ROZMAITOŚCI
C
złowiek współczesny ma dziś do dyspozycji niezwykle bogatą ofertę przyborów do pisania, rzadko też zastanawia się nad ich historią. Warto więc przywołać dwa z najdłużej używanych narzędzi pisarskich, jakim były: stilus oraz tabliczka woskowa, stanowiąca z nim zespół funkcjonalny. Oba znane były już w starożytnej Grecji, powszechnie używano ich w państwie rzymskim, zostały następnie przejęte przez średniowiecze i chętnie używano ich wówczas na terenie całej Europy, mimo pojawienia się innych przyborów: pióra, pergaminu, papie-
Stilusy i tabliczki woskowe – dawne przybory do pisania przede wszystkim podniesienie waloru estetycznego przedmiotu, ale również uwzględniało cel praktyczny: zapobiegało ślizganiu się stilusa w palcach i powodowało lepsze utwierdzenie go w dłoni piszącego. Główka najczęściej ma formę łopatki, której kształt może być
także stilusy o główkach w formie kulistej, graniastej, wolutowej lub zoomorficznej. Główka pełni w tym wypadku wyłącznie funkcję estetyczno-konstrukcyjną; usuwanie tekstu na tabliczce następowało w sposób termiczny za pomocą rozgrzanego pręcika żelaznego.
trójkątny, czworokątny, pięciokątny, kielichowaty, półokragły, owalny, w kształcie litery „T” lub tasaka albo wielokształtny. Taka główka pełniła funkcję „gumki” do ścierania tekstu na tabliczce woskowej sposobem mechanicznym. Wówczas górna część łopatki przypominająca szpachlę zdrapywała warstwę wosku z napisanym tekstem. Znane są
1 | Stilus żelazny z Drohiczyna, XII – połowa XIII w. (w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie)
1 ru i atramentu. O funkcjonalności stilusa i tabliczki woskowej świadczy fakt, iż poborcy na targu rybnym w Rouen we Francji używali ich jeszcze w 1840 r. Stilus, czyli rylec do pisania, wykonany z żelaza, brązu, srebra, kości lub rogu, ma charakterystyczny kształt, w którym wyodrębnić można ostrze, trzonek i główkę. Budowa taka jest bardzo funkcjonalna: każda część stilusa służy odpowiedniej czynności podczas pisania na tabliczce woskowej. Ostrze zawsze jest w przekroju okrągłe, czasem lekko wygięte wskutek nacisku na płaszczyznę pisarską, co warunkowało technikę pisania na wosku. Ta część stilusa często nosi ślady wielokrotnego ostrzenia. Trzonek w przekroju owalny, okrągły lub wielokątny, bywa zdobiony szlifem, nacięciami, kulkowatymi zgrubieniami lub tordowaniem. Zdobienie, występujące na całej powierzchni trzonka lub na jego gór2 nej części, miało na celu
2 | Fresk przedstawiający
mieszkańców Pompejów: Terentiusa Neo i jego żonę, trzymającą stilus i tabliczki
3 | Fresk przedstawiający dziewczynę trzymającą stilus i tabliczki
Stilusy były noszone przez użytkownika przeważnie na rzemyku przywiązanym do paska, dlatego często główka stilusa miała otworek, przez który przeciągano rzemyk. Czasem rylec umieszczano w specjalnej pochewce skórzanej, niekiedy ozdobnej, którą następnie mocowano do paska. Najstarsze stilusy z ziem polskich, które były używane zgodnie z przeznaczeniem, datowane są na drugą połowę X w. i pochodzą z Gniezna. Polska, jak wiadomo, weszła wówczas w orbitę europejskich wpływów kulturalnych i politycznych, nastąpiło znaczne rozszerzenie kontaktów handlowych oraz aktywność Kościoła. Tabliczki woskowe (tabulae, tabellae ceratae, cerussatae, cerae) − to odpowiednio przycięte drewniane deseczki, pokryte warstwą specjalnie spreparowanego wosku pszczelego. Łączono je po dwie (dyptych), trzy (tryptych) lub więcej (poliptych). Surowiec do ich wykonywania uzyskiwano z drzew owocowych (jabłoń, grusza) i z drzew leśnych
3
Spotkania z Zabytkami – dla szkół
2010 |
57