I.ATALA: IZAKI BIZIDUNEN FUNTZIOAK
1. BIZIA IRAUNARAZTEA DBH 2
1
1.1-Izaki bizidunak eta bizi- funtzioak Materia bizigabea = Materia biziduna Izaki bizidunon antolaketa maila Konposaketa kimikoa → Egitura zelularra → Zelulak → Ehunak → Organoak → Sistemak
Elikadura eta nutrizioa • Inguruneko sustantziak hartu → Zelula barruan erreakzio kimikoen bidez aldatu→ENERGIA eta MATERIA • Bizi-funtzioak betetzeko, hazteko eta hondatutako atalak berritzeko Arnasketa: elikagaiaek duten energia llortu • O2 gehienetan = ENERGIA + Hondakin sustantziak askatzea (CO2, H2O)
Hondakin-sustantziak askatzea • Arnasketa eta nutrizioaren ondorioz hainbat hondakin- sustantzia sortzen dira. Hauek kanporatzeko prozesuari iraizketa deritzo. Hondakin produktuak nagusiki Animaliak
LAndareak
Aparatu hauen bidez kanporatu
CO2 —————————→ H2O ————————→ NH3
Arnas aparatuaren bidez
CO2 —————————→
Ez dute organu bereizturik Hostoen bidez
Iraitz aparatuaren bidez
2
I
Ingurune-aldaketei erantzutea Bakunak Estimuluak ——→ Erantzunak ↓ Konplexuak Hauek hautemateko ↓ Animaliok: errezeptoreak (zentzumen organoak) Landareek ez dute zentzumen- organorik ezin dute leku aldatu bi erantzun mota ——→
norabide jakin batean haztea zenbait egitura irekitzea eta ixtea
Hazkuntza Hiru modutara
Zelulak neurriz handituz Zelulak ugarituz Zelulak handituz eta ugarituz
Ugalketa Gure berdin- berdinak edo antzekoak diren ondorengoak sortu, norberaren espezieak iraun dezan eta bizia iraunaraztea lortuz.
1.2.- Izaki bizidunen konposizio kimikoa Izaki bizidun guztiok
Bizi funtzio berberak Guztiok zelulaz osatuta Den-denok mota bereko sustantzia kimikoak,
BIOMOLEKULAK ↓ bioelementuz osatuta C, H, O, N, P, S
3
BIOMOLEKULA EZ-ORGANIKOAK Bizidun nahiz bizigabeetan daude MOTA
URA: ugariena
FUNTZIOAK -Oranismoko erreakzio kimiko guztiak bertan gertatzen dira - Substantzien garraiorako bidea da.
BIOMOLEKULA ORGANIKOAK Izaki bizidunetan daude Motak
Zerez osatuta Monosakaridoz
GLUZIDOAK
GATZ MINERALAK
Almidoia: energia- gordekina Zelulosa: landare-zelulen pareta
Koipeak: energia gordekina animalietan Fosfolipidoak edo kolesterola: zelula-mintza eratu.
LIPIDOAK -Egiturak sortzen dituzte. - Nerbio- bulkadak helarazteko funtzioan nahiz muskulu- uzkurduran parte harzen dute
Funtzioak
Kolagenoa: egiturak osatu
PROTEINAK
Animoazidoz Odoleko hemoglobina: garraioa Antigorputzak: babesa Entzimak: erreakzio kimikoen erregulatzaile
AZIDO NUKLEIKOAK
Nukleotidoz
ADN: izaki bizidunen garapenerako eta funtzionamendurako informazioa gorde eta helarazi ARN: proteinak sintetizatzen 4 lagundu.
1.3.- 1.3.- Zelulari buruzko ezaguera, historian
NOIZ
NORK
ZER
1666
Robert Hooke
Artelazki-orritxoa poliedro itxurako hainbat gelaxka berdinez (zelula) osatuta dagoela ohartu zen
1675
Antony van Leewenhoek
Istilietako uretan izaki bizidun txikitxikiak (animakulu)daudela ohartu zen.
TEORIA ZELULARRA Noiz
Nork
Printzipioak
1838
Matthias J. Schleiden eta Theodor Schwann
1.- Zelula izaki bizidunen egitura- unitatea da 2.- Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da.
1855
Rudolf Virchow
3.- Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz.
5
1.4.- Nolakoak dira zelulak?
Neurria eta forma - Neurria adierazteko, mikrometroa erabiltzen da. - Formari dagokionez, era askotakoak, zer funtzio bete behar duten arabera.
Zelulen egitura 1.- Mintz plasmatikoa: zelula osoa estali eta substantzien- igarotzea erregulatzen duen mitz fina. 2.- Zitoplama: barnealdea da eta bertan funtzio zelularrak beten dituzten egiturak daude.
3.- Material genetikoa: funtzionamendua kontrolatu eta erregulatzen duen substantzia da. Non dagoen arabera bi zelula mota bereizten dira:
Zelula motak Z. Prokariotoak
Z. Eukariotoak
Zergaitik? - Nukleorik ez dute. - Material genetikoa zitoplamam sakabanatuta dute.
Bakterioak
- Material genetikoa nukleoaren barruan bilduta dute. - Antolaketa konplexuagoa dute. - Handiagoak dira.
Animaliak Landareak
Nork?
Animali zelula
Landare zelula
Zeintzuk?
Ezaugarriak
Protozooak (zelulabakarrak) Onddoak Animaliak (zelulaniztunak)
- Ez dute kloroplastorik - Ez dute zelula-paretarik - Bakuoloak ugariagoak eta txikiagoak
Algak (zelulabakarrak eta zelulaniztunak) LAndareak (zelulaniztunak)
- Kanpoko zelula- pareta dute (babesa eta forma berbera beti) - Kloroplastoak dituzte - Bakuolo gutxi eta oso handiak
6
1.5.- Nutrizio zelularra
Zelulek dagozkien bizi-funtzioak betetzeko beharrezkoak dituzten materia eta energia lortzeko prozesuen multzoa da.
•
Mantenugaiak
←——————— ZELULAK ———————→ Metabolismoa Kanpotik barnealdera
Energia lortzeko Hazteko Zelula-egiturak eratzeko eta berritzeko
Motak
Zertarako
Erreakzio mota
Katabolismoa
Substantzia konplexuak bakunagoak bihurtuz energia lortzen da.
Degradazio- erreakzioa
Anabolismoa
Substantzia konplexuak lortzeko substantzia bakunak erabiliz
Eratze- erreakzioa
7
1.6.- Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa Mota
Mantenugaia
Autotrofoa
Ura, gatz mineralak eta karbono dioxidoa
Heterotrofoa
Beste organismo batzuek egindakoa
Nutrizio autotrofoa
Zer sortu?
Berezko materia organikoa
Energia mota
Gehienak, eguzkienergia
Zeintzuk?
Landareek, algek eta zenbait bakteriok Animaliak, onddoak, protozooak, eta bakterio asko
Nutrizio hetrotrofoa
8
1.7.- Fotosintesia
ANABOLISMOA
LANDAREAK (Kloroplastoetan: klorofila) SUSTANTZIA EZ-ORGANIKOAK
┼
EGUZKI ENERGIA ►
GLUKOSA (eneria ugariko s. organikoa) ┼
O2
Fotosintesian bi aldi bereizten dira: - Argitako aldia: Eguzkitik hartutako energia energia kimiko bihurtzen da. - Ilunpeko argia: Energia hori erabiliz materia Zergaitik da garrantzitsua fotosintesia? Lurrean bizia izatea bere baitan dago
1.8.- Arnasketa AUTOTROFOAK ETA HETEROTROFOAK (Mitokondrietan) Glukosa ┼ O2
►
H2O
┼
CO2
┼
KATABOLISMOA
energia kimikoa
Hartzidura: Batere oxigenorik erabili gabe materia degradatzen duten zelulek energia lortzen duten bidea.
9
1.9.- Zelula-ugalketa Zer da?
Zelula ama batek zatituz beste zelula batzuk edo zelula umeak sortu. .
Organismo zelula bakarrak
Beste banako batzuk sortu, denak gurasoen berdin- berdinak. Populazioa handitu egiten da.
Organismo zelulaniztunak
Organismoko zelula kopurua handitzen da. Ondorioz, banakoa handitzen da edo banakoak galduta edo hondatuta daukan atalen bat handitu.
Zelula-zatiketa motak(zelula umeen kopurua eta neurriaren arabera)
Nola
Nork
1.- Zelula amaren nukleeoa erdibitu eta bi nukleo berdin- berdin sortu. 2.- Zelula ama zatitu eta neurri bereko bi zelula ume sortu. 3.- Zelula horiek hazi eta heldu bihurtu. 1.- Zelula amaren nukleoa zenbait aldiz zatitu. 2.- Nukleo horietako bakoitza zitoplasmazz eta mintzez inguratu eta zelula ume bihurtu. 1.- Zelula amaren nukleoa bitan zatitu eta zitoplasman, aldi berean, koskor edo gema bat sortu, azalean. 2.- Nukleotako bat gemarantz mugitu. Eta han, bereizi eta hazi. 1. Zelula amaren nukleoa zembait aldiz zatitu. 2.- Nukleo bakoitza zitoplamaz inguratu eta zenbait zelula ume sortu (esporak). 3.- Zelula amaren mintza husten denean, esporak askatu.
1.- Erdibiketa 2.- Askotariko zatiketa 3.- Gemazioa 4.- Esporulazioa
Organismo zelulabakarrak: bakterioak eta protozooak Zenbait protozoo
Legami asko
Onddoak, algak, goroldioak eta iratzeak
Material genetikoa eta kromosomak Nukleoan zelula eukariotoetan ADNa
┟
proteinak
=
kromatina (zuntz nahaspila) Bikoiztu eta trinkotuz nahasian biltzen dira
â–ş kromosomak (Giza zelulek 46 k., txakurrenek 78 k.)
10
Mitosia - Zelularen nukleoa zatitzeko prozezuetako bat da. - Material genetikoaren bi kopiak bi zati berdinetan banatzen dira. - Hauek, zelula-zatiketaren ondoren, zelula umeen nukleoak bihurtzen dira. MITOSIAREN PROZESUA
11