Między płcią a rodzajem – teorie, badania, aplikacje by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Między płcią a rodzajem – teorie, badania, aplikacje

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem1 1

2010-01-12 14:38:18

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem2 2

2010-01-12 14:38:18

Między płcią a rodzajem – teorie, badania, aplikacje pod redakcją naukową

Anety Chybickiej Nataszy Kosakowskiej-Berezeckiej

Kraków 2010

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem3 3

2010-01-12 14:38:18

Recenzent: prof. UG dr hab. Beata Pastwa-Wojciechowska

Redakcja: Radosław Doboszewski

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-245-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem4 4

2010-01-12 14:38:18

Spis treści Wprowadzenie (Henryk Machel) ....................................................................  Kilka słów od redaktorek niniejszej publikacji ............................................... 

Część pierwsza Z frontu badań nad stereotypami płci Eugenia Mandal, Agnieszka Gawor, Jacek Buczny Analiza treści i hierarchicznej struktury stereotypu polskiej kobiety i polskiego mężczyzny ..........................................................  Aneta Chybicka, Mariola Nerc Zmiany w zakresie oceny społecznej kobiety w zależności od jej seksualnej dostępności – badania polsko-włoskie .................................  Anna Maria Zawadzka, Małgorzata Niesiobędzka Płeć i konsumpcja ..........................................................................................  Marta Łockiewicz Różnice międzypłciowe. Analiza wybranych funkcji poznawczych i społecznych ................................................................................................. 

Część druga Kobieta, mężczyzna, miłość Krzysztof Ulanowski Świętość czy pornograﬁa? Erotyczne aspekty religijności starożytnego Egiptu ...................................................................................... 

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem5 5

2010-01-12 14:38:18

Spis treści

Hanna Brycz, Karol Karasiewicz Wybrane wyznaczniki trafności rozpoznawania własnych odchyleń od racjonalności u kobiet i mężczyzn .............................  Kamila Wojdyło, Aleksandra Lewandowska-Walter Pracoholizm a płeć i style przywiązaniowe ..................................................  Justyna Michałek Rola cech osobowości małżonków oraz ich zachowań w kształtowaniu jakości związku małżeńskiego ........................................... 

Część trzecia Z nauką w praktykę – w jaki sposób nauka może wspierać praktyczne działania na rzecz zmian społecznych? Natasza Kosakowska-Berezecka, Paulina Petrus Zmiany społeczne naukowo i praktycznie. Jak efektywnie działać na rzecz równouprawnienia? ....................................  Krystyna Leśniak-Moczuk Jak stworzyć silny ruch społeczny? Integracja kobiet o imieniu Krystyna .....  Ilona Iłowiecka-Tańska Pomoc międzynarodowa: perspektywa antropologiczna .............................. 

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem6 6

2010-01-12 14:38:18

Wprowadzenie W psychologicznym środowisku naukowym Uniwersytetu Gdańskiego pięć lat temu podjęto interesującą problematykę rodzaju (gender). Jak się okazało, inicjatywa ta była i nadal jest bardzo potrzebna. Przebiegający z niezwykłą szybkością społeczny proces transformacji ustrojowej, zarówno w Polsce, jak i poza nią, wymusił i przyspieszył zmiany w zakresie różnic płciowych postrzeganych u kobiet i u mężczyzn. Zjawisko to ma zatem charakter przystosowawczy. Natura tak skonstruowała istotę ludzką, że jej egzystencja i społeczne funkcjonowanie są niejako skazane na stałą interakcję, a niekiedy na mniej zwartą relację między kobietą a mężczyzną. Literatura dotycząca tego zagadnienia, zarówno tradycyjna, jak i współczesna, wymienia szereg cech charakterystycznych dla kobiet i równocześnie szereg cech charakterystycznych dla mężczyzn. Na tej podstawie, a także odwołując się m.in. do przypisanych im ról społecznych, posiadanych i wykonywanych zawodów oraz wyglądu, różnicuje się kobiety i mężczyzn. Z kobietami i mężczyznami wiążą się określone, wyraźnie różnicujące stereotypy. Ich podstawą jest płeć biologiczna, płeć psychologiczna i wynikający z nich seksualizm. Proces przystosowawczy do coraz bardziej konkurencyjnych, bezwzględnych i skomplikowanych warunków ekonomicznych, jakiego świadkami jesteśmy w Polsce oraz w innych krajach będących od niedawna członkami Unii Europejskiej, zmusza kobiety do większej samodzielności, a szczególnie do zwiększenia swojej niezależności od mężczyzn. Nowe demokracje stale głoszą populistyczne hasła, np. równouprawnienia czy prawa do realizacji szczęśliwego macierzyństwa. Zwłaszcza równouprawnienie pozwala kobietom (np. w Polsce) na zwiększone poczucie bezpieczeństwa osobistego i rodzinnego oraz, szerzej rzecz ujmując, społecznego. W Polsce jednak o pełnym równouprawnieniu kobiet i mężczyzn, przynajmniej obecnie, mówić nie można. Różnego rodzaju źródła, w tym Internet, wymieniają tego symptomy. Wśród nich zauważa się takie, jak zdecydowana przewaga mężczyzn w parlamencie (tylko około 25 kobiet!), co oznacza, że w sprawach dotyczących przede wszystkim kobiet głos decydujący mają mężczyźni; kobietom trudniej o zdobycie dobrej pracy, a nadto gorzej są opłacane; odgrywają także mniejszą rolę w biznesie. J. Turley (www.ey.com/pl/Newsreleases/meodral_09) komentuje to tak:

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem7 7

2010-01-12 14:38:18

Wprowadzenie

– im więcej kobiet menadżerów, tym firma osiąga lepsze wyniki; – kobiety podejmują lepsze decyzje, mają większe poczucie ryzyka i skuteczniej niż mężczyzni tropią oszustwa; – firmy, które promują kobiety na najwyższe stanowiska, odnoszą dzięki temu znaczące sukcesy; – kobiety podejmują decyzje w inny sposób niż mężczyźni, kierując się innymi czynnikami; – brak wystarczającej liczby kobiet na stanowiskach decyzyjnych pozbawia firmy i globalną gospodarkę zróżnicowania w myśleniu i szukaniu pozytywnych rozwiązań, które były pilnie potrzebne wcześniej i są nadal. Kobiety samodzielnie wychowujące swoje dzieci często nie mogą liczyć na biologicznych ojców, więc na nie spada niemal całkowicie odpowiedzialność w tej kwestii. Według Krajowego Rejestru Długów na utrzymaniu samotnych matek pozostaje ok. 1,5 mln dzieci. Pokonywanie tych trudności z pewnością warunkuje istotne zmiany w ich stereotypach. Z całą pewnością zmiany te są niekiedy bardzo wcześnie zapoczątkowywane. Jak podało 4 lutego 2007 Polskie Radio w programie III, w 2006 roku w Polsce zaszło w ciążę 10 700 uczennic. Według źródeł internetowych w ostatnich 20 latach w czasopismach naukowych pojawiło się około 110 tysięcy publikacji na temat kobiet. Wzrosło zainteresowanie różnicami międzypłciowymi. Dość dawno pojawiły się pojęcia: płeć biologiczna, płeć psychologiczna i płeć społeczno-kulturowa. Na kilku, także polskich, uczelniach wyższych utworzono tzw. gender studies. Na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego w marcu 2009 roku odbyła się bardzo ciekawa i wartościowa poznawczo IV Międzynarodowa Konferencja z cyklu „Kobieta w kulturze”, stanowiąca już stały element działalności naukowej tej uczelni. Prezentowana książka jest wieloaspektowym dziełem zespołu badaczy, których zainteresowania naukowe są inspiracją do podejmowania nowych badań w omawianym obszarze. Książka ma bardzo poprawną konstrukcję, jest niezwykle czytelna i z całą pewnością stanowi znaczący wkład do problematyki rodzaju. prof. dr hab. Henryk Machel

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem8 8

2010-01-12 14:38:18

Kilka słów od redaktorek niniejszej publikacji… Dwadzieścia cztery godziny po urodzeniu się dziecka rodzice pytani o wrażenia na jego temat opisują potomstwo inaczej w zależności od jego/jej płci. Mimo że ojcowie widzieli dziecko jedynie przez szybę, a matki trzymały noworodka w ramionach tylko jeden raz, mimo identycznej wagi i rozmiarów dzieci oraz mimo że wszystkie były urodzone o czasie, rodzice spostrzegali synów jako „duże dzieci”, a dziewczynki jako „urocze, ładne i czarujące”. Zdaniem rodziców, dziewczynki miały rysy „delikatne”, a chłopcy „wyraźne”. Chłopcy byli „duzi”, a identycznych rozmiarów dziewczynki „malutkie”. Jak pokazują badania Zelli Lurii i Jeﬀreya Rubina, dwadzieścia cztery godziny po urodzeniu rodzice starali się ustereotypowić swoje dzieci. Tendencja ta była silniejsza u ojców. Określana przez otoczenie płeć dziecka męska lub kobieca ma olbrzymie znaczenie dla kształtowania się tożsamości dziecka. Natychmiast po urodzeniu przez gesty, ton głosu, wybór zabawek, stroju czy uczesania uczymy dziecko, do której przynależy płci. Wraz z rozwojem dziecka stereotyp płci wyznacza coraz więcej dopuszczalnych czy akceptowalnych zachowań, sięgając coraz głębiej w naszą psychikę i kształtując to, co nazywamy poczuciem kobiecości czy męskości, a naukowo rodzajem czy płcią kulturową. Niniejsza książka odnosi się do zjawisk związanych z różnicami i podobieństwami rodzajowymi, pyta o ich zakres i znaczenie, genezę i konsekwencje. Celem prezentowanej publikacji jest również podkreślenie istnienia ważnego połączenia między nauką a praktyką – badania naukowe w psychologii rodzaju nie są prowadzone sobie a muzom, lecz mają na celu m.in. analizę określonych zjawisk społecznych i różnych aspektów ludzkiego zachowania oraz ich wyjaśnianie (np. przez badanie treści stereotypów rodzaju obecnych w danej kulturze i genezy ich powstania). Wyniki badań naukowych mogą mieć konkretne przełożenie na jakość życia człowieka, m.in. wyjaśniając przyczyny takich zjawisk, jak tzw. cieknący rurociąg, dotyczący kobiet, które zwalniają tempo pracy, a nawet porzucają swoją profesję (np. na skutek urodzenia dziecka), i mogą zostać efektywnie wykorzystane do zbudowania skutecznej kampanii społecznej zwiększającej np. szanse zatrudnienia kobiet po dłuższym okresie przebywania poza rynkiem pracy. W niniejszej książce prezentowane artykuły zostały tak dobrane, by pokazywały określony problem społeczny związany z kwestiami psychologii rodzaju

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem9 9

2010-01-12 14:38:18

Kilka słów od redaktorek niniejszej publikacji...

oraz opisywały sposób, w jaki przedstawiane badania naukowe przyczyniają się do jego rozwiązania. Książka składa się z trzech części, z których każda dotyka nieco innego aspektu kobiecości i męskości. Pierwsza część skupia się m.in. na doniesieniach „z frontu badań” nad stereotypami, począwszy od analizy treści i struktury stereotypu polskiego mężczyzny i polskiej kobiety, a skończywszy na porównaniu funkcjonowania poznawczego i społecznego obu płci, oraz podsumowuje współczesne wyniki badań na temat różnic płciowych i opisuje konsekwencje ich istnienia. W drugiej części Czytelnik będzie miał okazję zapoznać się z przeglądem różnych zagadnień, które mają związek z jakością relacji między partnerami w związku intymnym. Natomiast ostatnia część, redagowana wspólnie z dr Pauliną Petrus, dotyczy konkretnych przykładów przełożenia nauki na działania mające na celu podniesienie jakości funkcjonowania kobiet i mężczyzn: tworzenia skutecznych kampanii na rzecz równouprawnienia, ruchów społecznych czy realizowania projektów mających na celu rozwój przedsiębiorczości kobiet w krajach rozwijających się. Życzymy Państwu owocnej lektury Aneta Chybicka Natasza Kosakowska-Berezecka

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem10 10

2010-01-12 14:38:18

Część pierwsza

Z frontu badań nad stereotypami płci

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem11 11

2010-01-12 14:38:18

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem12 12

2010-01-12 14:38:18

Eugenia Mandal Uniwersytet Śląski Instytut Psychologii i Pedagogiki

Agnieszka Gawor Uniwersytet Opolski Instytut Psychologii

Jacek Buczny Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Wydział Zamiejscowy w Sopocie

Analiza treści i hierarchicznej struktury stereotypu polskiej kobiety i polskiego mężczyzny Content and hierarchical structure of Polish man and Polish woman stereotypes Abstract Structural changes in Polish society are associated with modiﬁcation of social perception, especially about female and male participation in public life and structure of family or in employment functioning. Our research showed some basic assumptions in social stereotypes area. We examined Polish male and female stereotypes according to three basic components concerning appearance, social roles and professions. In the course of content and factor analysis the hierarchical structure of the stereotype of woman and the stereotype of man was identiﬁed. The results indicated that the woman stereotype is more expanded than the man stereotype, and point to various subtypes of the gender stereotypes. On the other hand, male stereotypes structures were more complex in content than female stereotypes structures. Moreover, male stereotypes were more negative in content, and represent old-time view on male roles and activities in social life.

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem13 13

2010-01-12 14:38:19

Eugenia Mandal, Agnieszka Gawor, Jacek Buczny

Streszczenie Przemiany społeczne w Polsce wiążą się ze zmianami myślenia o roli kobiet i mężczyzn w życiu publicznym, rodzinnym i zawodowym. W artykule przedstawiamy aktualne badania nad stereotypami polskiej kobiety i polskiego mężczyzny. Ogniskują się one wokół trzech komponentów: wyglądu, ról (czynności) i zawodów. Celem badań było opisanie i porównanie struktury stereotypów. Wyznaczono ją na podstawie hierarchicznej analizy czynnikowej. Uzyskane wyniki wskazują, że w obszarze stereotypu kobiety mamy do czynienia z większą złożonością struktury w porównaniu ze stereotypem mężczyzny. Uznaliśmy to za wskaźnik społecznej modyﬁkacji stereotypu. Natomiast stereotyp męski okazał się bardziej rozbudowany pod względem treści, które z jednej strony nacechowane są negatywnie, a z drugiej reprezentują utwierdzony społecznie schemat męskich ról i zachowań.

Wprowadzenie W psychologii stereotypy płciowe pozostają przedmiotem zainteresowania zaledwie od trzydziestu lat. Pionierskie w tym zakresie prace zrealizowane zostały w Stanach Zjednoczonych w latach 70. przez Brovermana i współpracowników (1972). Pokazały one istnienie dwóch różnych treściowo skupień stereotypowych cech: ciepła i ekspresyjności jako składnika kobiecego, oraz kompetencji i racjonalności jako składników męskiego stereotypu. W latach 80. w USA Deaux i Lewis (1983, 1984) dowiodły, że stereotypy płciowe nie stanowią chaotycznego i bezładnego zbioru ogólnych przekonań o tym, jakie są kobiety i jacy są mężczyźni, lecz, przeciwnie, mają spójną i wielopoziomową strukturę implikującą wzajemne, skomplikowane zależności określające społeczne postrzeganie przedstawicieli obu płci. Stwierdzono, że kiedy mamy do wyboru tak wiele sposobów kategoryzacji danej osoby, zwykle koncentrujemy się na pierwszej, najbardziej dostępnej kategorii (Macrae, Stangor, Hewston, 1999; Nelson, 2003). Z reguły więc uciekamy się do zasobów najłatwiej dostępnych, związanych z wyglądem, a jedną z podstawowych kategorii, która służy ludziom w porządkowaniu świata społecznego, jest płeć (Nelson, 2003; Wojciszke, 2002). Stereotypowe myślenie o płci pojawia się bardzo wcześnie, nawet w odniesieniu do niemowląt. Znane są kolory ubrań, pokoju „odpowiednie” dla noworodków płci żeńskiej i męskiej. Stopniowo, w trakcie rozwoju jednostek, kobietom i mężczyznom przypisuje się coraz więcej zachowań „właściwych” dla ich płci (Cross, Markus, 2002; Miluska, 1996). Stereotyp płci deﬁniowany jest jako „przekonanie o tym, jakie cechy i zachowania są charakterystyczne (a zwykle i pożądane) dla każdej z płci” (Wojciszke, 2002, s. 418), czy jako „uproszczone sądy i koncepcje zachowania osobników żeń-

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem14 14

2010-01-12 14:38:19

Analiza treści i hierarchicznej struktury stereotypu polskiej kobiety...

skich i męskich, podzielane przez ogół danego społeczeństwa, uczone w procesie wzrastania i socjalizacji w tym społeczeństwie” (Mandal, 2000, s. 13; Eagly, Wood, 1991). W analizach stereotypów płciowych uwzględnia się ich aspekt treściowy (czyli to, jaka jest typowa kobieta, a jaki jest typowy mężczyzna w oczach ludzi), aspekt afektywny (czyli obciążenie negatywnymi bądź pozytywnymi sądami wartościującymi) i wreszcie funkcje, jakie owe stereotypy pełnią w społecznym zachowaniu się ludzi (Polkowska, Potocka-Hoser, Kurcz, 1992; Kwiatkowska, 1999). Ponadto w badaniach nad stereotypami płciowymi często odnotowuje się istnienie podtypów lub subschematów (Łukaszewski, Weigl, 2001, zob. Wojciszke, 2002). Początkowo badacze prowadzący poszukiwania w obrębie tematyki stereotypów płci koncentrowali się na opisie ich treści. Wspomniane wcześniej studia Brovermana i współpracowników (1972) pozwoliły na zidentyfikowanie wiązek cech, które są przypisywane kobietom i mężczyznom. Obecnie badacze interesują się szukaniem różnych aspektów stereotypów, wzajemnych relacji między nimi, zmianą sądów opartych na stereotypach pod wpływem nowych, czasem sprzecznych informacji, oraz procesów, przez które te zmiany się dokonują. Deaux i Lewis (1984) prezentują wieloskładnikową konstrukcję stereotypu płci, która zawiera komponenty: cech, ról społecznych, zawodów i wyglądu fizycznego. Cechy rozumiane są jako układy cech psychicznych i właściwości zachowań przypisywanych w danej kulturze kobietom lub mężczyznom jako bardziej charakterystyczne. Role natomiast są społecznie i kulturowo zdefiniowanymi oczekiwaniami kierowanymi pod adresem każdej z płci, jakie muszą odgrywać w określonych sytuacjach społecznych. I tak, na stereotyp cech kobiecych składają się: emocjonalność, zdolność do poświęceń, delikatność, czułość, troska o uczucia innych, umiejętność rozumienia innych, ciepło w relacjach z innymi i niesienie pomocy. Natomiast stereotypowe cechy męskie to: niezależność, aktywność, kompetencja, łatwość podejmowania decyzji, niezawodność, wiara w siebie, nieuleganie naciskowi i poczucie przywództwa. Stereotypowe kobiece role to: udzielanie wsparcia emocjonalnego innym, zarządzanie domem, opiekowanie się dziećmi i odpowiedzialność za urządzenie domu; męskimi zaś: bycie głową domu, utrzymywanie finansowe rodziny, bycie przywódcą i odpowiedzialność za domowe naprawy. Na stereotypowy wygląd kobiecy składają się: delikatny głos, schludność, wdzięk i miękkość ruchów bądź cechy składające się na wizerunek eleganckiej damy, natomiast na wygląd męski: wysoki, silny, krzepki i szeroki w ramionach. Stereotypowymi zawodami kobiecymi okazały się: terapeuta, telefonistka, logopeda i nauczycielka w szkole podstawowej, a zawodami męskimi: kierowca ciężarówki, agent ubezpieczeniowy, instalator telefonów, chemik i burmistrz miasta (Deaux, Lewis, 1983; Kwiatkowska, 1999; Mandal, 2000; Strykowska, 1999).

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem15 15

2010-01-12 14:38:19

Eugenia Mandal, Agnieszka Gawor, Jacek Buczny

W Polsce stereotypy płci do niedawna nie były przedmiotem szerszych badań psychologicznych. Tymczasem przemiany w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym Polski, zapoczątkowane wraz z okresem transformacji ustrojowej, zdają się zmieniać sposób myślenia na temat uczestnictwa w nim kobiet i mężczyzn (Melosik, 1999). Pojawiły się coraz bardziej liczne organizacje kobiece. Kobiety zaczęły sięgać po coraz wyższe szczeble kariery zawodowej i zajmować coraz wyższe stanowiska państwowe. Mężczyźni także zaczynają podejmować inne niż dotychczas obowiązki, związane m.in. z szerszym udziałem w tradycyjnie kobiecych pracach domowych. Można spodziewać się, że zmiany społeczne znajdują swoje odzwierciedlenie w percepcji społecznej, w tym w strukturze i treści stereotypów płci. Badania (Williams, Best, 1990) pokazują, że kobiety w Polsce, ale także w Kanadzie, Włoszech i Rumunii coraz częściej pracują poza domem i uczestniczą w życiu publicznym. Stąd mężczyźni coraz bardziej są zaangażowani w życie rodzinne. Zarazem młodzież w różnych kulturach świata konceptualizuje męskie role rodzajowe, które obejmują zarówno prace poza domem, jak i aktywności związane z domem i rodziną (Gibbons, Stiles, Shkodriani, 1991). Można przypuszczać, że konsekwencją tych zmian mogą być zmiany w stereotypowym postrzeganiu kobiet i mężczyzn. Polskie badania z lat 90. przeprowadzone przez Kuczyńską (1992a, 1992b) pokazują, że w obrębie cech kobiecych stereotyp reprezentują takie określenia, jak: wrażliwa, troskliwa, angażująca się w sprawy innych, łagodna, kokieteryjna, dbająca o swój wygląd, gospodarna, mająca poczucie estetyki, gderliwa. W obrębie cech męskich stereotyp reprezentują cechy: dominujący, niezależny, rywalizujący, nastawiony na sukces, mający siłę przebicia, łatwo podejmujący decyzje, arogancki, mający dobrą kondycję ﬁzyczną, z poczuciem humoru, mający zdolność przekonywania, pewny siebie, samowystarczalny, otwarty na świat zdarzeń zewnętrznych, eksperymentujący w życiu seksualnym, sprytny. Celem przedstawianego badania było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jaka jest treść stereotypu polskiej kobiety w zakresie komponenty: wyglądu, ról i zawodów? 2. Jaka jest treść stereotypu polskiego mężczyzny w zakresie komponenty: wyglądu, ról i zawodów? 3. Jaka jest struktura stereotypu polskiej kobiety w zakresie komponenty: wyglądu, ról i zawodów? 4. Jaka jest struktura stereotypu polskiego mężczyzny w zakresie komponenty: wyglądu, ról i zawodów?

Chybicka_Miedzy plcia a rodzajem16 16

2010-01-12 14:38:19