SPOTKANIA NA WSCHODZIE
Piltyń – kurlandzka enklawa Rzeczypospolitej
..........................................................................................................................................
K
iedy w 1561 r. mistrz Gotthard Kettler zsekularyzował inflanckie państwo zakonne i jako książę Kurlandii i Semigalii stał się lennikiem Rzeczypospolitej, w jego władaniu nie znalazło się całe kurlandzkie terytorium. Pewna jego część należała bowiem wcześniej nie do Zakonu Najświętszej Marii Panny (Krzyżaków), lecz do biskupstwa kurlandzkiego (kurońskiego). Siedzibą biskupa był od 1335 r. zamek w Piltyniu (niem. Pilten, łot. Piltene), cały obszar zwano więc ziemią piltyńską, a niekiedy w skrócie Piltyniem. Gdy ważyły się losy zakonu, w 1560 r. biskup Johann von Münchhausen sprzedał swe włości wraz z urzędem bratu króla Danii, Magnusowi von Holstein. Mimo protestów Kettlera król Zygmunt August nie zdecydował się na otwarty konflikt z duńskim księciem, ten zaś za cenę utrzymania władzy podporządkował się w 1578 r. Stefanowi Batoremu. Po śmierci Magnusa i likwidacji diecezji doszło do krótkotrwałej wojny polsko-duńskiej o przynależność ziemi piltyńskiej. Traktat z 1585 r. ostatecznie przekazywał ją Polsce jako odrębne terytorium, administrowane jednak nie przez Kettlera, lecz przez księcia Georga Friedricha Hohenzollerna, regenta Prus Książęcych. Konflikt dwóch lenników rozstrzygnęła ostatecznie szlachta piltyńska (oczywiście niemiecka), składając w 1611 r. hołd Zygmuntowi III Wazie w zamian za uznanie jej praw i przywilejów w tzw. Statutach Piltyńskich. Mimo oporu Kettlerów królewska ordynacja wydana w maju 1617 r. uregulowała status ziemi piltyńskiej jako
46
| Spotkania z Zabytkami
powiatu i zarazem swoistej „republiki szlacheckiej”, podległej bezpośrednio Rzeczypospolitej. Król był daleko – kurlandzki książę zbyt blisko, by Piltynianie życzyli sobie jego władzy. Herb, wywodzący się z czasów biskupich, przedstawiał Baranka Apokaliptycznego z chorągiewką, ponad którym, na tarczy dzielonej w pas, dodano w 1623 r. polskiego Orła. Formalnie powiat piltyński należał do odległego o 200 km woj. wendeńskiego (później inflanckiego). Stan taki trwał do trzeciego rozbioru, z mody-
miejscowych notabli. Co ciekawe, gwarantowany przez Rzeczpospolitą szeroki zakres swobód miał zdaniem historyków wpłynąć na upodobnienie obyczajów protestanckiej szlachty piltyńskiej do szlachty polskiej. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Gustaw Manteuffel pisał wprost: „Dzika niesforność i nieokiełznana burzliwość była charakterystycznym znamieniem zarówno szlacheckiej społeczności znad Wisły i Warty, jak rycerstwa znad Wenty i Abawy. Kwitła tu i do-
1 fikacją w latach 1656-1717, gdy w obliczu najazdu szwedzkiego Piltyń zawarł unię z Kurlandią, zachowując przywileje. Władzę w powiecie sprawował sejmik piltyński (zwoływany najpierw co roku, potem rzadziej) oraz kolegium landratów. Króla, który uchwały sejmiku zatwierdzał, reprezentował starosta, mianowany spośród 1-2 2015
tąd kwitnąć nie przestaje niepomiarkowana gościnność, której ujemną stroną było niegdyś zbytnie rozmiłowanie się w rozkoszach jadła i napoju. Rezydencje szlachty piltyńskiej stały dla wszystkich otworem jak gospody; wszędzie rozlegał się gwar wesołych biesiad. [...] Podczas uczt, gdy wino podnosiło ogólną temperaturę biesiadników, bardzo często przychodziło do kłótni i bójki.