49.
γέννηση της νήσου τα τελευταία εκατό χρόνια της Βενετοκρατίας, τη λεγόμενη Κρητική Αναγέννηση. Γράφει ο Κ.Ι. Γιαννακόπουλος: «Για περισσότερο
πολης η Κρήτη παρέμεινε η μόνη εστία ελληνικής παιδείας και πολιτισμού στην Ανατολή και διέσωσε την πνευματική παράδοση των Ελλήνων, όπως παρατηρεί ο βιογράφος του Αδ. Κοραή, Δ. Θερειανός: «Η Κρήτη, μετά την εν Βυζαντίω καταστροφήν, απε-
δείχθη αυτόχρημα Ελλάς Ελλάδος και του ελληνισμού έμπεδος ακρόπολις. Περικλεείς λόγιοι, τρίβωνες καλλιτέχναι, μουσόληπτοι αοιδοί, θαυμαστοί ήρωες εκείθεν έλκοντες το γένος προσήλθον της δυστυχούσης Ελλάδος αρωγοί και επίκουροι. Το εν Βενετία τυπογραφείον του Καλλιέργου ήτο ονόματι και πράγματι κρητικόν εργαστήριον. […] Κρήτες εφρόντιζον περί των επιτηδείων εις φωτισμόν του γένους εκδόσεων και Κρήτες συνεισέφερον τα αναγκαία προς τύπωσιν των Ελλήνων ποιητών και συγγραφέων αργύρια […]».
50.
Αυτή η πνευματική δραστηριότητα των Κρητών στον ευρωπαϊκό χώρο προαναγγέλλει την πνευματική και καλλιτεχνική ανα-
από δύο αιώνες, από το 1400 ως για καλά μετά το 1600, η Κρήτη εξήγαγε μαζί με τα εκλεκτά κρασιά της και το λάδι πλήθος από διανοούμενους και καλλιτέχνες, που, όπου και να πήγαιναν στη δυτική Ευρώπη έπαιρναν μεγάλες θέσεις και σημαντικά αξιώματα. Βρίσκουμε Κρητικούς από το ένα άκρο της Μεσογείου ως το άλλο, από τα μοναστήρια του Σινά και του Άθω ως τη χερσόνησο της Ισπανίας και στην βόρεια Ευρώπη από την Αγγλία ως τη Ρωσία. Ζωγράφιζαν τοιχογραφίες σε εκκλησίες και πίνακες αριστουργηματικούς, εργάστηκαν ως γραμματείς, δάσκαλοι και σύμβουλοι στους δυτικούς ουμανιστές βασιλιάδες, ίδρυσαν τυπογραφεία για την έκδοση των αρχαίων συγγραφέων […]». Αλλά και στην ίδια την Κρήτη παρατηρείται
62
51.
που έγιναν λαμπρά κέντρα παιδείας, με επιφανείς λογίους δασκάλους, με βιβλιοθήκες και εργαστήρια χειρογράφων. Δραστήριοι μουσόληπτοι λόγιοι ίδρυσαν στις τρεις μεγάλες πόλεις της Κρήτης ακαδημίες κατά τα ιταλικά πρότυπα, δηλαδή συλλόγους λογίων που είχαν σκοπό την παρακολούθηση των ρευμάτων της ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Μέσα σ’ αυτό το γόνιμο κλίμα γεννιέται και εξελίσσεται η κρητική ζωγραφική, που συνδυάζει αρμονικά τη βυζαντινή ζωγραφική παράδοση με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της ιταλικής Αναγέννησης και δημιουργεί έργα σπάνιας ποιότητας, όπως είναι τα έργα του Μι-
αξιόλογη πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση, ιδιαίτερα τον τελευταίο αιώνα της Βενετοκρατίας. Η βελτίωση των συνθηκών της ζωής, η ανάπτυξη της οικονομίας, η μεταβολή της πολιτικής της Βενετίας, που κάτω από την πίεση της φανερής πια τουρκικής απειλής αναγκάστηκε να προσεγγίσει το ελληνικό στοιχείο με πολιτική ηπιότερη, καθώς και η επίδραση των αναγεννησιακών ρευμάτων στην Κρήτη, δημιούργησαν κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη μιας αστικής κοινωνίας με μεγαλύτερες απαιτήσεις στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή. Σημαντική ήταν επίσης η ανάπτυξη πολλών κρητικών ορθόδοξων μοναστηριών,
63