Z warsztatu historyka sztuki
Figura nagrobna Zygmunta I Starego ..........................................................................................................................
W
Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, na płycie górnego sarkofagu spoczywa postać dostojnego Jagiellona, wykuta w czerwonym marmurze. Ta fascynująca figura budziła zainteresowanie wielu badaczy, jednych skłaniając do wyrażania zachwytu, u innych wywołując niedowierzanie. Nie w pełni naturalna poza, w której spoczywa król, zastanawia kontrastem pomiędzy majestatem śmierci a filuternością swobodnie skrzyżowanych nóg. Kaplica Zygmuntowska, dzieło Bartolommeo Berrecciego z Pontassieve koło Florencji, zbudowana została z fundacji króla Zygmunta Starego. W końcu 1515 r. między władcą a Berreccim doszło do pierwszych ustaleń dotyczących projektu. Po wyburzeniu poprzedniej, gotyckiej kaplicy przystąpiono do czasochłonnych prac nad nową budowlą o niezwykle bogatym wnętrzu. Niespełna dwadzieścia lat później, 8 czerwca 1533 r., odbyła się uroczystość poświęcenia kaplicy. Prócz zwłok fundatora upamiętniono w mauzoleum zwłoki jego syna Zygmunta Augusta i córki Anny Jagiellonki. Każda z tych postaci otrzymała pomnik nagrobny – Anna płytę w stalli tronowej, Zygmuntowie zaś pełnoplastyczne posągi w piętrowo usytuowanych niszach w ścianie naprzeciw ołtarza. Pierwotnie jednak projekt przewidywał, że znajdzie się tu tylko nagrobek Zygmunta Starego i to właśnie ten element zaplanowano jako punkt centralny całej wyszukanej i złożonej z wielu rzeźbionych przedstawień kompozycji kaplicy. Władca spoczywa w swobodnej pozie, całkowicie odmiennej od
24
| Spotkania z Zabytkami
średniowiecznej tradycji przedstawiania zmarłych. W wiekach średnich na poziomo ułożonych płytach ukazywano ich w pozycji stojącej, zdecydowanie formalnej i wyidealizowanej. Posąg Zygmunta Starego należy już do nowej epoki. Król leży na jednym boku, wspierając się na łokciu prawej ręki. Głowa spoczywa lekko na ramieniu, nogi zaś skrzyżowane są w pozycji, którą zwykle przybiera się w chwilach niewymagających okazania pełni królewskiego majestatu. Zrelaksowana postać władcy reprezentuje typ sansowinowski, zwany tak od włoskiego rzeźbiarza Andrea Sansovino. Na początku XVI w. wykonał on kilka nagrobków inspirowanych odnalezioną antyczną figurą leżącej Ariadny oraz rzeźbą Tybru. Do tej pozy nawiązywał posąg nagrobny Zygmunta Starego oraz wiele innych dzieł sepulkralnych epoki renesansu. Szczególnie zaś rozpowszechnił się ten typ w Polsce, właśnie za sprawą królewskiego nagrobka, którego piękna forma oraz wiążąca się z nią refleksja zainspirowały wielu magnatów i biskupów. W XVI w. skrzyżowanie nóg i wsparcie na łokciu należały do repertuaru niemalże obowiązkowych gestów dla figur nagrobnych. Twórca pomnika nadał mu taką formę, aby każdy element oddzielnie i wszystkie razem niosły ze sobą treść oraz oddziaływały na naszą wrażliwość estetyczną. Zygmunt ukazany jest jako rycerz i władca. Dzierży należne mu insygnia: jabłko otoczone jest dłonią prawej ręki, w lewej znajdowało się niegdyś berło, natomiast na skroniach spoczywa królewska korona. Jego ciało chroni zbroja o żłobkowanej powierzchni. Jest to typ zwany 3-4 2011
zbroją maksymiliańską, używaną głównie w pierwszej połowie XVI w. Niewykluczone, że jest to dokładne odwzorowanie zbroi, którą Zygmunt otrzymał w darze od cesarza Maksymiliana podczas zjazdu w Wiedniu w 1515 r. Charakterystyczne uformowanie pancerza wzmacniało jego wytrzymałość, stanowiąc równocześnie efektowną ozdobę. Uzbrojenie ochronne okrywa całe ciało Zygmunta, prócz głowy i dłoni. Powstały w ten sposób ciąg rygorystycznie kanelowanych płyt zostaje przerwany na wysokości pasa władcy
1 1 | Michał Stachowicz, „Nagrobki królów Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu”, 1818 r., rysunek tuszem (w zbiorach Biblioteki Narodowej) 2 | Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, ściana
z nagrobkami Zygmunta I (górny) i Zygmunta II (dolny)