2ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΑΜΙΑΣ ΤΑΞΗ: Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (PROJECT)
ΣΧ.ΕΤΟΣ: 2011 – 2012
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ 1. Πλάκας Ηλίας 2. Κυρίτση Μαρία
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κόσμημα – Χιλιάδες χρόνια ιστορίας
Το κόσμημα είναι ένα έργο τέχνης, ένα σύμβολο πλούτου, δύναμης και ομορφιάς. Πριν από 40.000 χρόνια ο homosapiens έκανε τα πρώτα βηματά του στη γη. Ένα από τα λίγα πράγματα που γνωρίζουμε για τον τρόπο ζωής των προγόνων μας εκείνα τα χρόνια είναι πως φορούσαν κοσμήματα. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως τα πρώτα κοσμήματα που φόρεσε ο άνθρωπος χάνονται στο βάθος της προϊστορίας. Οι λόγοι που κατά πάσα πιθανότατα ώθησαν τον άνθρωπο στη σύλληψη της ιδέας του κοσμήματος είναι η προσέλκυση του άλλου φύλου, ο καλλωπισμός και σε κάποιες περιπτώσεις για λόγους φύλαξης από το κακό (φυλαχτό).
2
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ
Μετά από μία διαλογική συζήτηση στην τάξη στην αρχή του Β’ τετραμήνου και φυσικά με την πολύτιμη βοήθεια των υπεύθυνων καθηγητών οργανώθηκε η ερευνητική εργασία στις παρακάτω θεματικές ενότητες (ομάδες):
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΟΜΑΔΑ 1 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΗΜΕΡΑ – ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ ΟΜΑΔΑ 2 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ – ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ – ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ ΟΜΑΔΑ 3 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ – ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΜΑΣ ΟΜΑΔΑ 4
3
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ(PROJECT)
ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΜΑΔΑ 1
ΤΟ TO ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κόσμημα – Χιλιάδες χρόνια ιστορίας ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΟΥΣ ΛΑΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΣ ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 1. Μινωική Περίοδος 2. Μυκηναϊκή Περίοδος 3. Γεωμετρική Περίοδος 4. Αρχαϊκή Περίοδος 5. Κλασσική Περίοδος 6. Ελληνιστική Περίοδος 7. Ρωμαϊκή Περίοδος 8. Βυζαντινή Περίοδος 9. Το κόσμημα στα Γιάννενα ΡΩΜΑΪΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΠΕΡΣΙΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ (ΑΖΤΕΚΩΝ ΚΑΙ ΙΝΚΑΣ) ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ 5
ΓΕΩΡΓΙΑΝΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΟΙ ΛΙΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τα πρώτα κοσμήματα ήταν φτιαγμένα από ανεπεξέργαστα υλικά όπως για παράδειγμα δόντια και κέρατα ζώων, όστρακα, καρποί, κουκούτσια ή ακόμα και πέτρες.
Η κατασκευή των πρώτων χρυσών κοσμημάτων όπως είναι φυσικό έγινε σε χώρες όπου ο χρυσός αφθονούσε. Ο κυρίαρχος ρόλος της Ασίας και της Αιγύπτου στη κοσμηματοποιία
οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος σε αυτόν τον παράγοντα. Ο
χρυσός ήταν ανέκαθεν κάτι μαγικό, αφού είναι άφθαρτος και η λάμψη του αθάνατη. Αυτές οι ιδιότητές, έκαναν τον άνθρωπο να τον θεωρεί υπερφυσικό και πολύτιμο, και να θεωρεί ότι ο κάτοχος απολαμβάνει την αθανασία και την αιωνιότητα.
6
Θησαυροί αμύθητης άξιας που έχουν βρεθεί μέσα σε τάφους στις αρχαιολογικές ανασκαφές, δείχνουν ότι το κόσμημα συνόδευε τον άνθρωπο ακόμα και στην τελευταία του κατοικία. Ο πιο γνωστός, ο βασιλικός Τάφος του Φαραώ Τουταγχαμών, ένα πραγματικό θησαυροφυλάκιο αρχαίων κοσμημάτων και πολύτιμων αντικειμένων. Και φυσικά ο θησαυρός του Πριάμου στην Τροία, ο πλούτος του Μινωικού και του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, ο θησαυρός του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας στην Βεργίνα και του Ναού του Σολομώντα, στην πόλη της Ιερουσαλήμ, που σύμφωνα με τις περιγραφές της Παλαιάς Διαθήκης, τα πάντα ήταν καλυμμένα από χρυσό καθώς και η Κιβωτός της Διαθήκης, το πιο ιερό αντικείμενο όπου φυλάσσονταν οι δέκα εντολές που δόθηκαν στο Μωυσή στο Όρος Σινά, κατασκευασμένη από
ξύλο
κέδρου και επενδεδυμένη με φύλλα χρυσού και όνυχα. Πολλοί αρχαίοι λαοί άρχισαν την κατασκευή κοσμημάτων χιλιετίες πριν, όπως οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες, οι λαοί της Μεσοποταμίας και αργότερα οι Ρωμαίοι. Αξιοσημείωτο είναι πως στους περισσότερους από τους λαούς αυτούς «πρόσβαση» στα κοσμήματα είχαν όλοι οι άνθρωποι ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη. Αντιθέτως σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία, η Αυστρία, ηΙσπανία, η Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία μόνο η αριστοκρατία είχε την εποχή εκείνη το προνόμιο να φορά κοσμήματα. Χιλιάδες διαμάντια και άλλοι πολύτιμοι λίθοι και μέταλλα κοσμούσαν τα στέμματα και τα κοσμήματα των Βασιλικών αυλών. Σήμερα όλοι αυτοί οι αμύθητοι θησαυροί από την αρχαιότητα αλλά και από τους νεώτερους χρόνους, κοσμούν τις αίθουσες των πιο γνωστών Μουσείων ανά τον κόσμο και αποτελούν ακόμη και τώρα πηγή έμπνευσης για τους δημιουργούς του σύγχρονου κοσμήματος. Παρακάτω θα δείτε αναλυτικά την εξέλιξη της ιστορίας του κοσμήματος σε ποικίλους πολιτισμούς:
7
ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Οι Αιγύπτιοι, λόγω της αφθονίας χρυσού στην ευρύτερη περιοχή της βορειοανατολικής Αφρικής, φαίνεται ότι κατασκεύασαν πρώτοι χρυσά κοσμήματα την περίοδο 5000-3000 π.Χ. Τα Αιγυπτιακά κοσμήματα χρησιμοποιήθηκαν για τον συμβολισμό κοινωνικής και θρησκευτικής δύναμης καθώς επίσης και για την συνοδεία νεκρών. Κοσμήματα στην αρχαία Αίγυπτο φορούσαν και οι άνδρες και οι γυναίκες. Ο χρυσός ήταν το μέταλλο της επιλογής για τους αρχαίους Αιγυπτίους, και χρησιμοποιήθηκε εκτενώς σε όλη την ιστορίας των Φαραώ της Αιγύπτου. Χαλκός χρησιμοποιήθηκε επίσης εκτενώς και πολλές φορές τα κάλυπταν με χρυσά φύλλα. Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν επίσης κράμα χρυσού, αργύρου και ένα ίχνος χαλκού που ονομάζεται « ήλεκτρο », που συνέβη φυσικά στη Λυδία (Δυτική Ανατολία). Οι αιγύπτιοι προτιμούσαν τον στολισμό των κοσμημάτων τους με χρωματισμένο γυαλί παρά την αφθονία πολύτιμων πετρών στην περιοχή τους γιατί τα φυσικά πετρώματα ήταν πολύ πιο δύσκολο να κατεργαστούν με τα τότε εργαλεία. Η χρήση της εν ψυχρώ υάλωσης σε κόσμημα μπορεί να ήταν μια εφεύρεση του Μέσου Βασιλείου, γύρω στο 2000 π.Χ. Σημαντικό επίσης θεωρείται ότι τα αρχαία χρυσά Αιγυπτιακά κοσμήματα είχαν διάφορα χρώματα, ανάλογα με το συμβολισμό που ήθελαν να τα προσδώσουν όπως για παραδείγματα κοσμήματα που φορούσαν οι μούμιες έπρεπε να έχουν κόκκινο χρώμα όπως προέβλεπε η θρησκεία τους.
Φορούσαν τα στολίδια τους σε αρκετά μέρη του σώματος. Ένα κολιέ θα προστάτευε την καρδιά ή θα ενίσχυε την δημιουργικότητα. Ένα δαχτυλίδι θα φοριόταν για προστασία. Υπήρχαν και άλλα είδη κοσμημάτων για τον καλλωπισμό των αρχαίων Αιγυπτίων, που έχουν χάσει δυστυχώς τη χρηστικότητα τους σήμερα - ειδικά κοσμήματα για το μέτωπο, τους αστραγάλους, γύρω από τη μέση και τους ώμους. Τα αρχαία αιγυπτιακά κοσμήματα συνήθως εκπροσωπούσαν θεότητες, ο πιο δημοφιλής είναι ο Κέφερ- ο Σκαραβαίος θεός. Επίσης απεικονίσεις της Ίσιδας και της Όσιρις
8
δεν ήταν σπάνιες. Τα σημερινά αντίγραφα των αιγυπτιακών κοσμημάτων είναι παρόμοια - βέβαια δεν είναι τόσο περίτεχνα και χρησιμοποιούνται φθηνότερα υλικά.
ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ
Η πρακτική του κοσμήματος στην Κίνα πριν από περίπου 5.000 χρόνια, κατά τη διάρκεια της Μέσης Νεολιθικής εποχής, στον πολιτισμό των Γιανγκτσέ Γιανγκ-Σάο και Λανγκσανόιτ Δέλτα. Οι Κινέζοι ανέπτυξαν στον σχεδιασμό κοσμημάτων περίτεχνα μοτίβα σχεδίασης τα οποία είχαν θρησκευτική σημασία και θεωρούνταν παραδοσιακά γιατί χρησιμοποιούνταν σε βουδιστικές τελετές. Ο δράκος και ο φοίνικας ήταν δημοφιλή μοτίβα στα κινέζικα κοσμήματα και παραμένουν έτσι μέχρι σήμερα.
Όσον αφορά τα σκουλαρίκια ήταν αρκετά περίπλοκα και μεγάλα και μπορούσαν να φορεθούν όχι μόνο από γυναίκες αλλά και από άνδρες. Πρόωρα κινέζικα κοσμήματα ήταν κατασκευασμένα από ασήμι ως κυρίαρχο μέταλλο, μαζί με μέτριες ποσότητες χρυσού και χαλκού. Αναμφίβολα ένα από τα πιο 9
γνωστά και περιζήτητα υλικά ήταν ο νεφρίτης, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ως φυλαχτό που προστάτευε τον χρήστη, αλλά και ως σύμβολο της αξιοπρέπειας, της χάρης και της ηθικής του κατόχου. Κοσμήματα, φυλαχτά και άλλα διακοσμητικά αντικείμενα κοσμούσαν τα σώματα των νεκρών κατά την ταφή. Κυβερνήτες και υψηλοί αξιωματούχοι θάβονταν με εκθέματα νεφρίτη για την προστασία στη μετά θάνατον ζωή.
ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΟΥΣ ΛΑΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΣ
Τα κοσμήματα στη Μεσοποταμία κατασκευάστηκαν στην πλειονότητά τους από χαλκό, χρυσό και ασήμι (Ανατολία). Εξωτικοί πολύτιμοι λίθοι όπως αχάτης , , καρνεόλια , ίασπις , όνυχας , λάπις, λάζουλι , και σαρδόνυξ, λίθοι δεν είχαν παραχθεί σε τοπικό επίπεδο και έπρεπε να εισαχθούν από την Ανατολία, την Αίγυπτο και την Περσία (Ιράν και Αφγανιστάν). Η παραγωγή κοσμήματος επεκτάθηκε από πόλεις της Ασσυρίας, σε πόλεις της Νινευή. Οι πρώτες ύλες, όπως ελεφαντόδοντο , λάπις, λάζουλι και εξωτικά ξύλα , καθώς και σκαλιστά αγοράστηκαν από εμπόρους που έπλεαν πάνω από 1.500 μίλια από την κοιλάδα του Ινδού. Τα κοσμήματα στη Μεσοποταμία φορέθηκαν γενναιόδωρα και από τις γυναίκες και από τους άνδρες. Τα δημοφιλέστερα είδη κοσμημάτων αποτελούσαν τα χρυσά σκουλαρίκια, οι κορδέλες για τα μαλλιά κατασκευασμένες από λεπτό φύλλο χρυσού, τα βραχιόλια στους αστραγάλους, τα ασημένια δαχτυλίδια για τα μαλλιά, χρυσά κρεμαστά μενταγιόν καθώς και σφραγίδες κυλίνδρων και φυλαχτά.
10
Η μεγαλύτερη ανακάλυψη όμως έγινε με την ανεύρεση του βασιλικού νεκροταφείου της Ουρ, το οποίο χρονολογείται γύρω στα 2900 - 2300 π.Χ και στο οποίο βρέθηκαν κοσμήματα και στολίδια από χρυσό, ασήμι και πολύτιμες πέτρες.
ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΜΙΝΩΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Το
2400
π.Χ.
έχουμε
τα
πρώτα
δείγματα
της
εξαιρετικής
μινωικής
κοσμηματοποιίας. Οι μινωίτες, δεινοί θαλασσοπόροι και έμποροι είχαν επαφές με όλους τους πολιτισμένους λαούς της εποχής, Αιγύπτιους Σουμέριους, Χετταίους, Κυκλαδίτες, Μυκηναίους. Ο χρυσός που χρησιμοποιούσαν για τα κοσμήματά τους όπως και τα υπόλοιπα υλικά π.χ. ελεφαντόδοντο, πολύτιμες πέτρες
κ.λπ.
εισάγονταν στην Κρήτη από άλλες περιοχές. Η ιστορία του κοσμήματος στην Κρήτη εξελίσσεται σε τρεις περιόδους:
Κατά την πρώιμη μινωική περίοδο που διαρκεί μέχρι το 2000 π.Χ. έχουμε τα πρώτα δείγματα της μινωικής κοσμηματοποιίας. Προέρχονται κυρίως από τους τάφους του Μόλου και της Μεσαράς. Τα κοσμήματα αυτά αποτελούνται από χρυσά ελάσματα που έχουν διαμορφωθεί με σφυρηλάτηση και ρεπουσσέ. Στους τάφους των Αρχανών βρέθηκαν περίαπτα από ελεφαντόδοντο και κόκκαλο. Η μέση μινωική περίοδος αυτή διαρκεί από το 2000 π. Χ. μέχρι το 1600 π. Χ. Οι τεχνικές της κοσμηματοποιίας εξελίσσονται προοδευτικά και προς το τέλος αυτής της περιόδου οι τεχνίτες κοσμηματοποιοί της Κρήτης εξοικειώνονται με 11
περίπλοκες τεχνικές και δημιουργούν εξαιρετικά έργα. Το κορυφαίο κόσμημα αυτής της περιόδου και ένα από τα σημαντικότερα κοσμήματα της ιστορίας είναι το μενταγιόν με τις μέλισσες, έργο του 1700 π.Χ. που βρέθηκε στο Χρυσόλακκο στα Μάλια και φιλοξενείται στο μουσείο του Ηρακλείου.
Κατά την ύστερη μινωική περίοδο αυτή που ονομάζεται και νεοανακτορική περίοδος, δηλαδή από το 1600 μέχρι το 1400 π.Χ. η κοσμηματοποιία στην Κρήτη αναπτύσσεται ακόμη περισσότερο. Ένα νέο είδος κοσμήματος που εμφανίζεται αυτή την εποχή είναι το περιδέραιο που αποτελείται από πολλά όμοια στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά συνήθως δημιουργούνται με σφυρηλάτηση πάνω σε μήτρες ή σπανιότερα με χύτευση σε μήτρες. Μία τεχνική που έφτασε σε ανέλπιστα επίπεδα τελειότητας αυτή την περίοδο είναι η γλυφογραφία. Οι Μινωίτες τεχνικοί εξέλιξαν την χάραξη των μαλακών λίθων, αλλά και την πολύ δύσκολη τεχνικά μέθοδο της χάραξης σκληρών λίθων. Τα κοσμήματα της Μινωικής Κρήτης είναι ο πρώτος χρονολογικά κρίκος της πολύτιμης κληρονομιάς μας που είναι το Αρχαίο Ελληνικό Κόσμημα.
ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ο πλούτος και η δύναμη του μυκηναϊκού πολιτισμού ήταν καλά τεκμηριωμένη στο έπος Ιλιάδα του Ομήρου, όπου ο βασιλιάς Αγαμέμνων οδήγησε τον ελληνικό στρατό εναντίον της Τροίας. Μιλά για μία στερεά χρυσή μάσκα γνωστή ως η "Μάσκα του Αγαμέμνονα" στην κηδεία του Αγαμέμνονα και βρέθηκε μέσα στους λακκοειδείς τάφους των Μυκηνών, από έναν Γερμανό κυνηγό θησαυρών τον Ερρίκο Σλήμαν, το 1876 Την εποχή του Μυκηναϊκού πολιτισμού 1600 – 1100 π. Χ ακμάζει στις πόλεις –κράτη της Ηπειρωτικής Ελλάδας από τα ελληνόφωνα φύλα η μεταλλοτεχνία( χαλκός , ασήμι, κασσίτερος , χρυσός) και 12
αναπτύσσεται ιδιαίτερα η τέχνη της Χρυσοχοΐας και η επεξεργασία των ημιπολύτιμων λίθων (σφραγιδογλυφία). Πολλές ανασκαφές τάφων αποκαλύπτουν σκεύη της καθημερινής ζωής από χαλκό και ασήμι , εγχειρίδια και ξίφη με εμπίεστη διακόσμηση, αλλά κυρίως πληθώρα χρυσών κοσμημάτων, όπως αυτά που βρέθηκαν στους βασιλικούς τάφους των ταφικών κύκλων Α και Β της Ακρόπολης των Μυκηνών. Τα περισσότερα από αυτά τα κοσμήματα είναι σφυρήλατα με εξώγλυφο διάκοσμό, δουλεμένα περίτεχνα σε χρυσό έλασμα , όπως οι χρυσές βασιλικές μάσκες της πρώιμης Μυκηναϊκής περιόδου , συχνά όμως συνδυάζουν και άλλες ύλες όπως το ασήμι, το χαλκό, το σμάλτο και τους ημιπολύτιμους λίθους. Τα Μυκηναϊκά κοσμήματα που φορούσαν τόσο οι βασιλείς και η άρχουσα τάξη, ήταν σύμβολα εξουσίας, κατασκευασμένα με ποικίλες τεχνικές και πλούσια θεματολογία. Διαδήματα και βραχιόλια από λεπτό φύλλο χρυσού , με έκτυπο διάκοσμο από σπειροειδή μοτίβα και πολύφυλλους ρόδακες. Περόνες χρυσές, ασημένιες ή χάλκινες για το στήθος, με σφαιρικές κεφαλές από ορεία , κρύσταλλο ή ελεφαντόδοντο. Βαριές ζώνες από μονοκόμματο χρυσό έλασμα με έκτυπη γεωμετρική διακόσμηση – συχνά και με επιπρόσθετα ασημένια στοιχεία- χρυσοί σφικτήρες για να συγκρατούν τα μαλλιά των γυναικών. Επίσης χρυσά δαχτυλίδια- σφραγίδες με ελλειψοειδείς σφεντόνες, συχνά διακοσμημένα με εγχάρακτες παραστάσεις αντίστοιχες των σφραγιδόλιθων , άλλοτε πάλι, στολισμένα με κοκκιώσεις ή με ένθετο σμάλτο και ημιπολύτιμους λίθους. Τα Μυκηναϊκά περιδέραια, από τα μέσα του 1500 π. Χ είναι επεξεργασμένα με περίτμητα χρυσά ελάσματα σε ποικιλία ζωικά και φυτικά σχέδια όπως κρινοπάπυροι, αχιβάδες, χταπόδια, ενώ το θεματολόγιο εμπλουτίζεται και από την σχηματική καινοτομία της βολβόσχημης χάντρας. Ανάμεσα στα χρυσά αυτά στοιχεία των περιδέραιων , οι Μυκηναΐοι χρυσοχόοι τοποθετούσαν χάντρες από αχάτη , αμέθυστο, ίασπη και κυανό τσιγαρισμένες σε διάφορα επίσης σχήματα ή και απλή υαλόμαζα κατασκευασμένη σε χάντρα πάνω σε λίθινες μήτρες.
13
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Μετά το τέλος του Μυκηναϊκού κόσμου, στα σκοτεινά λεγόμενα χρόνια( 1100- 900π.Χ) , η αργυροχρυσοχοΐα δεν έχει να επιδείξει τον πλούτο και την φαντασία των προηγούμενων αιώνων. Ο ελλαδικός χώρος και η Ανατολική Μεσόγειος διανύουν μια περίοδο επιδρομών και φυλετικών ανακατατάξεων, που συγκροτούν νέες εθνοκοινωνικές ομάδες. Από τη σκοτεινή αυτή περίοδο, γνωστή ως γεωμετρική, ελάχιστα κοσμήματα σώθηκαν, πιθανότατα λόγω της μη ευνοϊκής οικονομικής πραγματικότητας της εποχής. Όμως η παράδοση που είχε δημιουργηθεί θα επιβιώσει, ανάμικτη με νεότερες επιδράσεις από τον Βορρά, στα χάλκινα και σιδερένια κυρίως κοσμήματα- τα πολύτιμα μέταλλα είναι πολύ σπάνιατων πρώτων αιώνων. Την νέα άνθηση στην κοσμηματοτεχνία θα φέρουν αργότερα, λίγο μετά το 800 π.Χ. οι επαφές με την εξελιγμένη Ανατολή και Αίγυπτο.
ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Από το 800 π.Χ. οι ελληνικοί ορίζοντες και πάλι πλάτυναν και νέες πηγές χρυσού από την Κριμαία και τη Λυδία της Μ. Ασίας και εμπλούτισαν την πολύτιμη πρώτη ύλη. Ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν από την Μαύρη Θάλασσα και την Μ. Ασία μέχρι τη Δυτική Μεσόγειο με κορωνίδα τις ελληνικές αποικίες του Τάραντα και των Συρακουσών στη Σικελία και φυσικά άρχισε πάλι το εμπόριο με την εγγύς Ανατολή και την Φοινίκη. Έτσι , είναι ευνόητο πως οι ανατολικές επιδράσεις οριοθετούν το ελληνικό θεματολόγιο των χρυσοχόων προσφέροντας νέα στοιχεία. Μυθικές μορφές, σφίγγες, τέρατα εξωτικά, πτερωτά άλογα, φυτά και ζώα, γύπες και λιοντάρια στολίζουν τα ελληνικά κοσμήματα, με τη σφυρήλατη και την έκκροστη τεχνική , πάνω στις μήτρες. Συγχρόνως κάνουν την εμφάνισή τους μεγάλα και εντυπωσιακά κοσμήματα με τη νέα τεχνική του συρματερού και με επιμέρους διάκοσμο από σμάλτο. Το 700 π.Χ. για πρώτη φορά κάνουν την εμφάνισή τους στα κοσμήματα η ανθρώπινη μορφή και οι αφηγηματικές μυθολογικές σκηνές σε γλυπτή έκτυπη τρισδιάστατη φόρμα, με ειδικά ορειχάλκινα καλέμια. 14
Αρχαϊκές ελληνικές κοινωνίες του 600 π.Χ. στις παραμονές των περσικών πολέμων χρησιμοποίησαν τα κοσμήματα τόσο ως σύμβολο οικονομικής επιτυχίας όσο και ως πολύτιμα εμπορεύσιμα είδη, προαναγγέλλοντας όμως παράλληλα με τα νέα φιλοσοφικά και αισθητικά ιδεώδη τον ΄΄Χρυσό Αιώνα΄΄ των κλασσικών χρόνων. Κατά την αρχαϊκή περίοδο 600- 475 π.Χ. ενώ η μεταλλοτεχνία παρουσιάζει μεγάλη εξέλιξη και άνθηση, ο τομέας της χρυσοχοΐας στον Ελλαδικό χώρο έχει να επιδείξει ελάχιστα δείγματα. Αυτή η έλλειψη χρυσών κοσμημάτων μπορεί να εξηγηθεί ίσως με τους Περσικούς πολέμους, και με το γεγονός ότι οι Πέρσες εκείνη την εποχή είχαν το έλεγχο της Μέσης Ανατολής, άρα και των διαθέσιμων ποσοτήτων χρυσού. Όμως στην διάρκεια όλης αυτής της περιόδου η συνέχεια της κοσμηματοτεχνίας δεν διακόπτεται, καθώς οι Έλληνες κοσμηματοποιοί προσφέρουν τώρα την τέχνη τους έξω από τη Ελλάδα, στην ξένη αγορά, δημιουργώντας τα ελληνο- σκυθικά, ελληνο- θρακικά, ελληνοετρουσκικά, ελληνο- κελτικά κοσμήματα, έτσι με το τέλος των Περσικών πολέμων , η ελληνικά κοσμηματοτεχνία συνέχισε, σαν να μην υπήρξε καμιά διακοπή, τα εξαιρετικά έργα της με ορισμένες σημαντικές αλλαγές στην τεχνική.
ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Οι νικηφόροι πόλεμοι μεταξύ 490- 470 π.Χ. έφεραν πολύ χρυσάφι στην Ελλάδα και η χρυσοχοΐα γνώρισε καινούργια άνθηση. Στα κλασσικά χρόνια 475- 330 π.Χ. η προτίμηση στρέφεται περισσότερο στην συρματερή τεχνική αντί της κοκκιδωτής και επανεμφανίζεται το σμάλτο, που είχε χρησιμοποιήσει παλαιότερα η Μυκηναϊκή χρυσοχοΐα, σε συνδυασμό όμως τα τώρα με την συρματερή. Τα κλασσικά κοσμήματα έχουν έναν περισπούδαστο συρματερό και κοκκιώδη διάκοσμο με μορφή ανθρώπων, αλλά και ζώων και λουλουδιών, πάνω σε ελάσματα βραχιολιών. Από τους τάφους της Ερέτριας προέρχονται θαυμαστά δείγματα, αριστουργήματα της αργυροχρυσοχοϊκής αυτής περιόδου. Μεγάλη έμφαση δίνεται στα σκουλαρίκια, τα οποία γίνονται πολύπλοκα με μικρά λεπτεπίλεπτα άνθινα και ανθρωπόμορφα στοιχεία( έρωτες και θεότητες). Το ίδιο ισχύει και για τα περιδέραια. Παράλληλα , ένας σημαντικός νεωτερισμός κάνει την εμφάνισή του στην μορφολογία 15
των κλασσικών κοσμημάτων , τα βραχιόλια γίνονται κυλινδρικά, σαν μεγάλοι κούφιου κρίκοι , με απολήξεις από κεφαλές ζώων κυρίως κριαριών σε αντιμέτωπη διάταξη. Το σχήμα του φιδιού χρησιμοποιείται επίσης για πρώτη φορά σε βραχιόλια και δαχτυλίδια.
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η καινούργια εποχή που ανατέλλει μέσα από τον μακρόχρονο και καταστρεπτικό Πελοποννησιακό Πόλεμο για τις πόλεις- κράτη του Ελλαδικού χώρου, είναι μια περίοδος σημαντικής ευημερίας και αυξανόμενης λάμψης και δύναμης για την βασιλική αυλή της Μακεδονίας. Οι μεγάλες αλλαγές που σηματοδοτούν την ελληνιστική περίοδο 330- 27 π.Χ. και οφείλονται στις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου και στις επαφές με την Ανατολή και
την
Αίγυπτο,
δεν
είναι
δυνατόν
να
αφήσουν
ανεπηρέαστη
και
την
κοσμηματοτεχνία. Δεν είναι μόνο η πληθώρα που εκπλήσσει αλλά και η δημιουργία νέων τύπων κοσμημάτων , καθώς και διακοσμητικών θεμάτων. Καθιερώνεται τώρα η πολυχρωμία που επιτυγχάνεται με την χρήση ημιπολύτιμων και μερικές φορές πολύτιμων
λίθων
όπως
ο
αμέθυστος
και
ο
γρανάτης.
Τα ευρήματα των βασιλικών Μακεδονικών κοσμημάτων από τους τάφους της Βεργίνας , αποκάλυψαν το υψηλότερο επίπεδο γνώσης της τεχνικής των χρυσοχόων. Πράγματι μένει κανείς έκθαμβος μπροστά στην τελειότητα των εγχάρακτων , αλλά και των έκτυπων διακοσμήσεων πάνω στα χρυσά κοσμήματα και τα χρηστικά αντικείμενα της εποχής. Ιδιαίτερα έμφαση δίνουν και στα κράματα που απομιμούνται το χρυσό, όπως ο περίφημος κρατήρας του Δερβενιού , όπου το έντονο κίτρινο χρώμα προέρχεται από την μεγάλη περιεκτικότητα του κράματος του χαλκού σε κασσίτερο. Από τα αρχαία κείμενα πληροφορούμαστε ότι κατά 16
τους κλασσικούς χρόνους χρυσοφόρες περιοχές ήταν η Θάσος, η Σίφνος και η Κύπρος. Αξιοσημείωτο είναι και το ότι την περίοδο αυτή όλες οι κοινωνικές τάξεις ανεξαιρέτως είχαν στην κατοχή τους εντυπωσιακά κοσμήματα (ακόμα και οι κατώτερες τάξεις όπως οι δούλοι).
ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους στα τέλη του 100 π.Χ. δεν οριοθετεί το τέλος του λαμπρού ελληνικού πολιτισμού, αφού είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν την ελληνική φιλοσοφία , τις τέχνες και τα γράμματα, αφήνοντας την πνευματική αυτονομία στις κατεχόμενες κτήσεις. Η χρυσοχοΐα της Ρωμαϊκής περιόδου συνεχίζει την ελληνιστική παράδοση με μια όμως σταδιακή απλοποίηση στη φόρμα. Η τεχνική του συρματερού και οι κοκκιώσεις υποχωρούν μπροστά στην όλο και περισσότερο αυξανόμενη προτίμηση στους πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους , ενώ κάνουν την εμφάνισή τους και τα μαργαριτάρια , ως επιμέρους διακοσμητικά στοιχεία. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους εντυπωσιακή είναι η εξέλιξη της σφραγιδογλυφίας, ενώ για πρώτη φορά κάνουν την εμφάνισή τους επιστήθια κοσμήματα που αποτελούνται από ένα μικρό κεντρικό στοιχείο κρεμασμένο από πολύπλοκη και χοντρή αλυσίδα και τα οποία «μάγεψαν» τις κυρίες του παλατιού. Τα μενταγιόν αυτά αποτελούνται από χρυσό νόμισμα, που έφερε προτομή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Παράλληλα χρησιμοποιείται μια νέα τεχνική, η διάτρητη τεχνική, η οποία συνίσταται στην αφαίρεση τμημάτων του κόμπου του κοσμήματος, με ειδικά κοπτικά καλέμια, δημιουργώντας έτσι φωτοσκιάσεις αζούρ. Όλες αυτές οι τάσεις οδηγούν προς την αργυροχρυσοχοΐα των παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών χρόνων.
17
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Στα 1000 χρόνια που διήρκεσε το Βυζάντιο, η κοσμηματοποιία οπωσδήποτε άλλαξε πολλές μόδες. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι τα κοσμήματα που συνηθίζονταν περισσότερο ήταν οι καρφίτσες, που έπαιζαν το ρόλο συγκράτησης για τους χιτώνες. Τα σκουλαρίκια επίσης ήταν αγαπημένο στολίδι για τις γυναίκες, τα δαχτυλίδια ήταν πολύ κοινά σε γυναίκες και άνδρες, και τέλος τα βραχιόλια φοριούνταν κυρίως από γυναίκες αλλά δεν τα απέκλειε και η ανδρική αμφίεση. Η μόδα φυσικά ξεκινούσε πάντα από την Κωνσταντινούπολη και μάλιστα από τις κυρίες του παλατιού. Οι ανώτερες τάξεις που είχαν πρόσβαση στο παλάτι αντέγραφαν και διέδιδαν την μόδα. Τα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου από τον 4ο μέχρι τον 7ο αιώνα κυριαρχεί η θεματολογία των ρωμαϊκών κοσμημάτων δηλαδή θέματα από τη φύση που σταδιακά εμπλουτίζονται με γεωμετρικά μοτίβα. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων εμφανίστηκαν Χριστιανικά θέματα όπως ο σταυρός και το παγόνι, σύμβολο του παραδείσου. Τα θέματα αυτά παραμένουν όλα τα χρόνια της Βυζαντινής κοσμηματοποιίας. Η πιο διαδεδομένη διακοσμητική τεχνική οπωσδήποτε ήταν το
περίκλειστο σμάλτο, ενώ συναντάμε
την διάτρηση και την συρματερή
τεχνική. Κατά τον 10ο και 11ο αι. η αλληλεπίδραση των Βυζαντινών με το ανερχόμενο έθνος των Αράβων εμπλούτισε την Βυζαντινή κοσμηματοποιία με την αραβική αισθητική και τεχνικές όπως η ένθεση που κυριαρχούσε στα αραβικά έργα μεταλλουργίας. Τους δύο τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου η κοσμηματοποιία είναι φτωχότερη όπως και όλη η αυτοκρατορία. Οι τεχνίτες προτιμούν τις τεχνικές που
18
χρησιμοποιούν μικρότερη ποσότητα μετάλλου όπως τη συρματερή τεχνική, και δουλεύουν όλο και πιο πολύ με ασήμι. Και τώρα αξίζει να παρατηρήσετε την παρακάτω εικόνα:
Παναγία η Αρακιώτισσα
Η Ι.Μ. Παναγίας του Άρακα βρίσκεται στο χωριό Λαγουδερά της επαρχίας Λευκωσίας. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στο 1192. Στον νότιο τοίχο υπάρχει η μεγάλη τοιχογραφία της Παναγίας της Αρακιώτισσας, όπου άγγελοι δεόμενοι στα δεξιά και στα αριστερά της με συγκλονισμό κρατούν τα σύμβολα του πάθους, τον Σταυρό, τον σπόγγο και τη λόγχη. Πρόκειται για πρώιμη απεικόνιση της Παναγίας του Πάθους. Η Παναγία είναι θλιμμένη και στην κεφαλή φορά ένα βαθύ κόκκινο μαφόριο, το οποίο φτάνει μέχρι τα πόδια. Πίσω από τη Θεοτόκο υπάρχει ένας μεγαλοπρεπής θρόνος με πολλές επιγραφές και προσευχές γραμμένες στους τοίχους. Τα χρώματα είναι σκούρα, ενώ τα αμυγδαλόσχημα μάτια της είναι τόσο γραμμικά και επιτηδευμένα που η ματιά της Θεοτόκου ενώνεται με τη ματιά του βρέφους Ιησού. Φαίνεται δηλαδή να μη βλέπει εμάς, αλλά να συνομιλεί, ως εκπρόσωπος του ανθρωπίνου γένους, με το βρέφος Ιησού. Σε αυτή τη βαθυστόχαστη συνομιλία των χρωμάτων και των κινήσεων, υπάρχει και μια λεπτομέρεια που προσδίδει γραφικότητα. Αν προσέξουμε καλά τον Ιησού θα δούμε ότι στο αφτί Του φοράει ένα σκουλαρίκι. Το ίδιο κόσμημα βλέπουμε και στην τοιχογραφία που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Παναγία, όπου ο Ιησούς 19
αγκαλιάζεται «χερσί πρεσβυτικαίς» από τον Συμεών. Το σκουλαρίκι στο Βυζάντιο ονομαζόταν σχολαρίκιον και το φορούσαν οι μαθητές της Στρατιωτικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως για να διακρίνονται, αφού προορίζονταν για μέλη της αυτοκρατορικής φρουράς. Επειδή ονομάζονταν σχολάριοι, τα ενώτια που έφεραν ως διακριτικό τους γνώρισμα ονομάστηκαν σχολαρίκια. Έτσι, από το σχολάριον φτάσαμε στο σημερινό σκουλαρίκι. Τώρα, γιατί να φορεί σκουλαρίκι ο Χριστός; Διότι είναι ο μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού και το μοναχοπαίδι της Παναγίας. Κι αυτό παραπέμπει σ’ ένα πολύ παλιό έθιμο. Θυμάμαι τη γιαγιά μου τη Μυροφόρα που έζησε 97 χρόνια, που μου έλεγε ότι όταν ήταν νέα στο χωριό της, την Κάτω Ζώδεια, οι πλούσιες οικογένειες είχαν το έθος να βάζουν χρυσό σκουλαρίκι στο δεξί αφτί του μοναχογυιού τους. Όταν το παιδί μεγάλωνε και παντρευόταν του έβγαζαν το σκουλαρίκι και του έλεγαν: «Γυιε μου, τώρα εσύ θα πάρεις γυναίκα με σκουλαρίκι, δεν θα φοράς σκουλαρίκι.» Όταν τη ρώτησα «γιατί έβαζαν σκουλαρίκι στον μοναχογυιό, γιαγιά;», μου έδωσε μια άκρως παιδαγωγική απάντηση: «Του έβαζαν σκουλαρίκι διότι δεν είχε άλλα αδέλφια για να ξεχωρίζει μέσα στο χωριό και έτσι να τον προσέχουμε, να τον φροντίζουμε, να μην τον πληγώνουμε και να τον αγαπούμε περισσότερο. Είχε ανάγκη από ειδική σημασία, αφού δεν είχε αδέλφια και αδελφές για να του τη δώσουν. Κι όταν έβρισκε σημασία και αγάπη από τη γυναίκα του όταν παντρευόταν, έβγαζε το σκουλαρίκι.» *** Και αφού του είπα την ιστορία της γιαγιάς Μυροφόρας, στο τέλος του λέω: «Εάν και εσύ γυιε μου έχεις ανάγκη από ειδική σημασία, από περισσότερη αγάπη, φόρεσε σκουλαρίκι. Εάν όμως έχεις αυτή την αγάπη από τους συμμαθητές σου, από το περιβάλλον σου και την οικογένειά σου είναι περιττό.» Βλέπουμε λοιπόν ότι και οι χαριτωμένες λεπτομέρειες έχουν τη δική τους ιστορία στη λαϊκή παράδοση και στη θεολογία. Πηγή: Μητροπολίτης Μόρφου κ. Νεόφυτος, Ιερά Μονή Παναγίας του Άρακα, εκδ. «Θεομόρφου», σ. 23-27
ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ
Από την εποχή της Τουρκοκρατίας, τα Γιάννενα αποτελούν το δημοφιλέστερο ελληνικό κέντρο κοσμηματοποιίας και αργυροχρυσοχοίας. Αυτός που πρώτος συνέβαλλε στην άνθηση της τέχνης αυτής ήταν ο Αλή Πασάς. 20
Την περίοδο αυτή οι τεχνίτες είναι οργανωμένοι σε συντεχνίες τα λεγόμενα «ισνάφια», σε συνέχεια των Ρωμαϊκών «κολληγιών» (ή κολλεγίων), των Βενετσιάνικων artiscolae και των Βυζαντινών «σωματείων». Οι ονομασίες που είχαν αυτές οι συντεχνίες ήταν «ισνάφι των χρυσικών» (η αλλιώς κουγιουμτζήδες, ή τζοβαερητζήδες ή τζογιελιέρηδες), ή «ισνάφι των ασημιτζήδων» (ή αλλιώς κοεμτζήδες), το ισνάφι των χαλκωματάδων ( μπακιρτζήδες ή χαλκιάδες) Οι συντεχνίες αυτές ήταν πλήρως αυτοδιοικούμενες, και η αυτονομία που απολάμβαναν, ήταν κατοχυρωμένη με πολλά σουλτανικά φιρμάνια. Επίσης κατασκεύαζαν μεταλλικά είδη καθημερινής χρήσης, όπως μαχαιροπήρουνα, αλλά και εκκλησιαστικά είδη, εικόνες, ευαγγέλια κ.λ.π. Είναι χαρακτηριστικό, ότι δεν υπήρχε σημείο του σώματος αλλά και ολόκληρης της φορεσιάς, που να μην ήταν στολισμένο με ένα ειδικό κόσμημα. Τα κοσμήματα αυτά, εκτός από αντικείμενα στολισμού και επίδειξης, είχαν και σκοπό αποθησαυριστικό για τις οικογένειες, λόγω της μεγάλης τους αξίας σε μικρό όγκο. Αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για πληθυσμούς που δεν είχαν μόνιμη διαμονή, όπως βλάχους κ.λ.π. Θα αναφέρουμε τα πιο χαρακτηριστικά παραδοσιακά κοσμήματα : 1) Τα γιορντάνια (ή αλλιώς χαρχάλια) Η λέξη ετυμολογείται από το τουρκικό “gerdan” που θα πει λαιμός. Τα γιορντάνια ήταν πλούσια κολιέ, που κρεμούσαν νομίσματα και άλλα στοιχεία, . 2) Το χαϊμαλί είναι το μενταγιόν, που στο κέντρο κρέμεται ένα φυλαχτό. Η λέξη προέρχεται από την τουρκική hamail, (αραβική hamalat) που θα πει κρεμαστό και στη συνέχεια, φυλαχτό. Η Ελληνική λέξη για το χαϊμαλί είναι «περίαπτον».Τα χαϊμαλιά την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, είναι συνήθως κουτάκια τετράγωνα ή στρογγυλά, που κρέμονται στο στήθος από αλυσίδα, και περιέχουν φυλακτικά ή αντιβασκανικά αντικείμενα, όπως τίμιο ξύλο, αγιοταφίτικα λουλούδια κ.λ.π. 3) Τα σκουλαρίκια, συνήθως κρεμαστά και μεγάλα που είχαν διάφορα ονόματα, κρικέλια, καμπάνες κ.λ.π.
21
4) Τα κιουστέκια (ή αλλιώς τσαπράζια ή γκρέπια),που ήταν βαριά επιστήθια κοσμήματα, που αποτελούνται από αρμαθιές αλυσίδες, οι οποίες ενώνονται με χυτά ή χειροποίητα στοιχεία. 5) Οι πόρπες (βλ.λ.) (ή αλλιώς τόκες ή βούκλες ή κλειδωτήρια), που ήταν τεράστιες αγκράφες για την ζώνη, συχνά μαλαμοκαπνισμένες. 6) Τα βραχιόλια, χυτά ή συρματερά, τα λεγόμενα μπελεζίκια, που συνήθως φοριόνταν πολλά μαζί. 7) Το διάδημα ένα κόσμημα που φοριόταν στο μέτωπο απ’ όπου κρέμονταν μαργαριτάρια, χρωματιστές πέτρες, νομίσματα, κ.α., και είχε διάφορα ονόματα, κορώνα, κουτελίτης, στόλος κ.λ.π. 8) Το τεπελίκι, που ήταν ένας δίσκος που φοριόταν στην κορυφή του κεφαλιού, απ’ όπου κρέμονταν αλυσίδες με χρωματιστές πέτρες. Αυτό συχνά συνδεόταν με αλυσίδες με το καπιτσάλι που ήταν ένας μικρότερος δίσκος που φοριόταν κάτω από το πηγούνι. 9) Διάφορες καρφίτσες, που τις έλεγαν καρφοβελόνες, σπλίγγες, τρέμολες κ.λ.π.
ΡΩΜΑΪΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ
Αν και πολλά από τα κοσμήματα που παρήχθησαν στη Ρώμη έμοιαζαν με ελληνικά και ετρουσκικά κοσμήματα, νέα μοτίβα αναπτύχθηκαν ή προέρχονταν από άλλους πολιτισμούς και παρέμειναν καθιερωμένα σε όλη την αρχαία ρωμαϊκή περίοδο. Αρχικά, τα ρωμαϊκά κοσμήματα ήταν κάπως πιο συντηρητικά και λιτά, σε σύγκριση με άλλους πολιτισμούς της Μεσογείου, αλλά λόγω πλούτου από λεηλασίες σύντομα οδήγησαν σ΄ ένα πιο επιδεικτικό τρόπο ζωής.
22
Ένα δημοφιλές μοτίβο στα ρωμαϊκά κοσμήματα που εφευρέθηκε από τους Ρωμαίους ήταν το χρυσό "ημισφαίριο" το οποίο χρησιμοποιήθηκε για περιδέραια, βραχιόλια, σκουλαρίκια. Επίσης δημοφιλή ήταν το μοτίβο φιδιού που συμβόλιζε την αθανασία. Το φίδι διαμορφώθηκε σαν σπείρα σε χρυσά βραχιόλια.
ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΕΣ(ΑΖΤΕΚΩΝ ΚΑΙ ΙΝΚΑΣ)
Χάρη στις θαλάσσιες τεχνολογικές προόδους της Αγγλίας και της Πορτογαλλίας, το πολεμικό ναυτικό, η εξερεύνηση και η επακόλουθη λεηλασία των ιθαγενών πολιτισμών, οδήγησε σε μία έκρηξη των διαθέσιμων υλικών από εξωτικούς τόπους. Εξωτικά πετράδια και διαμάντια από την Ινδία και την Άπω Ανατολή, καθώς και χρυσό και σμαράγδια από την Κεντρική και Νότια Αμερική άρχισαν να εισρέουν στην Ευρώπη κατά τον 16ο αι., αυξάνοντας κατακόρυφα την χλιδή της άρχουσας τάξης.
23
Μεταξύ του 1500 και 1600 τα θησαυροφυλάκια της Αυστρίας, της Αγγλίας, της Πορτογαλλίας και της Ισπανίας είναι γεμάτα με διαμάντια και πολύτιμους λίθους απ’ όλο τον κόσμο.
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ
Η Αναγέννηση που διήρκεσε από τον 14ο έως τον 17ο αιώνα στην Ευρώπη εκφράστηκε πρώτα και κύρια σαν ένα πολιτιστικό φαινόμενο, νοσταλγίας προς την κλασσική αρχαιότητα εξύψωσης του ανθρώπου, και θαυμασμού του ωραίου Τα κοσμήματα της εποχής που κυρίως τα γνωρίζουμε από τους πίνακες, αναπαριστούν την ομορφιά της φύσης και στηρίζονται πολύ στο χρώμα. Το χρώμα αποδίδεται από τα σμάλτα που χρησιμοποιούνται ευρύτατα, αλλά και τις χρωματιστές πολύτιμες πέτρες που φέρνουν μαζί τους οι θαλασσοπόροι από τις εξερευνήσεις. Την εποχή αυτή είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τα μαργαριτάρια και τους σκαλιστούς πολύτιμους λίθους (καμέο). Τα διαμάντια δεν έχουν μεγάλη πέραση γιατί ακόμη δεν έχει διαδοθεί η τέχνη του ταγιαρίσματος, οπότε δεν μπορεί να αναδειχθεί η λαμπρότητά αυτών των πολύτιμων πετρών. Είναι αξιοσημείωτο ότι σε μία εποχή που ενώ μιμείται κάθε τι Ελληνικό, δεν συμβαίνει το ίδιο με τα κοσμήματα. Η εξήγηση είναι ότι δεν είχαν αρχίσει οι ανασκαφές στον Ελληνικό χώρο οπότε δεν ήταν
γνωστή
η
ύπαρξη
των
αρχαίων
ελληνικών
αριστουργημάτων
της
κοσμηματοποιίας.
24
Το κέντρο της κοσμηματοποιίας την εποχή της Αναγέννησης και ειδικά τον 16ο αι. ήταν η Ιταλία και ειδικά η Φλωρεντία υπό την κηδεμονία των Μεδίκων και το Μιλάνο υπό την κηδεμονία της οικογένειας Σφόρζα. Η παράδοση αυτή της ιταλικής κοσμηματοποιίας συνεχίζεται αδιαλείπτως μέχρι σήμερα. Γύρω από τις αυλές της Γαλλίας και της Ισπανίας επίσης υπήρχαν κέντρα χρυσοχοϊκής δραστηριότητας. Ο Benvenuto Cellini είναι μάλλον ο γνωστότερος δημιουργός αυτής της περιόδου. Τα κοσμήματα που προτιμούσαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής είναι οι καρφίτσες τα μενταγιόν και τα δαχτυλίδια. Οι κυριότερες συλλογές αναγεννησιακών κοσμημάτων βρίσκονται σε βρετανικά μουσεία όπως το Victoria & Albert και το Βρετανικό μουσείο. Την εποχή της Αναγέννησης ξεκίνησε η κατασκευή κοσμημάτων από μη πολύτιμα υλικά που σήμερα τα ονομάζουμε ψευδοκοσμήματα ή φο μπιζού. Οι Γάλλοι κατασκευαστές ψευδοκοσμημάτων ονομάστηκαν bijoutier σε αντίθεση με τους κατασκευαστές αληθινών κοσμημάτων που ονομάζονταν joaillier, μία διάκριση που υπάρχει ακόμη στη γαλλική γλώσσα.
ΓΕΩΡΓΙΑΝΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ
Τα κοσμήματα της περιόδου αυτής ήταν τόσο περίτεχνα και πολύπλοκα, που αποτελούν κραυγαλέα δείγματα του πλούτου των κατόχων τους. 25
Σύμφωνα με τις υπερβολές της εποχής τα διαμάντια ήταν ο αγαπημένος πολύτιμος λίθος της πρόωρης γεωργιανής εποχής. Πολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιήθηκαν σε περίτεχνες ανάγλυφες ρυθμίσεις, που αποτελούν ένα αυξημένο μοτίβο μετάλλων από την επεξεργασία στην πίσω πλευρά του κομματιού.
ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ
Όταν το 1837 η Βασίλισσα Βικτώρια ανέβηκε στο θρόνο, τα κοσμήματα είχαν χαρακτήρα ρομαντικό και παράλληλα εθνικιστικό. Η Βικτωρία είχε μεγάλη επιρροή στις γυναίκες της εποχής και δημιουργούσε μόδα με τις φανταχτερές επιλογές της. Η λατρεία της για τα κοσμήματα αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία εντυπωσιακών κοσμημάτων, που τα φορούσαν καλοντυμένες κυρίες για να ολοκληρώσουν την εμφάνιση τους, αλλά και να δηλώσουν την κοινωνική τους θέση ή την οικογενειακή τους κατάσταση. Για το λόγο αυτό η περίοδος αυτή ονομάστηκε βικτωριανή. Όταν αναφερόμαστε στα Βικτωριανά κοσμήματα εννοούμε αυτά που κατασκευάστηκαν όχι μόνο στο έδαφος της Βρετανίας, αλλά και στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες αυτά τα χρόνια. 26
Κατά την διάρκεια των 64 χρόνων της βικτωριανής περιόδου, εμφανίστηκαν τρία διακριτά στυλ στην κοσμηματοποιία, τα οποία είναι προτιμότερο να τα αναφέρουμε ξεχωριστά:
Πρώιμη βικτωριανή ή ρομαντική περίοδος
Η πρώτη αυτή περίοδος διαρκεί από το 1837 έως το 1860. Μέσα σε αυτά τα χρόνια έκανε την εμφάνισή του το πνευματικό και καλλιτεχνικό ρεύμα του ρομαντισμού. Την εποχή αυτή βασικά είναι τα φυσικά και ανθικά θέματα. Το φίδι επίσης είναι ένα αγαπημένο θέμα των κοσμημάτων της εποχής, συμβολίζει την σοφία και την αιωνιότητα.Οι καρφίτσες είναι το απόλυτο κόσμημα της εποχής δεδομένου ότι τα ρούχα καλύπτουν ολόκληρο το σώμα, και η καρφίτσα (συχνά υπερμεγέθης) αποτελεί ένα θαυμάσιο διακοσμητικό της αμφίεσης.
Μέση Βικτωριανή Περίοδος
Μετά το 1860 συνέβησαν διάφορα ιστορικά γεγονότα που επηρέασαν την ψυχολογία των ανθρώπων. Στη Βρετανία πεθαίνει το 1861 ο Αλβέρτος σύζυγος της βασίλισσας Βικτωρίας και η βασίλισσα επιβάλλει γενικό πένθος στη χώρα. Σαν παρενέργεια αυτού του πένθους ήταν το πρωτοφανές φαινόμενο των κοσμημάτων πένθους κατασκευασμένα συνήθως από μαύρα υλικά γαγάτη, όνυχα κ.λ.π. τα οποία φορέθηκαν πολύ στην Αγγλία. Την εποχή εκείνη στην Αμερική ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος και έγινε η δολοφονία το προέδρου Λίνκολ.Εκτός από τις καρφίτσες που παρέμειναν στη μόδα, ένα αγαπημένο κόσμημα της εποχής είναι τα μενταγιόν με καπάκι.
27
Ύστερη Βικτωριανή Περίοδος Τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα σημειώθηκαν συνταρακτικές ανακαλύψεις στο τεχνολογικό πεδίο (π.χ. ηλεκτρισμός) αλλά και σημαντικές αλλαγές στον κοινωνικό τομέα (π.χ. χειραφέτηση των γυναικών) Στην κοσμηματοποιία γενικεύτηκε η βιομηχανική παραγωγή, με αποτέλεσμα να αλλάξουν ριζικά και τα σχέδια των κοσμημάτων. Οι αλυσίδες άρχισαν να παράγονται με μηχανές έγιναν πιά προσιτές στον κόσμο και ως εκ τούτου πολύ δημοφιλείς. Τα μαργαριτάρια και η ταρταρούγα ήταν τα περιζήτητα υλικά στα τα κοσμήματα της εποχής. Γενικά το μέγεθος των κοσμημάτων ήταν πολύ πιο συμμαζεμένο σε σχέση με τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Από τα πολύτιμα μέταλλα το ασήμι συνέχισε την ανοδική του πορεία στην κατασκευή των κοσμημάτων, ο χρυσός διατήρησε σταθερή ζήτηση, και προστέθηκε ένα ακόμη πολύτιμο μέταλλο, η πλατίνα.
Το κόσμημα μπορεί να αποδώσει σχήματα και χρώματα, μπορεί να αποτυπώσει εξίσου καλά τα μεγάλα αισθήματα. Ένα κόσμημα μπορεί να αναπαριστά τον κόσμο, μπορεί και να τον περικλείει. Μπορεί να εκπέμπει το πάθος του ανθρώπου που το δημιούργησε αλλά και του προσώπου που το φοράει. Κάθε κόσμημα είναι ξεχωριστό, γεμάτο φως, χρώμα και αρμονία. Γιατί ένα κόσμα δεν είναι απλά μια πορεία στη μόδα, αλλά και μία φιλοσοφία ζωής…
28
ΟΙ ΛΙΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΘΟΙ Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι την σημερινή εποχή, οι οποίοι πιστεύουν πως οι πολύτιμοι λίθοι έχουν μεταφυσικές ιδιότητες. Πιστεύουν δηλαδή πως κατά περίπτωση, μπορούν να θεραπεύουν την αρρώστια, να βοηθούν στην πρόβλεψη των μελλούμενων, να αποτρέπουν τις αρνητικές επιρροές, και το κακό μάτι. Μπορούν ακόμα να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αποκτούν και να διατηρούν, την υγεία τον πλούτο και την ευτυχία. Η αντίληψη για τις δυνάμεις που εμπεριέχονται στους πολύτιμους λίθους, ήταν κυρίαρχη σε πολλούς πολιτισμούς από το 3000 π.Χ. στην αρχαία Αίγυπτο, μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες. Η μεταφυσική αξία των πολύτιμων λίθων ήταν αναμφισβήτητη, και χρησιμοποιούνταν εκτενώς για ιατρικούς σκοπούς, αλλά και για να αποτρέψουν τις συμφορές από τις οποίες κινδύνευαν οι άνθρωποι.. Σε άλλους πολιτισμούς, όπως στην κλασσική Ελλάδα, δεν είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τα φυλαχτά και τα γούρια, που τα θεωρούσαν δεισιδαιμονίες και οι περισσότεροι τα απέρριπταν. 29
Αυτό που έκανε τους ανθρώπους παλαιότερων εποχών να λατρέψουν τις πολύτιμες πέτρες, είναι το θαυμάσιο χρώμα και η λάμψη τους σε συνδυασμό με την σπανιότητα τους. Οι ιδιότητες αυτές συγκεντρωμένες σε αυτό το μικροσκοπικό αντικείμενο τους δημιουργούσε την πεποίθηση ότι αυτό το εκπληκτικό δημιούργημα του Θεού που έβρισκαν θαμμένο στο χώμα, δεν μπορεί παρά να είναι προικισμένο με εξαιρετικές δυνάμεις. Οι μυστικές αυτές δυνάμεις αποδίδονταν σε πνεύματα αγαθά ή πονηρά, κακόβουλα ή φιλικά, που διέμεναν μέσα στους πολύτιμους λίθους, και είχαν τη δύναμη να επηρεάζουν τις τύχες των ανθρώπων προς την ευημερία ή την καταστροφή. Τα πνεύματα αυτά με την χρήση κατάλληλων τεχνικών ενεργοποιούνταν για να προστατεύσουν, να θεραπεύσουν ή και να βλάψουν τους ανθρώπους. Την προφανή γοητεία που ασκούσαν πάντα στους ανθρώπους οι πολύτιμοι λίθοι, χρησιμοποίησαν ή εκμεταλλεύτηκαν κάθε είδους άνθρωποι ασχολούμενοι με τα μεταφυσικά. Μάγοι, εξορκιστές, οιωνοσκόποι, προφήτες, αστρολόγοι, ιερείς, δερβίσηδες, δρυΐδες, γνωστικοί, μύστες, αγύρτες, μέντιουμ, θαυματοποιοί, αλχημιστές, μυστικιστές, παγανιστές, βροχοποιοί, ραβδοσκόποι, νεκρομάντες, κομπογιαννίτες. Πολλές ιστορίες από το παρελθόν έφτασαν ως εμάς, που σχετίζονται με τους λίθους και τους ανθρώπους που χειρίζονται τις δυνάμεις τους. Διηγήσεις και περιγραφές για την πραγματοποίηση με υπερφυσικό τρόπο, των επιθυμιών των ανθρώπων με την βοήθεια των πολύτιμων λίθων. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στην αγγλική γλώσσα, και στις λατινογενείς γλώσσες για τα φυλαχτά και τα βασκάνια, είναι οι λέξεις amulet και talisman. Η λέξη amulet ετυμολογείται από την αραβική λέξη hamalat που σημαίνει «κάτι που κρέμεται». Η λέξη talisman έχει και αυτή αραβική προέλευση την λέξη tilsam που σημαίνει φυλαχτό. Με την σειρά της η λέξη αυτή προέρχεται από την ελληνική λέξη «τέλεσμα». Τελέσματα ονόμαζαν οι Βυζαντινοί κάποια έργα τέχνης που κρεμούσαν στα τείχη κατά την διάρκεια της πολιορκίας, από εχθρικές δυνάμεις, για να αποτραπεί η εισβολή των εχθρών στην πόλη. Παρακάτω θα δείτε κάποια παραδείγματα χρήσης του κοσμήματος σε μερικές αρκετά διάσημες ιστορίες:
30
Το μαγικό δαχτυλίδι κατέχει ξεχωριστή θέση σε μύθους και θρύλους απ’ όλο τον κόσμο. Για παράδειγμα στην ιστορία του “Aladdin” , ενώ το πιο ισχυρό τζίνι κλήθηκε από το μαγικό λυχνάρι, ένα λιγότερο ισχυρό τζίνι προήλθε από ένα μαγικό δαχτυλίδι. Αλλά και ο «Merlin» , ο μάγος του Αρθούρου , βασιλιά του θρυλικού Κάμελοτ , μαγεμένος από ένα μαγικό δαχτυλίδι , ερωτεύθηκε μια νεαρή μάγισσα, ενώ ο Νορβηγός θεός Όντιν είχε στην κατοχή του ένα δαχτυλίδι βραχίονα από το οποίο «γεννιόντουσαν» καθημερινά νέα χρυσά δαχτυλίδια. Φυσικά και τα μαγικά περιδέραια έχουν σημαντικό ρόλο στον μύθο και τη λαογραφία. Στην Εγγύς Ανατολή η θεά Ινάννα κατέβηκε στον κάτω κόσμο με σκοπό να συναντήσει το νεκρό αγαπημένο της, όμως τα πνεύματα-φύλακες σε κάθε πύλη της απαγόρευσαν την είσοδο και τότε εκείνη χάρη στο μενταγιόν της από χάντρες λάπις κατάφερε να εξαλείψει τα πνεύματα αυτά. Αντιθέτως η θεά Φρέγια από τη Σκανδιναβία χρησιμοποίησε το μαγικό της περιδέραιο με δόλιο τρόπο, έτσι ώστε κανένας άνθρωπος δεν θα μπορούσε να της αντισταθεί. Μερικές φορές ιδιαίτεροι πολύτιμοι λίθοι βρίσκουν και αυτοί το δρόμο τους σε μύθους και θρύλους. Στη Λιθουανία για παράδειγμα πίστευαν ότι κάποτε υπήρχε μία γοργόνα που δυσαρέστησε τους θεούς, φέρνοντας τον θνητό εραστή της να ζήσει μαζί της στο κεχριμπαρένιο παλάτι της. Για τιμωρία , οι θεοί κατέστρεψαν το παλάτι της και τώρα κάθεται κάτω από το νερό κλαίγοντας ασταμάτητα για το κεχριμπάρι που έχασε. Συνεπώς τα κοσμήματα συνθέτουν ένα σημαντικό μέρος των μύθων και της ιστορίας μας.
31
32
ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βιβλία:
1. Αρχαία Ελληνική Τέχνη «ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ» 2. Ιστορία Γ’ Δημοτικού
Διαδίκτυο (Internet): 1. http://www.google.gr 2. http://images.google.gr 3. http://vassopappa.blogspot.com/p/blog-page_29.html
33
34