ZABYTKI W KRAJOBRAZIE
3 | Gmach Wychowawczy z lotu ptaka (ilustracje: 1 – wg H. St[ifelman], Gmach Instytucyj Wychowawczych Warszawskiej Gminy Starozakonnych na Pradze przy ul. Jagiellońskiej w Warszawie, „Architekt”, nr 3, 1924, s. 34; 2 – wikimedia.org, 3 – fot. Maciej Krüger) ...............................................................................
modlitwy, do którego wchodziło się bezpośrednio z ulicy. Część frontowa gmachu założona jest na planie litery „U”, partie boczne – masywne skrzydła – ujmują niewielki dziedziniec, oddzielony od ulicy rodzajem trójarkadowej przegrody bramnej. Do budynku frontowego przylega od podwórza (dawnego ogrodu) prostopadłe skrzydło na planie litery „L”. Bryła obiektu jest niezwykle malownicza, urozmaicona dzięki zróżnicowaniu form, gabarytów i dekoracji poszczególnych części, które jednocześnie tworzą harmonijną całość. Modernistyczny gmach otrzymał detal swobodnie nawiązujący do form prowincjonalnego renesansu polskiego, profilowane szczyty wolutowe, dekoracje o motywach roślinnych, zoomorficznych, arabeskowych i geometrycznych. Wystrój ten jednocześnie przywodzi na myśl dekoracje charakterystyczne dla architektury dawnych synagog Rzeczypospolitej. W szczycie elewacji frontowej dawnego domu modlitwy znajduje się płycina w kształcie tablicy dziesięciorga przykazań w obramieniu o motywach arabeskowych. Budynek urządzono według nowoczesnych standardów. Pomieszczenia szkolne były wysokie na 4 m, jasne i dobrze wentylowane – według słów
44
| Spotkania z Zabytkami
reportera „Nowej Gazety” z 1914 r. na jednego ucznia przypadało 4,5 m3 powietrza. Okna izb szkolnych poprowadzone były aż do sufitu – co podkreślał sam Henryk Stifelman na łamach „Architekta” w 1924 r. – dzięki czemu klasy były doskonale oświetlone. Korytarze wyłożono łatwymi do utrzymania w czystości płytkami terakotowymi, a podłogi klas klepką dębową. Aby nie niszczyć klepki, dzieci otrzymywały na czas lekcji obuwie zastępcze. W toaletach wprowadzono specjalny układ okien, zapewniający odpowiednią wentylację. Gmach uzyskał ogniotrwałe stropy, zainstalowano elektryczne oświetlenie i centralne ogrzewanie. Budynek zaprojektowano w sposób umożliwiający w przyszłości jego łatwą rozbudowę, np. poprzez zagospodarowanie jednego z boisk szkolnych. W czasie wojny Niemcy wysiedlili wychowanków i nauczycieli domu do warszawskiego getta. Według informacji przekazywanych przez mieszkańców Pragi w budynku w latach 1939-1945 stacjonował wermacht, a później Armia Czerwona. W czasie wojny funkcjonował tu też szpital. Gmach przetrwał zawieruchę wojenną w dobrym stanie. Po wojnie niektóre pomieszczenia zajmował 3-4 2019
Wojewódzki Komitet Żydów w Polsce, a salę po domu modlitwy przekształcił do potrzeb swojej działalności Teatr Żydowski (w 1947 r.; zamurowano wówczas niektóre okna elewacji przyulicznej dawnego domu modlitwy). Od 1953 r. w budynku funkcjonuje Teatr Lalek „Baj”, mieszczą się tu także: przedszkole, poradnia wychowawcza oraz mieszkania prywatne. W gmachu przetrwał do dziś znaczny procent oryginalnego wystroju architektonicznego – oprócz wspomnianych dekoracji plastycznych na elewacjach warto zwrócić uwagę na kute kraty w oknach parteru i arkadach bramy przejazdowej. We wnętrzach zachowały się lastrykowe schody oraz ich balustrady, m.in. przy dawnym domu modlitwy oraz – o szczególnie ciekawych formach – w części szkolnej: z płaskowników urozmaiconych motywami m.in. ptaków, kwiatków i filiżanek. Gdzieniegdzie przetrwały pozostałości terakotowych płytek posadzkowych – oktagonalnych i kwadratowych. Bydynek otacza ogrodzenie o charakterze zabytkowym. W południowo-zachodniej części ogrodzenia na narożniku znajdują się pozostałości po bramie oraz furtka. Na prawym narożniku od strony ul. Jagiellońskiej zamontowany jest neon „TEATR BAJ” – z 1957/1958 r. W maju 2010 r. obiekt wpisano (pod numerem A-916) do rejestru zabytków woj. mazowieckiego. W 2017 r. Miasto st. Warszawa Dzielnica Praga-Północ przystąpiło do prac remontowych i konserwatorskich przygotowujących gmach do rewitalizacji. Katarzyna Komar-Michalczyk