1
CULTUURHISTORISCHE
WANDELROUTE “ALLEE” Een gecombineerde wandelroute van ± 5 km door het dorp met de mogelijkheid de route te verlengen met nog eens ± 5 km die vooral door de bossen loopt.
2
VOORWOORD Ontstaan en ontwikkeling van het dorp Het dorp, dat nu Hollandscheveld heet, is in de 17e eeuw ontstaan. Het was geen toevalligheid dat mensen naar deze streek kwamen en zich hier gingen vestigen. Het hele gebied was rijkelijk voorzien van een dikke veenlaag. Het afgraven van het veen en het tot turf maken was zeer arbeidsintensief. Hier waren dan ook veel veenarbeiders voor nodig. Door een aantal zakenlieden werd de verkoop van turf als een winstgevende handel gezien. Een aantal hoofdvaarten (opgaanden) en vele kleinere vaarten (wijken) werden gegraven om het veengebied te ontwateren en de turf met de boot (bok) te kunnen afvoeren. In de jaren ’60 van de vorige eeuw, ongeveer 300 jaar na het graven, werden de opgaanden en ook veel wijken gedempt. Cultuurhistorische redenen om zuinig om te gaan met de wijken-structuur speelden indertijd geen rol. Van een water-erfgoed had men nog niet gehoord. Een rationele benadering om het hele gebied op een efficiënte manier te ontsluiten om mee te kunnen in de vaart der volkeren was de hoogste prioriteit. Voor die jaren niet onbegrijpelijk. Nederland verkeerde immers nog volop in de periode van de wederopbouw na de 2e Wereldoorlog en de centen waren schaars. Een wandeling door het verleden Het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld Plaatselijk Belang heeft het plan opgevat om door middel van een cultuurhistorische wandelroute het verleden in woord en beeld zo goed mogelijk helder te maken. De intentie van het bestuur was om met zo’n route de - huidige - bewoners, de recreanten en de toeristen te laten zien hoe het dorp ooit was en hoe het geworden is tot het dorp dat het nu is. Een verleden en een heden waar wij in Hollandscheveld, soms met enige weemoed over de teloorgang van zoveel cultuurhistorie, trots op mogen zijn. Er zullen maar weinig dorpen zijn die qua inrichting zo’n metamorfose hebben ondergaan. Alleszins de moeite waard om zo’n rijke geschiedenis ook eens op deze manier tot leven te brengen.
3
Een extra lus Voor de liefhebbers van een langere route is het mogelijk om de wandeling door het verleden te verlengen. Deze route loopt door de bossen van Schoonhoven en is vooral interessant voor iedereen die de natuur koestert en oog heeft voor de historie als het gaat om de oude veenwijken die daar nog door de bossen lopen. Start bij de verhalenpaal De wandelroute begint bij de verhalenpaal op het historisch gezien belangrijke punt bij de kerk. Hier kwamen de voormalige hoofdvaarten bij elkaar en van hieruit is het huidige dorp Hollandscheveld ontstaan.
4
Financiering In het voorjaar van 2014 heeft het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld met succes een beroep gedaan op een financiële bijdrage vanuit het provinciale project Vitaal platteland van de provincie Drenthe. Het Recreatieschap Drenthe, de Rabobank Zuidwest Drenthe en het Waterschap Reest en Wieden (thans Waterschap Drents Overijsselse Delta) hebben ook financieel bijgedragen aan de cultuurhistorische wandelroute en de verhalenpaal. De gemeente Hoogeveen heeft tegelijk met de reconstructie van de winkelstraat vorig jaar het pleintje aangelegd en de veenschop geleverd en geplaatst. Bronvermelding De basisteksten over de historie zijn aangeleverd door onze oud-dorpsgenoot en historicus Albert Metselaar. Er is dankbaar gebruik gemaakt van foto’s uit de collectie van Albert Lok en van de website oud Hollandscheveld. Sander Vos van de Stichting Het Hollandsche Veld heeft de tekst aangeleverd over Schoonhoven. Uitvoering De informatiepanelen en de bewegwijzeringspaaltjes zijn onder auspiciën van de Vereniging Hollandscheveld aangebracht door een aantal actieve en enthousiaste inwoners van ons dorp.
Woord van dank Het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld wil de instanties en organisaties die dit project financieel mogelijk hebben gemaakt hiervoor hartelijk bedanken. Een woord van dank is ook zeker op z’n plaats voor de bereidwillige medewerking van de gemeente Hoogeveen. Tevens wil het bestuur Albert Metselaar bedanken voor zijn spontane medewerking en Sander Vos namens de Stichting Het Hollandsche Veld voor zijn bijdrage over de natuur in het gebied rond Schoonhoven. Jeroen Schonewille zijn wij zeer erkentelijk voor de vormgeving van deze gids. Evenzeer is veel dank verschuldigd aan Jan de Vries, destijds secretaris van de Vereniging Hollandscheveld. Hij heeft als initiatiefnemer het plan verder ontwikkeld en onderbouwd en op basis hiervan heeft hij met succes de financiële bronnen aangeboord. Deze prachtige wandelroute zou echter geen werkelijkheid zijn geworden als niet al die enthousiaste vrijwilligers de handen uit de mouwen hadden gestoken om de informatiepanelen en de bewegwijzering aan te brengen. Hiervoor verdienen zij alle lof. De dank is groot! Al met al is dit weer een mooi voorbeeld hoe je in je eigen dorp door met elkaar de schouders eronder te zetten ‘dingen’ voor elkaar krijgt. Met saamhorigheid krijg je echt een vitaal dorp. Behalve veel wandelplezier wensen wij de wandelaar ook een leerzame tocht!
Het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld Henk Zomer, voorzitter
Voorjaar 2016
VERENIGING
Hollandscheveld
5
COLOFON De Cultuurhistorische wandelroute “Allee” is een product van de Vereniging Hollandscheveld 6
Tekstbronnen: Albert Metselaar, historicus Sander Vos, Stichting Natuurbescherming Het Hollandsche Veld (Schoonhoven) Foto’s: Uit de collectie van Albert Lok en van de website ‘oud Hollandscheveld’ Redactie en coördinatie: Jan de Vries Vormgeving gids: Jeroen Schonewille Ontwerp informatiepanelen: Pitch - grafisch ontwerp - illustratie te Assen
© 2016 Vereniging Hollandscheveld
ROUTE DIGITAAL Scan onderstaande QR-code met uw smartphone en bekijk deze wandelgids digitaal op uw toestel. Doorlopend in deze wandelgids vindt u meer QR-codes waarmee u o.a. de wandelroute en enkele foto’s gedetailleerder kunt bekijken.
Scan de QR-code met uw smartphone en bekijk de gehele wandelgids online
7
De Cultuurhistorische wandelroute “Allee” en de verhalenpaal zijn mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de volgende organisaties en instellingen
ALGEMENE INFORMATIE OVER DE ROUTE De wandelroute begint op het pleintje, waar de verhalenpaal staat bij de kruising bij de kerk. Het is een gecombineerde route van Âą 5 km door het dorp. Vanaf informatiepaneel nr. 9 is het mogelijk de route te verlengen met een lus van nog eens Âą 5 km die door de bossen rondom het recreatiegebied Schoonhoven loopt. Beide routes zijn voorzien van routeaanduiding door middel van bewegwijzeringspaaltjes en eindigen bij het startpunt.
Invoegen routekaartje met beide routes (event. uitklapbaar tot A4) Een mooie plek zou ook kunnen zijn op de binnenzijde van een uitklapbaar omslag.
8
Langs de route door het dorp staat een aantal panelen met informatie over de historie. De foto’s op de panelen laten zien welke ingrijpende veranderingen het dorp in de loop der tijd heeft ondergaan. Langs de route door de bossen rondom Schoonhoven staat ook een informatiepaneel.
Scan de QR-code met uw smartphone en bekijk de route op uw smartphone.
9
HET ONTSTAAN VAN HOLLANDSCHEVELD
Plan voor de ontginning van het veengebied rond Hoogeveen
Scan de QR-code met uw smartphone en bekijk de afbeelding op groter formaat
10
Het gebied rond de kerk viel oorspronkelijk alleen op door de hoogte in het landschap. Het is een zandkop en onderdeel van de ‘Riegshoogten’, ruige hoogten. De weg tussen Slagharen en Noordscheschut, die door Hollandscheveld loopt, heet de Riegshoogtendijk en heeft zijn naam hieraan te danken. De oorsprong van het dorp ligt op deze zandkop, maar de reden dat hiervoor ooit de basis werd gelegd is de werkgelegenheid in het veen. De aanwezigheid van een dikke veenlaag maakte dit gebied tot een aantrekkelijk bezit. Het afgraven van de dikke veenlaag om hier turf van te maken en als brandstof te verkopen zag men als een winstgevende handel. Het gebied van het Hollandsche Veld viel deels onder de Meppense Venen (Geesbrug, Nieuwlande, Elim, NieuwMoscou) die in 1551 door de boeren van Meppen
werden verkocht aan de Drost Reinolt van Burmania (Drost van 1540 tot 1557) en zijn vrouw Elisabeth van Braekel. Ook viel er een deel van de venen onder de boeren van Steenbergen en Ten Arlo. Het veen ten westen van het dorp Hollandscheveld kwam in 1625 door ruiling in handen van Roelof van Echten. In 1631 richtte een aantal zakenpartners, waaronder Hollanders uit Leiden en Amsterdam, de Compagnie van de 5000 Morgen op. Een morgen is ongeveer 1 hectare. Deze compagnie bestond voor minimaal 3000 morgen uit delen van de Meppense Venen. De rest was afkomstig uit de ruil met de boeren van Steenbergen en Ten Arlo. De compagnie groef de Hoogeveensche Vaart en maakte een begin met de turfgraverij. De Hollanders gaven het veld hun naam en uiteindelijk dankt ook Hollandscheveld zijn naam aan deze Hollanders. Door onderlinge conflicten werd het veengebied al na een paar jaar opgesplitst in kleinere compagnieĂŤn. Met 2300 morgen was de Hollandsche Compagnie van de Leidse investeerders de grootste. De commerciĂŤle turfgraverij heeft hier tot omstreeks 1880 geduurd en ging daarna door over de oostgrens van de gemeente.
11
Uit: Historische Atlas Drenthe. Verkend in 1900; gedeeltelijk herzien tot 1905. Het groene gebied is na de vervening met bos ingeplant. In 1900 was het bosgebied ongeveer twee keer zo groot als nu. In het begin van de 20e eeuw werd een deel van het bosgebied herontgonnen en in gebruik genomen als agrarische gronden.
1 2 3 ROUTE INFORMATIEPANEEL
12
De wandelroute begint op het pleintje, waar de verhalenpaal staat bij de kruising bij de kerk. U vervolgt uw route door de kruising rechtdoor over te steken naar de Hendrik Raakweg, waar u achtereenvolgens informatiepaneel 2, 3 en 4 ziet.
4
1
Informatiepaneel nummer
DE HISTORISCHE BETEKENIS VAN DE HOEK
Foto van de kruising Het Hoekje - Zuideropgaande Rechtuit, vermoedelijk genomen in de eerste decennia van de 20e eeuw. Het startpunt van deze cultuurhistorische wandelroute is bij de lantaarn links op de foto, waar u zich nu bevindt. Precies op de plek waar de wandelroute begint vormden de twee hoofdvaarten Hollandscheveldse Opgaande en Zuideropgaande een hoek in het watertraject en zo ontstond de naam Het Hoekje. In 1664 werd vanuit Hoogeveen het laatste deel van het Hollandscheveldse Opgaande gegraven (nu de winkelstraat Het Hoekje) en in 1714 werd begonnen met het uitgraven van het Zuideropgaande. In het verlengde van het Hollandscheveldse Opgaande werd in de jaren daarna een opgaande rechtdoor gegraven met de toepasselijke naam het Rechtuit.
13
Informatiepaneel nummer
1
Foto van het Rechtuit, vermoedelijk genomen omstreeks 1920, en gezien vanaf het dorp in oostelijke richting ter hoogte van het 3e Zandwijkje.
De opgaanden en de vele wijken die op deze opgaanden uitmondden waren noodzakelijk voor de ontwatering van het gebied om het dikke pakket hoogveen te kunnen afgraven en deze tot turf gemaakte grondstof over het water te kunnen afvoeren. 14
VERVOER OVER WATER Tot eind jaren ’50 van de vorige eeuw werden de hoofdvaarten en de vele wijken nog gebruikt voor transport over water van bijvoorbeeld allerlei agrarische en tuinbouwproducten. Zo werden met bokken (vaartuigen) de melkbussen van de boeren naar de melkfabriek in Hoogeveen gevaren en werden de lege bussen weer naar de boeren teruggebracht. De woningen en boerderijen die langs het water stonden hadden vrijwel allemaal een waterbank (een vlonder vanuit de oever vlak boven water waarop de producten bestemd voor de bok werden neergezet). Voor het vervoeren van de melkbussen waren speciale pullevaarders. Een melkbus werd een pulle genoemd.
1
Informatiepaneel nummer
Op de foto een pullebok die tot de dempingen van de vaarwegen in gebruik was.
VERANDERING VAN NAAMGEVING Sinds de tweede helft van de 19e eeuw was als naam van het dorp in wording Het Hoekje in gebruik. Daarvoor werd ook een hele tijd gesproken van Poepershoek. Hiermee wilde men uitdrukken, dat dit de hoek was van de Duitse seizoenarbeiders. De naam Poepershoek werd in de tweede helft van de 19e eeuw in oostelijke richting verlegd. Het werd toen de naam voor wat nu 3e Zandwijkje heet. Pas in de 20e eeuw heeft het dorp de huidige naam Hollandscheveld gekregen.
Foto van Het Hoekje met de brug over de Doorsnijding gezien in de richting van de kruising bij de kerk.
15
Informatiepaneel nummer
2
DE KERK MET PASTORIE
Foto genomen in de zestiger jaren van de vorige eeuw. Het schoolgebouw links van de kerk staat er dan nog.
16
De bevolking wees in 1804 de plek aan waar een kerk en een school zouden moeten komen. Op die plek werd de kerk in 1851 gebouwd met steun van kerkelijke gemeenten in heel Nederland, schrijvers, de bevolking van de velden en de Koning. Uiterlijk is de kerk sindsdien weinig veranderd. In 1901 werd achter de kerk een vergaderlokaal gebouwd en vele jaren later, in 1985, werd een mortuarium ingebouwd en aangebouwd. De veenschop bovenop de toren van de kerk symboliseert de oorsprong van het dorp. Dankzij de aanwezigheid van het veen ontstond er een dorp. Omdat de hoek was uitgekozen als meest logische plek om een kerk en een school te stichten, werd dit de kern die uitgroeide tot het dorp dat het nu is. Thomas Rosenboom schrijft in zijn veelgelezen boek Publieke werken over deze veenschop: . . . Ook dat gehucht had nog een kerk, met een vergulde veenschop als windvaan. . .
2
Informatiepaneel nummer
Gelijktijdig met de kerk werd hier tegenover een pastorie gebouwd. Deze werd in 1939 op dezelfde plek vervangen door de huidige pastorie.
Foto uit de jaren ’20 - ’30 met zicht vanaf Het Hoekje richting Rechtuit. Het gebouwtje tussen de bomen stond op het terrein van de kerk. Hierin was een waterpomp aangebracht waar vandaan de inwoners water konden halen. De huizen in het dorp waren in die tijd nog niet aangesloten op het waterleidingnet.
DE DUITSE BEZETTING Eind 1944, begin 1945 werd de pastorie door enkele SS’ers van Nederlandse afkomst als woning en kantoor in gebruik genomen. Zij voerden in Hollandscheveld en omstreken een waar schrikbewind. Op de toren van de kerk werden gewapende soldaten gestationeerd.
17
Informatiepaneel nummer
2
Foto van Het Hoekje vanaf de kruising genomen. Rechts van het water werd in 1934 een “breeden weg” aangelegd. Deze weg zien we op deze foto nog niet. 18
HET BEELD CILIE, BIJGENAAMD “DE NEVELHEKSE” Cilie is de hoofdpersoon in de novelle van Albert Steenbergen (1814-1900) Het verhaal speelt zich af rond het begin van de 18e eeuw. Dankzij diverse toneelstukken, de verhalen over haar en niet in de laatste plaats door dit beeld is Cilie niet in de vergetelheid geraakt. Zij is een symbool geworden van leren omgaan met alles wat ‘anders’ is. Het verhaal over haar maakt duidelijk wat er gebeurt als mensen elkaar uitsluiten. Cilie de Nevelhekse (Uit de Clapper der Calkoens van Albert Steenbergen) Cilie de Cosse, speelt zich voornamelijk af in het Hollandsche Veld, in de jaren 1699/1706.
2
Informatiepaneel nummer
Het beeld is ontworpen door Alice Top. Ze verbeeldt het moment waarop ze voor het laatst, en in haar nachthemd, de woning van De Stroeve verliet.
Vanuit het verre Holland komt Allard, een medicijnenstudent uit Den Haag, naar de familie Bentinck in Hoogeveen. Hij heeft geen aardigheid meer aan de studie en wordt allerhartelijkst ontvangen door de familie. De dochters Alida en Coosje zijn bijzonder gecharmeerd van de jonge student, die echter al beloofd is aan een vriendin van de familie. Op een dag gaat Allard vissen met twee Hoogeveense studenten in de buurt van het Riegmeer (zie informatiepaneel 7). De Schutmeester De Stroeve heeft het water goed hoog gestuwd. Allard hoort een prachtige zangstem en probeert te achterhalen waar die stem vandaan komt.
19
Informatiepaneel nummer
2
Het is Cilie, de pleegdochter van de schutmeester, die het prachtige geluid voortbrengt. Allard probeert haar te vinden, maar wordt gestoord door het geschreeuw van een meisje dat gebeten wordt door een adder. De moeder van het meisje schreeuwt dat de adder is behekst door Cilie. Omdat Cilie altijd in de schemering loopt te dwalen door de velden heeft zij de naam Nevelhekse gekregen. Haar getinte huid en haar vreemde accent dragen bij aan de bijnaam. Uiteindelijk vindt Allard Cilie toch en zij worden verliefd op elkaar. Het meisje dat door de adder is gebeten sterft en de moeder neemt wraak door Cilie in het Riegmeer te gooien. Allard, geleid door een witte duif, redt haar ternauwernood van een wisse verdrinkingsdood.
20
Hierna is het tweetal onafscheidelijk totdat Allard wordt teruggeroepen naar Den Haag. De brieven die Allard stuurt aan Cilie worden door pleegvader De Stroeve vernietigd en aan Cilie wordt verteld dat Allard terug is bij zijn oude vriendin. Cilie is gebroken en raakt geestelijk in de war. Op een nacht verdwijnt zij spoorloos in haar nachtkleding. Pleegvader De Stroeve, geplaagd door gewetenswroeging, biecht zijn zonden op bij de Banner Schulte (hoofd van de politie). De Stroeve blijkt slavendrijver en drievoudig moordenaar te zijn en heeft Cilie ontvoerd. Na deze bekentenissen pleegt hij zelfmoord. Allard komt terug uit Den Haag en gaat Cilie zoeken. Niemand weet wat er is gebeurd, maar de roddels over slavendrijver De Stroeve hebben de overhand. Cilie is nooit teruggevonden. Allard gaat om zijn verdriet te vergeten verre reizen maken.
3
Informatiepaneel nummer
SCHOOL De school op de foto hieronder werd in 1877 gebouwd en was tot begin jaren ’60 in de vorige eeuw in gebruik. Daarna werd het gebouw afgebroken. Het was een gemeentelijke school voor lager onderwijs voor alle kinderen uit deze streek. In 1909 werd wegens uiteenlopende visies ook een bijzondere school voor christelijk lager onderwijs gesticht.
21 Foto genomen halverwege de jaren ’60 van de vorige eeuw. De afbraak van het schoolgebouw is in volle gang. Op de achtergrond links op de foto staat het “witte huis”.
ONDERDAK VOOR DE BRANDSPUIT Toen het in 1873 opgerichte brandweerkorps van Hollandscheveld een grotere brandspuit kreeg, werd deze in een schuurtje bij de school gestald. De karhandspuit kon ook op een bok (vaartuig) worden geplaatst. Om overal in de streek bij de brand te kunnen komen, was dit handig, want over water waren met zo’n spuit meer plekken bereikbaar. Erg snel ging dat echter niet…
Informatiepaneel nummer
3
DE DUITSE BEZETTING Evenals de pastorie werd ook deze school eind 1944, begin 1945 gevorderd en werd hier een compagnie gelegerd van de Landstorm Nederland. Deze groep Nederlanders in Duitse krijgsdienst werd geleid vanuit de pastorie. Het terrein werd afgezet met prikkeldraad. Zeker 200 mensen uit Hollandscheveld en omstreken werden in de school ondervraagd en mishandeld. Enkelen van hen keerden niet weer terug uit gevangenschap.
GEDENKTEKEN
22
Het gedenkteken is in 1995 geplaatst voor alle slachtoffers van de 2e Wereldoorlog in dit gebied. De namen van hen staan op de sokkel. Het gedenkteken De Kaars is mede gevormd door een propellerblad van de Lancaster bommenwerper van Wilfred Still. Deze werd neergehaald op 25 maart 1944 in Het Meer. Dit is het gebied aan het eind van de Wilfred Stillweg, even ten noordoosten van Hollandscheveld.
Foto van het gedenkteken De Kaars ’40 - ‘45
4
Informatiepaneel nummer
WITTE HUIS In de 18e eeuw organiseerde de bevolking het onderwijs zelf, maar in 1819 stichtte de gemeente op de plek waar nu het witte huis staat een school met onderwijzerswoning. Het schoolgebouw deed dienst tot 1877.
23 Foto uit Âą1900 van de woning van de hoofdonderwijzer. In 1880 werd dit voormalige schoolgebouw drastisch verbouwd en werd het rechtse deel (niet op de foto) geschikt gemaakt voor bewoning door de veldwachter.
Het lijkenwagentje, waarmee overledenen naar de begraafplaats werden gereden, kreeg hier na de verbouwing ook onderdak. Rond 1930 volgde opnieuw een grote verbouwing. Het gebouw werd verlengd. Van binnen werd het zodanig veranderd, dat er niets meer herinnert aan het oude schoolgebouw. Tot in de jaren ’70 van de vorige eeuw was het linker gedeelte nog de woning van de hoofdonderwijzer.
Informatiepaneel nummer
4
DE KEI Het huidige dorp behoorde tot een gebied dat tot 1631 - 1633 zowel de boeren van Steenbergen en Ten Arlo als de eigenaren van de Meppense Venen konden opeisen. In 1631 werd voor de vervening van het gebied de Compagnie van de 5000 Morgen opgericht door onder andere Hollanders uit Leiden en Amsterdam. Een morgen is een oppervlakte van ongeveer 1 hectare. De Hollanders gaven in 1631 hun naam aan het gebied, vandaar dat de hele streek het Hollandsche Veld werd genoemd. De Hollandse heren vormden vanaf 1635 de Hollandse Compagnie. Het duurde nog tot 1657 voor de eigendomsrechten werden opgelost. Tot dat jaar was de ondergrond van het dorp een betwist gebied. Pas in de 20e eeuw kreeg het dorp officieel de naam Hollandscheveld.
24
Bijschrift foto: De kei herinnert aan het feit dat de Hollanders zich in 1631 inkochten in de Compagnie van de 5000 Morgen.
5 6 7 ROUTE INFORMATIEPANEEL
25
U vervolgt uw route door de Hendrik Raakweg over te steken. Deze weg vervolgt u naar de Otto Zomerweg en die loopt u helemaal uit naar het informatiepaneel 5. Vervolgens gaat u via de Riegshoogtendijk naar informatiepaneel 6 om langs Het Hoekje informatiepaneel 7 te bereiken.
Informatiepaneel nummer
5
CHR. LAGERE TUINBOUWSCHOOL
Foto uit de jaren ’50 van de vorige eeuw met leerlingen die voor de school poseren. In het huidige dorpscentrum ’t Anker was ooit de Tuinbouwschool gehuisvest.
26
Vanaf 1925 had het dorp al de Tuinbouwvereniging De Volharding. Deze vereniging zette zich er voor in dat de bevolking efficiënt tuinbouwproducten ging telen om zoveel mogelijk rendement te behalen. Voor veel telers waren de inkomsten een welkome aanvulling op het loon dat men bij de baas verdiende. Kennis van het telen van verschillende gewassen was noodzakelijk voor een in economisch opzicht betere toekomst. Om dit te bereiken kwam er een lagere tuinbouwschool om de jeugd hierin te onderwijzen. In de avonduren werden ook tal van tuinbouwcursussen gegeven. Het oorspronkelijke schoolgebouw is het gedeelte met de rode dakpannen. Het werd in 1951 gebouwd. De school was maar een korte levensduur beschoren, want in 1959 werd deze alweer opgeheven. Door de opkomende industrialisatie in Hoogeveen en de hiermee gepaard gaande werkgelegenheid nam tegelijkertijd het aantal gemengde agrarische bedrijfjes af.
5
Informatiepaneel nummer
VAN ANKER CLUBHUISWERK TOT DORPSCENTRUM ’T ANKER
Foto van de opening van het Anker Clubhuis in 1962 In 1962 kreeg het Anker Clubhuiswerk, na bijplaatsing van een houten barak, van de gemeente het voormalige schoolgebouw in gebruik. De opening vond plaats door Prof. Dr. P.J. Muntendam (huisarts in Hollandscheveld van 1925-1931 en later o.a. staatssecretaris voor volksgezondheid (1950-1953) Na uitbreiding in 1985 en vervanging van de barak in 1994 door de in steen opgetrokken grote zaal, kreeg het dorpscentrum z’n huidige vorm. Begin 1990 is de naam veranderd in Dorpscentrum ’t Anker. Op initiatief van het bestuur van de Vereniging Hollandscheveld heeft de gemeente het gebouw in 2011 gerenoveerd en intern verbouwd. In 2012 werd het vernieuwde dorpscentrum in gebruik genomen. Dankzij financiële steun van het Oranje fonds kon het dorpscentrum voorzien worden van een geheel nieuwe inrichting. Het gebouw is eigendom van de gemeente. Voor het beheer heeft de Vereniging Hollandscheveld een stichting opgericht. Het dorpscentrum functioneert volledig op basis van de medewerking door vrijwilligers.
27
Informatiepaneel nummer
6
KRUISING VAN LAND- EN WATERWEG De Riegshoogtendijk en de toenmalige hoofdvaart het Hollandscheveldse Opgaande kruisten elkaar nog tot begin jaren ’60 van de vorige eeuw. De Riegshoogtendijk is genoemd naar een oeroude route door het veen. Deze liep via de Ruige Hoogten, een rij zandkoppen door een veengebied. Routes als deze zorgden er voor dat mensen zich door moeilijk begaanbare gebieden konden verplaatsen. In het veen zijn vondsten gedaan uit de bronstijd en de Romeinse tijd. Het Hollandscheveldse Opgaande diende in oorsprong als ontwatering van het te ontginnen veengebied en om de turf over water te kunnen afvoeren.
28
Foto begin 1900 genomen vanaf het Hollandscheveldse Opgaande richting kruising met de Riegshoogtendijk. Links op de foto is het cafĂŠ Welgelegen door de bomen te zien.
6
Informatiepaneel nummer
HET BEGIN VAN DE GROTE VERANDERING
Foto genomen vanaf de kruising met de Riegshoogtendijk richting Hoogeveen. Tot 1958 stroomde het water vanuit het hele achterliggende gebied door het Hollandscheveldse opgaande naar de Hoogeveense vaart in Hoogeveen op de hoek van het Haagje - Kanaalweg.
Het waterpeil was voor veel gronden te hoog. Een verlaging van dit peil was voor de land- en tuinbouw van uitermate groot belang. Dit was mede de reden dat er in de jaren vijftig van de vorige eeuw een waterbeheerplan is ontworpen. Als eerste actie van de uitvoering van dit plan werd in 1958 direct naast de brug v贸贸r het caf茅 Welgelegen een waterkering aangebracht door hier een dam in het water neer te leggen. Deze dam moest het water keren zolang het gebied rond Hollandscheveld waterstaatkundig nog niet was heringericht. Het water vanuit het gebied ten oosten van de dam (Het Hoekje, Rechtuit, Zuideropgaande en de hierop afwaterende wijken) werd na de aanleg van de dam niet langer
29
Informatiepaneel nummer
6
afgevoerd via het Hollandscheveldse Opgaande naar de Hoogeveense Vaart in Hoogeveen. De afwatering van dit gebied ging toen via het Zuideropgaande en het Oostopgaande naar het kanaal Coevorden - Zwinderen. Onderzoek had uitgewezen, dat op deze manier het waterpeil in het betreffende gebied ongeveer 20 cm lager kon worden dan in het Hollandscheveldse Opgaande. Dit kan soms net het verschil zijn tussen winst en verlies in de land- en tuinbouw. Dit bleef zo tot de voltooiing van het waterbeheerplan in de loop van de 60’er jaren van de vorige eeuw. Toen werd voor de afwatering van de hele streek aangesloten op de Zuidwoldiger waterlossing die bij Echten uitmondt in de Hoogeveense Vaart. De opgaanden, de meeste wijken, de vonders en de bruggen waren toen uit Hollandscheveld verdwenen en was er als het ware een nieuw dorp ontstaan.
30
Kaartje waarop de dam is ingetekend die in 1958 is aangelegd. Zo op het oog een kleine ingreep, maar wel één die voor Hollandscheveld grote gevolgen zou hebben.
7
Informatiepaneel nummer
EEN GRUPPE VOOR DE AFWATERING Rond 1664 werd hier de hoofdvaart tot aan het kruispunt, bij de start van deze wandelroute, gegraven. Vanuit dit punt (tussen Het Hoekje nummers 4B en 6) werd haaks op de hoofdvaart in zuidelijke richting een gruppe gegraven. Deze gruppe werd een eind verderop aangesloten op een andere gruppe om er voor te zorgen dat het Riegmeer kon afwateren. Het was een van de gruppen waarmee de Hoogeveense Vaart tot Echten van water werd voorzien. Langs het dijkje verderop, ligt nog een restant van deze oude gruppe.
DE EERSTE WONING AAN HET HOEKJE De eerste woning aan de hoofdvaart stond in 1728 naast de gruppe die hier in de hoofdvaart uitmondde. Het was een boerderijtje, waarin een schipper, tevens kleine vervener woonde (nu Het Hoekje nummer 4B).
Foto uit begin zestiger jaren in de vorige eeuw. Links op de foto het eerste boerderijtje aan Het Hoekje. Het bruggetje voor dit boerderijtje ligt over de gruppe die zorgde voor de afwatering van het Riegmeer. Op de achtergrond is de brug in de Riegshoogtendijk nog te zien. V贸贸r de brug is de dam te zien die hier in 1958 is aangelegd als waterkering.
31
Informatiepaneel nummer
7
STOOMTRAM EN TRAMBRUG
Foto met molen en de trambrug die lag op de plek waar nu de voetgangersoversteek is aangelegd voor de supermarkt naar de parkeerplaats. 32
Waar nu de schuine oversteekplaats voor voetgangers ligt, lag de trambrug voor de stoomtram (1904 - 1938) die tussen Hoogeveen en Slagharen reed. De tram reed aan de overzijde van Het Hoekje tussen de huizen door. Daar was ook een station. Iets verderop loopt deze route voor een deel over het Tramdijkje. De sloot die u ter hoogte van de speeltuin rechts van u ziet is nog een restant van de oude gruppe die in vroegere tijden voor de afwatering van het Riegmeer zorgde. Het Riegmeer lag even ten zuiden van de huidige Carstensdijk aan de westzijde van de huidige Riegshoogtendijk. Deze route leidt u hier echter niet naar toe.
7
Informatiepaneel nummer
Foto: Stoomtram op de trambrug die richting Slagharen rijdt.
HOUTFABRIEK Aan de andere kant van de gruppe stond langs Het Hoekje in de jaren 1886 - 1892 een voor die tijd hypermoderne fabriek voor de bewerking van houtproducten met behulp van een stoommachine. (Nu Het Hoekje nummer 6) Het was niet bij toeval dat deze fabriek hier werd gebouwd. Hout was er genoeg, want aan de zuidkant van het dorp was flink wat bos aangelegd voor de houtproductie.
Op de foto is de tramlijn en de trambrug over Het Hoekje te zien. De foto is genomen vanaf een punt waarvoor u nu in de supermarkt moet gaan staan. Aan de overkant van Het Hoekje staat links op de foto het pand dat nu als adres Het Hoekje 6 heeft. Hier stond vroeger de houtfabriek.
33
8 ROUTE INFORMATIEPANEEL
9
34
U vervolgt uw route in zuidelijke richting over het parkeerterrein richting de Brummelstraat. Waar deze rechtsaf buigt naar de Riegshoogtendijk, gaat u rechtdoor over het Tramdijkje langs de speeltuin. Een eindje buiten het dorp volgt u het verharde weggetje linksaf waar u aan het Zuideropgaande informatiepaneel 8 bereikt. Om bij informatiepaneel 9 te komen loopt u langs het Zuideropgaande richting de kerk en slaat u rechtsaf het fietspad in om via de Bolster bij informatiepaneel 9 te komen. Hier kunt u kiezen voor de route van Âą 5 km of om deze met Âą 5 km te verlengen.
8
Informatiepaneel nummer
WAAR EENS EEN WATERWEG WAS, IS NU HET WATER WEG Wij staan bij informatiepaneel nr. 8 aan de oever van de voormalige hoofdvaart het Zuideropgaande bij de uitmonding van het Oostopgaande. (nu Schoonhovenweg) Deze beide hoofdvaarten zijn eind vijftiger en begin zestiger jaren van de vorige eeuw gedempt vanwege de toename van vervoer over land en het verliezen van de afwateringsfunctie door de aanleg van een nieuw waterbeheersysteem.
35 I
I Deze foto is min of meer genomen vanaf het punt waar dit informatiepaneel staat. Het is de plek waar het Oostopgaande uitmondde in het Zuideropgaande.
II Foto genomen van het Zuideropgaande richting het dorp waarop het bruggetje is te zien dat aan het begin van het Zuideropgaande lag, op de plek waar deze cultuurhistorische route is gestart.
II
Informatiepaneel nummer
8
WAAR EENS VEEN WAS, ZIJN NU NOG VEEL BOSSEN Waar de Schoonhovenweg naar rechts afbuigt beginnen de bossen rondom het recreatiegebied Schoonhoven. Ooit lag daar een metersdikke veenlaag. Na het afgraven van het veen werd in de 19e eeuw de ondergrond (meer dan 1800 ha groot) gebruikt voor de aanplant van bossen. Veel bos is later gekapt ten behoeve van de uitbreiding van het areaal landbouwgrond. Het huidige boscomplex is één van de oudste nog bestaande Drentse bossen. De bewoners leefden veelal op boerenplaatsjes (keuterijen) tussen de bossen en aan de wijken. Deze zijn ooit gegraven om het veen te kunnen afgraven en af te voeren naar de turfmarkt in Zwartsluis, kalkbranderijen, steenfabrieken en steden als Amsterdam.
36
In de bossen is een aantal wijken van de turfgravers nog steeds te zien. De wijken liggen op een onderlinge afstand van ongeveer 150 meter. Alle wijken mondden direct of indirect uit in een hoofdvaart (een opgaande, zoals Zuideropgaande en Rechtuit). Ten zuidoosten van de recreatieplas, die in 1972 is gegraven, ligt nog een ven. Het is zeer waarschijnlijk dat de oorsprong van dit ven ligt in de laatste ijstijd, zo’n 10.000 jaar geleden, maar het was in dit gebied ook één van de laatste putten van de turfgravers.
Met de oplegger werden de turven gedolven en op de kruiwagen gelegd.
9
Informatiepaneel nummer
METAMORFOSE IN DE HUISVESTING In de jaren twintig van de vorige eeuw woonden op deze plaats ongeveer honderd mensen in 25 noodwoningen van erbarmelijke kwaliteit. De boeten werden ze genoemd.
37 Op de foto een boete als voorbeeld. Van de boeten die hier indertijd stonden zijn geen foto’s beschikbaar. De boete op de foto is van planken, terwijl de boeten die hier stonden waren opgetrokken met halfsteensmuurtjes. De foto geeft een beeld van de woonomstandigheden in de boeten.
De situatie was voor de bewoners bij tijd en wijle onhoudbaar. Een groter contrast met de huidige woningen is niet denkbaar. De naam van één van de straten in dit plan is gelukkig het enige wat ons nog herinnert aan deze boeten. Voor de toenmalige bewoners werden in 1935 vervangende huizen gebouwd aan de noordzijde van het Rechtuit. Deze huizen staan er nog.
Informatiepaneel nummer
9
EEN OUD-BEWONER VAN DE BOETEN AAN HET WOORD In het jubileumboek van de Bouwvereniging Hoogeveen, dat in 1989 verscheen, ter gelegenheid van haar 75- jarig bestaan is een hoogbejaarde inwoner aan het woord. Hij woonde een groot deel van zijn jeugd en later van zijn huwelijksjaren in de boeten. Hij zegt onder meer: “De boeten moet je beschouwen als een aanklacht tegen de menselijkheid. Ze waren gebouwd van een halfsteensmuurtje. Koud, dat het er in de winter was. Het waren allemaal eenkamerwoningen van ongeveer vier bij vier meter. Aan de voorkant was één venster, naast de voordeur. Aan de achterkant had je twee bedsteden met daartussen de achterdeur. Het dak was van planken met asfalt. Met een flinke storm is een keer het hele dak van zo’n zes of zeven woningen weggevlogen door de lucht: de hele zolder met de lampen er aan.” 38
Op de foto zijn de woningen aan het Rechtuit te zien die in 1935 werden gebouwd als vervangende huisvesting voor de boeten. Hier komt u langs als u kiest voor de route van ± 5 km door het dorp.
ROUTE INFORMATIEPANEEL km
10
KEUZE MOMENT! route
5 km / route 10 km
10 km
39
Als u kiest voor de verlengde route van 卤10 km door Schoonhoven, dan vervolgt u bij informatiepaneel 9 het fietspad om via de Oostwijk op de Schoonhovenweg te komen. V贸贸r de visvijver in Schoonhoven bereikt u informatiepaneel nr. 10. Kiest u voor de route van 卤5 km, dan volgt u de route naar informatiepaneel 11. U slaat nr. 10 over.
Informatiepaneel nummer
10
NATUUR ROND SCHOONHOVEN Wie een wandeling maakt in het recreatie-gebied Schoonhoven kan zich maar moeilijk voorstellen dat alles is ingericht door mensenhanden. Dat is ook niet zo verwonderlijk want nadat Schoonhoven in 1972 is aangelegd heeft het zich ontwikkeld tot een heus natuurgebied waar recreatie en natuur hand in hand gaan. Ook de omringende bossen zijn aangelegd. Dit gebeurde al in de loop van de 19e eeuw, nadat het gebied was afgegraven om turf te winnen.
40
Door deze combinatie van oude en nieuwe natuur en de verscheidenheid in biotopen die daardoor is ontstaan kunnen we genieten van een rijke diversiteit in flora en fauna. Dit zien we met name vertegenwoordigd in de variatie in vogelsoorten die hier broeden. Zo vinden we in de loofbossen typische bewoners zoals grote bonte specht, boomklever, pimpelmees, bonte vliegenvanger, buizerd en matkop. In het jongere struikgewas voelen onder andere zwartkop, tuinfluiter, appelvink, tjiftjaf, winterkoning, fitis en zomertortel zich thuis. Wilde eend, fuut, meerkoet, kleine karekiet, koekoek, grauwe gans en ijsvogel op hun beurt vinden in het voorjaar rondom de vijvers een thuis. Maar ook als voedselbron is het water favoriet bij doortrekkers
10
Informatiepaneel nummer
en ‘buurtbewoners’ als aalscholver, blauwe reiger, visdief, smient en grote zaagbekken. Wie scherpe oren heeft kan in de naaldbossen de flinterdunne zang van het goudhaantje ontdekken die er in de toppen van de bomen leeft naast de vink, houtduif, zanglijster en heggemus. En met een beetje geluk zie je er de kruisbek of ransuil.
ZWALUWWAND De oeverzwaluw is een echte kolonievogel die bij voorkeur in steile oevers broedt in door zelfgegraven gangen van zo’n meter diep. Aangezien dergelijke plekken in de natuur steeds minder voorkomen nestelt de oeverzwaluw ook op plaatsen waar bergen grond te vinden zijn zoals zandafgravingen, zolang er maar water in de buurt is. Om de oeverzwaluw te helpen zijn er op diverse plaatsen in Nederland zogenaamde zwaluwwanden gebouwd; een stenen wand met een aantal gaten waartegen een berg zand wordt gestort. De oeverzwaluwwand van Schoonhoven is door Stichting Het Hollandsche Veld met behulp van een aantal vrijwilligers gebouwd. Het aantal zwaluwen dat in de wand broedt verschilt van jaar tot jaar maar wie er in het broedseizoen de tijd neemt kan vast genieten van in en uitvliegende zwaluwen. Regelmatig is ook de ijsvogel te vinden op en rond de zwaluwwand. Dit is geen toeval want ook de ijsvogel maakt graag gebruik van deze surrogaatoever om hier zijn jongen in groot te brengen. De wand wordt jaarlijks onderhouden, zo wordt het riet op en rond de wand gemaaid en moeten de gaten met nieuw zand worden gevuld.
VLEERMUIZENVERBLIJF Toen Teunes Otten in 2004 uitgeroepen werd tot vrijwilliger van het jaar won hij hiermee een geldbedrag welke besteed moest worden
41
Informatiepaneel nummer
42
10
aan een goed doel naar keuze. Die keuze was snel gemaakt waarop in 2006 de 26 meter lange vleermuizentunnel officieel kon worden geopend. Een uniek bouwwerk dat door zijn bouwstijl, ronde gemetselde boog, uit een ver verleden lijkt te stammen. Deze vleermuizentunnel biedt onderdak aan overwinterende vleermuizen die, aangezien oude gebouwen verdwijnen, hier hun winterslaap houden. Door de architectuur en ligging is er een ideaal klimaat gecreëerd in de tunnel met een hoge luchtvochtigheid en een vrij constante temperatuur. De vleermuizen vliegen door de beide kleine openingen naar binnen waarna ze op zoek gaan naar een plaatsje in één van de vele kieren tussen de stenen. Wanneer de tunnel is ontdekt door een vleermuis zal deze het jaar daarop vergezeld van familie weer zijn intrek nemen. Het kan dus jaren duren voordat een vleermuizenverblijf een grotere kolonie huisvest. Langzamerhand groeit ook de populatie in de tunnel. Er zijn al zeker vier verschillende soorten waargenomen. Naast vleermuizen maken ook kikkers, salamanders en vlinders graag gebruik van de bescherming van de tunnel.
10
Informatiepaneel nummer
HET VEN Het ven ligt als een oase verscholen in het recreatiegebied. En dan te bedenken dat deze schitterende biotoop nagenoeg verdwenen was. Stel je eens voor dat je dit hele gebied met een schop en een kruiwagen in je vrije tijd moest afgraven. Toch is dit precies wat Teunes Otten gedurende jaren heeft gedaan! Zo heeft hij dit unieke natuurgebied, wat waarschijnlijk al is ontstaan tijdens de laatste ijstijd zo’n 10.000 jaar geleden, kunnen behoeden voor de ondergang. Al dit harde werk heeft er in geresulteerd dat we inmiddels kunnen genieten van een prachtig gebied waar zonnedauw, blaasjeskruid, gagel en heide hun plekje weer hebben heroverd. Waar jaren geleden in een klein plasje nog een handjevol kikkerdril werd gevonden treffen we inmiddels broedende ganzen en eenden, salamanders, levendbarende hagedissen en niet te vergeten heel veel kikkers aan.
43
ROUTE INFORMATIEPANEEL
11
44
5 km Vanaf informatiepaneel 9 loopt u via de Boeten naar het Rechtuit waar u de begraafplaats bereikt en bij informatiepaneel 11 komt.
route
10 km Vanaf informatiepaneel 10 loopt u langs de visvijver, de zwaluwwand, de recreatieplas en het ven richting parkeerplaatsen van Schoonhoven. Deze steekt u over en u gaat de bossen in van het Landgoed Beukerswijk.
route
U komt uit bij het Rechtuit en via de Kerkhoflaan bereikt u de begraafplaats waar u bij informatiepaneel 11 komt.
11
Informatiepaneel nummer
BEGRAAFPLAATS EN BAARHUISJE Deze begraafplaats dateert uit 1854. Het stenen gebouwtje, het baarhuisje, is gebouwd in 1875. Hierin stond de lijkbaar. Wie aan een besmettelijke ziekte was overleden werd hier opgebaard. Voor goed onderhoud van de begraafplaats werd in de beginjaren geen geld vrijgemaakt. De doodgraver liet er vee op grazen om de begroeiing in toom te houden.
VINCENT VAN GOGH Vincent van Gogh koos deze begraafplaats in 1883 als plek om te werken. (Zie gedenkteken elders op deze begraafplaats) In een brief van 15 september 1883 schreef hij er onder meer het volgende over: ĂŠĂŠn der merkwaardigste kerkhoven die ik ooit zag, een stuk heide met een heg, een ingang, een kort laantje, een aantal graven begroeid met heide en bunt. De kleur is aldaar zeer eigenaardig, het is iets schoons de echte heide op de graven te zien, de geur van terpentijn heeft iets mystieks. 45
Foto van schets van Vincent van Gogh van de begraafplaats in Hollandscheveld met zicht op de kerktoren.
Informatiepaneel nummer
11
OORLOGSGRAVEN Bij de brug liggen de graven van negen geallieerde vliegeniers. Zeven sneuvelden bij de crash van een Lancaster in Het Meer (25-03-1944) en twee kwamen om bij het neerstorten van een Mosquito ten westen van Hoogeveen (31-03-1945). De namen van de omgekomen bemanningsleden staan ook op een plaquette bij het baarhuisje.
46
Einde wandelroute
TERUG NAAR HET BEGINPUNT Na dit laatste paneel gaat u naar de uitgang van de begraafplaats bij het baarhuisje aan de Kerkhoflaan. Vanaf hier gaat u linksaf richting het dorp via de Otto Zomerweg, Dokter Broekhoffstraat, Roelof Koopsweg, Jan van der Helmweg en Rechtuit naar informatiepaneel nr. 1 op het verhalenpleintje, waar u deze route gestart bent.
47
NAWOORD Hopelijk hebt u genoten van een mooie tocht en bent u door deze tocht iets wijzer geworden als het om de historie van het dorp en van de omgeving gaat en hebt u (nog beter) kennis kunnen nemen van de natuur en de schoonheid in en rondom Schoonhoven. Hartelijk dank voor uw belangstelling en wie weet tot een volgende keer. U bent van harte welkom!
CULTUURHISTORISCHE
48
WANDELROUTE “ALLEE”