Gr 9-Afrikaans Eerste Addisionele Taal Handleiding

Í3)È-E-EAT-SG01YÎ

1

9

0

9

-

E

-

E

A T -

S

G

0

1

AFRIKAANS EERSTE ADDISIONELE TAAL HANDLEIDING Graad 9

Afrikaans Eerste Addisionele Taal Handleiding

1 9 0 9 - E - E AT- S G 0 1

Í3)È-E-EAT-SG01YÎ

Graad 9

Aangepas vir KABV

M Brink

MS Steynberg

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

INHOUDSOPGAWE INHOUDSOPGAWE ............................................................................................................ 1 LESELEMENTE .................................................................................................................. 6 VOORWOORD .................................................................................................................... 7 EENHEID 1 .......................................................................................................................... 8 WEEK 1 – 2 ......................................................................................................................... 8 Les 1: Lees en kyk: Leesbegrip .................................................................................... 8 Aktiwiteit 1 .................................................................................................................. 9 Les 2: Taalstrukture en -konvensies: Naamwoorde, woordorde ................................... 9 Aktiwiteit 2.1 ............................................................................................................. 12 Aktiwiteit 2.2 ............................................................................................................. 14 Les 3: Skryf en aanbied: ’n Advertensie ..................................................................... 15 Aktiwiteit 3 ................................................................................................................ 15 Les 4: Luister en praat: Hardoplees ............................................................................ 16 Aktiwiteit 4 ................................................................................................................ 16 WEEK 3 – 4 ....................................................................................................................... 18 Les 5: Lees en kyk: ’n Kortverhaal en ’n gedig ........................................................... 18 Les 5.1: Lees en kyk: ’n Kortverhaal ........................................................................... 18 Aktiwiteit 5.1: Kortverhaal: “Die kraai en die jakkals” ............................................... 20 Les 5.2: Lees en kyk: Poësie ...................................................................................... 21 Aktiwiteit 5.2: Gedig: “By die robot in Eerstelaan” .................................................... 25 Les 6: Luister en praat: Voorbereide lees ................................................................... 28 Aktiwiteit 6 ................................................................................................................ 28 Les 7: Taalstrukture en -konvensies: Afkortings, akronieme en idiome ...................... 30 Aktiwiteit 7.1 ............................................................................................................. 30 Aktiwiteit 7.2 ............................................................................................................. 32 Les 8: Skryf en aanbied: ’n Vriendskaplike brief ......................................................... 33 Aktiwiteit 8 ................................................................................................................ 34 WEEK 5 – 6 ....................................................................................................................... 35 Les 9: Lees en kyk: ’n Kortverhaal: “Onsigbaar” ......................................................... 35 Aktiwiteit 9 ................................................................................................................ 35 Les 10: Luister en praat: Rolspel ................................................................................ 39 Aktiwiteit 10 .............................................................................................................. 39 Les 11: Skryf en aanbied: ’n Verslag .......................................................................... 39 Aktiwiteit 11 .............................................................................................................. 39 Les 12: Taalstrukture en -konvensies: Voegwoorde ................................................... 39 Aktiwiteit 12 .............................................................................................................. 41 WEEK 7 – 8 ....................................................................................................................... 42 Les 13: Luister en praat: Onderhoude ........................................................................ 42 Aktiwiteit 13 .............................................................................................................. 42 Les 14: Lees en kyk: ’n Volksverhaal: “Die houtkapper” ............................................. 43 Aktiwiteit 14 .............................................................................................................. 45 1

© Optimi

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Les 15: Skryf en aanbied: ’n CV met ’n dekbrief ......................................................... 46 Aktiwiteit 15 .............................................................................................................. 46 Les 16: Taalstrukture en -konvensies: werkwoorde en die deeltjiewerkwoord ........... 48 Aktiwiteit 16.1 ........................................................................................................... 50 Aktiwiteit 16.2 ........................................................................................................... 51 WEEK 9 – 10 ..................................................................................................................... 52 Les 17: Luister en praat: Hardoplees .......................................................................... 52 Aktiwiteit 17.1: Lees ’n koerantberig ......................................................................... 52 Aktiwiteit 17.2: Advertensies in ’n koerant ................................................................ 52 Les 18: Lees en kyk: ’n Fabel: “Die pratende skedel” ................................................. 53 Aktiwiteit 18 .............................................................................................................. 54 Les 19: Taalstrukture en -konvensies: Die lydende en bedrywende vorm en voornaamwoorde ........................................................................................................ 55 Aktiwiteit 19.1 ........................................................................................................... 56 Aktiwiteit 19.2 ........................................................................................................... 59 Les 20: Skryf en aanbied: ’n Nuusberig ...................................................................... 59 Aktiwiteit 20 .............................................................................................................. 60 EENHEID 2 ........................................................................................................................ 61 WEEK 1 – 2 ....................................................................................................................... 61 Les 21: Lees en kyk: ’n Fabel en ’n opsomming ......................................................... 61 Aktiwiteit 21.1: Die grys papegaai en die groen ringnek ........................................... 62 Aktiwiteit 21.2: ’n Opsomming .................................................................................. 62 Les 22: Taalstrukture en -konvensies: Die direkte en indirekte rede, samestellings, afleidings, voorsetsels en telwoorde ........................................................................... 62 Aktiwiteit 22.1: .......................................................................................................... 63 Aktiwiteit 22.2 ........................................................................................................... 64 Aktiwiteit 22.3: Voorsetsels ...................................................................................... 65 Aktiwiteit 22.4: Telwoorde ........................................................................................ 66 Les 23: Skryf en aanbied: ’n Dagboekinskrywing ....................................................... 66 Aktiwiteit 23 .............................................................................................................. 67 Les 24: Luister en praat: ’n Luisteroefening ................................................................ 67 Aktiwiteit 24 .............................................................................................................. 67 WEEK 3 – 4 ....................................................................................................................... 68 Les 25: Luister en praat: Voorbereide lees ................................................................. 68 Aktiwiteit 25 .............................................................................................................. 68 Les 26: Lees en kyk: ’n gedig: “Ek het ’n huisie by die see” ....................................... 69 Aktiwiteit 26 .............................................................................................................. 69 Les 27: Taalstrukture en -konvensies: Byvoeglike naamwoorde ................................ 73 Aktiwiteit 27.1: Trappe van vergelyking .................................................................... 74 Aktiwiteit 27.2 ........................................................................................................... 75 Aktiwiteit 27.3 ........................................................................................................... 76 Les 28: Skryf en aanbied: ’n Resensie ....................................................................... 76 © Optimi

2

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Aktiwiteit 28 .............................................................................................................. 77 WEEK 5 – 6 ....................................................................................................................... 78 Les 29: Luister en praat: ’n Luisteroefening ................................................................ 78 Aktiwiteit 29 .............................................................................................................. 78 Les 30: Lees en kyk: ’n Kortverhaal: “Die twee reisigers” ........................................... 78 Aktiwiteit 30 .............................................................................................................. 78 Les 31: Taalstrukture en -konvensies: Sinonieme, antonieme, homonieme, homofone, soorte sinne en die ontkenningsvorm ......................................................................... 82 Aktiwiteit 31.1 ........................................................................................................... 82 Aktiwiteit 31.2 ........................................................................................................... 84 Les 32: Skryf en aanbied: ’n advertensie .................................................................... 85 Aktiwiteit 32 .............................................................................................................. 85 WEEK 7 – 8 ....................................................................................................................... 86 Les 33: Lees en kyk: ’n Volksverhaal en ’n gedig ....................................................... 86 Aktiwiteit 33.1: Volksverhaal: “Nyoka se toorsteen” ................................................. 86 Aktiwiteit 33.2: Gedig: “Lisa se klavier” deur Koos Kombuis .................................... 89 Les 34: Luister en praat: Voorbereide lees ................................................................. 91 Aktiwiteit 34 .............................................................................................................. 91 Les 35: Skryf en aanbied: ’n formele brief .................................................................. 91 Aktiwiteit 35 .............................................................................................................. 92 Les 36: Taalstrukture en -konvensies: Selfstandige naamwoorde, paronieme, neologismes ............................................................................................................... 92 Aktiwiteit 36 .............................................................................................................. 93 HERSIENINGSWERK ....................................................................................................... 94 Les 37: Toets .............................................................................................................. 94 Aktiwiteit 37 .............................................................................................................. 94 HALFJAAREKSAMEN...................................................................................................... 98 EENHEID 3 ........................................................................................................................ 99 WEEK 1 – 2 ....................................................................................................................... 99 Les 38: Luister en praat: Rolspel ................................................................................ 99 Aktiwiteit 38 .............................................................................................................. 99 Les 39: Lees en kyk: Visuele begrip ........................................................................... 99 Aktiwiteit 39 .............................................................................................................. 99 Les 40: Taalstrukture en konvensies: Deelwoorde ................................................... 100 Les 41: Skryf en aanbied: ’n E-pos ........................................................................... 103 Aktiwiteit 41 ............................................................................................................ 103 WEEK 3 – 4 ..................................................................................................................... 105 Les 42: Lees en kyk: ’n Kortverhaal en ’n gedig ....................................................... 105 Aktiwiteit 42.1: ’n Kortverhaal: “Dis mý beursie” ..................................................... 105 Aktiwiteit 42.2: ’n Gedig: “Omdat”........................................................................... 107 Les 43: Luister en praat: Rolspel .............................................................................. 109 Aktiwiteit 43 ............................................................................................................ 109 Les 44: Skryf en aanbied: ’n Kort boodskap en ’n beskrywende opstel .................... 110 3

© Optimi

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Aktiwiteit 44.1: ’n Kort boodskap ............................................................................ 110 Aktiwiteit 44.2: ’n Beskrywende opstel ................................................................... 110 Les 45: Taalstrukture en -konvensies: Voorsetsels in vaste verbindings .................. 112 Aktiwiteit 45: Voorsetsels in vaste verbindings....................................................... 112 WEEK 5 – 6 ..................................................................................................................... 113 Les 46: Luister en praat: ’n Groepbespreking ........................................................... 113 Aktiwiteit 46.1 ......................................................................................................... 113 Aktiwiteit 46.2 ......................................................................................................... 113 Les 47: Lees en kyk: Soeklees en poësie................................................................. 114 Aktiwiteit 47.1: Soeklees ........................................................................................ 114 Aktiwiteit 47.2: Poësie: “Ek het ’n huisie aan die Rand” ......................................... 116 Les 48: Taalstrukture en -konvensies: Hersiening .................................................... 118 Aktiwiteit 48 ............................................................................................................ 118 Les 49: Skryf en aanbied: ’n Uitnodiging .................................................................. 119 Aktiwiteit 49 ............................................................................................................ 119 WEEK 7 – 8 ..................................................................................................................... 120 Les 50: Lees en kyk: ’n Gedig: “Die laaste renoster” ................................................ 120 Aktiwiteit 50 ............................................................................................................ 120 Les 51: Luister en praat: ’n Voorbereide toespraak .................................................. 122 Aktiwiteit 51 ............................................................................................................ 122 Les 52: Skryf en aanbied: ’n Plakkaat....................................................................... 123 Aktiwiteit 52 ............................................................................................................ 123 Les 53: Taalstrukture en -konvensies: Een woord vir ’n omskrywing........................ 123 Aktiwiteit 53 ............................................................................................................ 123 WEEK 9 – 10 ................................................................................................................... 125 Les 54: Lees en kyk: ’n Gedig: “Selfoon” .................................................................. 125 Aktiwiteit 54 ............................................................................................................ 125 Les 55: Skryf en aanbied: ’n dialoog ......................................................................... 126 Aktiwiteit 55 ............................................................................................................ 126 Les 56: Luister en praat: Rolspel .............................................................................. 127 Aktiwiteit 56 ............................................................................................................ 127 Les 57: Taalstrukture en -konvensies: Hersiening .................................................... 127 Aktiwiteit 57 ............................................................................................................ 127 EENHEID 4 ...................................................................................................................... 129 WEEK 1 – 2 ..................................................................................................................... 129 Les 58: Luister en praat: ’n gesprek oor stereotipering, vooroordeling en diskriminasie ........................................................................................................ 129 Aktiwiteit 58 ............................................................................................................ 129 Les 59: Lees en kyk: Leesbegrip .............................................................................. 131 Aktiwiteit 59 ............................................................................................................ 131 Les 60: Taalstrukture en -konvensies: Bywoorde ..................................................... 133 Aktiwiteit 60 ............................................................................................................ 133

© Optimi

4

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Les 61: Skryf en aanbied: Soorte opstelle ................................................................ 134 Aktiwiteit 61: Verhalende opstel ............................................................................. 134 WEEK 3 – 4 ..................................................................................................................... 136 Les 62: Lees en kyk: ’n Gedig: “As Lara glimlag” ..................................................... 136 Aktiwiteit 62 ............................................................................................................ 136 Les 63: Luister en praat: Voorbereide lees ............................................................... 137 Aktiwiteit 63 ............................................................................................................ 137 Les 64: Skryf en aanbied: ’n Vriendskaplike brief ..................................................... 138 Aktiwiteit 64 ............................................................................................................ 139 Les 65: Taalstrukture en -konvensies: Hersiening .................................................... 139 Aktiwiteit 65 ............................................................................................................ 139 WEEK 5 – 6 ..................................................................................................................... 140 Les 66: Lees en kyk: ’n Gedig: “Vakansieromanse” ................................................. 140 Aktiwiteit 66 ............................................................................................................ 140 Les 67: Luister en praat: ’n Groepbespreking ........................................................... 142 Aktiwiteit 67 ............................................................................................................ 142 Les 68: Skryf en aanbied: ’n Advertensie ................................................................. 142 Aktiwiteit 68 ............................................................................................................ 142 Les 69: Taalstrukture en -konvensies: Voorsetsels en voornaamwoorde ................. 142 Aktiwiteit 69 ............................................................................................................ 142 WEEK 7 – 8 ..................................................................................................................... 144 Les 70: Lees en kyk: ’n Gedig: “Eksieperfeksie” ....................................................... 144 Aktiwiteit 70 ............................................................................................................ 144 Les 71: Luister en praat: ’n Voorbereide toespraak .................................................. 146 Aktiwiteit 71 ............................................................................................................ 146 Les 72: Skryf en aanbied: Hersiening ....................................................................... 147 Aktiwiteit 72 ............................................................................................................ 147 Les 73: Taalstrukture en -konvensies: Hersiening .................................................... 148 Aktiwiteit 73 ............................................................................................................ 148 HERSIENINGSWERK ..................................................................................................... 149 Les 74: Hersiening .................................................................................................... 149 JAAREINDEKSAMEN..................................................................................................... 152

5

© Optimi

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

LESELEMENTE LEERDOELWITTE Wat die leerder aan die einde van die les moet weet. Geneem uit die KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van die les uit te brei.

DEFINIEER Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE Enige inligting anders as die inhoud, om die leerder deur die leerproses te begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit dat die leerder aangemoedig word om te verken. Vir die begaafde leerder: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal. *LSEN in algemene taalgebruik

AKTIWITEIT Vrae wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

OEFENING Ter afsluiting van die spesifieke eenheid.

KERNINHOUD Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les; moet verstaan word.

STUDEER/HERSIENING Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die eenheid en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.

Alle leselemente word nie noodwendig in die handleiding gebruik nie. © Optimi

6

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

VOORWOORD Welkom by graad 9 Afrikaans Eerste Addisionele Taal.

Hierdie handleiding is geskryf om aan die Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) van die Departement van Basiese Onderwys te voldoen. Volgens dié beleid is daar vier afdelings wat in Afrikaans bemeester moet word: 1.

Lees en kyk 2.

Luister en praat 3.

Skryf en aanbied 4.

Taalstrukture en -konvensies.

Die volgende word van jou verwag: • Doen al die aktiwiteite wat in hierdie vier afdelings behandel word.

• Jy moet lees: koerante, tydskrifte en boeke van so ±80 bladsye (verkieslik een per kwartaal) of kortverhale. Dit sal jou beslis met woordeskatuitbreiding, sinskonstruksie en algemene taalgebruik help.

• Jy moet ook soveel as moontlik na Afrikaans luister. Skakel oor na Afrikaanse televisieprogramme en luister na ’n Afrikaanse radiostasie.

• Die werk wat in die handleiding bespreek word, kan ook aangevul word deur addisionele handleidings en werkboeke te gebruik.

• Die doel is om jou goed vir die eksamen voor te berei.

• Jy moet toesien dat jy die werk verstaan en kan doen voordat jy met die volgende aktwiteit begin. Die werk moet voltooi en indien nodig herhaal word, totdat jy dit verstaan en bemeester het.

• Die sinsbougedeeltes is daar om jou te help om beter, meer kreatiewe werkstukke te lewer.

• Hierdie skryfproses moet altyd by kreatiewe skryfwerk gevolg word: o Stap 1: Beplan deeglik met behulp van ’n breinkaart en woordeboek. o Stap 2: Skryf die EERSTE POGING. o Stap 3: Gaan deur die skryfstuk.  Korrigeer spelfoute en verbeter jou sinskonstruksie.  Pas taalreëls toe.  Maak seker dat jou paragrafering reg is.  Hersien jou inleiding, liggaam en slot. o Stap 4: Skryf nou jou FINALE POGING. Al die formele assesseringstake waarvoor jy punte kry, is in die portefeuljeboek. Die aktiwiteite in hierdie boek tel nie vir punte nie.

Sterkte met die jaar se werk!

7

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

EENHEID 1 WEEK 1 – 2 Leerdoelwitte In hierdie week gaan jy: • ’n Begripsoefening voltooi • Naamwoorde leer ken • Afrikaans se woordorde leer gebruik • ’n Advertensie skryf • Hardoplees

Les 1: Lees en kyk: Leesbegrip Lees die artikel en beantwoord dan die vrae:

VARKIE WAT GEKRIMP HET Krimpvarkies is diertjies

Greenhalgh, Engeland, wat na

wat jy taamlik versigtig moet optel, anders sit jy nou-nou met ’n hand vol skerp pennetjies. Maar Harriet die krimpvarkie kan jy optel.

Harriet het vroeër heel anders gelyk. Toe het sy nog al haar penne gehad, maar nadat sy siek geword het weens ’n sink tekort, het die penne die een na die ander begin uitval. Totdat Harriet op die ou end geen haar, of liewer pen, op haar lyfie meer gehad het nie.

In die natuur is ’n krimpvarkie nogal kwesbaar sonder sy ingebore beskerming. Gelukkig is daar vir Harriet en ander krimpvarkies soos sy ’n skuiling in

hulle omsien.

Daar kry hulle baie liefdevolle sorg en aandag van Pauline Rigby.

Hulle word gedokter en gevoer totdat hulle weer perdfris is en word dan teruggeplaas in die natuur.

Die droogte in Engeland verlede jaar het die krimpvarkies baie sleg getref. Toe hulle uit hul winterslaap wakker word, was die grond droog en hard en baie van hulle het hul pootjies skoon deurgekrap op die harde grond.

Die gevolg was dat 139 krimpvarkies verlede jaar in die skuiling beland het. Van hulle het almal, buiten vyf, volkome herstel.

Hopelik sal ook Harriet weer binnekort al haar penne hê.

© Optimi

8

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

1

Aktiwiteit 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

1.6

Hoekom kan ’n mens maar vir Harriet optel?

Wat het veroorsaak dat Harriet haar penne verloor het?

Watter spesiale diens word in Greenhalgh, in Engeland, aan krimpvarkies verskaf?

Watter natuurverskynsel het die toestande van die krimpvarkies veroorsaak?

Sê of die volgende stellings WAAR of ONWAAR is en gee ’n rede of haal aan uit die artikel.

1.5.1 Pauline Rigby se behandeling was suksesvol.

1.5.2 Krimpvarkies slaap in die somer.

1.5.3 Vyf krimpvarkies het verlede jaar gevrek.

Wat doen Pauline met die krimpvarkies voordat sy hulle weer terugplaas in die natuur?

Les 2: Taalstrukture en -konvensies: Naamwoorde, woordorde 1.

NAAMWOORDE

1.1

Eiename

Eiename is die spesifieke name wat ons vir selfstandige naamwoorde gee. Dit is name wat ons vir mense, plekke, dae, produkte, motors ens. gee.

Eiename is name van: • die mense (soos Fred en Fransien) • die plekke (soos Johannesburg en Durban) • die strate (soos Jacksonstraat en Stanza Bopapestraat) Onthou: • die koerante (soos Die Beeld, The Star) eiename • die motors soos (Dodge, Toyota, Volkswagen) begin altyd • die produkte soos (Omo, Fanta, Sunlight Liquid, Colgate) met • die dae van die week: hoofletters!

Sondag Maandag Dinsdag Woensdag

Donderdag

Vrydag

Saterdag •

1.2

die maande van die jaar: Januarie Februarie

Maart

April

Mei

Junie

Julie

Augustus

September

Oktober

November

Desember

Selfstandige naamwoorde

9

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

Selfstandige naamwoorde is die name wat ons vir dinge gee. Om te toets of ’n woord ’n selfstandige naamwoord is, kan jy ’n lidwoord (’n of die) vooraan die woord sit en sien of dit werk, byvoorbeeld: “man”  die man, ’n man.

Selfstandige naamwoorde is woorde vir ...

Mense

Plekke

Diere

Plante

Dinge

dokter kind onderwyser

huis skool winkel

leeu muis bok

boom blomme blaar

motor glas koerant

Selfstandige naamwoorde kan in die meervoudsvorm of verkleiningsvorm geskryf word.

1.2.1

Meervoudsvorm 'n Meervoud wys daar is meer as een. Die meervoudsvorm kry óf ’n “-e” óf ’n “-s”, byvoorbeeld: boom  bome; fiets  fietse; maar ook seun  seuns; voël  voëls. Kyk hoe die spelling van meervoude bepaal word: Woorde met twee verskillende vokale: oe, ui, ei, ens.

Woorde kry net ’n meervoudsvorm by.

Bv. broek > broeke

Woorde met twee van dieselfde vokale: aa, ee, uu, ens.

Hierdie woorde het ’n lang klank. Sodra die meervoudsvorm bykom, word dit ’n korter klank, omdat een van die dubbele vokale wegval

Woorde met een vokaal: kat, bus, mes, klip, kop Woorde met een/’n kort vokaal se konsonant verdubbel aan die einde van die woord.

Bv. kat > katte Klip > klippe

Bv. aap > ape vuur >vure Onthou: Daar is altyd uitsonderings in ’n taal, byvoorbeeld: nag  nagte, vlag  vlae.

1.2.2

© Optimi

Verkleiningsvorm 'n Verkleiningsvorm wys dat die selfstandige naamwoord baie klein is. Kyk na die maniere wat ons verklein: • -ie • -jie  by woorde wat op ’n t of ’n d eindig, byvoorbeeld hondjie en katjie • -tjie • -etjie  woorde met een lettergreep wat op ’n g eindig (slang, slangetjie) • pie  woorde wat op ’n m eindig 10

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

1

Eenheid

NB Wees versigtig vir woorde wat op ’n g eindig. Die woord koning het twee lettergrepe: ko-ning  koninkie. Die g val heeltemal weg!

Ander voorbeelde is: piesang > piesankie, heining > heininkie, piering > pierinkie MAAR kyk mooi wat gebeur met woorde wat slegs een lettergreep het: slang – slangetjie. Al het die woord meer as een basisvorm werk jy steeds met die laaste basiswoord: boomslang = ’n samevoeging en die verkleiningsvorm sal dus boomslangetjie wees.

LEER: Uitsonderings SELFSTANDIGE NAAMWOORD lig skip hawe glas pad baadjie blad koning tuinslang houtheining

MEERVOUDSVORM

VERKLEININGSVORM

ligte skepe hawens glase paaie baadjies blaaie konings tuinslange houtheinings

liggie skippie hawetjie glasie paadjie baadjietjie bladjie koninkie tuinslangetjie houtheininkie

trouring

trouringe

trouringetjie

stad

stede

stadjie

hemp

hemde

hempie

lid

lede

lidjie

gesig

gesigte

gesiggie

nes

neste

nessie

bees

beeste

besie

graf

grafte

graffie

stoof

stowe

stofie

druif

druiwe

druifie

skilpad

skilpaaie

skilpadjie

meisie

meisies

meisietjie

posduif

posduiwe

posduifie

skoonheid

skoonhede

skoonheidjie

bad

baddens

badjie

piekniekmandjie

piekniekmandjies

piekniekmandjietjie

11

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

1.2.3 Sommige selfstandige naamwoorde het ’n geslag. Slegs selfstandige naamwoorde met ’n hartklop het ’n teenoorgestelde geslagsvorm.

SELFSTANDIGE MANLIK VROULIK NAAMWOORD mens man vrou seun dogter broer suster neef niggie oom tante pa ma oupa ouma bruidegom bruid wewenaar weduwee beeste bul koei klein beeste bulkalf verskalf katte mannetjieskat wyfiekat honde reun teef skape ram ooi leeus leeumannetjie leeuwyfie perde hings merrie hoenders haan hen varke beer sog

Aktiwiteit 2.1 1.

Lees die volgende advertensie aandagtig deur en voltooi dan die tabel.

Bron: http://www.vleissentraal.co.za/admin/advertImages/Main/mulati-(B)%20web.jpg

© Optimi

12

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Soortnaam aanbod veiling blesbok gemsbok sebra getal roete pad

1

Eenheid

Verkleiningsvorm Meervoudsvorm

2.

3.

Skryf nou vyf eiename uit die advertensie neer.

Gee die teenoorgestelde geslag van die volgende diere: 3.1 Rooibokooi 3.2 Koedoebul

2.

WOORDORDE

’n Sin moet altyd ’n werkwoord bevat. Dit beteken die kortste moontlike sin kan ’n werkwoord met ’n uitroepteken wees wat dan as ’n bevelsin dien, byvoorbeeld: Eet! of Slaap!

Alle ander sinne het ’n werkwoord en ’n onderwerp (subject) nodig. ’n Onderwerp is dit wat bespreek word. Dink maar net hoe vinnig ons die onderwerp verander as iemand by ’n gesprek aansluit en ons wil nie hê hulle moet hoor wat ons sê nie. Die onderwerp sê vir ons WIE of WAT die aksie uitvoer. ’n Sin wat net ’n onderwerp en ’n werkwoord bevat, is ’n enkelvoudige sin (enkel – single).

Enkelvoudige sinne: Jan eet. Ek draf. Hulle speel. Ons lees. Die honde byt. ’n Maklike manier om te onthou hoe die woordorde van ’n sin moet lyk, is om “STOMPI” te onthou.

Nou kyk ons na

Sv1TOMPv2I

S V1 T O M P V2 I

Onderwerp Hoof-, hulp- of koppelwerkwoord Tyd/Bywoord van tyd Voorwerp Wyse Plek/Bywoord van plek Hoofwerkwoord Infinitief

SUBJECT VERB TIME OBJECT MANNER PLACE VERB INFINITIVE

13

WIE? WANNEER? MET WIE OF WAT? HOE? WAAR? OM TE / OM ... TE

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

Wat is die verskil tussen verb1 en verb2?

As daar net ’n hoofwerkwoord in die sin is, staan dit in posisie-v1.

As daar ’n hulp- of koppelwerkwoord in die sin is, staan dit in posisie-v1 en die hoofwerkwoord staan in posisie-v2.

Onthou: • hulpwerkwoorde is: kan, kon, sal, sou, wil, wou, moet, moes, het.

• koppelwerkwoorde is: is, was, word, raak, lyk.

• hoofwerkwoorde is die doen-woorde waarvan ons al geleer het, soos: swem, drink, eet, praat, vra, sê, gooi, duik ...

Uitsondering: wanneer jy “hoef” of “behoort” sien, moet jy weet om nie “om” te gebruik nie.

HOEF (have to) Jy hoef nie jou groente te eet nie.

Jy hoef nie jou ma te vra nie.

BEHOORT (should) Jy behoort jou groente te eet.

Jy behoort jou ma te vra.

Kom ons bou nou goeie sinne.

Byvoorbeeld: Jan (S) swem (v1).

Wanneer ? (T) Jan swem elke oggend in die swembad.

Hoe? (M) Jan swem vinnig.

Waar ? (P) Jan swem in die swembad.

Hoekom? (I) Jan swem elke oggend in die swembad om fiks te word.

Byvoorbeeld: Wanneer? (T) Hoe? (M) Waar? (P) Hoekom? (I)

Lethabo (S) het (v1) gedans (v2).

Lethabo het elke oggend gedans.

Lethabo het pragtig gedans.

Lethabo het in die skoolsaal gedans.

Lethabo het elke oggend pragtig in die skoolsaal gedans om die kompetisie te wen.

Aktiwiteit 2.2 Brei die volgende sinne uit soos julle hierbo met die voorbeelde gemaak het.

1.

Lerato sal ’n lemoen eet.

Wanneer? (T) Hoe? (M) Waar? (P) Hoekom? (I)

2.

Stanley drink ’n koeldrank.

Wanneer? (T) Hoe? (M) Waar? (P) Hoekom? (I)

© Optimi

14

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

1

Eenheid

Les 3: Skryf en aanbied: ’n Advertensie Advertensies word gebruik om: • iets te verkoop (klere, gebruiksartikels, diere ...)

• mense bewus te maak (spesiale aanbiedings, veldtogte, kompetisies, konserte, markte, liefdadigheidsprojekte ...)

• ’n diens te adverteer (loodgieters, ekstra lesse ...)

Advertensies verskyn op verskeie plekke: • in die strate (op lamppale, in mense se posbusse, teen advertensieborde, by mense wat dit uitdeel).

• in tydskrifte en koerante.

• op televisie.

• op die radio. ’n Advertensie moet mense se aandag trek en hulle belangstelling hou.

• Kernwoorde en dit wat geadverteer word, moet uitstaan (let op lettertipe en -grootte) • Die teikenmark (vir wie die advertensie bedoel is), moet duidelik wees.

• Die adverteerder se kontakbesonderhede moet ook in die advertensie verskyn.

• Gebruik kleur effektief, maar onthou dat jy nie vir die versiering punte kry nie.

• Jou taalgebruik moet korrek wees. Moenie woorde onnodig herhaal nie.

Aktiwiteit 3 ’n Bekende musikant gaan julle gemeenskap besoek en julle wil die geld gebruik om die algemene sportgronde op te knap. Maak nou ’n advertensie van 90 – 100 woorde op ’n plakkaat om dit te adverteer.

Kyk na die volgende:

Wanneer en waar?

Wie is die kunstenaar?

Koste?

Treffendheid?

Slagspreuk?

Besonderhede oor kaartjieverkope/besprekings?

Kontakbesonderhede?

Dit moet op A4-papier wees.

15

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

Les 4: Luister en praat: Hardoplees Let op die volgende belangrike inligting wanneer jy lees: • Toon: word die regte emosie oorgedra (hartseer, blydskap, spanning ...)

• Volume: praat jy te hard of te sag?

• Tempo: praat jy te vinnig of te stadig?

• Stemprojeksie: praat jy duidelik sodat almal jou kan hoor, of mompel jy?

• Uitspraak: spreek jy die woorde korrek uit?

• Vlotheid: lees jy sonder om vas te haak?

• Oogkontak: kyk jy soms op om met jou gehoor oogkontak te maak?

• Leestekens: let jy op na kommas, punte, kommapunte, aandagstrepe, uitroeptekens en vraagtekens?

Komma Punt Kommapunt Uitroepteken Vraagteken Aanhalingstekens

, . ; ! ? “ ”

Dubbelpunt

:

Aandagstreep

–

wys ’n kort pouse wys ’n lang pouse wys ’n kort pouse net soos die leesteken sê, moet jy dit uitroep dit wat jy lees, moet as ’n vraag gevra word wys dat dit iemand se direkte woorde is; jy moet dus soos dié karakter praat. Aanhalingstekens kan ook gebruik word om jou aandag op die begrip van ’n woord te plaas, byvoorbeeld: hy is mos ’n goeie “vriend” (nie regtig ’n vriend nie!) ’n dubbelpunt wys dat iets gaan volg (’n verduideliking, ’n lys van items, iemand se woorde) wys ’n lang pouse en beklemtoon wat ná dit volg

Aktiwiteit 4 Jy gaan nou die eerste drie paragrawe van die kortverhaal, “Onsigbaar” deur Jaco Jacobs ontvang. Oefen om dit hardop aan jou fasiliteerder voor te lees. Skenk aandag aan die woorde wat onder “woordeskat” behandel word, want dit is belangrik dat jy verstaan wat jy lees. Jy gaan later die res van die kortverhaal lees en dan ook vrae daaroor beantwoord.

Onsigbaar Jaco Jacobs

Vandat ek veertien geword het, het ’n vreemde ding gebeur: Ek is skielik onsigbaar. My ma en pa sien my nie meer raak nie. En dis die Alien se skuld.

Die Alien het aan die begin van die jaar in ons huis kom bly. Sy’s die een met die kwylende tandlose mond, (byna) niks hare, ekstra groot kop en superstinkmaak-vermoë.

Niemand behoort op veertien ’n laatlam-sussie te kry nie. Laatlammetjies is mal oor aandag. Hulle suig aandag en tyd soos ’n muskiet bloed suig. My ma het die Alien boonop © Optimi

16

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

1

Eenheid

ingeskryf vir ’n babakompetisie. En raai wat – sy het gewen. Dit beteken sy gaan in ’n TVadvertensie wees. My droom was nog altyd om eendag ’n beroemde aktrise te word. En nou gaan die Alien ’n TV-ster wees.

Dis nie net by die huis waar ek onsigbaar geword het nie. Dit gebeur deesdae boonop gereeld by die skool ook. Daar is hierdie ou in my klas: Charlie. Hy’s die een met die groen oë, deurmekaar kuif en halwe glimlag.

Ek dink hy is slim en snaaks. Ek hou van sy deurmekaar kuif en sy groen oë en sy halwe glimlag. Maar hy sien my nie eens raak nie. Die tweede periode op ’n Vrydag het ons Afrikaans. Vandag doen ons mondelinge. Ek gee nie om nie – ek hou nogal van mondelinge. As ek voor ’n groep mense praat, voel dit of ek nie heeltemal onsigbaar is nie.

Selfs al trek party van die seuns gesigte of gaap om te wys hoe verveeld hulle is.

Ek wys vir die klas hoe om ’n grondboontjiebotter-smoothie te maak. Ek het al die bestanddele saamgebring, en selfs my ma se elektriese menger en een van haar mooi smoothie-glase ook.

WOORDESKAT • onsigbaar (invisible) – iets wat niemand kan sien nie.

• kwylend (drooling) – wanneer daar spoeg by jou mond uitloop.

• superstinkmaak-vermoë (the ability to make a super stinky nappy) • laatlam / laatlammetjie – ’n kind wat lank na die ma se vorige kind gebore word • grondboontjie (peanut) • grondboontjiebotter (peanut butter) • elektriese menger (electric mixer) – ’n toestel wat in die kombuis gebruik word om te meng

17

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

WEEK 3 – 4 Leerdoelwitte In hierdie week gaan jy: • ’n Kortverhaal lees en die kenmerke van ’n kortverhaal leer ken • ’n Gedig lees en digterlike aspekte leer ken “Die kraai en die jakkals” • Voorbereid lees • Van afkortings, akronieme en idiome leer • ’n Vriendskaplike brief skryf

Les 5: Lees en kyk: ’n Kortverhaal en ’n gedig Les 5.1: Lees en kyk: ’n Kortverhaal ’n Kortverhaal het net een storielyn en bestaan uit ’n verhalende teks. Daar is verskillende aspekte aan ’n kortverhaal: 1.

Die verteller • Ons kry ’n eerstepersoonsverteller (ek-spreker) wat as ’n karakter by die kortverhaal betrokke is. Hy vertel wat hy gesien, gehoor en beleef het en daarom is sy vertellings beperk tot wat hierdie karakter weet.

• Ons kry ’n derdepersoonsverteller wat oral teenwoordig is en alles van al die karakters af weet. Hy weet wat in die verlede gebeur het, wat nou gebeur en ook wat in die toekoms kan gebeur. Hierdie karakters se vertellings is onbeperk.

2.

Die karakters In ’n verhaal is daar ’n hoofkarakter. Ons leer hierdie karakter ken deur: • die dialoog (wat hy van homself sê, wat hy van ander sê, wat ander van hom sê) • die handeling (wat hy doen) • die karakter se naam (watter betekenis kan ’n naam oordra?)

3.

Die tema en boodskap Die tema is die sentrale idee wat die kortverhaal saambind. Die boodskap verwys na die les wat jy uit die verhaal leer.

4.

Klimaks Dit is die opwindendste en belangrikste deel van die storie. Dit is die hoogtepunt.

© Optimi

18

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

1

5.

Toon Dit is die atmosfeer wat geskep word. Is dit ’n neerslagtige (depressiewe) verhaal wat miskien oor die dood handel of is dit ’n humoristiese storie wat van ’n reeks snaakse gebeure vertel?

6.

Agtergrond en milieu

Agtergrond en ruimte • • •

skep atmosfeer gee konteks om tema te simboliseer

Plek (waar)

Tyd (wanneer)

Dit is die fisiese plek, bv.: in Johannesburg se middestad of in die oop Karoo. Dit kan ook iemand se kombuis of by die skool weesl 7.

8.

Dit kan die era wees, die jaar wees of terugverwys na ’n deel in die geskiedenis. Dit kan 'n tyd van die dag wees (middernag, agtuur ..)

Stylfigure Prosa (kortverhale, dramas, romans) vorm net soos poësie (gedigte) deel van die letterkunde. Daarom kom stylfigure in poësie en prosa voor. Stylfigure is aspekte wat help om dieper betekenisse aan ’n storie te gee.

7.1

Ironie Dit is wanneer die teenoorgestelde gebeur van dit wat jy verwag.

7.2

Hiperbool Dit is wanneer daar oordryf word – iets word groter gemaak as wat dit regtig is, byvoorbeeld: ek het jou al ’n duisend keer gevra.

7.3

Kontras Twee uiterstes word langs mekaar gestel, byvoorbeeld: stilbly is ook ’n antwoord.

Simboliek Dit is ’n teken wat ’n ander saak verteenwoordig, byvoorbeeld ’n kruis stel Christenskap voor en ’n wit duif stel vrede voor. Kleure dra baie keer simboliese betekenisse. Dink aan die konnotasies wat aan kleure soos blou, rooi en groen gegee word.

19

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

9.

Spanning Die spanning wat in ’n verhaal geskep word, loop gewoonlik op tot by ’n hoogtepunt waarna die spanning dan opgelos word.

Aktiwiteit 5.1: Kortverhaal: “Die kraai en die jakkals”

Lees nou die volgende kortverhaal aandagtig deur en beantwoord die vrae.

Die kraai en die jakkals ’n Hongerige kraai vlieg eendag by ’n huis verby en sien deur ’n oop venster ’n groot stuk kaas op die tafel in die eetkamer lê. Hy wip na binne, gryp die stuk kaas en vlieg na ’n boom daar naby om dit daar te verslind.

Net op daardie oomblik kom daar ’n jakkals verby. Hy sien dadelik die stuk kaas in die kraai se bek. Hy is darem baie lus vir die stuk kaas. Maar hoe om dit in die hande te kry?

Jakkals is bekend vir sy sluheid en hy het dadelik ’n plan.

Hy begin die kraai te vlei: “Jy is darem maar ’n pragtige voël! Kyk hoe lieflik blink jou vere in die winterson!”

Watter kraai sou nie gevlei voel nie? In plaas van om onmiddellik aan die stuk kaas te begin vreet, luister hy gretig na die jakkals.

“Ek is seker so ’n mooi voël kan ook pragtig sing. My liewe ou kraai, wil jy nie vir my sing nie? Ek hou baie van mooi musiek.”

Die ou kraai is so gevlei deur die jakkals dat hy werklik glo wat die ou skelm alles vir hom sê. Hy vergeet skoon van sy honger en van die lekker stuk kaas.

Hy maak sy bek oop om sy stem te laat hoor, maar voordat hy nog die eerste krasgeluide kan voortbring, val die stuk kaas natuurlik grond toe. Die jakkals gryp dit en wag ook nie langer om na die kraai se mooi stem te luister nie. Te laat sien die kraai hoe hy deur die vleier gekul is.

Vrae 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12. © Optimi

Waar het die kraai die stuk kaas sien lê?

Waar was hy van plan om die kaas te gaan verslind?

Vertel in ’n paar sinne wat jakkals se plan was.

Hoe vlei hy die kraai?

Wat het gebeur toe die kraai sy bek oopmaak?

Wat noem ons die geluid wat ’n kraai maak?

Wat is ’n “vleier”?

Wat dink jy is die boodskap van die kortverhaal?

Watter tipe verteller is aan die woord?

Wat sou jy sê is die klimaks van die verhaal?

Watter simboliek word daar altyd aan 'n jakkals gekoppel?

Voel jy jammer vir die kraai? Gee 'n rede vir jou antwoord.

20

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

1

Les 5.2: Lees en kyk: Poësie 1.

Die bou van ’n gedig ’n Gedig bestaan uit strofes. Elke strofe bestaan uit reëls. Die laaste woord van elke versreël rym met die volgende reël of ’n ander reël se laaste woord.

vier reëls een strofe

2.

Rym 2.1

Rympatroon Wanneer woorde aan die einde van ’n versreël dieselfde klink, noem ons dit rym.

Bv. …. kom speel saam met my …. daar doer in die vlei Die laaste woorde wat in elke reël rym, bepaal die rymskema van die gedig.

2.2

Rymskema Die twee reëls: “kom speel saam met my / daar doer in die vlei” se rymskema is “AA”. Kyk na die verskillende rymskemas en wat dit genoem word.

Gepaarde rym A A B B

Gekruisde rym A B A B

Omarmde rym A B B A

Gebroke rym A B C B

21

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

Hier is nou ’n voorbeeld van elke rymskema met ’n strofe van ’n gedig. Lees dit hardop vir jouself en kyk of jy die rympatroon kan sien.

Gepaarde rym kom speel saam met my daar doer in die vlei ons kan lag en baljaar al ons huiswerk is klaar

A A B B

Gekruisde rym kom speel saam met my ons kan lag en baljaar daar doer in die vlei kom, ons huiswerk is klaar

A B A B

Omarmde rym daar is ’n wyse ou uil hy sien alles raak hy kan heelmaak by hom kan jy skuil

A B B A

Gebroke rym daar is ’n wyse ou uil hy sit altyd alleen hy lyk soms verdwaas maar hy verstaan baie

A B C D

Slagrym daar is ’n wyse ou uil en al lyk hy bietjie vuil sal hy goeie raad uitruil by hom kan jy skuil

A A A A

2.3

Halfrym Soms is dit nie die einde van die reëls wat met mekaar rym nie, maar woorde in die middel van die sin wat die effek van rym skep. Hierdie rym is nie volle rym soos ons by rymskemas en rympatrone geleer het nie; dié effek is soos ’n halwe rym. Daar is twee tipes halfrym: alliterasie en assonansie.

Halfrym

alliterasie

© Optimi

assonansie

2.3.1

Alliterasie Die herhaling van dieselfde konsonantklank in ’n reël, byvoorbeeld: “saggies suis die wind” of “warrelwind waai weer wes”.

2.3.2

Assonansie Dit is die herhaling van dieselfde vokaalklanke in ’n reël, byvoorbeeld: “ons groet mekaar vroeg met ’n soen”.

22

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

3.

Eenheid

1

Beeldspraak Beeldspraak beteken “beelde wat praat”. Dit is figuurlike taalgebruik wat altyd besig is om iets te vergelyk. Daar is drie tipes beeldspraak: Beeldspraak

vergelyking

4.

metafoor

personifikasie

3.1

Vergelyking Twee dinge word met mekaar vergelyk met die woorde “net soos”, “soos” en “nes”, byvoorbeeld: hy is so sterk soos ’n leeu.

3.2

Metafoor Twee dinge word met mekaar vergelyk sonder die woorde “net soos”, “soos” en “nes”, byvoorbeeld: hy is ’n leeu. Hier moet jy verder dink en jouself vra watter eienskappe ’n leeu het en self die afleiding maak van wat die vergelyking sê.

3.3

Personifikasie Menslike eienskappe word aan lewelose dinge, diere en plante gegee, byvoorbeeld: Die son glimlag, die wind gesels, die mure het ore, ens.

Stylfigure Stylfigure is digterlike aspekte wat help om dieper betekenisse aan ’n gedig te gee.

4.1

Oksimoron Twee teenoorgestelde idees word direk langs mekaar gebruik, byvoorbeeld: ou nuus.

4.2

Onomatopee/klanknabootsing “Naboots” beteken “copy” en “klank” beteken “sound”. Dit is woorde wat ’n geluid beskryf, byvoorbeeld: karplaks, ritsel, doef, boem, zoem.

4.3

Hiperbool Dit is wanneer daar oordryf word – iets word groter gemaak as wat dit regtig is, byvoorbeeld: ek het jou al ’n duisend keer gevra.

23

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

© Optimi

4.4

Kontras Twee uiterstes word langs mekaar gestel, byvoorbeeld: stilbly is ook ’n antwoord.

4.5

Ironie Dit is wanneer die teenoorgestelde gebeur van dit wat jy verwag.

4.6

Sarkasme Dit is wanneer jy met iemand spot, maar hierdie spot is bytend en om iemand anders seer te maak.

4.7

Klimaks Dit is die opwindendste en belangrikste deel van die gedig/storie. Dit is die hoogtepunt.

4.8

Simboliek Dit is ’n teken wat ’n ander saak verteenwoordig, byvoorbeeld ’n kruis stel Christenskap voor en ’n wit duif stel vrede voor. Kleure dra baie keer simboliese betekenisse. Dink aan die konnotasies wat aan kleure soos blou, rooi en groen gegee word.

4.9

Eufemisme Dit is wanneer jy iets op ’n versagtende manier probeer sê om iemand se gevoelens te spaar. In plaas daarvan om te sê iemand is dood, sê jy eerder “hy is nie meer met ons nie” of “hy het aanbeweeg”.

4.10

Elisie Dit is wanneer ’n klank weggelaat word ter wille van die rym of ritme, byvoorbeeld: “skuus” in plaas van “ekskuus” of “ek’s” in plaas van “ek is”.

4.11

Woordspeling Dit is wanneer een woord gebruik word om ’n ander woord se betekenis uit te bring. Dit is gewoonlik woorde wat dieselfde klink.

4.12

Polisindeton Dit is die herhaling van ’n voegwoord, gewoonlik die woord “en”. Dit word vir ritme gebruik of om ’n lys dinge te beklemtoon, byvoorbeeld: “en hyg en snork en swoeg en sweet”.

4.13

Retoriese vraag Dit is ’n vraag waarop ’n mens nie ’n antwoord verwag nie, byvoorbeeld: moet ek jou nou regtig weer vra?

4.14

Inversie Dit is wanneer die verkeerde woordorde in ’n gedig gebruik word. Dit is om woorde wat dan in die verkeerde posisie staan te beklemtoon.

24

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

4.15

5.

Eenheid

1

Enjambement Dit is wanneer een reël in die gedig oorgaan na die volgende reël sonder enige leestekens. Dit is gewoonlik om die tempo van die gedig te versnel.

Toon Die toon van die gedig is die atmosfeer wat geskep word. Is dit ’n neerslagtige (depressiewe) gedig wat miskien oor die dood handel of is dit ’n speelse gedig wat oor iemand se kinderlewe handel? Daar is verskeie aspekte van ’n gedig wat die toon beïnvloed: 5.1

Tempo Dit is hoe vinnig of stadig ’n mens die gedig lees. Dit word bepaal deur leestekens, die lengte van reëls en ook die woordkeuse van die digter.

5.2

Tema Die tema is die gedagte van die gedig – dit is waaroor die gedig gaan.

5.3

Boodskap Dit verwys spesifiek na watter idees die skrywer/digter aan die leser wil oordra.

Aktiwiteit 5.2: Gedig: “By die robot in Eerstelaan” Lees die titel van die gedig: “By die robot in Eerstelaan”. Waaroor dink jy kan hierdie gedig moontlik handel? Weet jy wat die Afrikaanse woord vir “robot” is?

Volg nou in jou boek wanneer die fasiliteerder die gedig met jou behandel. Gebruik kleur om aspekte soos alliterasie en assonansie uit te wys. Probeer ook om die stylfigure en beeldspraak waarvan jy geleer het, self in die gedig raak te sien.

By die robot in Eerstelaan Marita van Aswegen

Titel (woordspeling: “robot”) Digter

1.

2.

3.

4.

twee pare voete girts oor die teer sy arm en nek is so styf en seer sy bene so lam van gister se staan ingehaak volg hy gedwee waar hulle gaan

klanknabootsing: girts alliterasie: s-klank rympatroon: AABB rymskema: paarrym

5.

6.

7.

8.

motors se bande knars tot stilstand in ’n blikkie klingel vyf sent en ’n rand hy ruik die vis-en-tjipswinkel van eerstelaan hier by die robot waar hy die dag omstaan

klanknabootsing: knars, klingel

9.

10.

11.

12.

sy arm word gepluk en geruk en hy skrik toe sy voet dom oor ’n pyp eenkant toe swik “ons beter geld kry, of ek los jou hier,” sis die tsotsi en sy asem ruik na bier

polisindeton: herhaling van “en” personifikasie: “sy voet dom”

25

metafoor: sis = slang © Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

sy hart klop vinnig soos dié van ’n bang kind hoe sal hy weer sy lêplek van hier af kan vind? die verkeerslig klik en die enjins brul saam sy dowwe oë bewend opwaarts geslaan trieng, trieng lui ’n fiets se klokkie hy buk af en trek aan sy stukkende sokkie die verkeerslig klik en bande skuur oor teer sy arm en skouer is so styf en so seer

vergelyking: soos 'n bang kind retoriese vraag klanknabootsing: klik, brul assonansie: w-klank klanknabootsing: “trieng, trieng”

21.

22.

23.

24.

’n motorruit tjier af en ver weg dreun ’n bus. as die dood hom tog net wil kom haal dan kan hy vir ewig en altyd rus die tsotsi skraap sy keel en spoeg ’n straal

klanknabootsing: tjier, dreun herhaling: “vir ewig en altyd” alliterasie: s-klank

25.

26.

27.

28.

geld klingel in die blikkie en lê dan stil die duiwe koer en ’n kindjie jil “mammie hy’s blind,” piep die dogtertjie sag hy draai sy kop skuins en hy wag

29.

30.

31.

32.

“hier is nog tien rand,” sê die vrou “koop vir jou iets om aan te kou” die verkeerslig klik en hy hou aan met wag die tsotsi pluk hom aan sy seer arm en lag.

Uit: Verskuns vir Eerste Addisionele Taal, 2015

Woordverklarings: ingehaak arms linked in gedwee submissive klingel jingle swik stumble bande tyres

alliterasie: s-klank, herhaling: so

klanknabootsing: klingel kontras: duiwe sag, kind hard dogtertjie = opreg

Die blinde bedelaar word deur die skelms by die verkeerslig gehou en hulle steel aan die einde van die dag sy geld by hom. Hy het nie beheer hieroor nie, want hy is blind en moet op die skelm staatmaak om weer by sy lêplek (reël 14) uit te kom (tema).

Verduideliking Die titel kan twee betekenisse hê: eerstens is dit ’n plek (letterlik) en tweedens verwys dit na die bedelaar wat soos ’n robot reageer (figuurlik). Dit is 'n voorbeeld van woordspeling.

Die titel van die gedig plaas ons reeds in die straat by ’n kruising (ruimte). Ons weet die twee mense wat by die verkeerslig staan, staan elke dag daar wanneer ons reël 3 lees. Dit word dan duidelik dat hulle bedel (reël 6, 25 en 29) en dat die “hy” honger is (reël 7). Reël 1 wys die situasie aan die leser: ’n skelm dwing die bedelaar om sy geld aan die einde van die dag vir hom te gee. Daar is twee redes dat die bedelaar nie beheer oor hierdie situasie het nie: hy is blind en hy moet op die skelm staatmaak om weer by sy lêplek (reël 14) uit te kom. Hier word die bedelaar met ’n hond wat ’n lêplek het, (teenoor slaapplek) vergelyk.

Ons vermoed dat die bedelaar blind is wanneer daar na sy “dowwe oë” (reël 16 verwys word en later word dit bevestig wanneer ’n dogtertjie dit saggies vir haar ma sê (reël 27).

Omdat die bedelaar blind is, word daar klem op sy ander sintuie geplaas. Hy ruik die visen-tjipswinkel (reël 7) en die tsotsi se asem (reël 12). Hy is sensitief vir al die geluide van die straat en hy hoor: © Optimi

26

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

• • • • •

• • • •

•

•

Eenheid

1

die geluid van sy eie voete en ook dié van die tsotsi wat stadig loop (reël 1). die geluid van die motors se bande wanneer hulle rem (reël 5) en ook wanneer hulle by die groen verkeerslig wegtrek (reël 19). die geluid van die kleingeld wat mense in die blikkie gooi (reël 6, 25). die manier wat die tsosti deur sy tande praat, is vir die bedelaar ’n sis-klank (reël 12), wat metafories daarop dui dat die tsotsi ’n slang is (skelm, slu ...). die geluid van die verkeerslig wat oorskakel van groen na oranje en rooi. Die manier wat die bedelaar op die klank van die verkeerslig fokus, plaas klem daarop dat hy nie kan sien nie (reël 15, 19, 31). Die gedig wat afgesluit word met ’n laaste keer wat die verkeerslig oorslaan en die bedelaar wat steeds wag, wys dat hierdie die daaglikse lewe van die bedelaar is en dat dit die volgende dag en die dag daarna ook só sal gaan. die geluid van die motors se enjins word met ’n leeu wat brul vergelyk (“die verkeerslig klik en die enjins brul saam”, reël 15). die geluid van ’n fiets se klokkie (reël 17). die geluid van ’n vensterruit wat afrol en ’n bus wat dreun (reël 21). die geluid van die duiwe wat koer en ’n kind wat skree (reël 26). Die twee teenoorgestelde klanke (koer -sag, jil - hard) wat saam in ’n reël voorkom, word kontras genoem. daarna word nog ’n kontras bygevoeg wanneer die dogtertjie saggies (“piep”) vir haar ma sê dat die bedelaar blind is. Die geluide is dus sag en hard en dan weer sag (koer, jil, piep). laastens hoor die bedelaar hoe die tsotsi vir hom lag – ’n afsluiting wat wys dat dit die blinde bedelaar se lot is en dat niks gaan verander nie (reël 32).

Die bedelaar maak nie net op sy reuk en gehoor staat nie, maar daar word ook klem geplaas op dit wat hy voel: • sy arm en nek is styf en seer (reël 2, 20).

• sy bene is lam (reël 3).

• hy voel hoe sy arm by die tsotsi s'n ingehaak is (reël 4) en dit dui op sy afhanklikheid.

• hy voel hoe hy aan sy arm geruk en gepluk word (reël 9).

• hy voel hoe sy voet swik omdat hy rondgepluk word (reël 10).

• hy voel hoe sy hart vinnig klop (reël 13) en hy voel weerloos soos ’n kind.

• hy voel aan sy stukkende sokkie (reël 18) ’n herinnering van sy lewe op die straat en dat ander hom in dié toestand kan sien, al kan hy dit net voel.

• laastens voel hy hoe die tsotsi hom aan sy seer arm pluk (reël 32).

Vrae Beantwoord die volgende vrae in jou werkboek. Gebruik die verduideliking van die gedig om jou te help.

27

© Optimi

1

Handleiding G09 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Eenheid

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Verduidelik die woordspeling in die titel van die gedig.

Waar speel hierdie gedig af? Gee die ruimte van die gedig.

Gee die rympatroon en die rymskema van die gedig.

Aan wie behoort die “twee pare voete” in reël 1?

Hoekom dink jy is die persoon se arm en nek so styf en seer (reël 2)?

Waarop dui dit dat die bedelaar se arm by die tsotsi s'n ingehaak is?

Wat word beklemtoon wanneer ons weet dat die man die vis-en-tjipswinkel se kos ruik (reël 7)?

Noem twee dinge wat die bedelaar ruik.

Wat word die herhaling van die woord “en” in reël 9 genoem?

Haal een woord uit strofe 3 aan wat die tsotsi as ’n slang uitbeeld.

Haal ’n vergelyking uit strofe 4 aan.

Wat word die tipe vraag genoem wat in reël 14 gevra word?

Waarmee word die geluid van die motors se enjins vergelyk (reël 15)?

Herskryf reël 16 en dui die alliterasie duidelik aan: “sy dowwe oë bewend opwaarts geslaan”.

Waarmee word die bedelaar vergelyk as sy slaapplek ’n “lêplek” genoem word?

Haal ’n voorbeeld van kontras uit strofe 7 aan.

Waarvoor dink jy wag die bedelaar in reël 28?

Daar is verskeie voorbeelde van klanknabootsing in die gedig. Watter een van die volgende is nie 'n voorbeeld daarvan nie? Skryf net die woord neer. girts, knars, klingel, sis, klik, trieng, tjier, dreun, koer, pluk Wat is die tema van die gedig?

Dink jy die bedelaar sal ooit uit die tsotsi se greep kan ontsnap? Motiveer jou antwoord.

Les 6: Luister en praat: Voorbereide lees Aktiwiteit 6 Kies twee paragrawe uit die verhaal, “Die kraai en die jakkals” en oefen om dit aan jou fasiliteerder en klasmaats voor te lees. Let op die volgende belangrike inligting wanneer jy lees: • Toon: word die regte emosie oorgedra (hartseer, blydskap, spanning ...)?

• Volume: praat jy te hard of te sag?

• Tempo: praat jy te vinnig of te stadig?

• Stemprojeksie: praat jy duidelik sodat almal jou kan hoor, of mompel jy?

• Uitspraak: spreek jy die woorde korrek uit?

• Vlotheid: lees jy sonder om vas te haak?

• Oogkontak: kyk jy soms op om met jou gehoor oogkontak te maak?

• Leestekens: let jy op na kommas, punte, kommapunte, aandagstrepe, uitroeptekens en vraagtekens?

© Optimi

28