InterConnect Link naar de toekomst
KMO Essensium in de kijker
Wim Roelandts: Passie op de werkvloer Lumoza print licht n째32 | v i e r m a a n d e l i j k s | m a a r t 2 0 1 0
De mooiste job ter wereld 2010. Een nieuw jaar. De familiefeesten zijn achter de rug. “Hoe valt je nieuwe job mee?”, vraag ik op een van de familiefeesten. “Is het een toffe job?” De persoon in kwestie staart mij aan alsof ik van een andere planeet kom: “Tof?? Werk is nooit tof!” Even overweeg ik om hem te laten weten dat ik mijn job nochtans wel heel TOF vind, maar besluit dan om deze discussie te bewaren voor een later familiemoment. Een memorabel en boeiend werkmoment is ongetwijfeld mijn interview met Wim Roelandts. Deze ex-CEO van Xilinx is nu met pensioen en heeft een prachtige carrière achter zich, bij Hewlett Packard (HP) en bij Xilinx. “Ik heb 17 verschillende jobs gehad, en altijd dacht ik dat ik de mooiste job ter wereld had”, aldus Wim Roelandts. Als CEO is hij er altijd van overtuigd geweest dat het human capital van je bedrijf, je werknemers dus, het allerbelangrijkste is. Motivatie en passie bij je werknemers is een sleutelwoord in zijn managementfilosofie: “Als je medewerkers gemotiveerd met hun project bezig zijn, beschik je 24u per dag over hun brein.”
Els Parton En dat is maar best ook, want volgens auteur en innovatieconsulent Tim Hurson hebben mensen hun beste ideeën buiten het werk. In de auto, tijdens het joggen, onder de douche. Of in de kerk, zoals Art Fry, de uitvinder van de Post-it Notes. Een collega bij 3M had een lijm uitgevonden die niet voldoende kleefde. Niemand wist wat ermee aan te vangen. Toen Art jaren zich later zat te ergeren omdat de bladwijzers steeds weer uit zijn misboekje vielen, bedacht hij dat bladwijzers die een beetje kleven wel handig zouden zijn ... Knappe uitvinding uit de jaren 70, de Post-it. Maar ook in 2009 waren er een heleboel knappe uitvindingen. In de lijst van TIME magazine - de ‘50 beste uitvindingen van 2009’ - prijken onder andere de slimme energiemeter, de elektrische vouwfiets en het 3D-fototoestel. Bij ‘de 5 domste uitvindingen van 2009’ komen we de glimlachscanner tegen. In een Japans metrostation worden de werknemers gefilmd terwijl ze klanten bedienen. Speciale software detecteert glimlachen (enkel brede glimlachen!) en zo kan de CEO beoordelen of zijn werknemers voldoende gelachen hebben naar de klanten. Waarom geen stapje verder gaan en aan de ingang van je bedrijf een glimlachscanner installeren. De werknemers die vinden dat ze de mooiste job ter wereld hebben, pik je er zo uit. Veel sombere gezichten … dan heb je nog werk aan de winkel (en lees je best aandachtig het artikel van Wim Roelandts door)!
Els Parton, Hoofdredacteur InterConnect
2 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Inhoud Imec spin-off Essensium in de kijker
Passie op de werkvloer Touch & Go Imec-nieuwtjes
Waterstofregio Vlaanderen - Zuid-Nederland Op bezoek in de toekomst
Heterogene microtechnologie Lumoza print licht Agenda Imec online
Doorgelicht
....................................................
4
....................................................
6
....................................................
11
..................................................
14
16
..................................................
...............................................
20
................................................
25
...............................................
28
...............................................
30
..................................................
31
Bekijk extra foto’s, filmpjes en info bij de artikels op www.imec.be/interconnect Bent u IC-abonnee, en wil u InterConnect liever digitaal ontvangen, laat het ons weten via vlaamseindustrie@imec.be
Colofon Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Verantwoordelijke uitgever: Luc Van den hove, algemeen directeur en CEO imec | Disclaimer: www.imec.be/disclaimer | Redactie: Hanne Degans, Els Parton, Jan Provoost, Mieke Van Bavel, Chris Vanherck en Annouck Vanrompay | Concept en vormgeving: Kunstmaan.be | Voor meer informatie: Katrien Marent, Corporate Communications, 016/28 18 80, Katrien.Marent@imec.be
Voor gratis abonnement: registreer op www.imec.be/interconnect
3 InterConnect
03-2010
Imec spin-off Essensium in de kijker Dit jaar viert Essensium zijn eerste lustrum. Het geschikte moment om micro-elektronica-expert Johan Danneels, stichter en CEO van Essensium, aan het woord te laten over zijn bedrijf en over de samenwerking met imec.
“M
et de oprichting van Essensium heb ik een jongensdroom waargemaakt”, begint Johan Danneels. “Ik wilde een kleine activiteit opstarten, met een complex product in een nichedomein dat genoeg perspectief biedt om bekwame medewerkers aan te trekken en waarin een kleine speler het verschil kan maken. Met Essensium hebben we gekozen voor het marktsegment van draagbare en draadloze laagvermogentoepassingen. In het begin legden we ons uitsluitend toe op ontwerp en productie van systeem-op-chip oplossingen voor OEM’s (original equipment manufacturers). Gaandeweg hebben we ons ook gericht op draadloze sensornetwerken.” Essensium werd in 2005 opgericht als een spin-off van imec en telt nu 25 medewerkers. Johan Danneels: “Via imec hebben we de kans gekregen om heel
4 I n t e r C o nn e c t
03-2010
snel op te starten. Voor een startend bedrijf als Essensium bood imec een aangepaste ondersteuning maar was het tevens een vertrouwd referentiekader voor onze potentiële klanten.” De KMO Essensium staat qua omvang in schril contrast met de multinational Alcatel Microelectronics (later overgenomen door STMicroelectronics) waarvan Johan Danneels jaren CEO was: “In de ICT-sector veranderen producten razendsnel, en in die dynamiek moet je meekunnen. Ik heb gemerkt dat het in een grote multinational vaak moeilijker is om daar synchroon in mee te spelen.” Chips en software Als productiehuis van systeemchips biedt Essensium een totaaloplossing aan zijn klanten aan, gaande van systeemontwerp tot en met de verpakte chip. Johan Danneels: “Onze systemen
Johan Danneels
bevatten ASIC’s, dat zijn geïntegreerde circuits die voor één bepaalde toepassing zijn gemaakt. Wij zijn gespecialiseerd in laag vermogenverbruik, en dat is vaak de hoofdvereiste voor draadloze systemen waarbij de batterij langer moet meegaan dan de toepassing. We hebben zelf geen fab, we besteden de productie van onze chips uit. Onze chips worden gemaakt door onze partner en hoofdaandeelhouder Silterra, een grote chipfabrikant in Maleisië.” Aangezien gemikt wordt op ver doorgedreven laagvermogen optimalisatie is kennis nodig op het snijvlak van hardware en software. Johan Danneels: “Embedded software is in dit domein immens belangrijk. Om die reden hebben we 4 jaar geleden Mind overgenomen, een Leuvens bedrijf met sterke embedded software-expertise. Die mensen kunnen voor ons de goede
afweging maken: welke functionaliteit komt in hardware en welke in software? Voor onze volgende generatie van sensoren werken we voornamelijk met 3 gespecialiseerde laboratoria aan Vlaamse universiteiten in een overkoepelend IWT-project. En er is ook INVOMEC, de divisie binnen imec die, onder meer, ontwerpservice biedt aan bedrijven. Zij doen voor ons vooral het ‘backend-gebeuren’ van de chip, zeg maar, de fysische implementatie van de functionaliteiten in een chiplayout.” Klein aantal spelers Johan Danneels: “In deze branche, en dan heb ik het over het totaalaanbod van chip naar eindproduct, is het aantal spelers beperkt, voornamelijk omwille van de markt. De drempel voor vele bedrijven om een chip op maat te laten maken, is de grote instapkost. Voor ons ligt daar een grote opportuniteit, want chips en embedded software zullen er altijd nodig zijn en onze efficiënte structuur van gecombineerde expertise leidt tot de laagste ontwikkelingskosten. En daartoe hoeven we geen nanotechnologie te gebruiken; de mature 0,13µmof 0,18µm-basistechnologie is perfect geschikt voor onze draadloze producten die werken in de alom gebruikte 2.4GHz-band.” Mee op de kar Johan Danneels: “We hebben tijdens ons traject een belangrijke klant gewonnen: Coronis, een Frans bedrijf dat gespecialiseerd is in onder meer smart grid-technologie voor de nieuwe gas-, water- en elektriciteitsmeters. Hun product bevatte oorspronkelijk twee chips van Texas Instruments; wij hebben – met de hulp van imec voor de chiplayout – één chip gemaakt die daar ook nog extra funtionaliteit én een lager vermogenverbruik aan toevoegt. Daarvan wordt momenteel de volumeproductie opgestart. Deze slimme meters communiceren via een Wavenis-protocol, een standaard die softwarecompatibel is met onder andere Zigbee en Z-wave en die ook voorkomt in andere toepassingen. Johan Danneels: “Wij zijn hierdoor als eerste chipleverancier kunnen toetreden tot de Wavenis Open Standaard Alliantie, en kunnen daardoor een bredere marktpenetratie bereiken.”
Nooit meer ‘lost’ Gaandeweg heeft Essensium, met steun van het IWT, ook zijn eigen product ontwikkeld: LOST of LOcation system for Sensor Tracking. Johan Danneels: “Het domein van sensoren is een sector in volle ontplooiing. Wij hebben een systeem ontwikkeld dat toelaat aan plaatsbepaling te doen, daar waar gps het laat afweten – indoor – en waar het snel en nauwkeurig moet gaan. LOST-producten werken met een aantal basisstations, opereren in de open ISM-band (2.4GHz) en combineren het beste van WiFi en UWB (of ultrawideband): hoge nauwkeurigheid en voldoende lange afstand om zowel binnen als buiten te werken. Met ons LOST-systeem kunnen we in real time de positie van duizenden nodes per seconde bepalen met een nauwkeurigheid van minder dan een halve meter.” Hiermee mikt Essensium eerst op t o e p a s s i n g e n voor de logistieke sector. Johan Danneels: “We hebben nu een oplossing gemaakt met discrete componenten. Die kunnen we bv. inzetten in havens, voor het tracken en tracen van containers of vorkheftrucks, of in grote magazijnen. Daar speelt vormfactor en vermogenverbruik minder mee, omdat het gaat over grote infrastructuren. Hier zijn al contracten lopende. Momenteel zijn we bezig om die discrete oplossing in een chip te gieten van enkele vierkante millimeter groot, die heel weinig vermogen zal verbruiken en een veel compactere en goedkopere oplossing zal bieden. Met deze variant wordt de grote markt van people tracking beoogd. Een eerste prototype zal volgend jaar klaar zijn. Imec doet hier ook weer de layout van onze chip.”
In de nabijheid van technopool imec In verschillende van zijn projecten heeft Essensium samengewerkt met imec. Johan Danneels: “Imec speelt voor ons een belangrijke rol in het implementeren van de functionaliteit op de chip. Dat is een erg complex gebeuren en vereist specifieke CAD- (of computer aided design) tools en expertise. Het is een professionele samenwerking, die steeds geleid heeft tot first-time-right resultaten. Wederzijds vertrouwen, motivatie en een goede werkrelatie zijn hierin essentieel. En dan helpt het dat je op wandelafstand van elkaar zit, zeker op het einde van het traject wanneer de druk van de klant groot wordt. Maar we moeten blijven beseffen dat we twee structureel verschillende organisaties zijn: een onderzoeksinstelling als imec is zeker anders gebekt dan de vogel uit de industrie, die meer commerciële, financiële en tijdsgerelateerde beperkingen heeft. Voor Vlaanderen is het essentieel dat imec dit soort samenwerkingen met kleinere bedrijven verder uitbouwt in de juiste structurele omkadering. De verdere uitbouw van imec’s uitgebreide More than Moore-technologie naar lokale en internationale industrie schept hierbij een mooi perspectief voor een vernieuwde win-win groeidynamiek.” Daarmee toont Johan Danneels alvast veel belangstelling voor het pas gelanceerde Vlaams innovatieplatform COHESI (zie ook pgs. 25-27 in deze InterConnect). p
“ Er zal altijd nood zijn aan chips met embedded software”
Versnipperde markt Johan Danneels: “In tegenstelling tot de wereld van chips en software, is deze markt van sensoren enorm gefragmenteerd. Er is een veelheid aan spelers, vooral KMO’s, die allemaal proberen om hun complex product binnen een redelijk budget op de markt te brengen. Deze sector is bijzonder goed geschikt voor startende hightechbedrijven. Wij hebben een niche genomen, de logistiek, met een eigen gepatenteerde technologie in een eerste product dat toelaat om aan plaatsbepaling te doen waar andere systemen falen.”
Imec werkt samen Imec werkt met Essensium samen via de ontwerpservice van imec. In een breder kader biedt imec via deze service ondersteuning aan KMO’s en universiteiten om geavanceerde ASIC’s in hun systemen te implementeren. Op deze manier komen vooruitstrevende EDA- (of electronic design automation) tools en de nodige ontwerp ervaring binnen het bereik van kleinere bedrijven en universiteiten.
5 InterConnect
03-2010
Passie
6 I n t e r C o nn e c t
0 3 - 2 01 0
op de werkvloer Dat is volgens Wim Roelandts, Vlaamse ex-CEO van het Amerikaanse Xilinx, de sleutel tot innovatie. Maar hoe creëer je een bedrijfscultuur waar medewerkers gepassioneerd werken volgens de visie van hun CEO en hem zo sterk vertrouwen dat ze bereid zijn salaris in te leveren voor het welzijn van het bedrijf?
W
oensdagmiddag 14u. Het imecauditorium stroomt vol voor de lezing van Wim Roelandts, ‘Innovation and innovation management, reflections of 41 years in the high-tech industry’. Het wordt geen vage innovatiespeech. Wim Roelandts’ verhaal is doorspekt met anekdotes en inzichten die zelfs dagen nadien nog worden boven gehaald aan de koffieautomaat. Hij heeft ons geïnspireerd. Hopelijk inspireert hij u ook via dit artikel.
HP+ “Het is niets nieuws wat ik hier vertel,” begint Wim Roelandts bescheiden. “Het zijn ideeën die ik heb opgepikt uit verschillende managementboeken en die ik heb samengebracht in een managementfilosofie die werkte voor Xilinx.” En of het werkte. In de 12 jaar dat Wim Roelandts aan het hoofd stond van technologiebedrijf Xilinx verdrievoudigde de omzet,
en dat ondanks de crisis van 2001. “Voordat ik CEO van Xilinx werd, heb ik 29 jaar bij HP (Hewlett Packard) gewerkt. Daar had ik het voorrecht om David Packard een paar keer te ontmoeten. Ik heb heel veel geleerd van zijn managementstijl waarin het menselijke aspect centraal stond. Mijn doel was een HP+ te creëren.” Innovatie = democratie + dictatuur Net zoals bij HP stond ook bij Xilinx innovatie centraal. Wim Roelandts: “Innovatie is de enige differentiator voor een bedrijf, en dus een topprioriteit. Het is ook het enige wat ik niet delegeerde als CEO. Ik volgde alle belangrijke projecten nauwlettend op en wist bijvoorbeeld ook wanneer de eerste prototype-chips geleverd werden. Typisch kwamen die om middernacht aan met een vlucht uit Taiwan en stonden we daar met een 50-tal mensen op te wachten. Dat gevoel van samen
aan iets te werken en ervoor te gaan, daar draait alles om.” Innovatie bij Xilinx was tegelijkertijd democratie en dictatuur. Bij de eerste, creatieve fase werden ideeën verzameld en geselecteerd en werden zoveel mogelijk mensen betrokken. Wim Roelandts: “We hadden een organisatiestructuur waarbij je een managementladder en een technische ladder had. Als je dus een goede ingenieur was, kon je opklimmen tot vice president zonder een groep te moeten managen. Het waren die technische goeroes en fellows die zeer belangrijk waren bij het uitwerken van de ideeën. Zij waren niet gebonden aan bepaalde afdelingen of projecten en zorgden voor de essentiële kritische noot tijdens projectvergaderingen. Een slecht idee identificeren kost niets, maar een slecht idee implementeren in een chip en nadien de problemen oplossen, kost heel veel.”
7 InterConnect
03-2010
“I have never seen a demotivated engineer create a great product”
“You can’t have innovation without failure”
“If you have passionate people working for you, you own their brain 24 hours a day”
“Don’t tell people what to do, but where you want them to go”
De tweede fase was de uitvoeringsfase of – om het met de woorden van Wim Roelandts te zeggen – de fase van dictatorial execution: “Eens je gekozen hebt voor een bepaald idee en het wil uitwerken tot een product, moet de creatieve fase stoppen. Als je ook tijdens het ontwikkelingsproces blijft sleutelen aan het concept, duurt deze fase onnodig lang en mis je het window of opportunity. Die les heb ik vooral geleerd bij HP, waar men ook nog tijdens het ontwikkelingsproces veranderingen bleef doorvoeren.” Het geheime recept voor een innovatieve omgeving ‘Karel, innoveer!’ Zo werkt het dus niet. Je kan mensen niet verplichten te innoveren. Je kan ook geen procedure uitwerken om te innoveren. Het geheime recept van Wim Roelandts is een omgeving te creëren waarin innovatie spontaan ontstaat. - een goede fond van ‘motivatie en passie’ Wim Roelandts: “Mensen moeten voelen dat hun job belangrijk is voor het bedrijf. Het is de taak van de manager om dit duide-
8 I n t e r C o nn e c t
01 31 - 2 0 10 08
lijk te maken en zo een team van gepassioneerde, gemotiveerde mensen te creëren. De belangrijkste motivator is zeker niet geld, maar wel erkenning. Zo hielden we jaarlijks een patent-diner voor patenthouders en hun familie. Ook hield ik eraan om zelf een e-mail te sturen naar mensen die iets bijzonders gepresteerd hadden. Dit kon op alle niveaus zijn, want ik ben van mening dat iedereen kan innoveren en dat innovatie op kleine en op grote schaal kan gebeuren. Je hoeft niet altijd de volgende iPhone te willen uitvinden, een procedure verbeteren waardoor je werk sneller verloopt, is voor mij ook innovatie.” - een flinke portie ‘communicatie’ Wim Roelandts: “Als CEO moet je ervoor zorgen dat je benaderbaar bent, dat je mensen niet langs een leger van directiesecretaresses moeten om de ivoren toren te bereiken. Toen naast mijn bureau een kantoor vrijkwam, gingen al gauw twee managers de strijd aan voor deze fel begeerde plaats. De ene heb ik het vrije kantoor gegeven, de andere het mijne. Zelf
nam ik mijn intrek in een vergaderzaal en elk jaar verhuisde ik naar een andere afdeling. Zo leef je tussen je mensen, en leer je de verschillende subculturen binnen je bedrijf kennen. Je leert iedereen als mens kennen, niet als functietitel, en zij leren ook de CEO als mens kennen. Voor mij was dit de ideale manier voor een goede tweewegscommunicatie binnen Xilinx.” - stevig gekruid met ‘gemeenschapsgevoel’ Wim Roelandts: “De mens is een sociaal wezen. We zijn lid van verschillende gemeenschappen: je familie, een sportclub enz. Ook op je werk moet je je deel voelen van een gemeenschap. Iedereen heeft sterktes en zwaktes en volgens deze talenten word je ingezet in een team. Je vangt elkaar op als er problemen zijn. Pas als er zo’n emotioneel vangnet is, durf je risico’s te nemen en dat is essentieel voor innovatie. Je mensen moeten het bedrijf beschouwen als ‘hun’ bedrijf. Dus niet: ‘het is het einde van het jaar, ik moet mijn budget nog opgebruiken’. Zo’n mensen ben je liever kwijt dan rijk.”
“If you kill the innovators that fail, there won’t be many left”
“The big drama today in most companies is a lack of trust” “For every engineer that left at Xilinx, we lost 0.5 million dollar of knowledge”
“Our biggest enemy is our ego”
Wim Roelandts
Een mooi voorbeeld van dit teamgevoel bij Xilinx kwam er in 2001 toen de crisis het bedrijf trof. Wim Roelandts stelde voor om een progressieve salarisvermindering door te voeren. De managers en hijzelf stonden het hoogste percentage van hun salaris af. Wim Roelandts: “Bijna iedereen was bereid hieraan mee te werken en dus een deel van zijn salaris in te leveren. Dit was op vrijwillige basis en er heeft maar een persoon geweigerd dit te doen. En die persoon werkt nog steeds voor Xilinx :-)” - een mespunt ‘risico’s nemen’ Wim Roelandts: “Een belangrijk aspect van ons innovatiebeleid was het feit dat mislukte projecten evenveel beloond werden als geslaagde projecten. Bij het begin van het jaar hield ik een kwart van de aandelenopties apart voor de beloning van projecten. Telkens als een project was afgelopen, kregen de belangrijkste spelers aandelenopties. Als een project werd stopgezet omdat het technisch niet haalbaar leek of omdat de markt er niet klaar voor was, kregen de betrokkenen dezelfde beloning als voor een
geslaagd project. Dit is heel belangrijk als het op innovatie aankomt. Beloon je mislukkingen niet, dan zullen de mensen alleen nog voor de gemakkelijke projecten kiezen.” - als bindmiddel: een portie ‘vertrouwen’ Wim Roelandts: “Vertrouwen en visie zijn de twee belangrijkste zaken voor een CEO. Allereerst moet je vertrouwen hebben in je mensen, vertrouwen dat ze van nature hun job zo goed mogelijk willen doen. Het is dan niet je taak om iedereen constant te controleren (bv. met time sheets), maar wel om je visie duidelijk en herhaaldelijk te communiceren zodat iedereen dit als leidraad kan gebruiken bij het uitvoeren van zijn werk en bij het nemen van beslissingen. Ik ben niet naïef, er zijn altijd wel 5 à 10% van de werknemers die lui zijn, die moet je zo snel mogelijk zien te verwijderen uit je bedrijf.” “Een ander belangrijk aspect is dat je mensen jou vertrouwen als CEO of manager. Dit draait om competentie, maar evengoed om handelen naar wat je zegt. Doe daarom nooit beloftes waar je geen controle over hebt. Zo heb ik bijvoorbeeld tijdens de crisis
van 2001 nooit gezegd dat er geen ontslagen zouden vallen. Ik heb wel gezegd dat we ons best zouden doen om dit te vermijden.” Xilinx+ Wim Roelandts kan terugblikken op een mooie carrière, waarin hij geschiedenis schreef als CEO met een people-centric managementstijl. Volgens Wim Roelandts staan we aan het begin van een nieuw tijdperk op het vlak van managementfilosofie en zal de people-centric managementstijl meer en meer zijn intrede doen doordat bedrijven het belang inzien van human capital. Het CEO-tijdperk van Wim Roelandts zit er nu echter op. Wim Roelandts: “Sommigen noemen het pensioen, maar ik noem het gewoon een nieuwe stap in mijn carrière. Ik ga nog veel consultancy doen en ben ook betrokken bij de raad van bestuur van verschillende startupbedrijven. Achtentwintig mensen die ooit voor mij werkten, zijn nu zelf CEO. Sommigen daarvan zijn goed op weg om een Xilinx+ te creëren :-)” p
9 InterConnect
03-2010
Tips van ervaringsdeskundige Wim Roelandts:
3 tips voor kersverse CEO’s van startupbedrijven
3 tips voor CEO’s van gevestigde bedrijven
- Stel een vriend, mentor of bestuurslid aan als je adviseur. Het is goed om iemand buiten het bedrijf te hebben die je als klankbord kan gebruiken en waar je terecht kan voor advies.
- Als je een andere CEO opvolgt, voer dan geen grote veranderingen door (behalve als het bedrijf in moelijkheden is). Een grote reorganisatie is de kiss of death. Je verbreekt zo immers bestaande netwerken en relaties.
- Ga zeer zuinig om met je budget. Verspil in het begin geen geld aan kantoorruimte, meubels, businesskaartjes. Als je aan het eind van je budget nog geen werkend product hebt, heb je ook niets aan je designstoel. - Kies je personeel heel zorgvuldig. Vooral bij de start van een bedrijf wil je meestal snel mensen aannemen. Doe dit echter heel nauwkeurig door bv. ook referenties te vragen en dergelijke. Een slechte indienstneming kan je nog jaren achtervolgen.
10 I n t e r C o nn e c t
03-2010
- Verander zo weinig mogelijk mensen van het management. Toen ik begon bij Xilinx heb ik met iedereen van het management een gesprek gehad, en met de klanten. Door de verhalen van de managers met die van de klanten te vergelijken, weet je welke managers oprecht zijn. - Visie en vertrouwen zijn de sleutelwoor den voor elke CEO.
3 tips voor werknemers - Kies een job die je graag doet en ga niet voor minder. Ik heb 17 verschillende jobs gedaan (bij 2 bedrijven) en dacht altijd dat ik de leukste job ter wereld had. Zo hoef je nooit te werken. - Blijf nieuwsgierig en blijf leren. Ik lees nog altijd 15 tijdschriften per maand, gaande van geschiedenis, technologie tot Harvard Business Review. - Leer uit je fouten. Niemand is perfect. Als iets mis gaat, focus dan niet op de fouten van iemand anders, maar op wat jij beter had kunnen doen.
Imec organiseert In het kader van imec’s 25-jarig bestaan, droeg imec Wim Roelandts voor als eredoctor aan de K.U.Leuven. Het eredoctoraat werd uitgereikt door de K.U.Leuven op 24 november 2009.
Touch&Go Een mobiele telefoon waarmee je je busrit betaalt of je hotelkamer opent, door een korte aanraking met de busautomaat of de hoteldeur. Frederik Schrooyen van de Artesis Hogeschool Antwerpen vertelt over het potentieel van near-field communication.
11 InterConnect
03-2010
n Japan is de technologie al doorgebroken, “ Imaar in Europa blijft het wachten op de toepassingen. De mogelijkheden van de NFC-technologie zijn nochtans enorm.
”
E
en werkvergadering van de Wireless Community. Iedereen luistert aandachtig naar de presentaties over ZigBee en draadloze sensornetwerken. Frederik Schrooyen vertelt op zijn beurt gepassioneerd over nearfield communication (NFC), de uitgebreide RFIDstandaard die moet zorgen voor de grote doorbraak van de technologie. Bij rondvraag blijkt dat hij de enige in de zaal is met een mobiele telefoon die NFC-labels kan uitlezen. In Japan zou 40% van de bevolking de trotse eigenaar zijn van dergelijke gsm. Zullen we binnen een paar jaar Japan achterna gaan? Hoe zou de Wireless Community werkvergadering eruitzien als we allemaal over een NFC-gsm beschikken: 9 maart 2012 - Je zit in de file. Je zal te laat komen op de 10de werkvergadering van de Wireless Community. Eens aangekomen, is de ontvangstbalie inderdaad verlaten. Geen probleem, want er hangt een affiche met uitleestags voor een plattegrond van de imec-gebouwen en voor een deelnemerslijst en programma-overzicht. Door je gsm enkele seconden tegen de juiste tag te houden, wordt de plattegrond zichtbaar op je gsm-schermpje. Eerst heb je ook nog de deelnemerslijst en het programma uitgelezen. Deze informatie wordt via Bluetooth naar je
12 I n t e r C o nn e c t
03-2010
netbook gestuurd. Je loopt probleemloos naar het juiste lokaal, met in je notebook alle informatie die je nodig hebt voor het volgen van deze vergadering. Na de presentaties loop je langs de posters van de verschillende onderwerpen. Van enkele lees je de tag uit waarmee je de presentatie naar je notebook kan sturen en eventueel ook de tag om het businesskaartje van de spreker te downloaden. En dan is het tijd voor een drankje en het aloude netwerkingmoment... RFID met dat ietsje meer Frederik Schrooyen: “Near-field communication is een standaard die gebaseerd is op en compatibel is met de 13,56MHz RFID-standaard. Bij NFC gaat het om draadloze communicatie over zeer korte afstand (enkele cm). RFID is nog steeds niet echt doorgebroken, onder andere door de hoge infrastructuurkost (bv. plaatsen van RFID-lezers).” NXP en Sony, de initiatiefnemers van het NFC Forum, willen de near-field technologie een zetje in de rug geven door (1) een NFC-chip in te bouwen in mobiele telefoons zodat iedereen over de mogelijkheid beschikt om tags uit te lezen; (2) en door extra functionaliteit toe te voegen aan deze NFC-chip waardoor hij meer
kan dan alleen maar uitlezen en de toepassingsmogelijkheden nog interessanter worden. Deze uitbreiding werd near-field communication technologie genoemd.” Drie functies Een mobiele telefoon met NFC-chip kan in drie modes gebruikt worden: - Reading mode. Je kan een NFC- of RFID-tag uitlezen met je NFC-compatibele mobiele telefoon, bv. op een smart poster, op een voedingsproduct in de supermarkt enz. - Tag emulation mode. Je mobiele telefoon kan zelf een tag in zich opnemen. Zo kan je bijvoorbeeld je gsm gebruiken als toegangsbadge in je bedrijf, als klantenkaart aan de kassa enz. door te badgen met je gsm. - Peer-to-peer mode. Er kan informatie uitgewisseld worden tussen twee NFC-compatibele mobiele telefoons, bijvoorbeeld het uitwisselen van businesskaartjes. Frederik Schrooyen: “Een heel mooie toepassing van de NFC-technologie is het pairen van toestellen.” Je kent waarschijnlijk zelf wel het probleem als je een foto van je gsm wil doorsturen naar je laptop via Bluetooth. Je gsm herkent allerlei Bluetooth-toestellen in zijn omgeving en je
moet toch wat technisch onderlegd zijn om dit tot een goed einde te brengen.
verbinding naar een webpagina wordt via het GSM-netwerk gelegd.
Frederik Schrooyen: “Met NFC kan dit veel eenvoudiger: je opent de juiste foto op je gsmscherm. Je houdt je gsm-toestel tegen je laptop of tegen een NFC-fotokader en via de near-field communication herkennen de toestellen elkaar en wordt gevraagd of de foto moet doorgestuurd worden. Het overdragen van de data gebeurt via Bluetooth maar het initiëren van deze actie gebeurt dankzij NFC.” Of met andere woorden: met NFC ga je het pairen autoriseren door de toestellen dicht bij elkaar te brengen, terwijl je vandaag bij Bluetooth (zonder NFC), het pairen gaat autoriseren door op beide toestellen eenzelfde code in te geven.
De kip en het ei Recent bracht Nokia de eerste SIM-gebaseerde NFC-gsm uit (de Nokia 6216). Op de SIM-kaart bevindt zich een NFC-chip met de verschillende functionaliteiten en met geheugen om toepassingen en tags op te bewaren. Frederik Schrooyen: “In Japan is de technologie al doorgebroken, maar in Europa blijft het wachten op de toepassingen. Het is een typisch kip&eiprobleem: de gsm-fabrikanten wachten af met het massaal (en goedkoop) op de markt brengen van NFC-compatibele mobiele telefoons en de bedrijven wachten met de ontwikkeling van toepassingen omdat nog niemand een NFC-telefoon heeft. We kunnen alleen maar hopen dat de technologie binnenkort doorbreekt, want de mogelijkheden zijn echt enorm.”
Op dezelfde manier kan NFC de verbinding naar een webpagina initiëren: een tag geeft via NFC het webadres door, maar de eigenlijke
NFC in België De belangrijkste toepassing van NFC is ongetwijfeld de contactloze betaling. Momenteel zijn de belangrijkste spelers op dit vlak: Touchatag (incubator van Alcatel-Lucent), pingping (Proximus, Belgacom), Clear2Pay en nu dus ook Tapango.
Frederik heeft alvast zijn ei gelegd: begin 2010 startte hij samen met een aantal collegaonderzoekers en Karel Renckens een spin-off met als doel hun Tapango-product verder te commercialiseren. Deze spin-off van de Artesis Hogeschool Antwerpen biedt elektronische portefeuilles aan (bv. in de vorm van armbandjes) waarop bv. drankbonnetjes en klantenkaarten kunnen opgeslagen worden. Door een ‘tap and go’ aan de kassa ben je geïdentificeerd. Misschien betalen onze kleinkinderen hun pintjes op de studentenfuif wel door hun mobiele telefoon cool te tappen op de bar. Als de kip (lees: gsmfabrikanten) en het ei (lees: de ontwikkelaars van toepassingen) eruit geraken tenminste. p
Imec werkt samen De Artesis Hogeschool Antwerpen is lid van imec’s Wireless Community. Deze community heeft tot doel informatie te delen i.v.m. draadloze communicatie, met de nadruk op visie, technologieën en toepassingen. Deze aspecten komen aan bod in drie werkvergaderingen per jaar. Vandaag telt de community meer dan 30 leden. Meer info: www.wireless-community.be
13 InterConnect
03-2010
Imec Nieuwtjes
Op www.imec.be/interconnect vind je extra info en/of beeldmateriaal bij deze nieuwtjes.
Trillingen genereren energie Imec- en Holst Centre-onderzoekers hebben een chip ontworpen die elektriciteit kan oogsten uit de omgeving. De chip levert 85µW, wat genoeg is om een laagvermogen-microsysteem te voeden. Deze energie haalt de chip uit trillingen, bijvoorbeeld van motoren in machines of auto’s. Om de mogelijkheden van hun energie-oogstende chip te demonstreren, hebben de onderzoekers de chip gebruikt als energiebron voor een sensor en draadloze radio; een sensor die de omgevingstemperatuur meet en deze om de 15 seconden draadloos doorstuurt. Binnenin de chip zit een microhefboom die door de trillingen in beweging komt. Die beweging drukt een piëzoelektrisch materiaal samen, wat de energie oplevert.
Samenwerking voor betere zonnecellen Samenwerking Total, GDF Suez, Photovoltech Total en GDF Suez zijn samen met hun zonneceldochter Photovoltech toegetreden tot imec’s onderzoek naar kristallijne siliciumzonnecellen. De bedoeling is om de volgende generatie zonnecellen te ontwikkelen die efficiënter is, en die veel minder silicium gebruikt. Dat moet zonne-energie beduidend goedkoper maken, vergelijkbaar met andere vormen van energieproductie.
Micromechanische spanrups stuurt micronaald Imec’s onderzoekers hebben een micromechanische actuator gemaakt die waterdicht is en werkt op ultralaag vermogen. Die unieke combinatie maakt de actuator geschikt voor biomedische toepassingen. Een actuator is een micromechanisch toestel dat energie omzet in beweging. Imec’s actuator bootst de beweging van de spanrups na. Zijn bewegende onderdeeltjes verplaatsen de actuator door een voortdurende opeenvolging van inklemmen, aantrekken en loslaten. Imec’s prototype-actuator stuurt een micronaald aan. De positie van micronaalden controleren en aansturen is een mogelijke toepassing van deze spanworm, bijvoorbeeld voor het zeer precies positioneren van elektrodes in de hersenen.
14 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Luisteren naar hersencellen Imec’s afdeling voor bio-elektronica heeft een chip gemaakt waarmee het mogelijk is om met menselijke cellen te communiceren. Op zijn oppervlakte heeft de chip microscopisch kleine nageltjes waarrond de cellen zich nestelen. Ieder nageltje heeft een elektrode waarmee de chip met een cel kan communiceren. Zo kan de chip de elektrische activiteit binnen de cellen meten. Dat is dan weer belangrijk om meer te weten te komen over de interactie tussen cellen. De chip kan bijvoorbeeld worden gebruikt in onderzoek naar de ziekte van Parkinson, of naar de invloed van medicijnen op cellen.
Plastic zonnecellen Imec heeft, als eerste, een volledige plastic zonnecel gemaakt door alle laagjes van de zonnecel te spuiten. Bovenop de actieve laag werd een contactlaag gespoten met zilveren nanopartikels. De uitdaging daarbij was om de onderliggende lagen niet op te lossen. Zonnecellen gemaakt met deze techniek hebben een efficiëntie boven 3%. Dat is evenveel als plastic zonnecellen gemaakt met andere coatingtechnieken. Maar die technieken zijn duur en vooral geschikt voor kleinere oppervlaktes. De spuittechniek zou het mogelijk maken om goedkope organische zonnecellen te maken op grote oppervlaktes.
Wereldrecord voor plastic elektronica Imec, Holst Centre en TNO realiseerden een plastic transponder met een verwerkingssnelheid van 50kbits per seconde. Dat is een wereldrecord voor dit type elektronica dat gemaakt wordt uit polymeren en goedkoop gedrukt kan worden op grote oppervlaktes. Microtransponders zijn chips die een code kunnen ontvangen, verwerken, en als antwoord een nieuwe code terugsturen. Ze worden onder andere gebruikt in RFID’s, voor bijvoorbeeld contactloze identificatie van mensen en goederen. Met dit wereldrecord benadert deze chip de snelheid nodig voor gebruik in commerciële RFID-labels. De uitdaging is om plastic RFIDlabels te maken die zo goedkoop zijn dat ze op alle verpakkingen kunnen worden gedrukt.
15 InterConnect
03-2010
Waterstofregio Vlaanderen “Over 3 jaar behoren we tot
16 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Zuid-Nederland: de top 5 in Europa.� In 2020 worden zo veel mogelijk bussen, heftrucks, boten en allerhande dienstvoertuigen (zoals luchthavenwagentjes en golfkarretjes) aangedreven door waterstof. Van deze ambitieuze groene doelstelling maakt de pas opgerichte vzw WaterstofNet haar prioriteit.
17 InterConnect
0 3 - 2 0 10 10
T
ijdens het startevenement op 10 februari 2010 maakte de piepjonge vzw WaterstofNet haar ambitie publiek: Vlaanderen - Zuid-Nederland moet een toonaangevende waterstofregio worden in Europa. Met z’n drieën – directeur Adwin Martens, projectleider Pascal Meyvaert en communicatie verantwoordelijke Liesbet Vanhoof – hebben ze tijd tot 2012 om, samen met hun partners, de eerste solide basis daarvan te leggen. 20/20/20 Adwin Martens: “Tegen 2020 wil de Europese Unie 20% minder CO2-emissie, 20% minder energieverbruik en 20% elektriciteitsproductie uit hernieuwbare bronnen. Waterstof en brandstofcellen zullen daar ongetwijfeld een belangrijke rol in spelen. Waterstof bevat geen koolstof, en geeft dus bij omzetting naar elektriciteit geen milieubelastende stoffen.” Deze omzetting gebeurt via brandstofcellen, die waterstof en zuurstof omzetten in elektriciteit. Warmte en water zijn de enige bijproducten. Maar het groene plaatje wordt maar compleet als je waterstof ook uit hernieuwbare energie kan maken. Pascal Meyvaert: “Waterstof is geen winbare brandstof. Het is, net als elektriciteit, een energiedrager. Het grote voordeel van waterstof is dat je het op verschillende manieren kan maken. Momenteel wordt waterstof bijna uitsluitend geproduceerd uit aardgas via het proces van reforming. Maar het kan ook via elektrolyse van water. En daar heb je elek-
18 I n t e r C o nn e c t
03-2010
triciteit voor nodig. Als je die kan halen uit bijvoorbeeld wind- of zonne-energie, dan maak je duurzaam waterstof. Waterstof heeft nog een ander voordeel: je kunt het veel compacter opslaan. Als je een bus met waterstof 500km kan laten rijden, dan zou je daar een erg groot equivalent aan batterijen voor nodig hebben.” Spelers in de regio In de regio Vlaanderen - Zuid-Nederland blijken er heel wat bedrijven en kennisinstellingen actief op het vlak van brandstofcel- en waterstoftechnologie. Adwin Martens: “Zo huisvest de regio één van de weinige bedrijven ter wereld dat componenten maakt om van duurzame elektriciteit waterstof te maken. Er rijdt een bus op waterstof en er is een waterstoftankstation dat 5 wagens van waterstof voorziet. Aan de universiteit van Gent en in de Karel de Grote Hogeschool hebben onderzoekers expertise op het gebied van motoren op waterstof – een alternatief systeem om waterstof om te zetten in voertuigkilometers. En in de regio loopt het grootste ondergrondse waterstofleidingnet voor transport van industrieel waterstof. Om maar enkele voorbeelden te geven.” WaterstofNet – spin in het web Liesbet Vanhoof: “Uit deze inventarisatie is gebleken dat de regio Vlaanderen - ZuidNederland heel wat perspectieven heeft. Om die fragmentarische kennis te bundelen, hebben we subsidies gekregen van Interreg, een Europees programma dat steun biedt aan
Europese regio’s. En daarmee is de start gegeven aan een project van 3 jaar – het Masterplan Waterstof – dat gecoördineerd wordt door WaterstofNet vzw. Het plan wordt uitgevoerd door 14 partners en heeft een totaal budget van 14 miljoen euro, gefinancierd door Interreg, de Vlaamse en Nederlandse overheden en de industrie.” Groene waterstof Adwin Martens: “Wij richten ons op semiindustriële eindgebruikers, op projecten waar je met een minimale tankinfrastructuur al heel wat resultaten kan boeken: interstedelijk vervoer (zoals bussen), logistiek (zoals heftrucks) en maritiem transport. We zijn ervan overtuigd dat we voor deze early markets heel wat kunnen realiseren. Daarnaast mikken we op de productie van duurzaam waterstof. Maar we zullen ook restwaterstof gebruiken. Een aantal bedrijven in onze regio produceert waterstof als bijproduct. Dit ‘overschot’ is niet duurzaam geproduceerd, maar het is er, en we kunnen het maar beter zo efficiënt mogelijk benutten.” Pascal Meyvaert: “Het gebruik van duurzame elektriciteit om waterstof te produceren, heeft een bijkomend voordeel. Het productiepatroon van elektriciteit uit bijv. zonne- of windenergie kan heel sterk variëren. Door de elektriciteit geproduceerd tijdens piekmomenten gedeeltelijk om te zetten in waterstof, ondervindt het elektriciteitsnet geen hinder van deze piekproductie. Wanneer er minder elektriciteit gemaakt wordt, kan de geproduceerde water-
“ Het groene plaatje wordt maar compleet als je waterstof ook uit hernieuwbare energie kan maken.”
stof via brandstofcellen terug naar elektriciteit worden omgezet. Waterstofproductie laat ons toe de overtollige elektriciteit tijdelijk te bufferen, of ze kan gebruikt worden om bussen of heftrucks te laten rijden.” In 2012… Het Masterplan Waterstof houdt geen vage doelstellingen voor ogen: binnen 3 jaar moeten er zichtbare resultaten op tafel liggen. Adwin Martens: “In 2012 willen we de eerste verplaatsbare waterstoftankstations in gebruik hebben. Daarnaast voorzien we, in samenwerking met onze partner imec, een kleinschalig waterstofproductiesysteem via foto-elektrolyse (zie kader). We willen ook een 1 MegaWatt elektriciteitsproductiesysteem uitwerken op basis van restwaterstof, en we beogen de eerste logistieke, maritieme en transporttoepassingen. Parallel hieraan werken we ook onderwijspakketten uit. Zo willen we jongeren bewust maken van de potentie van waterstof. En wie weet kunnen ze later mee aan onze waterstofregio bouwen.” Europese ambitie Deze projecten liggen in lijn met de weg die Europa heeft ingeslagen. Liesbet Vanhoof: “Europa heeft een Joint Technology Initiative rond waterstof en brandstofcellen opgezet waarmee het 470 miljoen euro vrijmaakt voor de periode 2009 - 2013. We hopen daar aansluiting bij te vinden. Daarnaast zijn wij onlangs toegetreden tot HyRaMP, een Europese vereni-
ging van 26 regio’s die rond waterstof werken. Hier zijn wij één van de weinige regio’s die een heel concreet plan hebben. Over 3 jaar willen we daar tot de top 5 behoren.” Geen waterstofeconomie De trigger voor de huidige ontwikkelingen dateert uit de jaren 90, toen de automobiel industrie besliste om in waterstof te investeren. Adwin Martens: “Tot 1990 zat de meeste kennis in universiteiten of kennisinstituten. Maar de laatste 10 jaar hebben de ontwikkelingen elkaar in een snel tempo opgevolgd. Toch mag je niet verwachten dat onze personenwagens binnenkort op waterstof rijden. Dat vraagt een revolutie in de automobielsector, waar alles vandaag is ingesteld op verbrandingsmotoren. Om over te stappen op waterstof moeten we grootschaliger kunnen demonstreren. Maar ook de levensduurgarantie, het rendement en de kostprijs van zowat alle componenten in de keten moeten beter worden.” Pascal Meyvaert: “Waterstof alleen zal nooit alles oplossen. In 2050 zal je waterstof nodig hebben, maar ook biodiesel, elektriciteit… alles wat niet fossiel is. Maar in bepaalde early markets moeten we tegen 2020 met waterstof heel wat kunnen realiseren. In onze regio willen we die uitdaging gezamenlijk aanpakken, samen met eindgebruikers, kennisinstituten en technologieontwikkelaars.” Geïnteresseerde bedrijven of instituten kunnen info opvragen bij adwin.martens@waterstofnet.eu
Imec werkt samen Als partner van WaterstofNet ontwikkelt imec een innovatief waterstofproductiesysteem gebaseerd op foto-elektrolyse. Duurzaam waterstof wordt gemaakt via elektrolyse, waarbij water en groene elektriciteit worden omgezet in waterstof en zuurstof. Als de nodige elektriciteit wordt opgewekt door zonlicht, dan spreekt men van fotoelektrolyse. Onderzoekers op imec werken aan de ontwikkeling van een directe fotoelektrolysecel. Zo’n cel bestaat uit een halfgeleiderelektrode en een metaalelektrode die zich in een vloeistof bevinden. Wanneer zonlicht invalt op de halfgeleiderelektrode, wordt er waterstof gevormd aan het oppervlak van de elektrode. Een ingenieus systeem vangt de duurzaam geproduceerde waterstof op. De grootste uitdaging vandaag is de chemische stabiliteit van de gebruikte halfgeleiderelektroden. Imec wil die verhogen door een specifiek materiaal te gebruiken: indiumgalliumnitride. Daarnaast hebben imec’s onderzoekers een veelbelovende structuur ontwikkeld die een eenvoudige scheiding van waterstof en zuurstof mogelijk maakt. Uiteindelijk zal deze innovatieve technologie gedemonstreerd worden op een schaal van 1m2. In afwachting van deze ontwikkelingen bouwen de onderzoekers ook een demonstratie-opstelling gebaseerd op indirecte foto-elektrolyse. In deze opstelling valt het zonlicht niet direct in op een elektrode, maar op een efficiënte zonnecel. Deze zonnecel converteert het zonlicht in elektrische energie, waarmee een spanning wordt gezet op twee elektroden die in water zijn ondergedompeld. Aan de ene elektrode ontstaat waterstof, aan de andere zuurstof. Een concentrator zal het zonlicht dat invalt op een oppervlak van 1m2 focusseren op een oppervlakte van zonnecellen die 10 keer kleiner is: duurzame waterstofproductie op een nooit vertoonde schaal.
19 InterConnect
03-2010
Op bezoek in de Tijdens de Dutch Design Week kreeg InterConnect de unieke kans een kijkje te gaan nemen in het Philips ExperienceLab. Kijk mee met ons achter de schermen en in de toekomst...
Een uniek kunstwerk Generative art: unieker dan dit kan kunst niet worden. Het kunstwerk wordt samengesteld door een computer en herhaalt zichzelf nooit.
Sfeer op bestelling Vind je het ook zo ongepast om de nieuwe collectie voorjaarsmode in de winkels te zien verschijnen in de winter? Als het aan Philips ligt, worden de klanten in een handomdraai in lentestemming gebracht. Jon Mason, wetenschapper in het Philips ExperienceLab: “Op basis van LED-verlichting die gemakkelijk van kleur verandert, kan je op een eenvoudige manier een specifieke sfeer creëren. We werken met een flipbook met foto’s van bijvoorbeeld een zonsondergang, een tropisch eiland, enz. Dit flipbook is tegelijkertijd de user interface om het systeem te besturen. Door een bepaalde foto in het flipbook naar boven te halen, verandert de ruimte volgens de sfeer van de foto. Algoritmes hebben voordien elke foto geanalyseerd wat betreft kleur en lichtintensiteit. Dit wordt dan vertaald naar specifieke instellingen voor de LED-verlichting. Op deze manier kan je bijvoorbeeld gemakkelijk dezelfde sfeer creëren in alle winkels van eenzelfde winkelketen.”
20 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Jon Mason: “De kunstenaar maakt foto’s rond een bepaald thema, in dit geval zijn het foto’s van ijs en van een danser. Vervolgens wordt de foto opgedeeld in verschillende lagen die door software-algoritmes eindeloos gecombineerd worden. De bewegingen in het beeld bootsen de beweging van een penseel na. Philips combineert dit concept van generative art met lichteffecten rond de kader (Ambilight-technologie), met geluid en met sensoren die de aanwezigheid van personen detecteren.”
toekomst De etalage kijkt naar je! Een donkere winkelstraat. Plots begint muziek te spelen en verschijnen prachtige beelden van een modeshow op het etalageraam waarlangs je loopt. Je vindt die zwarte schoenen met witte veters in de etalage best wel mooi. Een pop-up op het etalageraam vertelt je graag de prijs en het feit dat Brad Pitt en George Clooney al een paar hebben aangeschaft. Nu jij nog? Jon Mason: “Met behulp van sensoren kan je een etalage maken die ‘weet’ wanneer er mensen in de buurt zijn. Op dat moment is het de bedoeling om de aandacht te trekken van de voorbijgangers. Eens dat gebeurd is, kan het etalageraam als scherm gebruikt worden om bv. de catalogus te tonen. Interessant is ook dat camera’s kunnen nagaan waar de klant naar wijst of kijkt en hier specifiek informatie over geven.”
Philips ExperienceLab Met zijn ExperienceLab wil Philips een natuurlijke omgeving creëren om nieuwe technologieën en concepten te testen en werkelijk te laten ervaren door consumenten.
Imec werkt samen Philips is partner in Holst Centre, een onderzoekscentrum dat in 2005 werd opgericht door imec en TNO. Meer info: www.holstcentre.com
21 InterConnect
03-2010
Nieuwtjes
Een krasje meer of minder
Waarom botsen vissen niet? Met als inspiratiebron een school vissen, ontwikkelde Nissan een zwerm van robots die zelfstandig rondrijden, invoegen zonder na te denken, een veilige afstand van elkaar bewaren en hindernissen ontwijken. Dit gebeurt op basis van draadloze communicatie tussen de verschillende robots en lasertechnologie die continu de onderlinge afstand meet tussen de objecten. De bedoeling is om deze technologie in te bouwen in auto’s en zo verkeersongevallen en files te voorkomen. Het zal echter nog 30 jaar duren vooraleer het systeem op de markt komt, want de voorwaarde is dat voldoende auto’s over het systeem beschikken. Tegen 2040 rijden we allemaal in een superlicht, zuinig en ‘fun’ autootje, met 100% ‘no-crash’ garantie.
Het duurt meestal niet lang voor het eerste krasje verschijnt in de lak van je nieuwe auto. Zou het niet leuk zijn mocht de laklaag zichzelf herstellen en het krasje gewoon wegwerken? Volkswagen voert onderzoek naar zichzelf-herstellende lagen. Eén mogelijkheid is het verwerken van capsules in de laklaag van enkele nanometers groot, gevuld met vloeistof. Wanneer er een kras in de laag wordt gemaakt springt de capsule open en loopt de vloeistof in de kras om deze vervolgens op te vullen. Op die manier herstelt het oppervlak zich. Nu nog wachten op een zichzelf-wassende auto?
On the road bloedonderzoek Het onderzoekscentrum Fraunhofer en een Egyptisch bedrijf hebben een nieuwe draagbare labop-chip ontwikkeld waarbij 4 ziektekiemen tegelijkertijd, binnen 10 tot 20 minuten, kunnen worden gedetecteerd. De virussen verbinden zich met de antistoffen die op de chip werden aangebracht. In Egypte gebeuren bloeddonaties in een labobus die van dorp tot dorp rijdt. Er is daardoor nood aan een snelle on the road bloedtest. Eén druppeltje bloed kan met deze lab-op-chip snel gecontroleerd worden op virussen zoals HIV, hepatitis en syfilis. Bij een besmette bloedgever hoeft dan ook verder geen bloed meer worden afgenomen waardoor tijd en kosten gespaard worden. Ook bij imec ontwerpen we lab-op-chip-systemen o.a. voor het detecteren van borstkanker.
22 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Op www.Imec.be/interconnect vind je extra info en/of beeldmateriaal bij deze nieuwtjes.
Luiaards uiteindelijk toch niet zo lui Luiaards zouden samen met koala’s een van de slaperigste diersoorten op aarde zijn. Dat is nu weerlegd dankzij een klein ultralicht draagbaar EEG-sensorapparaatje dat hersengolven meet en dat op het hoofd van wilde luiaards werd aangebracht. Tot nu toe werd namelijk enkel onderzoek gedaan naar het slaapgedrag van dieren in gevangenschap omdat het meten van hun slaap enkel mogelijk was door chirurgische ingrepen. Dit nieuwe sensorapparaatje toonde aan dat wilde luiaards gemiddeld 6u minder slapen dan hun tamme broertjes. Deze nieuwe sensoren leveren dus veel betere resultaten op en maken meer betrouwbare wetenschappelijke experimenten mogelijk.
Je eigen 3D-fotoalbum Fujifilm ontwikkelde de eerste digitale compactcamera waarmee je 3D-beelden kan zien zonder speciale bril. De camera gebruikt hiervoor twee lenzen die naast elkaar staan – ongeveer zoals onze ogen – en een object fotograferen vanuit een lichtjes verschillende hoek. De processor brengt vervolgens de gemaakte 2D-beelden naadloos samen tot een driedimensionaal beeld. Minpunt is wel dat je de foto’s enkel in 3D kan bekijken op het LCD-scherm van de camera zelf of via de Fujifilm V1 digitale fotolijst.
Imec ontwikkelt ook EEG-sensoren, maar dan eerder voor directe medische toepassingen, zoals epilepsie.
Virtuele vrijdagmiddagborrel Laten sociale netwerksites als Twitter en Facebook je Siberisch koud, toch is Yammer (www.yammer.com) misschien wel koren op je molen. Het wordt overigens getipt als één van de trends voor 2010. Waar Twitter vraagt ‘What are you doing?’, gaat het bij Yammer om ‘What are you working on?’. Het posten van korte berichten, foto’s of documenten, het opstarten van discussies, het stellen van vragen, … dit soort van miniconversaties binnen één enkele bedrijfsgroep kan op Yammer en is zo een perfecte aanvulling op teamoverleg, pauzes bij de koffieautomaat, lunchmeetings, brainstormsessies, … Zelfs in grote bedrijven of bedrijven waar werknemers verspreid zitten, blijven collega’s zo op de hoogte van elkaars werk en ideeën. Kortom, waar Twitter synoniem is voor de viruele buurtkroeg, kan Yammer de vrijdagmiddagborrel vervangen. Het zou ‘yammer’ zijn om deze kans links te laten liggen. Meer info: www.yammer.com
23 InterConnect
03-2010
Nieuwtjes
Als het bloempje opengaat Heb jij dat ook? Je maakt vandaag goede voornemens om bewuster om te gaan met energie maar morgen ben je het alweer vergeten. Als het van de makers van de Flower Lamp afhangt, word je in de toekomst constant herinnerd aan je ‘groene’ gedachte. De lamp reflecteert draadloos het energieverbruik van het hele huisgezin. Wordt er weinig energie verbruikt dan ‘bloeit’ de lamp open, wordt er veel energie verbruikt dan gaat ze dicht en vermindert ook de kwaliteit van het licht dat ze uitstraalt. Nu is er geen excuus meer.
Welcome to level 5 Bayer ontwikkelde een glucosemeter die kinderen kunnen koppelen aan hun Nintendo DS-spelcomputer. De glucosemeter waarschuwt hen niet alleen wanneer het tijd is voor een prikje, hij zorgt er ook voor dat er iets leuks aan dat prikje vasthangt. Door de glucosetesten op de juiste manier uit te voeren, verdienen de kinderen punten. Wanneer ze de glucosemeter daarna in hun Nintendo DS steken, kunnen ze met hun verdiende punten in een computerspel in een hoger level geraken of dingen aankopen. Een onderzoeker kwam op het idee doordat zijn suikerzieke zoon Luke zijn glucosemeter om de haverklap leek te verliezen terwijl hij zijn Nintendo DS overal met zich meedroeg. Of hoe de leefwereld van een doelgroep kan inspireren.
Rijdende auto doet verkeerslichten branden Klimaatconferenties alom schreeuwen om groene energie en daar kan het Israëlische bedrijf Innowattech alleen maar om juichen want het ontwikkelde een systeem waarbij voorbijrijdende auto’s energie opwekken uit het wegdek. Dankzij het piëzo-effect (denk maar aan de aanstekers die knetteren als je er op drukt en alzo het gas doen ontbranden) wordt de druk die auto’s uitoefenen op het wegdek omgezet in energie. De omzetting gebeurt met behulp van een reusachtig paneel met druktoetsen dat Innowattech aanbracht onder het wegdek. De energie die vrijkomt kan vrijwel onmiddellijk worden doorgegeven aan verkeerslichten en wegverlichting. Ook voor spoor- en landingsbanen ontwikkelde Innowattech generatoren. Ze beweren zelfs dat ze de kracht van onze voeten kunnen omzetten in energie.
24 I n t e r C o nn e c t
03-2010
Heterogene microtechnologie
Heterogene microsystemen zijn zuiniger, goedkoper om te maken, en bovendien hebben ze vaak veelbelovende extra mogelijkheden, zegt Chris Van Hoof, directeur van het departement heterogene elektronica bij imec.
25 InterConnect
03-2010
Chris Van Hoof
B
ij heterogene microtechnologie worden uiteenlopende technologieën geïntegreerd in een geminiaturiseerde oplossing, een microchip bijvoorbeeld. Technologieën combineren is natuurlijk niet nieuw, dat doen we al een hele tijd. Neem bijvoorbeeld een sensor die de vochtigheid of aanwezigheid van gassen meet; deze kan worden verbonden met een rekenchip die de meetresultaten verwerkt, en met een draadloze radio die ze doorstuurt. De technologieën die we hiervoor nodig hebben bestaan, en we kunnen ze samenzetten op een printplaat, verbonden met het stroomnet of met een flinke batterij. Maar daarmee zitten we nog heel ver van het toekomstbeeld van de slimme, ambiënte technologie: onzichtbare kleine systeempjes die meten en sturen, en die geen onderhoud vragen. Daarvoor moet je alle technologie combineren op één microchip, of toch zeker in één verpakking met een aantal sterk geïntegreerde chips die samen een microsysteem vormen. Zo’n microsystemen moeten bovendien zeer betrouwbaar en zuinig zijn. In het ideale geval zijn ze autonoom: de energie die ze nodig hebben, oogsten ze zelf uit hun omgeving. Veel expertise aanwezig Chris Van Hoof: “Toen ik gevraagd werd om voor het nieuwe innovatieplatform COHESI een presentatie te maken over heterogene microtechnologie, ben ik gestart met 250 slides. Dat illustreert wat er allemaal mogelijk is, en welke expertise we al hebben.
26 I n t e r C o nn e c t
0 3 - 2 0 10
Slimme, heterogene systemen worden bijvoorbeeld al gebruikt in voertuigen. Moderne auto’s bevatten tientallen microsystemen die de motor en de wegligging regelen. Ze zijn klein, betrouwbaar, en ze werken op de achtergrond; je weet niet eens dat ze er zijn. Ze bestaan uit sensoren, actuatoren en rekenchips. Een ander voorbeeld: in gegevenstransmissie worden, naast elektrische signalen, ook optische signalen gebruikt. De gegevens die je op je scherm ziet, hebben een deel van de weg naar je computer afgelegd als elektrische signalen, en een deel als licht. En tussen die twee zit heterogene technologie die elektronica en fotonica combineert, om zo de stap van fotonen naar elektronen te kunnen maken.” In de elektronica denkt men ook steeds meer aan toepassingen die dichter bij onze leefwereld aansluiten, zelfs letterlijk dicht tegen onze huid. Een eigenschap van al die systemen is dat ze zo klein mogelijk moeten zijn, liefst in een flexibel pakket, zeer betrouwbaar, maar ook dat ze zeer weinig stroom verbruiken. En dat ze de verbinding maken met een niet-elektronisch systeem, bijvoorbeeld licht, geluid of zelfs onze huid. Chris Van Hoof: “Bij imec zijn we een tijd geleden een programma gestart rond een visie over zeer kleine, comfortabele sensoren op het menselijk lichaam. Sensoren die continu meten en resultaten draadloos doorsturen. Voorbeelden van dergelijke systemen zijn comfortabele draadloze monitoren voor bloeddruk, hersengolven, of hartritme. Ondertussen hebben we heel wat ervaring opgedaan met het ontwerpen van de
technologie voor dergelijke toepassingen; je kunt gerust zeggen dat we één van de autoriteiten zijn in het domein. En we hebben demonstratoren gebouwd die de mogelijkheden heel treffend illustreren, en die de basis kunnen vormen van echte producten.” Ook in de biomedische sector zorgen microsys temen voor tal van nieuwe mogelijkheden en toepassingen. Sterk doorgedreven miniaturisatie kan bijvoorbeeld leiden tot complexe implanteer bare systemen, zoals hoorimplantaten en neuroprobes. Chris Van Hoof: “Ook op dit vlak hebben we al veel werk verzet. Maar natuurlijk moet iedereen die biomedische toepassingen maakt, beseffen dat dit extra complex is door de strenge regel geving en de nodige goedkeuringen.” Slimme bedenkers en ontwerpers gevraagd Technologieën combineren tot slimme microsystemen biedt ongekende mogelijkheden. Maar er zijn ook grote uitdagingen. Hoe maak je zo’n systemen? Maar ook: hoe ontwerp je ze? Om de nieuwste generatie van krachtige rekenchips te ontwerpen en te maken, heb je een leger van gedisciplineerde ingenieurs nodig. En dan nog kunnen die een dergelijk huzarenstuk enkel uitvoeren omdat er een doorgedreven en sterk geautomatiseerde ontwerpmethode bestaat. Dat is niet zo bij heterogene, geminiaturiseerde systemen. Er zijn veel meer keuzes te maken, maar er zijn nog geen volledige
microsysteemtechnologie kan je “ Dbv.ankzij kleine, draagbare sensoren maken die je bloeddruk of hartslag meten, of zelfs complexere zaken zoals je hersenactiviteit.
”
ontwerp-methodes of pakketten die dit ondersteunen. Daarom vereist het bedenken, ontwerpen en maken van heterogene systemen een hoge creativiteit en een brede kennis van engineering. Chris Van Hoof: “Traditioneel ontwerp je een heterogene toepassing blok per blok, technologie per technologie. Je optimaliseert dan elk onderdeel apart. Neem bijvoorbeeld een sensor om lichaamsgegevens te meten. Daar heb je versterkers nodig, signaalverwerking, en ook een draadloze radio. Die systemen hebben we zoveel mogelijk geoptimaliseerd voor de toepassing. Zo hebben we bijvoorbeeld een systeem voor signaalverwerking gemaakt dat in plaats van 1 milliwatt maar 50 microwatt gebruikt. En we hebben ook een geoptimaliseerde draadloze oplossing die maar een paar tientallen microwatts gebruikt. Elke deeltechnologie optimaliseren, geeft ons dus al een grootteorde winst in verbruik. Maar zo kom je nog niet aan de optimale oplossing op systeemniveau. Voor optimale heterogene systemen moet je de technologieën die je gebruikt samen optimaliseren. Alle onderdelen op elkaar afstemmen, holistisch ontwerpen. Je kunt bijvoorbeeld het vermogen nodig voor de radio verlagen door de gegevens eerst te analyseren en alleen maar nuttige data te versturen. Gelijktijdig, holistisch ontwerpen kan het vermogen dat je nodig hebt nog met een factor 10 verlagen. En dan kom je aan een geïntegreerd systeem dat eventueel kan
aangedreven worden door een kleine zonnecel of een andere energie-oogster.” Kleiner en goedkoper, maar ook slimmer Het resultaat van zo een complexe heterogene integratie levert niet alleen kleinere oplossingen. Doordat je ze kan produceren met de technieken, processen en infrastructuur van de microelektronica kan je ze ook goedkoper produceren en kom je tot systemen die betrouwbaarder zijn, beter te modelleren, en eenvoudiger te testen. Bovendien zijn het oplossingen die vaak meer kunnen dan hun macroscopische tegenhangers. Chris Van Hoof: “Ze zijn bijvoorbeeld krachtiger of zuiniger. Of door hun kleine vorm kunnen ze voor meer toepassingen gebruikt worden. Een voorbeeld hiervan is een demonstrator die we onlangs bij imec hebben gebouwd: een draagbaar lichtgewicht systeem voor het meten en draadloos doorsturen van hersengolven. Dit systeem implementeert de functionaliteit van een EEG-scanner (elektro-encefalogram). Maar in tegenstelling tot de traditionele grote ziekenhuisscanners, kan de patiënt deze scanner comfortabel dragen tijdens zijn dagelijkse activiteiten. En ook door het gebruik van andere materialen kunnen we tot nieuwe toepassingen komen. Een voorbeeld is plooibare en wasbare elektronica die in kledij kan worden ingewerkt. Of het gebruik van biocompatibele materialen die toelaten om implantaten met geïntegreerde elektronica te maken.” p
Imec organiseerde COHESI – innovatieplatform en community Op 1 december 2009 organiseerde imec het lanceringsevent van het nieuwe innovatieplatform COHESI. COHESI wil innovatie in Vlaanderen stimuleren op het vlak van complexe heterogene componenten en systeemintegratie. En dat in de volledige productketen: van idee, over prototype, tot afgewerkt product. COHESI is een Vlaams innovatieplatform dat mikt op een sterke samenwerking tussen Vlaamse bedrijven en kenniscentra. Zo wil het voor de bedrijven de toegang vergemakkelijken tot de ruime expertise die in Vlaanderen in dit domein bestaat. De partners in het kennisplatform zijn imec en onderzoeksgroepen aan de Vlaamse universiteiten en hogescholen. Samen bieden ze een brede waaier aan van expertise en diensten. Dat gaat van onderzoek en ontwerp, over het maken van prototypes, tot de eigenlijke fabricatie, in kleine of grote volumes. Om de toegang tot het platform gemakkelijker te maken, hebben de COHESI-partners een community opgezet. Alle bedrijven en kenniscentra die heterogene technologie gebruiken of maken, kunnen lid worden. De COHESI-community organiseert workshops waar leden als eerste een inzicht krijgen in nieuwe ontwikkelingen, waar ze collega’s kunnen ontmoeten en horen hoe die de heterogene uitdagingen hebben aangepakt. De community biedt ook een evaluatiedienst aan. Hebt u een idee voor een product, dan kan deze dienst u de weg wijzen naar de juiste expertise en u een idee geven van ontwikkelings- en productiekosten. Verder komt er ook een trainingsaanbod en een onlineplatform voor uitwisseling van informatie. Meer informatie: www.cohesi.be
27 InterConnect
03-2010
Lumoza print licht Elektronica om te printen, net als inkt. Dat opent een hele nieuwe wereld van toepassingen: lichtgevende plafonds, interactieve reclameborden of vrachtwagenbekleding, slimme kledij, zonnecellen geïntegreerd in gordijnen, …
I
n het najaar van 2009 hielden imec, via zijn geassocieerd laboratorium IMOMEC en UHasselt hun nieuwe spin-off boven de doopvont: Lumoza. Lumoza staat voor Lumen (licht) en Moons & Zander (de oprichters, red.). Het nieuwe bedrijf wil printbare elektronica produceren. In een eerste fase ligt de focus op het drukken van elektroluminiscente flexibele panelen, maar het is de bedoeling om op langere termijn ook zonnecellen, sensoren en andere elektronische toepassingen te gaan drukken. Een stormloop Sinds de persvoorstelling van het nieuwe bedrijf op 17 november 2009 staat de telefoon van CEO Wouter Moons roodgloeiend: “We hebben een vliegende start genomen. We hadden nooit durven dromen dat de interesse zo massaal zou zijn, en dat ook zeer belangrijke spelers al onmiddellijk zo’n sterke interesse zouden tonen in onze technologie.” Industriële partner Behalve imec en UHasselt is ook het Limburgse zeefdrukbedrijf Artist Screen via haar CEO Hans Zander als partner in Lumoza gestapt. Wouter Moons: “Lumoza is een unieke spin-off in die zin dat we rechtstreeks samenwerken met een industriële partner. We zijn een soort incubatiedossier, maar intussen toch ook al commercieel actief. Door de samenwerking met Artist Screen hebben we de knowhow van
28 I n t e r C o nn e c t
03-2010
het zeefdrukken op grote schaal rechtstreeks ingekocht. We gebruiken hun ervaring van productie en verkoop en hebben ook toegang tot hun machinepark, klantenbestand en lijst van toeleveranciers van verschillende materialen. Klein beginnen Wouter Moons: “We hebben heel bewust gekozen om op kleine schaal op te starten. Het laat ons toe om nu goedkoop te werken en de kat uit de boom te kijken, iets meer ervaring op te doen, en later heel gegrond te gaan investeren. Een volledige drukkerij met alles erop en eraan opstarten, is namelijk een enorme investering.” Dat risico neemt Lumoza nu niet. Ze huren productietijd bij Artist Screen afhankelijk van de noodzaak en steunen op een verkoopsnetwerk dat werkt op commissie. En de R&D gebeurt op IMOMEC, waar Lumoza toegang heeft tot de onderzoeksapparatuur en waar een 6-tal studenten van de UHasselt en Xios Hogeschool ingeschakeld zijn in het onderzoek. Wouter Moons: “Maar het gaat zo goed dat we in februari al ons eerste voltijds personeelslid in dienst nemen.” Wouter Moons hoopt snel voldoende cashflow te genereren: “En wanneer de vraag naar onze producten groot genoeg is, kunnen we nieuwe investeerders aantrekken. Dat is eenvoudiger dan als startend bedrijf investeerders vinden, omdat de onderhandelingen met investeerders
en banken helemaal anders gevoerd worden als we kunnen aantonen dat we een zekere productiecapaciteit nodig hebben en het verantwoord is om eigen toestellen aan te kopen.” Het uiteindelijke doel is om na verloop van tijd een soort reclamecentrum te worden dat een heel breed gamma aan technologieën en producten kan aanbieden. Tussen pot en pint De samenwerking met Lumoza past ook perfect in het plaatje van Artist Screen. CEO van Artist Screen en partner Hans Zander: “Als zeefdrukker word je verplicht om te blijven innoveren. Wij kunnen nu de technologie van Lumoza integreren in onze producten en zo nieuwe producten aanbieden en een nieuw marktsegment aanboren.” Hans Zander kwam in contact met IMOMEC via een Europees project waar hij in een gebruikerscommissie zocht naar toepassingen voor het drukken van functionele materialen. Daaruit bleek dat de technologieën die IMOMEC ontwikkelt gecombineerd met het zeefdrukprocédé van Artist Screen tot zeer interessante toepassingen kunnen leiden. Tussen pot en pint is dan beslist om meer te doen met die ideeën en de printbare elektronica te concretiseren in een nieuwe technologie. Daaruit is Lumoza gegroeid. Luxepositie Wouter Moons: “Op dit ogenblik concentreren we ons op het zeefdrukken van elektrolumi-
niscente panelen. Daarvan kunnen we nu al commerciële toepassingen aanbieden. De interesse is enorm. We verkeren daardoor in een zodanige luxepositie dat we voor de meest interessante projecten kunnen kiezen. Zo hebben we een elektroluminiscente affiche voor UHasselt gemaakt en dat heeft voor heel wat visibiliteit en persaandacht gezorgd. Nu werken we aan een project met het Leuvens cultuurfestival Kulturama waarvoor we een aantal foto’s in lichtgevend materiaal zeefdrukken. Tegelijkertijd zoeken we ook naar samenwerkingen met grotere bedrijven die exclusief willen zijn, en die een meerprijs willen betalen voor het innovatieve karakter van onze technologie. Zo zijn we vandaag bijvoorbeeld bezig met het drukken van geanimeerde dvd-hoesjes voor collectorsoplagen en limited editions voor Warner Bros.” 10-jarenplan Maar de toekomst is nog veel mooier. “Van bij de start hadden we een 10-jarenplan over wat we in de toekomst wensen te bereiken en wat de volgende stappen daartoe zijn. We willen ons bijvoorbeeld niet beperken tot het drukken van elektroluminiscente lampen, maar we denken eraan om ook andere functionele materialen te drukken, bijvoorbeeld geleiders voor RFID, capacitieve sensors of zonnecellen. Het zoeken naar nieuwe innovatieve toepassingen blijft een prioriteit. We willen anders zijn dan veel andere hoogtechnologische
bedrijven en niet zozeer één kant-en-klaar concept aanbieden, maar eerder proberen om de verbeelding van de mensen aan te spreken, zodat bedrijven naar ons komen met de wildste ideeën. Inspiratie is essentieel om te kunnen blijven innoveren. En ook de nauwe band met IMOMEC en UHasselt is zeer belangrijk. Tenminste een deel van de R&D moet vanuit het fundamenteel onderzoek kunnen blijven groeien.”, zegt Wouter Moons. p
Imec werkt samen Lumoza werd opgericht door UHasselt en imec, via zijn geassocieerd laboratorium IMOMEC. Imec werkt op verschillende manieren samen met de Vlaamse universiteiten, ondermeer via gezamenlijke onderzoeksprojecten. Maar ook op een meer structurele basis zijn er contractuele samenwerkingen met verwante onderzoeksgroepen van de universiteiten. Zo is er IMOMEC, het geassocieerd laboratorium van imec aan het Instituut voor Materiaalonderzoek van UHasselt (IMO). IMOMEC ontwikkelt en bestudeert ondermeer alternatieve materialen voor elektronische toepassingen (bijv. ferro-elektrische materialen, organische materialen voor zonnecellen, sensors, enz.).
Elektroluminiscentie Elektroluminiscentie is geen nieuw concept. Fosforluminiscentie werd al in 1936 uitgevonden door Destriau en de technologie is in heel wat producten geïntegreerd. Het onderzoek binnen IMOMEC is gericht op het zoeken naar de geschikte materialen en het uitwerken van inktsamenstellingen die compatibel zijn met een printproces. Wat Lumoza uniek maakt, is dat we IMOMEC’s kennis rond inktformules en materiaalkeuze hebben geïntegreerd met een drukprocédé dat door Artist Screen op punt werd gesteld. Lumoza biedt dus een volledig printbaar proces voor elektroluminiscente panelen. Daardoor kan Lumoza elektroluminiscente panelen printen op zeer grote oppervlaktes, op flexibele of niet-vlakke ondergrond, en dat tegen een relatief goedkope productieprijs in vergelijking met de traditionele productiemethode.
29 InterConnect
03-2010
Analog design essentials (Lessenreeks door Willy Sansen, ook afzonderlijk te volgen) maart 2010, imec, Leuven
Biosensoren voor wetenschappers en ingenieurs 26 - 29 mei 2010, imec, Leuven Meer info: www.imec.be/mtc
Meer info: www.imec.be/mtc IDESA Design for manufacturablity 30 maart - 2 april 2010, imec, Leuven
Imec Technology Forum 2010 8 - 10 juni, 2010 imec, Leuven en Hilton Antwerp, Antwerpen
Meer info: www.imec.be/mtc
Meer info: www.itf2010.be
Cyclus over microsysteemtechnologie maart 2010, imec, Leuven Meer info: www.imec.be/mtc
Nocturne-info Slotevent NanoSoc: ‘Nano Talk’ 26 maart 2010, Stadscampus UIA, Antwerpen Meer info: www.nanosoc.be/slotevent
Elke 1e donderdag van de maand opent imec zijn deuren voor het grote publiek. Tijdens deze nocturnes ontdek je wat er leeft en beweegt op imec. Voor de editie van 2010 worden ook speciale themanocturnes gepland.
COHESI-werkvergadering mei 2010, imec, Leuven
Lees meer op: www.imec.be/nocturne
Meer info: www.cohesi.be
Kan je er niet bij zijn? Imec biedt sinds kort de mogelijkheid om cursussen en seminaries van op afstand te volgen, hetzij via live streaming, hetzij via videocasting on demand. Een demo is te bekijken op http://is.gd/1loPj Interesse? Contacteer training@imec.be
30 I n t e r C o nn e c t
03-2010
In elk nummer van InterConnect laten we iemand van imec aan het woord die op een of andere manier samenwerkt met de Vlaamse industrie. In dit nummer: Frederik Leys.
Frederik Leys maakt deel uit van de groep Industrialisatie en Innovatie van imec. Hij is contactpersoon voor Vlaamse bedrijven die geïnteresseerd zijn in imec’s microsysteemtechnologie en biomedische electronica. Hij coördineert het nieuwe innovatie platform COHESI. Welk bedrijf waar je recent mee in contact kwam, heeft indruk gemaakt? Melotte in Zonhoven. Ze maken precisieonderdelen in titanium. Een aantal jaren geleden zijn ze overgestapt op een nieuwe productietechniek waarbij ze vertrekkend van titaniumpoeder complexe 3D-vormen laag per laag opbouwen, of ‘printen’. Ze maken o.a. hartkleppen en schedelplaten op maat. Met een CT-scan wordt bepaald hoe de hartklep eruit moet zien. Die informatie wordt digitaal naar Zonhoven gestuurd en 36 uur later is de hartklep ter plaatse, gelijk waar ter wereld. Welke interessante cursus volgde je onlangs? Ik heb ‘The basics of biology for engineers’ gevolgd bij imec. Ik kan deze cursus aan iedereen aanraden. De natuur blijft fascineren. Wat zijn de bouwstenen van cellen? Hoe communiceren ze met elkaar? Dat zijn enkele van de vragen die aan bod kwamen in de cursus. Wat is volgens jou DE uitvinding van de voorbije 10 jaar? Vorig jaar was er een belangrijke doorbraak in de HP Labs, de memristor of memory resistor. Een elektronisch circuit had tot dan toe drie soorten componenten: capaciteiten, weerstanden en inductoren. Nu, met de memristor kan een weerstand onthouden hoeveel stroom er is doorgegaan. Dit zal ons bijvoorbeeld toelaten onze computer op te starten zonder bootproces. Het zal ook mogelijk worden om de werking van het menselijk brein beter te imiteren met elektronische schakelingen. Stel, je doet mee aan ‘de bedenkers’, met welk product/idee zou jij dan op de proppen komen? Geloof het of niet, maar ik heb een aantal jaar geleden overwogen om mee te doen met Bizidee. Ik wou een nieuw type fietsbel ontwikkelen met een geluidsvolume zoals een autoclaxon om in gevaarlijke situaties de aandacht te kunnen trekken van de chauffeurs. Na een uitgebreide zoektocht op internet bleek dat iets dergelijks in Amerika al op de markt was. Dit systeem is echter nog niet optimaal, dus wie weet…
Frederik.Leys@imec.be
Interessante website? Voor technologie-updates vind ik de MIT Technology Review site erg interessant. Wanneer je je abonneert op de gratis newsletter, krijg je elke week de laatste doorbraken op het vlak van zonnecellen, biomedische technologie, etc. www.technologyreview.com
Interessant boek? Het boek ‘Invisible’ van Paul Auster. Zijn boeken zijn verhalen in verhalen waar de lezer zelf heel wat van zijn fantasie in kwijt kan. Wanneer je aan 10 lezers zou vragen waarover het boek gaat, zou je 10 totaal verschillende antwoorden kunnen krijgen.
31 InterConnect
03-2010
Bent u een KMO met een idee? Loopt u als KMO al een tijdje op een idee te broeden? Heeft u een innovatieplan waarvan u denkt dat het een grote impact zal hebben? Vraagt u zich af of uw innovatie uitvoerbaar is? Wil u uw dromen graag omzetten in daden? De KMO-Innovatiecel van imec werd speciaal opgericht om KMO’s verder te helpen met hun innovatieplannen. Onze medewerkers beantwoorden uw vragen, buigen zich over uw idee en gaan samen met u op zoek naar de juiste aanpak. Voor meer informatie hierover kan u terecht bij: vlaamseindustrie@imec.be
Imec vzw RPR Leuven BTW BE 0425.260.668 Kapeldreef 75 B-3001 Leuven BelgiĂŤ www.imec.be