnego doświadczenia całych społeczeństw państwowych i ich struktur lokalnych5, stając się niejednokrotnie argumentem uzasadniającym propozycje zaniechania kontynuacji państwowej organizacji życia społecznego. Wśród wielu z tego rodzaju problemów sytuuje się także społeczny problem rodziny z jego licznymi odmianami, zmienną dynamiką swojej struktury, przestrzennej ekspozycji i podmiotowo-przedmiotowych konsekwencji, skłaniając zarówno organa władzy państwowej, jak i samorządowej do podejmowania mniej lub bardziej udanych prób jego przezwyciężania, wyzwalając także rozliczne inicjatywy społeczne zmierzające często bezskutecznie do jego łagodzenia czy ograniczania6. Autorka rekomendowanej czytelnikom monografii podjęła wielce udaną próbę ukazania społecznego problemu rodziny w wymiarze wybranego rejonu i środowiska jednego z wielkopolskich miast średniej wielkości, ulokowanego w rejonie tradycyjnie rolniczym o dużym kapitale i potencjale ekonomicznym, a także bogatych wielokulturowych tradycjach strukturyzowania i funkcjonowania społeczności mieszkańców opisywanego miasta i jego wiejskiego zaplecza. Formułowane w pracy tezy zostały udokumentowane materiałem faktograficznym zebranym w toku realizacji autorskiego projektu badania terenowego przeprowadzonego w drugiej dekadzie 4

M.in.: N. Luhmann, Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, przeł. M. Kaczmarczyk, Kraków 2007; T. Parsons, System społeczny, przeł. M. Kaczmarczyk, Kraków 2009. 5 Patrz m.in.: M. Malikowski (red.), Problemy społeczne w okresie zmian systemowych w Polsce, Rzeszów 1997; L. Miś, Problemy społeczne. Teoria, metodologia, badania, Kraków 2007; L. Miś, M. Nóżka, M. Smagacz-Poziemska, Nasze problemy. Bieda, bezrobocie we współczesnym społeczeństwie polskim, Kraków 2011. 6 Patrz m.in. J. Modrzewski, A. Matysiak-Błaszczyk, Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego [w:] M. Piorunek, J. Kozielska, A. Skowrońska-Pućka (red.), Rodzina – młodzież – dziecko. Szkice z teorii i praktyki pomocy psychopedagogicznej i socjalnej, Poznań 2013.

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 9

28.04.2022 15:58:35

Jerzy Modrzewski. Przedmowa

XXI wieku i stosownie wykorzystane do konstrukcji projektu poznawania i rozwiązywania tego problemu siłami środowiska jego obecności, lokując tym samym zawarty w niej potencjał intelektualny i jego dyskursywny wyraz w obszarze pedagogiki społecznej – dyscypliny szczególnie zainteresowanej losami polskich rodzin i inicjatywami zmierzającymi do łagodzenia i przełamywania doświadczanych przez nie trudności. Poznań – Leszno, grudzień 2021 r.

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 10

28.04.2022 15:58:35

Wstęp Prawidłowo funkcjonująca rodzina stwarza wszystkim swoim członkom najlepsze warunki dla ich życia i rozwoju. Ponadto rodzina jest grupą pełniącą doniosłą rolę społeczną, gdyż to właśnie w niej dokonuje się proces socjalizacji pierwotnej: „[…] dziecko uczy się społecznego abecadła, zdobywa podstawowe wzorce postępowania i uczy się społecznych zachowań”1. Poza kształtowaniem dojrzałości społecznej, odziaływanie rodziny dotyczy zarówno rozwoju intelektualnego, jak i emocjonalnego, kreowania obrazu własnego „ja”, formowania się stosunku do siebie oraz rówieśników i dorosłych, a także przygotowania do zadań, jakie stawia przed człowiekiem świat2. Rodzice, którzy stanowią najważniejsze środowisko wychowawcze, mają naturalny, a zarazem dominujący wpływ na rozwój osobowości dziecka i układanie się jego losów życiowych, poniekąd determinują również jego przyszłość. Każde dziecko zasługuje na optymalny start egzystencjalny. Na rodzicach zatem spoczywają obowiązek i ogromna odpowiedzialność za tworzenie sprzyjających warunków do ich godnego życia i rozwoju – warunków do szczęśliwego dzieciństwa3. Pochylenie się nad problemem rodziny i dokonujących się wewnątrz niej przeobrażeń wymaga uwzględnienia szerszego kontekstu zmian zachodzących w otaczającym świecie. Rodzina zmienia się bowiem w czasie w zależności od uwarunkowań społeczno-gospodarczych i ekonomicznych 4. W prezentowanym w książce projekcie badawczym istotne było przyjęcie założenia, że z jednej strony mikroświat rodziny, będący ważnym środowiskiem wychowawczym 5, wkomponowany jest zarówno w system 1

2 3 4 5

I. Kornecka, M. Prentka, Motywacja do nauki oraz wywiązywanie się z obowiązku szkolnego dziecka z rodziny z problemem alkoholowym [w:] G. Szabelska, G. Tarasenko (red.), Rodzina współczesna. Portret interdyscyplinarny, Bydgoszcz 2014, s. 273. Tamże, s. 273. Por. U. Gruca-Miąsik, Opieka jako kategoria moralna z perspektywy familiologa, Rzeszów 2014. K. Segiet, Dziecko i dzieciństwo jako wartość a współczesność, „Chowanna” 2010, nr 1, s. 134. T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010, s. 113. Środowisko wychowawcze rodziny to pewien zespół wzajemnie powiązanych warunków i zróżnicowanych jakościowo cech występujących w funkcji wychowawczej, czyli wyznaczających zarówno przebieg, jak i efekty procesu wychowania – wówczas w jego analizie musimy uwzględnić wszelkie zjawiska wewnątrzrodzinne (warunki socjalno-bytowe, interpersonalne), a częściowo też i makrospołeczne (społeczne i kulturowe), które traktować należy jako czynne pedagogiczne elementy procesu wychowania. Por. J. Piekarski, Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego [w:] I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej, Warszawa 1987, s. 100.

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 11

28.04.2022 15:58:35

Wstęp

ogólnospołecznych, ekonomicznych i kulturalnych procesów danego kraju 6, jak i strukturę środowiska miasta, zatem podlega wpływom o charakterze lokalnym i państwowym, ale także globalnym, z drugiej natomiast, to właśnie od kondycji rodziny zależeć będzie przyszłość społeczeństwa. Jej rola i znaczenie w budowaniu lepszego jutra są niezaprzeczalne7. Rozważania o problemach rodziny można podejmować w różnorodny sposób. Przyjęta w niniejszej książce perspektywa wynika z podjęcia próby ukazania przeobrażeń w życiu polskich rodzin w ujęciu teorii problemów społecznych. Zmieniający się dynamicznie świat wpłynął na rodzinę, z kolei zmiany na poziomie życia rodzinnego wiążą się z dalszymi skutkami społecznymi. Toteż, jak próbuje dowieść autorka, liczne przeobrażenia w zakresie funkcjonowania oraz struktury rodzin doprowadziły do powstania swoistego społecznego problemu dezorganizacji i dysfunkcjonalności rodziny, stanowiącego wieloaspektowy syndrom powiązanych ze sobą i wzajemnie na siebie oddziałujących przejawów, problemów i nieprawidłowości uwarunkowanych zarówno wpływami zewnętrznymi (globalnymi, państwowymi, lokalnymi), jak i podmiotowo-sytuacyjnymi. Ukształtowana współcześnie złożona postać społecznego problemu rodziny stanowi ogromne wyzwanie dla twórców polityki rodzinnej oraz jej realizatorów na poziomie lokalnych społeczności. Rozdział pierwszy zaprasza czytelnika do naukowej refleksji nad znaczeniem terminu „problem społeczny”, zawiera rozstrzygnięcia dotyczące tego, kiedy możemy kompetentnie mówić o problemach społecznych i jak należy je identyfikować, prezentuje dostępne w literaturze spojrzenia na trudności, problemy i kryzysy, które przeżywa współczesna rodzina i wreszcie stanowi próbę zobrazowania i dookreślenia, czym w istocie jest społeczny problem dezorganizacji i dysfunkcjonalności rodziny z ukazaniem jego dynamiki i reprezentujących go przejawów na tle przemian społeczno-kulturowych w warunkach współczesnego społeczeństwa polskiego. Jako że poza transformacją ustrojową drugim ważnym źródłem przemian współczesnej rodziny stały się oddziaływania globalizacyjne, przeobrażenia dokonujące się wewnątrz polskich rodzin w dużej mierze pokrywają się z trendami zmian, które zachodzą w rodzinach innych krajów8. 6 7

L. Kocik, Rodzina w obliczu wartości i wzorów ponowoczesnego świata, Kraków 2006, s. 59. Zob. S. Kawula, Rodzina współczesna. Przeobrażenia i przyszłość a wyzwania pedagogiki rodziny, Olsztyn 2007; Z. Tyszka, Człowiek i rodzina w XXI wieku. Czas nadziei czy cywilizacja udręki?, „Roczniki Socjologii Rodziny” 2001, t. 13, s. 9–17; J. Izdebska, Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku: niepokoje i nadzieje, Białystok 2000; E. Adasiewicz, S. Cudak (red.), Współczesna rodzina w Polsce: zagrożenia i nadzieje, Łódź 2016. 8 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2003, s. 101. Zob. także: Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, przeł. E. Klekot, Warszawa 2006.

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 12

28.04.2022 15:58:35

Wstęp

Aby przybliżyć czytelnikowi kierunki tych przeobrażeń, a zarazem ukazać skalę wybranych zjawisk, ich przyczyny, zależności oraz konsekwencje, drugi rozdział rozpoczyna syntetyczny przegląd badań nad przejawami dezorganizacji i dysfunkcjonalności polskich rodzin. Następnie ukazane zostały założenia polityki społecznej względem problemów rodziny i podmioty lokalne zobowiązane do jej realizowania. Rozdział kończy prezentacja wybranych programów i rozwiązań podejmowanych na szczeblu państwowym w ramach prowadzonej po 1989 roku polityki rodzinnej wraz z próbą odpowiedzi na pytanie, na ile działania mające na celu wspieranie rodzin i przeciwdziałanie ich dezintegracji leżały w centrum zainteresowania polityki społecznej w Polsce, zwłaszcza w drugiej dekadzie XXI wieku9. W rozdziale trzecim dokonano prezentacji autorskiego projektu badań terenowych nad społecznym problemem dezorganizacji i dysfunkcjonalności rodzin w środowisku średniego miasta Leszna w latach 1989–2019. Za cel postawiono stworzenie wstępnej socjopedagogicznej diagnozy problemu oraz rozpoznanie lokalnych, państwowych i ogólnoświatowych czynników go determinujących, mających wpływ na złagodzenie jego objawów czy też skutków sił i instytucji, które mogłyby z powodzeniem zaangażować się w działania systematycznego zwalczania jego źródeł. Jakkolwiek badany i identyfikowany problem pojawia się w obszarze zainteresowań rozmaitych dyscyplin wiedzy naukowej, w niniejszych badaniach wyeksponowane zostało jego socjologizujące ujęcie, co zadecydowało o przyjęciu procedury badawczej charakterystycznej dla metodologii nauk społecznych. W rozdziale zaprezentowano założenia metodologiczne, wyodrębniono cel, przedmiot i zakres badań. Wyróżnione zostały rozwiązywane problemy badawcze i postawione hipotezy, zdiagnozowano zmienne, ich kategorie i wskaźniki. Ponadto omówiono zastosowaną metodę oraz techniki badawcze, a także uzasadniono wybór terenu badawczego. Wyniki zrealizowanych badań zostały zaprezentowane w rozdziale czwartym. Zgodnie z założeniami monografii problemowej na tle środowiska, rozdział rozpoczyna przedstawienie miasta Leszna jako kontekstu życia rodzinnego jego mieszkańców. W dalszej części omówiono zebrany materiał badawczy uporządkowany z podziałem na strukturalne i funkcjonalne aspekty społecznego problemu rodziny, a następnie sposoby jego rozwiązywania na terenie miasta. Uwzględniono zaangażowane podmioty (instytucje 9

M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne Polaków wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 2011, s. 71–73; L. Dziewięcka-Bokun, Rodzina jako wyzwanie polityki społecznej [w:] J. Kędzior, A. Ładyżyński (red.), Współczesne wyzwania pracy socjalnej, Toruń 2006, s. 76–77.

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 13

28.04.2022 15:58:35

Wstęp

i organizacje), ich wzajemną współpracę, a także efekty ich działalności. Referowane wyniki zostały wzbogacone o fragmenty wypowiedzi badanych i treści z lokalnej prasy. Rozdział kończy podsumowanie wyników badań oraz wyprowadzone refleksje i wnioski. Warto podkreślić, iż bogaty materiał empiryczny został pozyskany dzięki wywiadom z 30 przedstawicielami leszczyńskich podmiotów zajmujących się wsparciem i pomocą rodzinie analizie blisko 3 tys. numerów lokalnej prasy, która ukazała się w latach 1989–2019. Choć prezentowany projekt badawczy podejmował bardzo wiele zagadnień, autorka podkreśla, że zrealizowane badania objęły jedynie część przejawów społecznego problemu dezorganizacji i dysfunkcjonalności, a niniejsze opracowanie nie wyczerpuje złożoności zjawisk doświadczanych przez leszczyńskie rodziny. Ponadto uzyskane rezultaty badawcze nie mają charakteru uniwersalnego, a jedynie przedstawiają, na jakim etapie zaawansowania społeczny problem rodziny manifestował się w środowisku średniego miasta Leszna w określonym przedziale czasu. Niemniej jednak praca posiada zarówno liczne walory teoretyczne, jak i praktyczne. W czasach, kiedy powszechnie mówi się o kryzysie rodziny, podnosząc jej ogromne znaczenie socjalizacyjne i wychowawcze, składane na ręce czytelników opracowanie stanowi głos w toczącej się dyskusji i ma na celu przyczynić się do wypracowania najskuteczniejszych rozwiązań dla zapewnienia jej odpowiedniego wsparcia. *** Składam serdeczne podziękowania prof. Jerzemu Modrzewskiemu za wprowadzenie w meandry pracy naukowej i podsycanie apetytu poznawczego, a przede wszystkim mentorskie wsparcie i nieustanny doping w tym intelektualnym maratonie. Jako że praca nad książką obejmowała lata mojego intensywnego rozwoju zawodowego, zarówno w praktyce pedagogicznej, działalności społecznej, jak i akademickiej, a przy tym podejmowania roli mamy i innych ról rodzinnych, wymagała ode mnie niebywałej determinacji oraz wytrwałości. Wszystkim bliskim, którzy byli oparciem dla mnie w tej trudnej drodze do celu, z całego serca dziękuję. Podziękowania kieruję również do osób, które wzięły udział w wywiadach i podzieliły się swoimi doświadczeniami, obserwacjami oraz refleksjami nad współczesnymi problemami rodziny. Dziękuję także Redakcji „ABC” za umożliwienie podjęcia eksploracji badawczych nad tomami archiwalnych numerów gazety i stworzenie wyjątkowej atmosfery do pracy naukowej. Na koniec słowa wdzięczności kieruję do władz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie za współfinansowanie niniejszej publikacji. Marta Grześko-Nyczka

Grzesko-Nyczka_Rodzina_.indb 14

28.04.2022 15:58:35