ROZMAITOŚCI
...........................................................................................................
Austriackie
słupy graniczne
...........................................................................................................
W
wyniku trzeciego rozbioru Polski (1795 r.) Lubelszczyzna znalazła się w zaborze austriackim. Tereny tego zaboru, czyli Galicji, od północy sąsiadowały z Królestwem Polskim, a ich granicę wyznaczały metalowe słupy, przypuszczalnie oznaczone symbolami narodowymi Austrii. Obecnie na znakach granicznych umieszczane bywają również barwy narodowe i herby. Na wierzchniej stronie znaku umieszcza się linię, która odzwierciedla kierunek przebiegu linii granicznej. Austriackie słupy graniczne pochodzące z pierwszej połowy XIX w. częściowo zachowały się do czasów obecnych. Usytuowane są w miejscowościach: Prehoryłe, Jarczów i Zaklików. Wykonane według jednego wzoru − mierzą około 1,5 m, są żeliwne i mają okrągły przekrój. Szersza baza zakończona jest uskokowo w 1/3 słupa, ma profilowany gzyms, wyznaczający szerokością ostatniego uskoku średnią dolnej części słupa, który zwieńczony jest jeszcze jednym, najwęższym gzymsem, nieznacznie rozszerzonym na końcu. Interesującym przyczynkiem do badań dotyczących austriackich słupów granicznych w woj. lubelskim jest dokument odnaleziony w aktach notariusza Michała Celejowskiego z Tomaszowa Lubelskiego. Dokument ten (akt nr 33 z 1835 r.) zawiera kontrakt między braćmi Franciszkiem i młodszym o kilka lat Kajetanem Lutnickimi, malarzami z Tomaszowa Lubelskiego, a Josefem Kopelmanem z Lubartowa na wykonanie „254 słupów granicznych w dystansach 2 i 3 metrów do granicy austriackiej w Województwie Lubelskiem, z tablicami i herbami malowane” (Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta notariusza Michała Celejowskiego w Tomaszowie Lubelskim). Bracia Lutniccy są znani jako „maystrowie sztuki malarskiej”. Wiadomo, że wychowali
68
się w miejscowości Adamów, a następnie przeprowadzili do Tomaszowa Lubelskiego. W tym mieście prowadzili własny warsztat, wykonywali obrazy olejne o tematyce religijnej i portrety oraz ikony i ikonostasy do cerkwi z unickiego dekanatu zamojskiego i tomaszowskiego. W latach sześćdziesiątych XIX w. Franciszek Lutnicki namalował np. ikony do częściowo zachowanego ikonostasu z cerkwi w Łosińcu (Agnieszka Szykuła, Działalność braci Lutnickich i Jana Misiewicza. Przyczynek do badań nad XIX-wiecznym malarstwem ikonowym na terenie Zamojszczyzny, [w:] Wołyńska ikona. Analiza i konserwacja, Materiały XIV Międzynarodowej Konferencji Naukowej w Łucku 29-30 październik 2007 r., Łuck 2007, s. 64). Niewiele natomiast wiadomo na temat malowanych przez Lutnickich tarcz, umieszczanych na austriackich słupach granicznych. Przypuszczalnie namalowane na nich były herby cesarstwa austriackiego. Jak czytamy w kontrakcie, herby były malowane na „grubym gruncie farbą olejną trwałą, do czego pokost doskonały silbergleyt z minią przegotowany zrobić należy i terpentyny niemięszać”. Tablice miały być wykonane „podług wzoru im [Lutnickim – przyp. A.Sz.-Ż.] produkowanego”. Następnie tablice miał do słupów przyczepiać cieśla, a do obowiązków wspomnianego wyżej Josefa Kopelmana należało dostarczanie gwoździ. W zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu i Muzeum Regionalnego 2 im. J. Petera w To-
| Spotkania z Zabytkami
5-6 2010
1 maszowie Lubelskim znajdują się tarcze z austriackich słupów granicznych z 1772 r. Tablice wykonane przez Lutnickich w 1835 r. nie zachowały się. Przypuszczalnie zostały zdjęte po odzyska-
1 | Krzyż ustawiony na dawnym
austriackim słupie w Prehoryłach, stan obecny 2 | Tarcza z austriackiego słupa granicznego z 1772 r. (w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu) (zdjęcia: Agnieszka Szykuła-Żygawska)
............................................................
niu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Wówczas też na podstawach słupów w Prehoryłach i Jarczowie umocowano rzymskokatolickie krzyże, symbolizujące zwycięstwo Rzeczypospolitej. Na tablicy umieszczonej na zachowanym słupie w Zaklikowie umieszczony został napis: „Zaborowy słup graniczny C.K. Austrii z dawnej granicy Galicji i Królestwa Kongresowego. W listopadzie 1918 r. słup ten mieszkańcy Zaklikowa przenieśli ze wsi Łążek i umieścili jako pamiątkę zniesienia rozbiorów i odzyskania niepodległości”. Agnieszka SzYkuŁa-ŻYgawska