Dziecko w świecie zabawy O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji
Dziecko w swiecie zabawy.indd 1
2009-04-16 11:21:16
Zabawa daje uczucie wszechwładnej wolności […]. Zwłaszcza zabawa dziecka stanowi kompensatę za ograniczoność jego woli w świecie rzeczywistym. Wcielając się w wymyślone osoby, przedmioty, czynności, traktuje te metamorfozy najbardziej serio... Zabawa ma cel sama w sobie. Jerzy Cieślikowski
Dziecko w swiecie zabawy.indd 2
2009-04-16 11:21:16
Bronisława Dymara redakcja
Dziecko w świecie zabawy O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji
XVI tom serii: Nauczyciele – Nauczycielom
Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2009
Dziecko w swiecie zabawy.indd 3
2009-04-16 11:21:16
© Copyright by Bronisława Dymara, 2009 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Tłumaczenie wstępu i niektórych streszczeń: dr hab. Andrzej Murzyn
Recenzenci tomu XVI: prof. zw. dr hab. Wiesława Korzeniowska prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska
Korekta: Aleksandra Bylica
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-000-3 ISBN 978-83-7308-626-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Dziecko w swiecie zabawy.indd 4
2009-04-16 11:21:16
Spis treści Wstęp ......................................................................................................... 17 Introduction ............................................................................................... 20
Część pierwsza Żywioł, radość i kultura zabawy – poszukiwanie zagubionej istoty ludycznej edukacji Jerzy Dymara O kształtowaniu kultury zabawy .................................................................. 27 Zabawa jako potrzeba egzystencjalna ..................................................... Zabawa jako wartość, cechy dobrze zorganizowanej zabawy ................... Kultura ludycznej edukacji .................................................................... Bogactwo i różnorodność projektujących działań uczniów ..................... Przeżycie, radość i kultura współbycia – homo ludens i homo creator .........................................................................................
27 28 29 30 32
Bronisława Dymara Żywioł i radość zabawy, czyli o zagubionych wartościach ludycznej edukacji ........................................................................................ 35 Wokół wybranych znaczeń żywiołu ....................................................... Zabawa, gra i taniec – radość bawienia się i istnienia w zabawie ............. Zagubienie wartości ludycznej edukacji – „zmęczenie zabawą” ............... Miejsce zabawy w serii „Nauczyciele – Nauczycielom” i pedagogice twórczego współbycia ............................................................................ Sztuka bycia nauczycielem, wychowawcą i inspiratorem dobrej zabawy ........................................................................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................... Streszczenie – Summary .........................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 5
35 37 39 43 45 47 48
2009-04-16 11:21:16
Spis treści
Jerzy Oszelda Zabawa z naturą istnienia .........................................................................
49
Uwagi wstępne .................................................................................... Na początku było słowo ....................................................................... Duchowe korzenie zabawy ................................................................... Jesteśmy Jednym z... ........................................................................... W stronę wychowania i edukacji integralnej ........................................ Aneks 1 ................................................................................................ Aneks 2 ............................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
49 50 51 52 55 57 59 66 66
Danuta Waloszek Zabawa jako stan istnienia dziecka .............................................................
67
Tło problemu ...................................................................................... Uszczegółowienie ................................................................................. Semantyka zabawy ............................................................................... Interpersonalizm zabawy ...................................................................... Zadaniowy kontekst zabawy ................................................................ Kulturowy kontekst zabawy ................................................................. Uogólnienie – podsumowanie ............................................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
67 69 75 77 80 82 84 85 86
Agnieszka Olczak Zabawy w role jako sposób uczenia się przez dzieci zachowań demokratycznych ........................................................................
89
Wprowadzenie ..................................................................................... 89 Kilka słów o specyfice zabaw w role ..................................................... 90 Zabawy w role źródłem wiadomości o ludziach i sobie ......................... 94 Zabawy w role uczą działania wspólnotowego ...................................... 97 Postawy nauczycieli wspierające dziecięce zabawy w role ...................... 98 Zalety zabaw w role – krótkie podsumowanie ...................................... 100 Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. 101 Streszczenie – Summary ....................................................................... 101 Genowefa Koć-Seniuch Przeżycie symboliczne dziecka w zabawie tematycznej .................................. 103 Symbol w zabawie dziecięcej ................................................................ 103 Wyobraźnia dziecka jako forma aktywności w zabawach tematycznych ................................................................... 106
Dziecko w swiecie zabawy.indd 6
2009-04-16 11:21:16
Spis treści
Potrzeba badań symboliki dziecięcej .................................................... 107 Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. 109 Streszczenie – Summary ....................................................................... 109 Ewa Kochanowska Zabawy ze słowem – o twórczości poetyckiej dzieci w młodszym wieku szkolnym ...................................................................... 111 Rozważania wstępne, czyli o istocie zabaw ze słowem ........................... Twórcze aspekty dziecięcych zabaw w poetyzowanie ............................ Zabawy w „rym dany” ......................................................................... Dziecko jako odbiorca i twórca „naopaków” – wierszyków „wywracanek” ..................................................................... Jak stymulować potrzeby i rozwój dziecka do zabaw ze słowem? Refleksje końcowe ............................................................................... Aneks ................................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
111 113 114 118 120 122 124 124
Barbara Bogołębska Tuwimowskie inspiracje intelektualno-twórczych zabaw uczniowskich .......... 125 Ludyczne formy poezjowania ............................................................... Tuwim – zbieracz osobliwości .............................................................. Tuwima i Słonimskiego formy nonsensowe i absurdalne ..................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
125 129 131 132 132
Katarzyna Marcol Zabawy słowne dzieci na Śląsku Cieszyńskim .............................................. 133 W co się bawią dzieci? .......................................................................... Tradycja i nowoczesność w dziecięcych tekstach .................................. Źródła inspiracji współczesnych zabaw słownych ................................. Dziecięce poczucie piękna .................................................................... Specyfika zabaw słownych na Śląsku Cieszyńskim ............................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
133 134 136 138 139 140 141
Małgorzata Iwanowicz Zabawy i gry językowe w szkole ................................................................... 143 Wprowadzenie ..................................................................................... 143 Rola zabaw i gier językowych w szkolnym kształceniu polonistycznym ................................................................................... 144
Dziecko w swiecie zabawy.indd 7
2009-04-16 11:21:16
Spis treści
Typy zabaw językowych ....................................................................... 145 Krzyżówki i labirynty ........................................................................... 146 Szarady, rebusy, łamigłówki ................................................................. 146 Zabawy wyrazami i dowcipy słowne .................................................... 148 Gry językowe ....................................................................................... 148 Rola grafiki w zabawach i grach językowych ........................................ 149 Przykłady zastosowania zabaw i gier w kształceniu językowym ............. 150 Podsumowanie .................................................................................... 150 Aneks .................................................................................................. 152 Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................... 155 Streszczenie – Summary ......................................................................... 155 Anna Kurzeja Dziecko w świecie bajek i baśni. Baśń i bajka – źródłem radości i zabawy ............................................................................ 157 Czym jest baśń? ................................................................................... Uwagi o historii baśni .......................................................................... Dom, w którym dzieciom opowiada się bajki – radość słuchania ......... Rola baśni w wychowywaniu dzieci – radość tworzenia ....................... Symbolika i jej poznawanie jako droga do rozwoju wyobraźni dziecka ................................................................................ Bajka terapeutyczna – podstawą do zabawy i samopoznania ................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
157 159 160 162 163 165 168 168
Barbara Pierzchała Zabawa jako podstawa rozwoju wyobraźni ................................................. 171 Rozważania o cechach wyobraźni ......................................................... Wyobraźnia i jej „typy” u dziecka ........................................................ Dziecko jako osoba wrażliwa ............................................................... Zajęcia kształtujące wyobraźnię ............................................................ Dziecko a twórcza moc słowa .............................................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
171 172 174 175 176 177 177
Krzysztof Szczepański Zabawa jako źródło i podstawa twórczości ................................................... 179 Człowiek w „pułapce radości” .............................................................. 179 Stać się twórcą ..................................................................................... 180 Dziecko w pustym pokoju ................................................................... 182
Dziecko w swiecie zabawy.indd 8
2009-04-16 11:21:16
Spis treści
Czym właściwie jest zabawa? ................................................................ Żywioły – zabawa twórcza ................................................................... Podsumowanie .................................................................................... Aneks ................................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
182 184 187 189 191 191
Szczepan Kutrowski Zabawa – wyuzdanie czy sprawianie dobra? ................................................ 193 Zabawa – zamówienie na pokorę i troskę ............................................. Zabawa – szansa czy bariera dla wspólnego języka? .............................. Zabawa – w obliczu argumentów siły czy siły argumentów? ................. Zabawa – plan technosfery .................................................................. Jak daleko (zabawie) do przeciętniactwa, a jak blisko do sztuki? ........... Zabawa contra subiektywizm ............................................................... Zabawa – inspiracje dziecięce ............................................................... Aneks ................................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
193 194 195 196 196 197 197 199 201 201
Część druga Społeczne, indywidualne i kulturowe wartości zabawy. Cechy, formy, funkcje Jadwiga Bińczycka Janusz Korczak o zabawie – wybór tekstów ................................................. 205 Czym jest zabawa? ............................................................................... 205 Prawidła zabawy .................................................................................. 209 Antoni Gwizdak Zabawa w pedagogice Aleksandra Kamińskiego ........................................... 213 Psychologiczne uwarunkowania zabawy ............................................... Eksperyment mikołowski – zarys problemu ......................................... Zabawa jako element eksperymentu mikołowskiego w ujęciu Aleksandra Kamińskiego ....................................................... Zabawa w nauczaniu szkolnym w ujęciu Aleksandra Kamińskiego ....... Zakończenie ........................................................................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 9
213 214 216 218 219 220 220
2009-04-16 11:21:16
Spis treści
Beata Oelszlaeger Zabawa i praca. Kilka uwag o uczeniu się dzieci w klasie freinetowskiej ........ 221 Zabawa i praca w koncepcji Celestyna Freineta .................................... Związek pracy z zabawą – swoistość poglądów ..................................... Swobodne teksty jako praca i zabawa ................................................... Wybieranie jako poczucie wolności i zabawa ........................................ Swoboda tworzenia i współbycia w interpersonalnej przestrzeni ........... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
221 222 224 225 226 227 227
Lidia Wollman Różnorodność i znaczenie dziecięcych zabaw w kontaktach z przyrodą .......... 229 Zabawy tematyczne ............................................................................. Zabawy odkrywcze (badawcze) ............................................................ Zabawy ruchowe i sprawnościowe w świecie przyrody ......................... Zabawy terapeutyczne – znaczenie ciszy ............................................... Zabawy w kontakcie z dorosłymi ......................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
230 231 232 233 234 236 236
Ewa Ogrodzka-Mazur Nabywanie przez dziecko kompetencji komunikatywnych w czasie zabaw tematycznych ...................................................................... 239 Wstęp .................................................................................................. Kulturowo-społeczny kontekst zabaw tematycznych w okresie późnego dzieciństwa ............................................................................ Język w komunikowaniu się dzieci w zabawach tematycznych ............. Mimika ........................................................................................... Gesty i inne ruchy ciała ................................................................... Postawa ciała ................................................................................... Dotyk .............................................................................................. Wygląd i ubiór ................................................................................. Wokalizacja ..................................................................................... Wyznaczniki procesu komunikowania się w zabawach tematycznych ................................................................... Język rodzinny – językiem dziecka ................................................... Wzór językowy nauczyciela wychowawcy ........................................ Współczesne technologie komunikacyjne ........................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 10
239 240 243 245 245 246 246 246 247 247 247 249 251 253 253
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Adam Adamski Ruch, zabawa i muzyka jako czynniki aktywizujące osobowość dziecka ......... 255 Wstęp .................................................................................................. Wpływ ruchu na rozwój psychofizyczny dziecka .................................. Zabawa jako główna forma aktywności i działalności dziecka ............... Wpływ muzyki i tańca na kształtowanie osobowości dziecka ................ Terapeutyczne funkcje zabaw muzycznych .......................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
255 255 257 259 262 263 264
Maria Noga Zabawa jako źródło twórczych działań dziecka ............................................ 265 Wstęp .................................................................................................. Twórcze zabawy ze słowem .................................................................. Zabawa jako podstawowa forma działalności dziecka – aspekt społeczny ................................................................................... Zabawa jako źródło aktywności twórczej dziecka w wieku przedszkolnym ....................................................................... Zabawy i gry dydaktyczne jako szczególny rodzaj aktywności dziecka .............................................................................. Rola nauczyciela w swobodnych zabawach dzieci ................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
265 266 267 269 270 271 272 273
Małgorzata Znaj Tworzenie więzi w klasie szkolnej przez zabawę i pracę ............................... 275 Związki między zabawą i pracą dziecka w kontekście wybranych teorii zabawy ...................................................................... Klasa szkolna jako źródło inspiracji, poszukiwań i aktywności .............. Współudział dzieci i wychowawcy w przygotowaniu przedstawień teatralnych ...................................................................... Terapeutyczne i rozwojowe funkcje bawienia się w teatr ...................... Artystyczne, społeczne i indywidualne rezultaty wspólnych działań ...... Przejawy radości i ich wartość istotą rozwoju osobowości dzieci ........... Aneks 1 ................................................................................................ Aneks 2 ............................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 11
275 276 278 280 281 283 285 293 296 296
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Wacław Korzeniowski Zabawka mechaniczna w świecie dziecka. Szkic z dziejów bawienia się i wychowania ............................................................................................ 297 Wprowadzenie: homo ludens, faber i creator .......................................... Zabawy i zabawki w ciągu wieków ....................................................... Zabawki mechaniczne w kulturze ludowej ........................................... Zabawki mechaniczne w kulturze industrialnej .................................... Podsumowanie .................................................................................... Aneks .................................................................................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
297 298 300 301 304 305 306 306
Katarzyna Moroz Bliżej edukacji ludycznej – zabawy i zabawki naszych dzieci ........................ 307 Najpiękniejsze są zabawy z rodzicami ................................................... W świecie pluszowego misia, czyli o potrzebie zabawek w życiu dziecka .................................................................................... O wspólnej zabawie dzieci w grupach .................................................. Problematyka zabawy w edukacji wczesnoszkolnej ............................... Scenariusz zajęć w klasie III pt. „Wielka zabawa”, nawiązujący do uczenia się – nauczania kompleksowego .......................................... Uwagi końcowe ................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
307 309 311 314 316 321 321 322
Edyta Łobaziewicz-Jania Zabawy i zabawki naszych matek, babek i dzieci. Ich bogactwo i znaczenie dla rozwoju .............................................................................. 323 Rozważania wstępne ............................................................................ Zabawy i zabawki w latach 1930–1949 ................................................ Zabawy i zabawki naszych matek w latach 1950–1969 ........................ Zabawki i zabawy w latach 1970–1989 ................................................ Najnowsze zabawki i zabawy (1990–2004) .......................................... Bogactwo zabaw i zabawek – ich znaczenie dla rozwoju dziecka ........... Międzypokoleniowe przekazy – refleksje końcowe ............................... Aneks 1 ............................................................................................... Aneks 2 ............................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 12
323 324 326 327 329 330 333 335 336 337 337
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Leonia Wałczyk Przez zabawę do esperanto. Per ludado al esperanto ..................................... 339 Uwagi wstępne .................................................................................... Sposoby powstawania grup wspólnotowych ......................................... Baw się z nami (ludu kun ni), czyli główne metody i formy pracy ........ Gry i zabawy z papierem – origami drogą do poznania języka .............. Rezultaty uczenia się języka .................................................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
339 340 341 343 344 344 345
Wiesław Kluz Gry komputerowe w życiu dziecka – korzyści i zagrożenia ............................ 347 Współbycie dziecka z komputerem ...................................................... Kategorie i rodzaje gier komputerowych .............................................. Wpływ gier komputerowych na rozwój fizyczny i emocjonalno-psychiczny dzieci .......................................................... Zastosowanie gier komputerowych w edukacji i wychowaniu .............. Wnioski końcowe ................................................................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
347 349 351 353 355 355 355
Część trzecia Znaczenie zabawy i zabawek w rozwoju i społecznej integracji dziecka niepełnosprawnego Ryszard Cibor Patologia zabawy ....................................................................................... 359 Dwa oblicza zabawy ............................................................................. Zabawki – jako źródło zagrożeń ........................................................... Zabawy ekstremalne ............................................................................ Gry komputerowe – szczególny rodzaj zagrożenia ................................ Zabawy uzależniające ........................................................................... Agresja – przemoc – okrucieństwo ....................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 13
359 360 361 361 362 363 364 364
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Elżbieta Maria Minczakiewicz Zabawa symboliczna w rozwijaniu aktywności komunikacyjnej u dzieci ze sprzężonymi zaburzeniami rozwoju ............................................ 367 Wstęp .................................................................................................. Założenia teoretyczne i pragmatyczne podstawy rozwoju zabawy symbolicznej ............................................................................ Dialog matki z dzieckiem źródłem doznań inspirujących rozwój zabawy symbolicznej ............................................................................ Rozwój funkcji semiotycznej w zabawie dziecka ................................... Obiekt przejściowy i jego funkcja w zabawie dzieci o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach rozwoju .................................................... Zabawa symboliczna formą dialogu dziecka z otoczeniem .................... Poznawczo-komunikacyjny aspekt rozwoju zabawy symbolicznej ........ Próba podsumowania i wnioski końcowe ............................................. Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
367 368 369 374 379 383 385 387 389 389
Aneta Soroka-Fedorczuk Zabawy badawcze dzieci jako podstawa spostrzegania inności ....................... 391 Zabawy badawcze w poznawaniu świata przez dzieci ............................ Uczenie się przez dzieci spostrzegania inności w zabawach badawczych ...................................................................... Warunki sprzyjające aktywności dzieci w zabawie badawczej ................ Podsumowanie .................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
391 396 397 398 399 399
Aleksandra Miklewska, Agnieszka Miklewska Oswoić świat. Kilka słów o zabawie dzieci „trudnych” .................................. 401 Wprowadzenie ..................................................................................... Trudne dzieci? Znaczenie temperamentu w przystosowaniu do wymagań stawianych przez otoczenie .............................................. Zabawy małych dzieci jako sposób na radzenie sobie w świecie i ze światem ......................................................................................... Czy w szkole można się bawić? ............................................................. Zakończenie ........................................................................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 14
401 402 405 408 410 410 411
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Zenon Gajdzica O integrującej funkcji zabawy w kształceniu dziecka niepełnosprawnego ....... 413 W świecie ograniczeń, czyli o rozwoju dziecka niepełnosprawnego ...... Portret Piotrka i Kasi ........................................................................... Zabawa a rytuały marginalizujące i stygmatyzujące .............................. Zabawa a rytuały sprzyjające integracji ................................................. Zamiast zakończenia ............................................................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
413 414 415 417 418 419 420
Beata Wojtal Rozwojowe i terapeutyczne znaczenie zabawy w życiu dziecka niepełnosprawnego ............................................................. 421 Klasa integracyjna a pojęcie integracji .................................................. Piękno i pożytek dobrej zabawy ........................................................... Ogólnorozwojowe i terapeutyczne funkcje zabawy ............................... Rola nauczyciela i rodziców w kształtowaniu związku dziecka z dobrą zabawą .................................................................................... Dynamika i harmonia dobrej zabawy – przykłady ................................ Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
421 423 424 426 427 433 433
Anna Zielińska „Fikołki”. Zabawowe formy stymulacji rozwoju małego dziecka w Pszczyńskim Ośrodku Rehabilitacyjno-Terapeutycznym ............................ 435 Problemy ............................................................................................. Rozwiązaniem jest zabawa ................................................................... Sytuacje ............................................................................................... Przykładowy scenariusz zajęć w małej grupie ........................................ Przykładowy scenariusz zajęć z dominacją pląsów ................................ Zakończenie ........................................................................................ Rezultaty ............................................................................................. Podsumowanie .................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
436 436 440 441 443 446 447 448 449 449
Karolina Kmiecik Znaczenie zabawy w zajęciach hipoterapeutycznych ..................................... 453 Podstawowa wiedza o hipoterapii ........................................................ 453 Jeździectwo jako praca, zabawa i terapia ............................................... 456
Dziecko w swiecie zabawy.indd 15
2009-04-16 11:21:17
Spis treści
Ćwiczenia na koniu jako forma zabawy ................................................ Rajdy konne i inne formy zabawy ........................................................ Wpływ kontaktów dziecka z koniem na naukę i wychowanie ............... Aneks ................................................................................................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
458 460 461 463 466 466
Krystyna Dmyterko Współbycie z dzieckiem w zabawie. Refleksja z praktyki współbycia w Pszczyńskim Ośrodku Rehabilitacyjno-Terapeutycznym ............................. 467 Wstęp .................................................................................................. Rozwój dziecka jak „górski potok” ....................................................... Poszukiwanie źródeł motywacji dla zabawowych działań dziecka ......... Teoria relacji z obiektem a potrzeba więzi ............................................ Zabawa jako romans dziecka ze światem .............................................. Trudna sztuka współodczuwania i współbycia dorosłego z dzieckiem .......................................................................... Zabawa jako forma poznawania, współbycia i rozwoju ......................... Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ................................................. Streszczenie – Summary .......................................................................
Dziecko w swiecie zabawy.indd 16
467 467 468 469 470 471 472 474 474
2009-04-16 11:21:17
Wstęp Dziecko w świecie zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji to książka będąca już XVI tomem serii N–N. Bogactwo tematyki (36 tekstów, 37 autorów) wyznaczyło podział książki na trzy części, różne w sposobach ujmowania homo ludens, integralne w tendencji głównej: p o s z u k i w a n i u e j d et y c z n y c h s e n s ó w z a b a w y. Zebrane rozprawy, artykuły i eseje nawiązują do wątków o dziecku w różnych światach i relacjach oraz prezentują n o w e s p o j r z e n i e n a z a b a w ę i l ud y c z n ą e d u k a c j ę. Autorzy poszukują w niej synergetycznego podłoża, czyli ducha zabawy, podczas gdy dotychczasowa literatura przesadnie akcentowała jej funkcje instrumentalne i poznawcze. Tytuł części pierwszej: Żywioł, radość i kultura zabawy – poszukiwanie zagubionej istoty ludycznej edukacji określa w zarysie zakres podejmowanej problematyki, akcentuje jej novum. Teksty zawarte tej części uzasadniają tezę, że z a b a w a j e s t s t a n e m i s t n i e n i a, a z a r a z e m ż y w i o ł e m u k r y t y m w c z ł ow i e k u. Cechuje ją między innymi autentyczność, jasność, wzniosłość, dobitność, potęga. Najbliżej dziecięcego podejścia do zabawy jako działalności radosnej i często spontanicznej są artyści oraz wszyscy, którzy kochają to, co robią. Zabawy zbiorowe (szkolne i środowiskowe), z udziałem dzieci, młodzieży i dorosłych, wymagają przygotowania pod względem organizacyjnym, artystycznym, językowym, czasoprzestrzennym. Sztuka bawienia się wynika ze zrozumienia ducha zabawy, życzliwości wobec Drugiego i kultury współbycia. Czasami „cała” zabawa może być sztuką i twórczością (J. Oszelda, D. Waloszek, J. Dymara, B. Dymara). Ważne są też jej międzykulturowe i uniwersalne aspekty, także wartość symbolicznego przeżycia dziecka (w zabawach tematycznych) oraz znaczenie podejmowanych ról dla budowania życzliwej przestrzeni interpersonalnej (G. Koć-Seniuch, A. Olczak, B. Dymara i inni). Poza tekstami o charakterze filozoficznym, socjologicznym i pedagogicznym w omawianej części znajdujemy w y p o w i e d z i l i t e r a c k o-p e d a g o g i c z n e, p r z y b l i ż a j ą c e b o g a c t w o z a b a w i g i e r i n s p i r o w a n y c h l i t e r at u r ą (B. Bogołębska, E. Kochanowska, K. Marcol, M. Iwanowicz). Pozostałe artykuły przedstawiają różne obszary dziecięcej wyobraźni, kształtowanej dzięki rozumieniu potrzeb dziecka i znajomości odpowiednich strategii oddziaływania
Dziecko w swiecie zabawy.indd 17
2009-04-16 11:21:17
Dziecko w świecie zabawy
przez zabawę, między innymi w toku współbycia z żywiołami: wodą, „czasem”, powietrzem (B. Pierzchała, K. Szczepański). Tekst ostatni jest rodzajem dyskusji dotyczącej etycznej strony zabawy, kiedy to staje się ona bardziej przewrotną grą, do której na szczęście nie są jeszcze zdolne małe dzieci (S. Kutrowski). Kolejne części książki, cz. II i III, zatytułowane: Społeczne, indywidualne i kulturowe wartości zabawy. Cechy, formy, funkcje; Znaczenie zabawy i zabawek w rozwoju społecznej integracji dziecka niepełnosprawnego, kontynuują omawiane wątki, ale różnią się zarówno podejmowaną tematyką, jak i formą jej prezentacji. W części drugiej znajduje się w i e l e p r o p o z y c j i m e t o d y c z n y c h, odniesień do badań oraz wybranych koncepcji pedagogiki z a b a w y. Autorzy nawiązują więc do poglądów J. Korczaka, A. Kamińskiego, C. Freineta oraz współczesnych koncepcji wychowania (J. Bińczycka, A. Gwizdak, B. Oelszlaeger, L. Wollman). Uzasadniają, że zabawa sprzyja rozwojowi wyobraźni i twórczych postaw, pełni funkcję terapeutyczną, zmniejsza dramaty samotnego dziecka, które – jak powiedział J. Korczak – nadaje lalce duszę, gdyż to lalka (i Pan Doktor) zastępuje utracony świat rodzinnego życia. Związki pracy z zabawą, jej wpływ na więź dziecka z przyrodą i rówieśnikami, a także umiejętność oceniania różnych działań, zjawisk, idei – to także ważne tematy podejmowane przez autorów (L. Wollman, E. Ogrodzka-Mazur, A. Adamski, M. Znaj, M. Noga). Nauczycielskie teksty o zabawkach i zabawie stanowią przysłowiową „kopalnię wiedzy” o historii zabawek i sposobach bawienia się prababek, babek i mam naszych dzieci (E. Łoboziewicz-Jania, W. Korzeniowski, K. Moroz). Swoistym uzupełnieniem wiedzy o ludycznej edukacji jest artykuł prezentujący proces zabawowego opanowywania języka esperanto (L. Wałczyk) oraz tekst przybliżający szanse i zagrożenia dla rozwoju dziecka w toku gier komputerowych (W. Kluz). Teksty trzeciej części książki koncentrują się wokół s p o ł e c z n e j i n t e g r ac j i d z i e c i n i e p e ł n o s p r a w n y c h p r z e z z a b a w ę, r o z u m i a n ą j a k o f o r m a t e r a p i i i o s w a j a n i a d z i e c k a z e ś w i a t e m. Ważną funkcję pełni tu tekst o p a t o l o g i i z a b a w y (R. Cibor), będący niejako nawiązaniem do zagrożeń przedstawianych już w poprzednich częściach książki (B. Dymara, W. Kluz). Przeglądowy charakter ma najobszerniejszy w książce tekst o zabawie jako grze symboli, które tworzą przestrzeń reprezentacji jakichś idei i dzięki temu zostają one poznane przez dziecko. E. M. Minczakiewicz, na podstawie literatury i badań, z różnych stron ukazuje proces rozwijania wrażliwości dziecka, „wchodzenia” w świat symboli, w magię zabawy oraz w trudne (szczególnie dla dzieci ze sprzężonymi zaburzeniami rozwoju) relacje poznawczo-komunikacyjne. Inni autorzy, odwołując się do wybranych sytuacji wychowawczych, przybliżają zabawy dzieci zdrowych z niepełnosprawnymi. Ukazują ich wartość terapeutyczną i ogólnorozwojową, a także znaczenie dla rozbudzenia w dzieciach wiary
Dziecko w swiecie zabawy.indd 18
2009-04-16 11:21:17
Wstęp
w możliwość i konieczność pokonania różnego rodzaju ograniczeń. Są też teksty, które mogą Czytelnikom – rodzicom i nauczycielom – dostarczyć przykładów i uzasadnień, pozwalających zauważać inność Drugiego, rozwijać postawę tolerancji, otwartości, współodczuwania oraz radości współbycia z ludźmi (rówieśnikami i dorosłymi) i otaczającym nas światem (B. Wojtal, Z. Gajdzica, A. Soroka-Fedorczuk, Aleksandra Miklewska, Agnieszka Miklewska). Publikacja zawiera też teksty typowo metodyczne (choć nie pozbawione refleksji) o zabawowych formach rozwoju małego dziecka (Fikołki A. Zielińskiej) oraz o ludycznym charakterze zajęć hippoterapeutycznych (K. Kmiecik). Esejem, ujmującym całościowo różnorodne wartości zabaw z dziećmi (głównie terapeutów i rodziców) jest tekst autorstwa K. Dmyterko, inicjatorki i współtwórczyni Pszczyńskiego Ośrodka Rehabilitacyjno-Terapeutycznego. Analiza różnorodnych spojrzeń na homo ludens, zabawę, grę, taniec oraz złożoną problematykę ludycznej edukacji wskazuje, że mimo wielu definicji i teorii zabawa wymaga dookreślenia. W naszym rozumieniu zabawa jest s p o t k an i e m i n i e s p o d z i a n k ą, t w o r z e n i e m i o d t w a r z a n i e m, r u c h e m i ż y w i o ł e m. B y w a t e ż c i s z ą i u s p o k o j e n i e m, o c z y s z c z e n i e m i w y z w o l e n i e m, m a g i ą i w k r a c z a n i e m w ś w i a t w y o b r a ź n i b e z g r a n i c. Potocznie zabawa bywa traktowana jako forma nabywania wiedzy i umiejętności. Autorzy tej książki pokazują, że to za mało! Jest ona bowiem sposobem istnienia, podstawą dla rozwijania wrażliwości estetycznej, językowej, społeczno-moralnej i egzystencjalnej. Źródłem fascynacji, radości, zachwytów – uśmiechów do najzwyklejszych zdarzeń codziennego życia. A sztuka uśmiechania się do życia, mimo odczuwania jego dramatu, jest o wiele trudniejsza niż wyćwiczone na pokaz poczucie humoru i komizm. Pragnę wyrazić radość nie tylko z tego, że książka ta została mimo tak wielu trudności zredagowana, lecz także z pozyskania do współpracy nowych autorów. Zawiera teksty aż 11 nauczycieli 1 szkół podstawowych (w tym terapeutów i wychowawców przedszkoli), jak widać więc, tytuł naszej serii – „Nauczyciele – Nauczycielom” – akcentujący sztukę wzajemnego obdarowywania się (uniwersytety, szkoły, środowisko i vice versa) jest w pełni uzasadniony. Cieszę się też z pozyskania nowych Profesorów, prof. dr hab. B. Bogołębskiej – kierownika Zakładu Dziennikarstwa Uniwersytetu Łódzkiego, prof. dr hab. J. Bińczyckiej z Akademii Pedagogicznej ZNP w Warszawie oraz prof. dr hab. D. Waloszek z Instytutu Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego (obecnie z Akademii Pedagogicznej w Krakowie).
1 Ich biogramy podamy w ostatnim tomie naszej serii wraz ze wszystkimi dotychczasowymi autorami. Wszyscy oni będą współtworzyć tę książkę.
Dziecko w swiecie zabawy.indd 19
2009-04-16 11:21:17
Dziecko w swiecie zabawy.indd 24
2009-04-16 11:21:17