Kronika Projektu
501
Olga Miriam Przybyłowicz
Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie
Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r.* Podczas drugiego etapu kwerendy w bogatych zbiorach Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie (obecnie Archiwum Archidiecezji, dalej: AA Gniezno), gromadzonych od XII w.1, w poszukiwaniu archiwaliów klarysek gnieźnieńskich skupiłam się na spuściźnie rękopiśmiennej, inkunabułach, starodrukach oraz dokumentach, których klasztor był wystawcą i odbiorcą. Drugim polem działania był przegląd wybranych akt luźnych (zespół ACap. Luzy) i sporządzenie dokumentacji fotograficznej. Archiwalia klasztoru (zapewne część zbioru, nie wiadomo, jak znaczna2) skasowanego decyzją władz pruskich z 31 I 1837 r.3 trafiły najprawdopodobniej bezpośrednio do archiwum kapituły w Gnieźnie, gdyż na rękopisach i aktach nie ma żadnej innej noty proweniencyjnej świadczącej o właścicielu, który przejąłby zbiory po klaryskach4. Przejrzałam, oprócz inwentarzy archiwalnych i baz danych, prace Leona Formanowicza, który opublikował dwie cenne pozycje dotyczące rękopisów i inkunabułów5, oraz Jadwigi Rył6. Ku* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Sprawozdanie z pierwszego etapu zob. O. M. Przybyłowicz, Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29–31 VIII 2012 r. „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 456–462. O zbiorach pisali J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej od 1000 roku aż do dni naszych podług źródeł archiwalnych, t. 1, Gniezno 1883, rozdz. 6: Obowiązki kapituły, c.: Archiwum kapitulne, s. 482–501, d.: Biblioteka kapitulna, s. 501–515. Kolejne kompendium części zbiorów opracował T. Trzciński, Katalog rękopisów biblioteki kapitulnej w Gnieźnie aż do początku XVI w., „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 35, 1910, s. 169–320 (i odbitka Poznań 1910). 2 Z referatu S. Kościelaka wygłoszonego na konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r.) w Poznaniu 4 IV 2013 r. wynika, że część archiwaliów znajduje się Berlinie. 3 Biblioteka Prowincji Franciszkanów w Gnieźnie, rps 31, Akta kościoła św. Trójcy tyczące się zniesienia Klasztoru XX Franciszkanów i Panien Zakonnych w Gnieźnie 1835–1871, s. 15–16, za informację tę dziękuję Bratu Zbigniewowi Joskowskiemu OFMConv. W listopadzie 1836 r. wydano decyzję o kasacie klasztoru franciszkanów. 4 Nie wiadomo, kiedy to nastąpiło, skoro po formalnej kasacie w murach klasztoru, tj. w jego części pozostawionej zakonnicom, przebywało kilka sióstr. Ostatnie z nich zmarły w połowie XIX w. 5 Prowadził także prace nad uporządkowaniem zbiorów. L. formanowicz, Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Poznań 1930; Idem, Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, z. 1, Poznań 1939; J. Wojtkowski, Rekonstrukcja drugiego zeszytu katalogu inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie księdza Leona Formanowicza, Lublin 1969. 6 J. Rył, Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 45, 1982, s. 5–201; Eadem, Archiwum i biblioteka w Katedrze Gnieźnieńskiej, Gniezno 1994.
502
Kronika Projektu
stosz Justyna Mizerka udostępniła mi także na miejscu katalog fiszkowy starodruków głównie z XVI i XVII w., opracowany częściowo przez J. Rył (około 1000 fiszek, nie wszystkie z informacjami proweniencyjnymi). Spuścizna rękopiśmienna klasztoru klarysek gnieźnieńskich to zbiór liczący 26 pozycji. Kwerenda w starodrukach i inkunabułach natomiast nie przyniosła rezultatu. Bardzo liczne starodruki w zbiorach AA Gniezno – około 20 tys. – pozostają nieskatalogowane, a zespół pracowników archiwum dopiero rozpoczął badania nad ich opracowaniem dzięki otrzymaniu grantu. W związku z tym należy się liczyć, że w wyniku badań archiwistów uda się być może skatalogować starodruki należące do klarysek gnieźnieńskich7. W grupie rękopisów można wyróżnić trzy kategorie: prawno-normatywne, czyli reguły i konstytucje (dwa rękopisy), księgi liturgiczne (pięć)8 oraz rachunkowo-gospodarcze. Ta ostatnia grupa jest najliczniejsza. Obejmuje 10 rękopisów perceptów i expensów konwentu, począwszy od najstarszych, z 1613 r. Trzy z nich umieszczono w zespole Zakon Klarysek Gniezno (dalej: ZKG), a siedem w zespole Akta Kapituły Metropolitalnej. Zachowało się ponadto siedem rękopisów z drugiej połowy XVIII w., stanowiących rozliczenia finansowe konwentu z miastem klasztornym Kostrzyniem, któremu prawo magdeburskie nadały klaryski w 1477 r., oraz obrachunki z poddanymi z jednej spośród wsi klasztornych – Oborą (także w zespole Akta Kapituły Metropolitalnej, dwa rękopisy). W zespole akt luźnych kapituły (ACap. Luzy) znajduje się kolejne osiem dokumentów (do tej tej pory znano ich 11). Trzy z nich to dyplomy Zygmunta I Starego, Zygmunta Augusta i Stefana Batorego potwierdzające przywileje klarysek przez władców. Wystawcami czterech są ksienie. W aneksie zestawiam odnalezione do tej pory w Archiwum Diecezjalnym Gnieźnieńskim archiwalia po klaryskach gnieźnieńskich.
Aneks Dyplomy 1 Gniezno, 3 V 1369 Król Kazimierz Wielki potwierdza wytyczenie granic między Skiereszewem szlachcica Baltazara, a należącymi do klarysek Woźnikami i Żernikami. Falsyfikat z końca XVIII w. Dokument papierowy. Nieuwierzytelniony. AA Gniezno, Dyplomy, nr 963. 2 Gniezno, 14 IV 1371 Ksieni Staszka wraz z konwentem potwierdza sprzedaż wójtostwa we wsi klasztornej Woźniki przez Arnolda, mieszczanin Gniezna z siostrami Małgorzatą i Kerstyną Goczkowi wójtowi gnieźnieńskiemu. 7 Starodruków o proweniencji klasztoru klarysek nie ma także obecnie w archiwum klasztoru franciszkanów w Gnieźnie. Taką informację przekazał mi br. Zbigniew Joskowski z tamtejszego konwentu, opracowujący starodruki franciszkańskie. Być może zakonnice korzystały z ksiąg braci i nie gromadziły osobnego zbioru. 8 J. Rył, Katalog, wymienia cztery: MS 131, 170, 249 i 250.
Kronika Projektu
503
Publikacja: Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. Obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1400, wyd. I. Zakrzewski, t. 3: Zawiera numera 1293–2053, lata 1350–1399 (Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej/Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 20), Poznań 1879, nr 1647. AA Gniezno, Dyplomy, nr 191. 3 Poznań, 12 VII 1527 Łukasz Górka kasztelan i poznański i starosta Wielkopolski zatwierdza decyzję sądu poznańskiego w sprawie między Mikołajem Włoszanowskim z Janówca i klaryskami oraz tenutę dóbr Miniszewo i Obora na korzyść zakonnic. Pergamin. Ślady po pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 1226. 4 Kraków, 7 II 1546 Król Zygmunt I Stary potwierdza zwolnienie od wszystkich podatków królewskich i ziemskich otrzymanych od poprzedników przez klaryski gnieźnieńskie. Pieczęć królewska większa litewska w czerwonym wosku, znacznie uszkodzona. AA Gniezno, Dyplomy, nr 12263. AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 7. 5 Knyszyn, 21 XII 1553 Mandat króla Zygmunta Augusta dla poborcy podatków Wojciecha Rydzyńskiego zakazujący wybierania podatków klarysek gnieźnieńskich. Dokument papierowy. Pieczęć królewska mniejsza koronna. AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 10. 6 Toruń, 15 XI 1576 Król Stefan Batory potwierdza dawniejsze przywileje królów i książąt dla klarysek dane przez poprzedników. Dokument papierowy. Podpis króla i ślad po pieczęci królewskiej większej w czerwonym wosku. AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 12. 7 Kraków, 23 V 1591
504
Kronika Projektu
Król Zygmunt III Waza stwierdza, że klaryski na mocy dawnych przywilejów są zwolnione od płacenia poradlnego i innych podatków publicznych. Dokument papierowy. Papier sklejony pieczęcią królewską większą, złamany (ślady czerwonego wosku). AA Gniezno, Dyplomy, nr 840. 8 Gniezno, 1613 Ksiądz Wojciech z Kłecka prokurator wikariuszy gnieźnieńskich kwituje księgi klarysek uiszczenie dziesięciny snopowej z Woźnik. Dokument papierowy. Wyciśnięta pieczęć kolegium wikariuszy. AA Gniezno, Dyplomy, nr 1296. 9 Gniezno, 12 VII 1617 Dorota Bramierska [Bromierska] ksieni z konwentem, w tym imiennie wymienionymi pięcioma zakonnicami, nadaje Wojciechowi Płotce młynarzowi klasztoru młyn w Piszczu i drugi w Korzeczniku pod pewnymi warunkami. Pergamin. Ślady po zawieszonej pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 867. 10 Kraków, 12 III 1633 Król Władysław IV Waza stwierdza, że klaryski mocą dawnych przywilejów są wolne od danin i podatków publicznych. Dokument papierowy. Podpis króla i ślad po pieczęci królewskiej mniejszej odciśniętej w czerwonym wosku. AA Gniezno, Dyplomy, nr 883. 11 Gniezno, 25 II 1637 Ksieni Katarzyna Obediencja Jarkuszewska wraz z konwentem w tym sześcioma wymienionymi zakonnicami nadaje Adamowi Rajowi sołectwo w Woźnikach. Pergamin. Podpisy sześciu zakonnic, ślady po zawieszonej pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 886. 12 Rzym, 2 VIII 1738 Papież Klemens XII udziela odpustu na dziesięć lat dla kaplicy lub ołtarza klarysek w Gnieźnie, którego można dostąpić dziewięć dni przed Bożym Narodzeniem.
Kronika Projektu
505
Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 10 XII 1741 r. AA Gniezno, Dyplomy, nr 913. 13 Rzym, 2 VIII 1738 Papież Klemens XII nadaje klaryskom odpust zupełny w godzinę śmierci. Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 1 XII 1741 r. AA Gniezno, Dyplomy, nr 914. 14 Rzym, 2 VIII 1738 Klemens XII nadaje klaryskom odpusty za trzykrotne w roku pobożne nawiedzenie ołtarzy lub czterokrotne schodów w obrębie klasztoru takie, jakich można dostąpić w Rzymie. Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 10 XII 1741 r. AA Gniezno, Dyplomy, nr 915. 15 Rzym, 2 VIII 1738 Papież Klemens XII nadaje klaryskom odpusty za trzykrotne w roku pobożne nawiedzenie ołtarzy lub czterokrotne schodów w obrębie klasztoru takie, jakich można dostąpić w Rzymie. Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 10 XII 1741 r. Fragment jego pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 915. 16 Rzym, 2 VIII 1738 Papież Klemens XII udziela odpustu wszystkim nawiedzającym siedem ołtarzy w obrębie klasztoru klarysek w 12 dni w roku: św św. Agnieszki, Walentego, Józefa, Marka, Benona, Magdaleny, Teresy, Karola Boromeusza oraz znalezienia Krzyża, Przemienienia Pańskiego, Stygmatów św. Franciszka, Niepokalanego Poczęcia NMP, odpustu takiego samego, jakiego można dostąpić w Rzymie nawiedzając siedem ołtarzy w bazylice św. Piotra. Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 1 XII 1741 r. Jego pieczęć. AA Gniezno, Dyplomy, nr 916. 17 Rzym, 2 VIII 1738
506
Kronika Projektu
Papież Klemens XII udziela na dziesięć lat za pobożne nawiedzenie kaplicy lub ołtarza w obrębie klasztoru klarysek, których można dostąpić cztery razy w roku. Pergamin. Na odwrocie Aleksander Mikołaj Gorzyński oficjał generalny gnieźnieński pozwala ogłosić odpusty 1 XII 1741 r. Ślad po jego pieczęci. AA Gniezno, Dyplomy, nr 917. 18 Gniezno, około 1748 Ksieni Antonina Prądzyńska wraz z konwentem prosi królową Marię Józefę żonę Augusta III o wstawiennictwo w sprawie zabranych gruntów. Dokument papierowy. Tekst niemiecki z polskim tłumaczeniem, ślady po pieczęci. AA Gniezno, ACap., Luzy 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 25. 19 Warszawa, 21 III 1765 Król Stanisław August Poniatowski potwierdza przywileje majątkowe klasztoru klarysek w Gnieźnie wydane w wiekach poprzednich; zawiera kopię uwierzytelnioną dokumentu Władysława IV z 15 stycznia 1635. Dokument papierowy. AA Gniezno, ZKG, nr 4.
Rękopisy 1 AA Gniezno, ZKG, 1, Reguły i konstytucje 1593–1640.
2 AA Gniezno, ZKG, 2, Reguła zakonu Klary świętej i konstytucje klasztoru gnieźnieńskiego 1603–1759. 3 AA Gniezno, MS, 131, Rozmyślania i różne modlitwy. Modlitewnik klarysek z Gniezna, XVI/XVII w. 4 AA Gniezno, MS, 170,
Antyfonarz9.
9 I. Pawlak, Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza Przeszłość”, 24, 1966, s. 135–141; A. Pasionek, Analiza paleograficzno-muzyczna graduału klarysek gnieźnieńskich z 1418 r., Lublin 1964, mps w Bibliotece KUL; A. Moszczyńska, Graduał klarysek gnieźnieńskich ms. 170 z Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, Warszawa 1988, mps w Bibliotece Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Kronika Projektu
507
5 AA Gniezno, MS, 249, Antyfonarz klarysek gnieźnieńskich, XVII w. 6 AA Gniezno, MS, 250, Funebrale. Ceremoniał pogrzebowy klarysek z Gniezna, XVII w. 7 AA Gniezno, ACap., B 802, Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae Gnesnen(sis)10. 8 AA Gniezno, ZKG, 5, Regestr rozchodowy klasztoru gnieźnieńskiego zakonu s. Klary, który po pogorzeniu tegoż klasztoru poczyna się w tym że roku 1613 [do 1655]. 9 AA Gniezno, ZGK, 6, Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1701–1730. 10 AA Gniezno, ZKG, 7, Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1730–1755. 11 AA Gniezno, ACap., B 804, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnic S.M. Klary 1666 do 1678. 12 AA Gniezno, ACap., B 805, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnic S.M. Klary 1679–1689. 13 AA Gniezno, ACap., B 806, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnic S.M. Klary 1691–1701. 14 AA Gniezno, ACap., B 807, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S. M. Klary 1765–1772. 15 AA Gniezno, ACap., B 808, Regestra wziątków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S. M. Klary 1772–1786.
10 Por. O. M. Przybyłowicz, „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu „Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae” z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 179–194.
508
Kronika Projektu
16 AA Gniezno, ACap., B 809, Regestra wziątków i wydatków konwentu gnieźnieńskiego W. PP. Zakonnicz S.M. Klary 1790–1798. 17 AA Gniezno, ACap., B 812, Regestrum censuum de bonis Monialium S. Clarae Gnesn[ensis] 1593. 18 AA Gniezno, ACap., 810, Dekreta sądów wiecowych w Kostrzynie na rzecz klarysek w Gnieźnie 1752–1783. 19 AA Gniezno, ACap., B 811, Dekreta nadworne miasta Kostrzynia 1775–1786. 20 AA Gniezno, ACap., B 813, Percepta de Kostrzyn et Expensa 1774–1775. 21 AA Gniezno, ACap., B 814, Regestra wszelkiej percepty i ekspensy prowencie kostrzyńskim zaczynają się od dnia 22 czerwca 1780 a kończą się dnia 30 kwietnia roku 1783. 22 AA Gniezno, ACap., B 815, Regestra percepty i expensy piwa, gorzałki, pieniądzy z prowentu za mości Pana Macieja Noskowskiego ekonoma kostrzyńskiego poczynające się roku pańskiego 1783 dnia 24 czerwca. 23 AA Gniezno, ACap., B 816, Regestra wszelkiej krescencyi i percept jako aż i expensy wszelkiej na folwarkach Kostrzynie i Stronianach zaczynający się w roku 1783 dnia 30 czerwca kończący się w roku 1784 dnia 24 czerwca. 24 AA Gniezno, ACap., B 817, Regestra prowentu kostrzyńskiego 1786 a die 11 julii przychodu i wydatku. 25 AA Gniezno, ACap., B 818, Regestra oborskie 1780–1781. 26 AA Gniezno, ACap., B 819, Regestra zbóż z Obory tak percepty jako i expensa w roku 1783.
Ryc. 1. Dokument Zygmunta I Starego dla klarysek gnieźnieńskich z 7 II 1546 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 7 (Aneks, Dyplomy, 4)
Kronika Projektu 509
Ryc. 2. Dokument Zygmunta Augusta dla Wojciecha Rydzyńskiego z 21 XII 1553 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 10 (Aneks, Dyplomy, 5)
510
Kronika Projektu
Ryc. 3. Dokument Stefana Batorego dla klarysek gnieźnieńskich z 15 XI 1576 r., AA Gniezno, ACap., Luzy, 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 12 (Aneks, Dyplomy, 6)
Kronika Projektu 511
Ryc. 4. Dokument ks. Wojciecha z Kłecka dla klarysek gnieźnieńskich, 1613 r., AA Gniezno, Dyplomy, nr 1296 (Aneks, Dyplomy, 8)
512
Kronika Projektu
Ryc. 5. Dokument Klemensa XII dla klarysek gnieźnieńskich z 2 VIII 1738 r., AA Gniezno, Dyplomy, nr 915 (Aneks, Dyplomy, 14)
Kronika Projektu 513
514
Kronika Projektu
Ryc. 6. Pismo ksieni klarysek Antoniny Prądzyńskiej do królowej Marii Józefy, żony Augusta III. AA Gniezno, ACap., Luzy 0 14, Kapituła Metropolitalna Dokument papierowy Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie I. Przywileje 1259–1766, k. 25 (Aneks, Dyplomy, 18)
Kronika Projektu
515
Ryc. 7. Relacja o wprowadzeniu klarysek do fundacji w Chęcinach z 4 X 1644 r. Dokument uwierzytelniony pieczęcią klasztorną wyciąg z akt konwentu w Chęcinach z 25 VIII 1789 r. z podpisami 21 klarysek, w tym ksieni Marianny Reklewskiej., AA Gniezno, ACap., Luzy 0 15, Kapituła Metropolitalna Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie II. Generalia 1576–1820, k. 5
516
Kronika Projektu
Ryc. 8. Relacja o wprowadzeniu klarysek do fundacji w Chęcinach z 4 X 1644 r. Dokument uwierzytelniony pieczęcią klasztorną wyciąg z akt konwentu w Chęcinach z 25 VIII 1789 r. z podpisami 21 klarysek, w tym ksieni Marianny Reklewskiej., AA Gniezno, ACap., Luzy 0 15, Kapituła Metropolitalna Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie II. Generalia 1576–1820, k. 5
Ryc. 9. Opisanie klasztoru klarysek w Gnieźnie, b.d. (około 1780), AA Gniezno, ACap., Luzy 0 15, Kapituła Metropolitalna Konwent Zakonu Klarysek w Gnieźnie II. Generalia 1576–1820, k. 26
Kronika Projektu 517