Backershagen en de verwondering van chinoiserie
Backerdag 2021 Verslag
Voorwoord
Het is mij een genoegen deze publicatie ter gelegenheid van de Backerdag 2021 bij u te introduceren. Hoewel er het nodige is geschreven over het thema chinoiserie in relatie tot Nederlandse historische interieurs en objecten in de 18e eeuw is deze - door de verwondering over de oriëntaalse culturen geinspireerde - stroming minder beschreven in relatie tot de aanleg van Nederlandse buitenplaatsen en tuinarchtectuur in dezelfde periode. De voorliggende publicatie is een eerste aanzet om deze lacune te dichten.
Voorzijde: Miniaturen voorstellende: Madalena de la Court (1661-1712) en waarschijnlijk Willem Backer (1656-1731) Door: Henriëtte Wolters-van Pee (1692 - 1741) tempera; 6.5 cm doorsnede alsmede een deksel behorend bij de miniaturen. Lijsten en deksel: lakwerk op de manier van Japans lakwerk 1700 - 1750
Deze publicatie komt op een bijzonder moment. Op 12 september 2021 houdt de Backer Stichting haar tweejaarlijkse bijeenkomst op de buitenplaats Backershagen in Wassenaar. Deze buitenplaats is aangelegd in opdracht van Cornelis Backer (1693-1775). Na de aanleg van het hoofdhuis kreeg het in in de jaren zeventig van de 18e eeuw een bijzonde park- en tuinaanleg. Daarvan maakte ook een geïdealiseerde Chinese tuin ondereel uit. Deze Chinese tuin is naar alle waarschijnlijkheid aangelegd om het het verlangen naar het “buiten zijn” te benadrukken. Cornelis Backer, zijn echtgenote Maria Clara van der Hagen en hun kinderen konden zich hier volledig in een andere wereld wanen dan de stedelijke omgeving waar de Amsterdamse regentenfamilie Backer zich meestal ophield. In het hoofdhuis (dat in 1974 helaas door brand is verwoest) had Cornelis Backer een uitgebreide kunstcollectie en bibliotheek. Hier ontving hij zijn uitgebreide vrienden- en kennissenkring. Ongetwijfeld zal hij hen deelgenoot hebben gemaakt van zijn prachtige kunst- en boekencollectie, waarvan bekend is dat die tal van objecten omvatte die getypeerd kunnen worden als chinoiserie.
Speciaal voor deze editie van de Backerdag zijn een aantal objecten die goed aansluiten bij het thema chinoiserie uit de Backercollectie geselecteerd. Deze objecten worden ter gelegenheid van deze historische bijeenkomst geëxposeerd in het zogenaamde Hertenhuisje dat integraal deel uitmaakt van het historisch ensemble van buitenplaats Backershagen. Daarmee wordt zo’n 250 jaar na dato de bijzondere historische relatie weer voor korte tijd hersteld, die deze chinoiserie-objecten verbindt met de de buitenplaats en de Chinese tuin van Backershagen. Ik spreek de hoop uit dat in vervolg op deze publicatie meer onderzoek gedaan zal worden, dat ons in staat stelt dit aansprekende thema verder uit te diepen. Jhr. drs. Robert J. Quarles van Ufford Voorzitter Backer Stichting
N.B. dit is de tweede en vermeerderde druk van het boekje dat speciaal gemaakt werd voor de Backerdag 2021 met daarin tevens een weerslag van de dag zelf.
3
4
Chinoiserie op Backershagen
Sinds 1954 mag het Amsterdam Museum het beheer voeren over de familiec ollectie Backer, bestaande uit meer dan vijftienhonderd (kunst-) voorwerpen. Deze voorwerpen zijn bijeengebracht door vele generaties Backer en bestaat uit verschillende onderdelen; van de belangrijke collectie familieportretten tot miniatuurzilver en livreiknopen. Voor deze Backerdag is een selectie gemaakt van voorwerpen die passen bij het thema van deze dag: chinoiserie. Dit begrip hangt samen met de wisselwerking tussen Europa en Azië op cultureel gebied. De eeuwenlange fascinatie in de Nederlanden voor het ‘Verre Oosten’, vanaf de zestiende tot en met de vroeg twintigste eeuw, kreeg een belangrijke impuls vanaf de oprichting in 1602 van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Vanaf het moment dat de eerste retourvloten arriveerden in Amsterdam volgeladen met kruiden, specerijen, porselein, lakwerk en kleding - werd de stad langzaamaan de voorraadschuur van deze goederen voor geheel Europa.
linkerpagina: Portret Cornelis Backer (1693-1775) Door: Frans van (II) Mieris (1689 - 1763) 1725 h 48 x b 41 cm bruikleen, Backer Stichting vorige pagina: de achterzijde van dit op paneel geschilderde portret
5
Tegelijkertijd was er sprake van een grote wederzijdse beïnvloeding. Zo kennen we natuurlijk het beroemde Delftse ‘porselein’, geïnspireerd op Aziatisch voorbeelden. Maar ook het Japanse lakwerk werd geprobeerd na te maken. Tegelijkertijd pasten de pottenbakkers in het Chinese Jingdezhen (porselein), of de zilversmeden in Batavia, hun producten aan om te voldoen aan de Europese smaak. Deze vaak kostbare voorwerpen vonden hun weg in de huizen van de gegoede burgerij, zo ook die van de familie Backer. Wanneer de vroegzeventiende-eeuwse Chinese ketel in bezit is gekomen van jonkheer J.C. Martens van Sevenhoven, die het in 1972 legateerde aan de Backer Stichting, weten wij helaas (nog) niet. Vermoedelijk was het in bezit van
Ketel met monturen Porcelein en zilver Vervaardigd door Jacob Daniël Arnoldi Amsterdam, China 1590 - 1610 h 19,4 cm, b 17,2 cm, d 14,3 cm
Tabaksdoos met aan binnenzijde deksel handtekening Willem Jacob Backer Ingelegd lakwerk Vervaardigd door de firma Th. Rutgers h 2,5 x b 12,7 x d 7,8 cm
6
Kom met hengsel Porcelein en zilver Vervaardigd door Jacob Daniël Arnoldi Amsterdam, China jaarletter O = 1848 h (met staand hengsel) 15,9 cm, diam. 16,5 cm
7
Ferdinand Rendorp (1797-1878), echtgenoot van Elisabeth Backer (17991859). De ketel is voorzien van zilveren monturen, een overigens zeer negentiende-eeuwse mode, vervaardigd in 1859 door de Amsterdamse zilversmid Jacob Arnoldi. Een vergelijkbare combinatie zien we bij een vroeg achttiende-eeuwse kom vervaardigd in Jingdezhen, ook afkomstig uit het bezit van Martens van Sevenhoven, gemonteerd met een zilveren montuur. Het scharnierend hengsel gemaakt door dezelfde Amsterdamse zilversmid als van de ketel, is versierd met een gravering bestaande uit het gekroonde alliantiewapen van Backer-Rendorp in combinatie met de data: 1823 23 april 1848.
De gravering heeft betrekking op het zilveren huwelijksfeest van jhr. mr. Willem Jacob Backer (1798-1851), secretaris van de Amsterdam, en Anna Maria Rendorp (1795-1859) op 23 april 1848. Mogelijk heeft het bruidspaar ter gelegenheid van hun jubileum meerdere stukken porselein met zilver laten monteren en deze aan verschillende familieleden geschonken. In de collectie Backer zitten een aantal aansprekende voorwerpen gemaakt van lakwerk. Bijzonder is een lakwerkdoosje bestaande uit vier miniaturen. In de boedel van Willem Backer als volgt omschreven: een verlakte en met het familiewapen verziert toillet mitsg[aders] de pourtraitten onzer ouders in waterverf zoo door Juffr Wolters als anderen geschildert. De miniatuur van Madelana is gesigneerd door Henriette Wolters van Pee, een in haar tijd zeer bekende miniatuurschilder. Het lakwerk is geïnspireerd op het verfijnde Japans ambacht maar is waarschijnlijk in Amsterdam vervaardigd. Ten slotte zijn hier nog te noemen de twee portretten van de twee hoofdpersonen van deze Backerdag: Cornelis Backer (1693-1775) en zijn vrouw Maria Clara van Hagen (1703-1765), de stichters van Backershagen. De portretten symboliseren de verbondenheid van het echtpaar met het leven in de stad én het platteland. Bij Cornelis zien wij attributen die verband houden met zijn functie als schepen van de stad Amsterdam, zoals de bloedband, terwijl het buitenleven bij Maria wordt vertegenwoordigd door een elegante strooien hoed. Het echtpaar bewoonde lange tijd de buitenplaats Backershagen. Op hoge leeftijd besluit Cornelis nog tot een grondige aanpak van het park. Hij zorgde voor de transformatie van een formele aanleg van het buiten naar een Anglo-Chinese landschapstuin- en park. De mode van de chinoiserie was op haar hoogtepunt. rechterpagina: Portret Maria Clara van der Hagen (1703-1765) Door: Frans van (II) Mieris (1689 - 1763) 1725 h 48 x b 41 cm bruikleen, Backer Stichting volgende pagina: de achterzijde van dit op paneel geschilderde portret
8
Thijs Boers Amsterdam Museum
9
10
Een tentoonstelling van één dag in een huis met één kamer
In het jaar dat de schilder Frans van Mieris overleed (1681) kocht Dr Joan van Wassenaer 17 hectare grond in Wassenaar. Zijn kleindochter huwde begin 18e eeuw Cornelis Bakker, en liet op het landgoed een buitenverblijf bouwen: Backershagen. Geen van de betrokkenen kon vermoeden dat zijn zoon en kleindochter van Van Mieris daar bijna 100 jaar later ook zouden wonen. Bakker begon eind 18e eeuw, geheel naar de heersende trend, met het aanleggen van een park met beekjes; voegde er een theekoepel aan toe en weer later een Anglo–Chinese tuin met een hertenhuisje. Uiteindelijk kwam het landgoed midden 19e eeuw in bezit van de vermogende Prins Frederik (1797-1881). -Zijn bezit van 12 miljoen gulden zou nu een waarde vertegenwoordigen van 138 miljoen euro.- Deze prins kocht 9 buitenplaatsen in Voorschoten en Wassenaar, voegde deze samen tot een geheel en nam zomers zijn intrek in Huize De Pauw. In de winter was hij met gezin te vinden in het stadspaleis aan het Korte Voorhout. Het Hertenhuisje werd in de 19e eeuw verbouwd tot speelhuisje voor prinses Marie (1841-1910), de dochter van prins Frederik en prinses Louise van Pruisen. Na het overlijden van haar vader werd ze eigenaar van de landgoederen in Wassenaar en Voorschoten (Ter Horst, Eikenhorst, Raephorst, Backershagen en Groot-Haesebroeck). Het paleis aan het Korte Voorhout in Den Haag, De Pauw in Wassenaar en het paviljoen in Scheveningen kwamen eveneens in haar bezit. Na haar dood verkochten de erfgenamen have en goed. Niet ver van Het Hertenhuisje woelt een grijsaard voorovergebukt in de aarde. De levenskracht van een nieuwe episode bevindt zich namelijk niet in de oogst, maar in het zaaien.
11
12
Backersdag, zondag 12 september 2021: twee portretten en een aantal historische voorwerpen zijn voor een tentoonstelling van één dag opgesteld in het Hertenhuisje op landgoed Backershagen
13
14
15
16
17
18
Backershagen en de verwondering van chinoiserie is een uitgave ter gelegenheid van de Backerdag 2021. De afgebeelde objecten waren gedurende één dag te zien in het Hertenhuisje en zijn in bruikleen gegeven door het Amsterdam Museum dat deze collectie namens de Backer Stichting beheert.
Colofon Bij deze productie waren de volgende mdd associates betrokken: Menno Doornbos (kunstadviseur, uitgever) Vincent van Baar (grafische vormgeving) Jacob Troost (tekst ‘door tijd verwonderd’) Winfried Zwetsloot (restaurator, conditie check objecten) Alex Fischer (art handling) Fotografie tentoonstelling: Sophie Leyendecker Fotografie Backerdag: Marjolein van Panhuys en Arnou Druk: Telstar Print, Pijnacker Papier: Munken Lynx 150 en 300 gr Oplage: 50 Uitgave: mdd bv Reeks: Hertenhuisje #1-ii Dank aan: De Backerstichting Amsterdam Museum Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt, door druk, fotokopie, scan of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. ©mdd bv 2021 ISBN 978-90-827694-2-5 19
Door de tijd verwonderd In de tuinen die in de Renaissance werden aangelegd, werd alles door liniaal en passer bepaald: geometrisch, met gespiegelde rondingen. De mens was dan ook superieur aan de natuur. Dat tijdperk maakte onder andere door publicaties van Rousseau plaats voor de Romantiek. Sentiment, fantasie, natuurbeleving en verwondering voerden in het leven van de kunstenaar sindsdien de boventoon; die veranderende kijk had ook gevolgen voor het buitenhuis en de bijbehorende landschapstuin. Ook de tuingebouwen (follies of wel dwaasheden, in de zin van pittoresque verlevendigen) maakten een ontwikkeling door die in de negentiende eeuw uitmondde in de Zwitserse chaletstijl. Parken en tuinen werden kopieën van de natuur en wel op zo’n manier dat ze moesten verrassen, na elke bocht een verwondering. Want als er iets tijdloos blijft, is het de verwondering. Eeuwen later staart u op Landgoed Backershagen in het Hertenhuisje naar een schilderij en hoort u nog de vogels, ziet u door een raam nog de bomen en ondergaat u de stille verhalen van de geschiedenis. Heel die wonderlijke ambiance van een moment dat weer vervliegt wordt u geschonken, enkel en alleen omdat u op iets anders let. Het mooie van de ons omringende werkelijk heid zit namelijk niet in de dingen zelf, maar in de manier waarop ze door ons bekeken worden, dan pas zijn ze er. Voor Willem Bastiaan Tholen zag niemand de havensteden, Willem Maris ontdekte de Hollandse sloten, Willem van Mieris de interieurs... we kijken de hele dag door de ogen van kunstenaars die allang gestorven zijn. Men zou de kunstgeschiedenis kunnen opvatten als het voortdurend inpolderen van stukken werkelijkheid, die tevoren onzichtbaar waren. Als gevolg bestaat niets zonder de gratie van uw fantasie. Sterker nog, weinig is van meer waarde dan de door kunst en natuur opgewekte verwondering. Toen en nu. De noordenwind jaagt de zomer het land uit, genadeloos duwen daarbij de wijzers van de klok momenten de eeuwigheid in. In dat tikken van seconden herbergt zich ongemerkt de traagheid van een eeuw en in die eeuw de traagheid van seconden. De toekomst komt, de toekomst gaat.
20
Hertenhuisje powered by mdd associates
hertenhuisje
Backershagen, landgoed van verwondering