Wokół jednego zabytku
Krakowski nagrobek Rafała Macieja Ocieskiego
.........................................................................................................................................
W
pierwszej połowie XVI w. pojawiły się na ziemiach polskich samodzielne renesansowe nagrobki dziecięce. Odzwierciedlały one uczuciową atmosferę życia rodzinnego, rodzicielską miłość i żal po utracie dziecka. Dowodzi tego nie tylko wyobrażenie dziecka na większości nagrobków, ale i tekst inskrypcji, który często zawierał zwroty o silnym zabarwieniu uczuciowym. Najstarszy zachowany nagrobek tego typu pochodzi z 1525 r. i znajduje się w kolegiacie św. Marcina w Opatowie. Jest on poświęcony rocznemu zaledwie Ludwikowi Mikołajowi Szydłowieckiemu, pierworodnemu synowi kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa (1467-1532). Kolejny chronologicznie nagrobek Jana Aleksandra Tarnowskiego z 1535 r. znajduje się w katedrze tarnowskiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Wspólną cechą tych dwóch nagrobków jest atmosfera renesansowej pogody i spokoju, niezmącona żadnymi symbolami śmierci. Jedynie ułożenie figury dziecka na sarkofagu podkreśla sepulkralny charakter rzeźby. Jeden z najstarszych zachowanych nagrobków dziecięcych, Rafała Macieja Ocieskiego (zm. 1547), znajduje się w zespole zabudowań krakowskiego klasztoru dominikanów. Krużganki tego klasztoru to swoiste campo santo Krakowa. Jest tu jedyny w swoim rodzaju zbiór pomników płyt epitafijnych pochodzących od początku XIV w. do czasów współczesnych. Na ścianach krużganków umieszczono
34
| Spotkania z Zabytkami
galerię rzeźby nagrobnej, a w niej m.in. najstarszą płytę doktora Franciszka Arrighi (zm. 1312), budowniczego Galeazza Guicciardiniego (zm. 1557), poety Szymona Zimorowica (zm. 1629), drukarza Andrzeja Piotrkowczyka (zm. 1645), a także pomnik nagrobny rajcy Jana Grota i jego synka (druga połowa XVI w.). Kompozycja nagrobka Rafała Macieja Ocieskiego zapoczątkowała specyficznie polski renesansowy typ nagrobków dziecięcych. Ta grupa pomników o oryginalnej symbolice występowała przede wszystkim w drugiej połowie XVI w. Wspólną ich cechą jest wyobrażenie nagiego najczęściej dziecka zestawione z trupią czaszką, obok której występują piszczele, uschłe drzewo, wieniec laurowy lub klepsydra. Elementy te symbolizują śmierć, znikomość życia i oddają w języku plastyki sens popularnej sentencji memento mori. Motyw czaszki pojawia się w sztuce europejskiej w XII w., ale popularność zyskuje w XV w., występując w scenach „Ukrzyżowania” jako czaszka Adama, który miał być według tradycji pochowany na Golgocie. Symboliczne zestawienie czaszki z małym nagim dzieckiem jest dziełem renesansu włoskiego. Jedno z najwcześniejszych znanych przedstawień tego typu znajduje się na rewersie medalu, wykonanego przez weneckiego medaliera Giovanniego Boldu w 1458 r. Ukazuje ono siedzącego młodzieńca z ukrytą w dłoniach twarzą oraz siedzące nagie, uskrzydlone putto, wsparte łokciem o nieproporcjonalnie dużą 9-10 2013
czaszkę. Wątek ten, podzielony na dwa odrębne motywy: wyobrażenia młodzieńca medytującego nad czaszką i przedstawienia dziecka w pozycji leżącej, wspartego o czaszkę, przejmuje ikonografia renesansowa. Na początku XVI w. ten ostatni motyw dociera do Niemiec i Niderlandów, ulegając dalszej ewolucji. Twórcę nagrobka Ocieskiego mógł zainspirować nieznany drzeworyt. Prostokątna płaskorzeźbiona płyta epitafium Rafała Ocieskiego wykonana jest z czerwonego marmuru. Przedstawia ona małego kędzierzawego chłopca, wydaje się, że śpi na podłożonym materiale, nóżki ma założone na siebie. Podpiera się na prawej ręce, spoczywającej na dużej czaszce, przy której leżą rozsypane kości. U stóp dziecka znajduje się pień uschniętego drzewa, symbol przedwczesnej śmierci dziecka. Według niektórych znawców sztuki jest to przypuszczalnie dzieło znanego włoskiego rzeźbiarza Jana Marii Padovana (1493-1574). Poniżej płaskorzeźby umieszczona jest wykonana z piaskowca tablica z wyrytą inskrypcją w języku łacińskim: „IOANNES OCZIESKI CAST BI ECE·MTIS·REGINALIS CVRIE MAGISTER·CAPITANEVS SADI CEN·SVCCAMERA·ET BVRGRA· CRAC·RAPHAELI MATHHAE IN FANTVLO FILIO SVO MESTVS POSVIT VIXITI DIES XIV MORTV VS X APRILL·ANNO. M·D·XLVII”.
Z tekstu tego dowiadujemy się, że Rafał Maciej Ocieski zmarł 10 kwietnia 1547 r. w czternastym dniu życia.