in zo korte tijd werd ingeruild voor een zo weinig inspirerende monarchie? Wat heeft die monarchie ons gebracht? En vooral, waarom is er eigenlijk nooit sprake geweest van serieuze debatten over de monarchie? Deze vragen geven mij de kans het probleem van de republikeinse erfenis, dat me in de loop van de jaren steeds meer is gaan intrigeren, nu eens programmatisch aan de orde te stellen.
De republikeinse samenleving Nederland wortelt in rebellie tegen de vorst. Over het recht op verzet werd in de zestiende eeuw buitengewoon veel geschreven, maar alleen in de Lage Landen durfde men in 1581 de vorst met een Acte van Verlatinge echt af te zetten.4 Voor de Duitse romanticus Friedrich Schiller was de zestiende eeuw alleen al dankzij die Acte van Verlatinge ‘de heerlijkste op aarde’. De Amerikaanse rebellen waren vol lof over de Acte en de paralellen met de Declaration of Independence zijn groot. Ook voor de negentiende-eeuwse Zuid-Afrikaanse republieken vervulde de Acte een voorbeeldfunctie.5 De Acte kunnen we zien als een van de eerste verklaringen van de rechten van de mens en als grondslag voor het constitutionele republikanisme. Twee jaar ervoor, in 1579, hadden de opstandelingen in deze zaal bij de Unie van Utrecht afgesproken dat elk individu recht had op zijn eigen religieuze overtuiging.6 Daarmee werd voor de eerste keer in de Westerse geschiedenis de vrijheid van geweten vastgelegd. Hugo de Groot bouwde op deze principes voort waarmee een moderne, seculiere en duurzame samenleving denkbaar werd.7 Het resultaat van die succesvolle revolutie was een Republiek met een haast onmogelijk staatsbestel. Het maakte elk van de zeven oproerige provincies eigen baas met alle afstemmingsproblemen van dien. Nog erger was dat het de voormalige stadhouders uit het huis Oranje-Nassau in de waan liet dat ook zij veel in de melk te brokkelen hadden. En dat terwijl de Oranjes sinds 1581 geen plaatsvervangers van de vorst meer waren, maar slechts dienaren van de provinciale staten. Ze waren echter ook opperbevelhebber van leger en vloot. De Oranjes zagen zich daarom graag als de gelijken van de andere vorsten in Europa en ze kregen 4