ιστορική αναδρομή
Το μοντέρνο στην Κύπρο ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ ΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1950 ΕΩΣ ΤΟ 1974, Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΥΤΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΕΝΑ ΠΝΕΥΜΑ ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΥ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ. ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΠΟΥ ΜΑΣ ΑΦΗΣΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΑΝΕΤΡΕΨΕ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ. Toυ Αιμίλιου Μιχαήλ, αρχιτέκτονα
Καπνοβιομηχανία Πατίκη, Ι&Α Φιλίππου
Κατοικία Θεόδοτου Κάνθου, Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης
Ξενοδοχείο Αμαθούς, Φώτης Κολακίδης & TAC
Πολυκατοικία Αλέξανδρου Δημητρίου, Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης
Τ
ο μοντέρνο κίνημα, ως επακόλουθο των κοινωνικών διεργασιών που χαρακτήρισαν την Ευρώπη του μεσοπολέμου, συνέβαλε στον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής και έφερε έναν αέρα νεωτερικότητας, ενώ εξακολουθεί μέχρι σήμερα να προσφέρει τροφή στην αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη. Στην Κύπρο, τα πρώτα δείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής υλοποιούνται από την αγγλική αποικιοκρατική κυβέρνηση. Ήταν το Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας και η Σεβέρειος Βιβλιοθήκη, έργα του αρχιτέκτονα Πόλυ Μιχαηλίδη, σχεδιασμένα το 1936 και το 1947 αντίστοιχα. Ο Πόλυς Μιχαηλίδης μαζί με τον Νεοπτόλεμο Μιχαηλίδη θεωρούνται οι πατέρες της κυπριακής μοντέρνας αρχιτεκτονικής και τα έργα τους αναγνωρίζονται μέχρι σήμερα ως σημαντικά δείγματα του κινήματος στο νησί μας. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ Οι δυο τους συμμετέχουν και στον πρώτο παγκύπριο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που έγινε στην Κύπρο, ο οποίος προκηρύχθηκε το 1950, για την ανέγερση του νέου αρχιεπισκοπικού μεγάρου. Σε κάποιες από τις προτάσεις που υποβλήθηκαν, η αρχιτεκτονική έκφραση γίνεται φορέας νοήματος μιας νέας εποχής και έρχεται σε ρήξη με τις συντηρητικές δομές του παρελθόντος. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της κριτικής επιτροπής, σύμφωνα με την οποία οι προτάσεις των Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη και Δημήτρη Θυμόπουλου «αντίθετα με άλλες προτάσεις του διαγωνισμού, απέφυγαν την έμφαση, την ρητορική και την θεατρική επιβλητικότητα, καθώς η αρχιεπισκοπή έπρεπε να εκφρασθεί για αυτούς με μιαν αρχιτεκτονική μορφή όχι εξωτερική, διοικητική και πολιτική, αλλά εσωτερική». 86
Σ Υ Ν Θ Ε Σ Ε Ι Σ
ΜΑΪΟΣ'13
Ωστόσο, τα αποτελέσματα του διαγωνισμού αγνοούνται και το έργο ανατίθεται δύο χρόνια αργότερα στον Ελλαδίτη αρχιτέκτονα Νομικό, που σχεδίασε τη σημερινή αρχιεπισκοπή. ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ Την ίδια περίοδο ανεγείρονται και οι πρώτες κατοικίες στο πνεύμα του μοντερνισμού. Το 1952 ολοκληρώνεται η κατοικία του Θεόδοτου Κάνθου στη Λευκωσία, έργο του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη. Είναι ένα από τα πρώτα έργα στο νησί που βασίστηκαν στους όρους της σύγχρονης κατασκευής και αδιαμφισβήτητα χαρακτηρίζεται από την επιτυχή εφαρμογή των σχεδιαστικών αρχών του μοντέρνου κινήματος. Το 1958, η κατοικία του αρχιτέκτονα Σταύρου Οικονόμου στους Άγιους Ομολογητές έρχεται να προστεθεί στον κατάλογο των πρωτοποριακών για την εποχή κατοικιών. Στα μέσα της δεκαετίας του ’60, η κατοικία της Μαρίας και του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη θα στιγματίσει την αρχιτεκτονική της περιόδου στο νησί, αποτελώντας αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα έργα του μοντέρνου κινήματος στην Κύπρο. Στα έργα αυτά, η ελευθερία στη χωρική οργάνωση των κατόψεων, οι απλές φόρμες, η έλλειψη ιστορικών αναφορών, η απουσία διακοσμητικών στοιχείων και συμβολισμών, κύρια όμως η συνεπής προσπάθεια για τη δημιουργία αρχιτεκτονικών μορφών που με καθαρότητα να εκφράζουν το λειτουργικό τους περιεχόμενο, αποτελούν τις βασικότερες αρχές σχεδιασμού. ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Με την ανεξαρτησία του 1960 αρχίζει μια νέα περίοδος για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Παρόλα τα προβλήματα και τις συνεχείς αναταραχές της περιόδου, καταγράφεται
μια δυναμική πορεία με θετικά αποτελέσματα για την οικονομία, αφού πηγές από το εξωτερικό και η άνοδος του τουρισμού θα θέσουν τις βάσεις για ανάπτυξη. Είναι η εποχή της μεγάλης οικοδομικής δραστηριότητας. Η απασχόληση στον τομέα των κατασκευών κατά την διάρκεια της εικοσαετίας 1946-67 τετραπλασιάζεται και η μοντέρνα αρχιτεκτονική θα μετασχηματίσει το κυπριακό τοπίο μέσα στο οποίο αρχικά θα ωριμάσει η αναψυχή ως κοινωνικό φαινόμενο και αργότερα θα αναπτυχθεί η τουριστική βιομηχανία. Την εποχή αυτή θα κτιστούν τα μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα και οι τουριστικές εγκαταστάσεις στις παραλίες του νησιού, τα οποία συντελούν καθοριστικά στην οικονομική άνθηση του κράτους και καθοριστικά επηρεάζουν την εικόνα του κυπριακού τοπίου. Το ξενοδοχείο Grecian στην Αμμόχωστο, σχεδιασμένο στα τέλη της δεκαετίας του ‘50 από τον Νεοπτόλεμο Μιχαηλίδη, θα θέσει τις βάσεις για την νέα αρχιτεκτονική έκφραση στον τουριστικό τομέα. Λίγα χρόνια αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ‘60, οι αρχιτέκτονες Ιάκωβος και Αντρέας Φιλίππου θα σχεδιάσουν το ξενοδοχείο Hilton, ένα από τα σημαντικότερα ξενοδοχειακά συγκροτήματα της Λευκωσίας και ένα από πρώτα πολυτελή ξενοδοχεία της Κύπρου. ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ Η αστικοποίηση αυξάνει την ανάγκη για τους νέους τύπους κτιρίων που είχαν κάνει την εμφάνισή τους στα τέλη της προηγούμενης περιόδου, όπως είναι τα κτίρια γραφείων και οι πολυκατοικίες. Οι ανάγκες για τη στέγαση μεγάλου αριθμού πληθυσμού, γρήγορα και οικονομικά βρίσκουν διέξοδο στην εφαρμογή των αρχών
Παραλιακό μέτωπο Αμμοχώστου
Σ Υ Ν Θ Ε Σ Ε Ι Σ
87
Ξενοδοχείο Ασπέλια, Ι&Α Φιλίππου
Κατοικία Πόλυ Μιχαηλίδη
Γυμνάσιο Κύκκου, Ι&Α Φιλίππου
Ξενοδοχείο Grecian, Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης
Βουλή των Αντιπροσώπων, Κώστας Χριστοφίδης
Μέγαρο Σκούλουκου, Ζεμπύλας & Κυθραιώτης
Κατοικία Σταύρου Οικονόμου
του μοντερνισμού. Τόσο η τεχνογνωσία που αναπτύσσεται με την άνοδο της μηχανικής επιστήμης ως προς τη χρήση των νέων υλικών, όσο και η καθιέρωση των αρχών του μοντερνισμού στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, κατάφεραν να ανταποκριθούν θετικά στις οικιστικές απαιτήσεις και συνάμα στα όνειρα και τις προσδοκίες της κοινωνίας. Μεταξύ των σημαντικότερων έργων της περιόδου είναι η πολυκατοικία Αλέξανδρου Δημητρίου στη Λευκωσία, σχεδιασμένη το 1959 από τον Νεοπτόλεμο Μιχαηλίδη. Με την εκπληκτικής διαύγειας σύλληψή του και τη γλυπτική του υπόσταση, το κτίριο αποτέλεσε ορόσημο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στην Κύπρο. Σ Χ Ο Λ Ι Κ Η Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Το μοντέρνο θα διεισδύσει στη σχολική αρχιτεκτονική ως φορέας της σύγχρονης εκπαίδευσης. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, η εισαγωγή των ιδεών και αρχών του μοντέρνου κινήματος στη σχολική αρχιτεκτονική επιβάλλει την αναίρεση των προηγούμενων σχεδιαστικών αρχών. Το Γυμνάσιο Παλουριώτισσας, σχεδιασμένο από τον Δημήτρη Θυμόπουλο ήδη από το 1957, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της περιόδου. Τα σχολεία Κύκκου, σχεδιασμένα από τους Ι & Α Φιλίππου στις αρχές της δεκαετίας του ’60 αποτελούν σημαντικά δείγματα σχολικής αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος στο νεοϊδρυθέν κυπριακό κράτος. Τόσο η κτιριακή χωροθέτηση όσο και η συνθετική τους λιτότητα, σε συνδυασμό με τη λεπτομερή επεξεργασία των όψεων, εκφράζουν επιτυχώς το νέο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο. Η επικράτηση της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος και των σύγχρονων κατασκευαστικών μεθόδων οδήγησε στην παραγωγή ενός σημαντικού αριθμού σχολικών κτιρίων, η πλειονότητα των οποίων διακρίνεται για το νεωτερικό τους πνεύμα και την αρχιτεκτονική τους πληρότητα και συνοχή. Έτσι, το μοντέρνο 88
Σ Υ Ν Θ Ε Σ Ε Ι Σ
ΜΑΪΟΣ’13
σχολικό κτίριο δίνει έμφαση στη λειτουργικότητα, ενώ παράλληλα οι μπετονένιες κατασκευές ηλιοπροστασίας αποτελούν το νέο μορφολογικό χαρακτηριστικό της εκπαιδευτικής αρχιτεκτονικής. ΤΟ ΝΕΟ ΥΛΙΚΟ Το οπλισμένο σκυρόδεμα κυριαρχεί ως το κατεξοχήν υλικό του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική. Το χαμηλό κόστος και η ταχύτητα στην εφαρμογή του γενικεύει τη χρήση του από την οικοδομική βιομηχανία. Η τεχνογνωσία που αναπτύσσεται και η άνοδος της μηχανικής επιστήμης ως προς τη χρήση του νέου υλικού θα αξιοποιηθούν στην κατασκευή έργων μηχανικής και βασικών υποδομών του νεοσύστατου κράτους. Οι αρχιτέκτονες της περιόδου θα αξιοποιήσουν τις δυνατότητες του υλικού με τολμηρές κατασκευές στα πλαίσια του δομικού εξπρεσιονισμού, που θα βρει πεδίο έκφρασης σε βιομηχανικές και εμπορικές αναπτύξεις. Οι εγκαταστάσεις της Χονδρικής Αγοράς Λευκωσίας, έργο των Ζεμπύλα, Κυθρεώτη και Βαφεάδη, αποτελούν ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι πειραματισμοί των νέων τότε αρχιτεκτόνων, κυρίως στα δημόσια κτίρια, επιτυγχάνουν να μεταφέρουν το πνεύμα της νεωτερικότητας και παράλληλα να εκφράσουν με τον καλύτερο τρόπο τον εκμοντερνισμό μιας αναπτυσσόμενης κοινωνίας. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ Κατά την περίοδο αυτή, το συμβατικό όριο της οποίας έχουμε θέσει στο 1974, σημαντικό έργο παράγεται από μοντερνιστές αρχιτέκτονες σε ολόκληρο το νησί. Ενδεικτικά μόνο να αναφέρουμε στη Λεμεσό τη σχολή Terra Santa που σχεδίασε ο Σταύρος Οικονόμου, το Εφτάπατο του Φώτη Κολακκίδη, το τουριστικό περίπτερο στον Δημόσιο Κήπο του Φοίβου Πολυδωρίδη και το Δικαστικό Μέγαρο του Γιώργου Μαυρομμάτη, ένα από τελευταία ώριμα έργα του μοντερνισμού στην Κύπρο. Στην Αμμόχωστο έχουμε έργα όπως το
Δημοτικό Κέντρο Αλάσια του Σταύρου Οικονόμου, το ξενοδοχείο Ασπέλια των Ι&Α Φιλίππου και το Δικαστικό Μέγαρο των Ζεμπύλα και Κυθραιώτη, και στη Λάρνακα έργα όπως η Δημοτική Αγορά του Πόλυ Μιχαηλίδη και η οικία του Κίκη Λευκαρίτη του Σταύρου Οικονόμου. Στη Λευκωσία βρίσκεται βεβαίως ο μεγαλύτερος αριθμός έργων του μοντερνισμού. Αναφέρουμε μόνο μερικά παραδείγματα, το Μέγαρο Σκούλουκου των Ζεμπύλα και Κυθραιώτη στον Άγιο Ανδρέα, τη Δημοτική Αγορά του Σταύρου Οικονόμου και το Μέγαρο Ζήνα Κάνθερ των Ι&Α Φιλίππου. ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΕΛΘΟΝ Παρά την ταραχώδη πολιτικά περίοδο της δεκαετίας του ’60, το κυπριακό κράτος προσπαθεί να αναπτύξει δομές σε διάφορα επίπεδα που θα του εξασφαλίσουν συνεκτική ταυτότητα. Η πρόθεση της κυβέρνησης επισφραγίζεται το 1970 με την προκήρυξη διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για το μεγαλεπήβολο έργο της ανέγερσης νέων κυβερνητικών γραφείων. Τα γεγονότα του 1974 θα διακόψουν τη διαδικασία και το έργο εγκαταλείπεται οριστικά το 1990. Το μοντέρνο κίνημα αποτέλεσε μια σημαντική σελίδα στην κυπριακή αρχιτεκτονική δημιουργία. Αυτό που κάποτε είχε εισβάλει στην κυπριακή πραγματικότητα ως ο «νέος τρόπος» καλείται σήμερα να προσδιορίσει τη σχέση του με την διατήρηση, έννοια που αντιμάχεται την ίδια την ανατρεπτική φύση του κινήματος και τις διαδικασίες ανάπτυξής του.
Μέγαρο Χατζησάββα, Πεύκιος Γεωργιάδης
Πηγές: Το υλικό για τη συγγραφή και εικονογράφηση του άρθρου προέρχεται από την έκδοση και έκθεση που πραγματοποιήθηκαν κατά τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Κληρονομιάς 2009, τα οποία επιμελήθηκαν οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Χατζησάββα, Αιμίλιος Μιχαήλ, Στέφανος Φεραίος και Χρίστος Κωνσταντίνου. Σ Υ Ν Θ Ε Σ Ε Ι Σ
89