Nihurandineke li ser xweşmêran
Y
ŞER
ek ji cureyê edebiyata Kurdî ya devkî jî şer e. Her bi hostayî tê bikaranîn. Jixwe ev hostetî jî nîşana hostetiya çiqasî navê ‘şer’ mîna vegotina destan û çîrokên mitirb e. Di ravekirina kêliyên şer de tempo zêde dibe, di şer û lehengiyê were fêhmkirin jî di nava xwe de vegotina şînê de tempoyeke nizm û newayên xemgîn tên gelekî dewlemend e. Mijarên mîna evîn, lehengî, helbest, bikaranîn. Yanî di tevahiya şer de şerbêj bi bilindkirin û dîrok, taswîrkirin-afirandina xwezayê, afirandina karaktedaxistina tempoyê, bi belavkirina qerf û henekan, derfeta ran, dayîna peyamên civakî û heta qerf-henekan jî bi xurtî ku keliyeke bi tenê jî guhdarên wî bêzar û aciz bibin nade. cih digirin. Ji xwe ji bo ku gotar a mijara gotinê karibe Şerbêj karakteran yek bi yek analîz dike, bûyeran gav bi bibe şer divê mîna sentezeke hemû cure û şêweyên edegav bi pêş dixe û di fînalê de her karakter li gora xisûsiyeta biyata devkî ya Kurd tê de cih bigirin. xwe yan tê xelatkirin an jî tê cezakirin. Xayin tê Yên li civatan şeran vedibêjin ji wan re şerbêj, kuştin, dilsoz tê xelatkirin, evîndar digihîjin dilşerger tê gotin. Yanî di nava dengbêjî, stranbêjî, darên xwe û bi piranî jî peyva dawî mîna, "40 mitirbî/aşiqî û hunermendiya Kurd de, şerbêjî şev û 40 roj dawet tê lidarxistin" e. mîna branş an şêweyekî tevlîhevtir e. Lewma ji Fatima Salih Axa, Hemdîn û Şemdîn, Siyaşerbêjiyê re beriya her tiştî hafizeya jiberkirinê bend û Xecê, Memê Alan, Jin Heye Jinkok ya gelekî xurt, hêza afirîner a mubalexeyê, teşHeye, Ferxo, Şahmaran, Kalo û Hemê Zerê û bîh, teswîrê û li zîrekiya dayîna peyamên civakî hwd. mînakên van şerên fantastîk in. yên li ruhê demê divê. Mirov divê şerekî wekî Ji bo hêza şerbêj a afirandinê bi mînakan Aziz OĞUR dikeke şanoyê bibîne ku şerbêj lîstika xwe bi bê nîşandan “Şerê Kalo û Hemê Zerê“ dikare kulîsên stran, gotin û rîtmê ava dike. were analîzkirin. Ez ê vê analîza xwe li ser waPirraniya şeran ji serpêhatî û bûyerên dîrokî yên şer, serriyanta Bedranê Mitirb bikim ku vegotina xwe bi kemanhildan, sirgûn, kuştin, mirin, evîndarî, ferman û hwd. pêk çeya xwe ya serketî xemilandiye. tên. Ji ber taybetmendiya civaka Kurd û erdnîgariya Kurd Di navbera serokê 3 eşîran Xalit Axa û pismamê xwe yê a bi sedan salan bindest e, mixabin şer hema hema bi tebiçûk Neo de pirsgirêk derdikeve û ji bo kuştin çênebe, vahî bi trajediyê bi encam bûne. Her çiqasî qala lehengiya Neo êla xwe dibe û ji herêmê dûr dikeve. Lê belê du mitirkarekterê sereke yê navê xwe li şer kirî li pêş be jî rastiya bên pêşî konê Neo paşê jî yê Xalit Axa ziyaret dikin ji ber encam û dawiya wê ya şer a dilşewat nade jibîrkirin. ku 3 jinên Xalit Axa bexşîşê li gor dilê wan nadin hêrs dibin Di nava cureyê şer de mîna alternatîfa yên li jor hinek û ji bo tolhildanê qala bedewiya Gewre Xatûn a xwîşka jê bi tevahî ji aliyê şerbêj, şerger, an dengbêj ve hatine afiNeo ji Xalit Axa re dikin. Xalit Axa dixwaze bi darê zorê randin, yanî fantazî ne û berovajî şerê ji serpêhatî û bûyeGewre Xatûnê ji xwe re bîne. Neo qebûl nake û sefereke rên dîrokî yên rastî pêk tên yên çêker bi erênî biencam giran (1700 siwar) tevî fermandarê wan (bitr-pêhlewan dibin. Yanî şerbêj bi çîroka ku afirandiye, bi dehan karekHemê Zerê yê kuştina 100 mêrî li serê rima wî nivîsî) amade ter, tempo û hûnandina mijarê di nava gotara xwe de dike. Sefer ji bo kuştina Neo, talankirina malê wî û li xwe guhdaran ji cîhana heyî qut dike û di nava cîhana ku ji mahrkirina Gewre Xatûn a bedew e. Xalê Neo yê kal (Kalo) erdnîngarî heta bi mirovên yek bi yek afirandî de, di cîjî tevî wan dibe, lê niyeta wî ya esasî alîkariya xwarziyê wî hana xwe ya xeyalî de wan digerîne. Û ev ger û geşta li ye. Di encamê de bi şîret û piştgiriya Kalo, zîrekiya Gewre nav cîhana gotinên efsûnî de car caran bi saetan didome. Xatûnê, başiya mehîna Neo, Zerdikê û mêrxasiya Neo, Xalit Amûreke muzîkê ya mîna tembûr, kemançe û erbane tê Axa ji aliyê Neo ve, Hemê Zerê ji aliyê Kalo ve tên kuştin û bikaranîn. Li gora herikîna çîrokê, asta heyecanê ev amûr Neo dikeve dewsa Xalit Axa û dibê serokê sê eşîran.
Bi çend mînakan hêza peyvê - "Pismamekî wî hebû. Jê re digotin Neo, kekê Gewrê, siwarê Zerdikê." Di çanda Kurdan de bav, dê, xwîşk, zarok parçeyekî nasnameyê ne. Her wiha hesp jî parçeyekî nasnameya mêrxasan e. Bavê Fexriya Siwarê Genco, Derwêşê Evdî Siwarê Hedman, Memê Alan Siwarê Bozê Rewan û hwd. di dîroka Kurdî û destanan de hesp parçeyekî nasnameyê ne. - Di şer de gotinên axa, began a ji bo mitirban, "Heger Bexşîşa we ne li gor dilê we ye bêjin, naxwa navê me li odê camêran bi xirabî nebêjin" peyam her wiha gefeke veşartî ya ji civata hazir e: "Heger hûn me îhlmal bikin wê ji bo we ne baş be." - Dema Xalit Axa bangî Neo dike, Gewre Xatûnê ji ber ku ji xiyanetê ditirse ji birayê xwe re dibêje; "Neçe lê heger tu çûyî cem Xalit Axa jî ger tu ji Zerdikê peya bibî gunehê min di sûkra te de." Yanî aqilmendî û zîrekiya jina Kurd nîşan dide. Gewre Xatûnê baş dizane heya li ser pişta Zerdikê be ewle ye. - Li ser israra Xalit Axa ya daxistina ji ser pişta Zerdikê (şîreta xwîşka xwe ji bîr nake) gotinên Neo yên mîna, "Konê min konekî giran e, komeke giran bi ser terş û talanê min de were, wê ji min re jî, ji te re jî bibe sergêjayî" hostatiya peyvê ya mirovên Kurd a bê dilşikandin redkirina yê pêşberî xwe, nîşan dide. - Mîna lehengê şer, Kalo pismamê Xalit Axa ye jî, lê Neo xwarziyê wî ye. Di gotinên pêşiyên Kurdan de, "Xalan xwarzî rakirin, apan birazî wenda kirin" heye. Di vir de têkiliya delal a xal û xwarzitiyê tê destnîşankirin. - Gewre Xatûnê derkete devê kon mêze kir; Hey looo.. Siworî li ser darê rima dileyize. Teşbîh a "lîstika Siworî ya li ser darê riman", ji bo nîşandana asta zexm a dorpêçê ye. "Gewre Xatûnê dengê Qemerê nas kir û çavê xwe li Xalê xwe gerand." Qemerê mehîna Kalo ye û dayika Zerdikê ye. Yanî Gewre Xatûnê dengê mehîna xalê xwe nas kiriye. - Piştî şerekî dijwar Kalo ku Kalo Hemê Zerê dikuje pêşniyaz dike ku Xalit Axa û Neo biçin teradê, şerê hev bikin, kî bi ser ket, ew ê bibe serokê wan. Li ser vê yekê şerê her du pismanên leheng dest pê dike. Li peşberî vê yekê şerbêj wiha dibêje; "Gewre Xatûnê li şerê pismamê xwe û birayê xwe temaşe dike. Gelekî kêfa wê ji şerê birayê wê û pismamê wê re hatiye û sê denga ji wan re lîliliyandiye." Ev gotinên hanê "merdiya" Kurdan a beramberî dost û dijminan nîşan didin. Heger yê pêşberî wan leheng be, Kurd wî bi vê lehengiya wî nas dikin, bivê jî pesnê wî didin. Gewre Xatûnê ne tenê birayê xwe, lehengiya Xalit Axa yê dixwaze birayê wê bikuje, malê wan talan bike û wê bi zorê ji xwe re jî bibe teqdîr dike û jê re dililiyîne. Bi pêşketina teknolojiyê re gelek ji van şeran li internetê jî peyda dibin. Ji bo gereke nostaljîk û avjeniyeke xweş di nava zeryaya edebiyata Kurdî ya devkî de guhdarkirina van şeran pêwist e.
Şerbêj karakteran yek bi yek analîz dike, bûyeran gav bi gav bi pêş dixe û di fînalê de her karakter li gora xisûsiyeta xwe yan tê xelatkirin an jî tê cezakirin. Xayin tê kuştin, dilsoz tê xelatkirin, evîndar digihîjin dildarên xwe û bi piranî jî peyva dawî mîna, "40 şev û 40 roj dawet tê lidarxistin" e. 4