Lyngseth - Kartlegging av barns språk i tidlig alder

Boka er aktuell som pensum innen profesjonsutdanninger som barnehagelærer, pedagogikk, spesialpedagogikk og ­helse- og sosialfag, og for videreutdanning på masternivå. Den er også aktuell for alle som til daglig har sitt virke med barn i alderen 0–5 år.

Kartlegging av barns språk i tidlig alder

Bokas forfattere er spesialpedagoger, en helsesykepleier, en logoped og en pedagogisk-psykologisk rådgiver. Flere av forfatterne arbeider med utdanning på høgskolenivå.

Else Johansen Lyngseth (red.)

Denne boka gir innsikt i språkkartlegging som grunnlag for tidlig innsats og forebygging på helsestasjonen, i barne­hagen, av barn som bruker alternativ og supplerende kommunikasjon, av barn som er flerspråklige og i PPT sitt arbeid. En modell for kartlegging av språk blir presentert, og det gis en grundig innføring i ulike kartleggingsformer. Fremstillingen er forskningsbasert, men også praksisnær. Noen kapitler er beriket med case som illustrerer kartleggings­arbeidet i praksis på ulike arenaer. Forfatterne tematiserer også det viktige samarbeidet med hjemmet.

Else Johansen Lyngseth er utdannet barnehagelærer og spesialpedagog. Hun er ­ansatt som førstelektor ved Dronning Mauds Minne Høgskole.

Foto: Berit Gåsbakk.

Guri Hauge Andresen er utdannet førskolelærer og spesialpedagog og er ansatt i Aberia healthcare.

Foto: Nicolay Pettersen.

Kirsti Sinkaberg Alterskjær er spesialpedagog og jobber som pedagogisk psyko­ logisk rådgiver i Malvik kommune.

Foto: Privat.

Else Johansen Lyngseth (red.)

Kartlegging av barns språk i tidlig alder

Nina Misvær er helsesyke­ pleier og førstelektor ved ­Fakultet for helseviten­ skap, OsloMet – storby­ universitetet.

Foto: OsloMet. Marit Pettersen er utdannet barnehagelærer og spesial­ pedagog. Hun er ansatt som høgskolelektor i pedagogikk ved Dronning Mauds Minne Høgskole.

Foto: Berit Gåsbakk.

Nassira Essahli Vik er høg­ skolelektor i pedagogikk ved Dronning Mauds Minne Høgskole og er stipendiat ved NTNU. Foto: Privat.

Jana van der Zwart-Langner er utdannet logoped og psykolog. Hun er ansatt i stipendiatstilling ved Dronning Mauds Minne Høgskole.

Foto: Berit Gåsbakk

kartlegging av barns sprĂĽk i tidlig alder

else johansen lyngseth kirsti sinkaberg alterskjĂŚr, guri andresen, nina misvĂŚr, marit pettersen, nassira essahli vik, jana van der zwart-langner

kartlegging av barns sprĂĽk i tidlig alder

© Gyldendal Norsk Forlag AS 2020 1. utgave, 1. opplag 2020 ISBN 978-82-05-52598-6 Omslagsbilde: Shutterstock Omslagsdesign: Gyldendal Akademisk Layout: Bøk Oslo AS Illustrasjoner: Type-it AS, Trondheim Sats: Type-it AS, Trondheim 2020 Brødtekst: Minion 10,5/15 pkt Papir: 90 g Amber Graphic Trykk: Opolgraf, Polen 2020 Alle henvendelser om boka kan rettes til Gyldendal Akademisk Postboks 6730 St. Olavs plass 0130 Oslo www.gyldendal.no/akademisk akademisk@gyldendal.no Materialet er vernet etter åndsverkloven. Uten uttrykkelig samtykke er eksemplarfremstilling, som utskrift og annen kopiering, bare tillatt når det er hjemlet i lov (kopiering til privat bruk, sitat o.l.) eller avtale med Kopinor (www.kopinor.no).

Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatnings- og straffeansvar.

Alle Gyldendals bøker er produsert i miljøsertifiserte trykkerier. Se www.gyldendal.no/miljo

Innhold Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

1 Kartlegging som grunnlag for tidlig innsats og forebygging . . . . .

13

Else Johansen Lyngseth

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging og tidlig innsats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Politiske intensjoner om språk og tidlig innsats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging som grunnlag for forebyggende innsats . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartleggingspyramide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Formål med antologien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Antologiens struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 14 15 17 18 19 19 22

2 Språkutvikling og modeller for språk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25

Else Johansen Lyngseth

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkets form, innhold og bruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkets form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkets innhold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språket i bruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkutvikling i tidlig alder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkmodell for reseptive og ekspressive språkprosesser . . . . . . . . . . . . . .

Oversiktstabell over språkutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkvansker hos barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Diagnosemanualene DSM-5 og ICD-10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

To hovedgrupper av språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkvansker i tilknytning til en biomedisinsk tilstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utviklingsmessige språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging av aktuelle symptomer eller vanskeområder ved språkvansker . . .

Kommunikasjonsvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 25 27 28 28 29 31 33 34 36 37 38 38 38 39 40

6

innhold Språkforstyrrelser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sosiale kommunikasjonsvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uspesifiserte kommunikasjonsvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

40 41 41 42 42

3 Kartlegging av språk og kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47

Else Johansen Lyngseth

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Retningslinjer for språkkartlegging for helsestasjonen, barnehagen og PPT Kartlegging – samarbeid og metoder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samtaler med foreldre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon av sosialt samspill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon av språkmiljøet i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Screening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utredninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sammensatt kartlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dynamisk kartlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47 48 50 51 53 54 56 57 59 59 60 62 64 64

4 Kvalitet i kartleggingsarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67

Else Johansen Lyngseth

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kompetanse om kartlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Etisk ivaretakelse av barnet og familien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Validitet og reliabilitet i kartleggingsarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Validitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reliabilitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Feilkilder ved bruk av ulike kartleggingsmetoder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Feilkilder i samtaler med foreldre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Feilkilder ved observasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Feilkilder ved bruk av tester og kartleggingsverktøy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Feilkilder ved bruk av screening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I hvilken grad kan vi stole på kartleggingsresultatene? . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Formidling av kartleggingsresultat til foreldre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67 67 69 70 71 71 72 72 73 73 74 74 75 75 76

innhold

5 Helsestasjonens rolle i forebygging og kartlegging av språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79

Nina Misvær og Else Johansen Lyngseth

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Helsestasjonstjenesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hørsel og språkutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forebygging av språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fremme godt samspill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Flerspråklige og minoritetsspråklige barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging av språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Taleflytsvansker – stotring og stamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon og kartleggingsverktøyene SATS og SPRÅK 4 . . . . . . . . . . . . . . .

Samarbeid om språkvansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 80 83 84 86 89 91 94 95 98 99 100

6 Systematiske observasjoner i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105

Marit Pettersen

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging i spesialpedagogisk arbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Usystematiske hverdagsobservasjoner og systematisk kartlegging . . . . . . .

Hvorfor systematisk kartlegging? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Valg av observasjonsverktøy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krav til observatøren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vurdering, oppfølging og tiltak på bakgrunn av strukturerte observasjoner Henvisning til PPT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Noen strukturerte observasjonsverktøy som brukes i barnehagen . . . . . . .

Alle med . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

TRAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkpermen – lær meg norsk før skolestart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Askeladden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lek og kommunikasjon i de første utviklingsår . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språk 5–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105 106 107 109 112 114 117 119 120 121 122 124 124 126 128 129 130

7

8

innhold

7 PPTs arbeid med utredning av barns språk i tidlig alder . . . . . . . .

133

Kirsti Sinkaberg Alterskjær

Spesialpedagogisk hjelp i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PPT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Henvisning til PPT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samarbeid med foreldrene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samarbeid med barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon som en del av sakkyndighetsarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Barnets stemme i sakkyndighetsarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bruk av tester i utredningsarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Etikk og bruk av tester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sakkyndig vurdering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 134 136 137 139 140 140 142 145 147 149 150

8 Kartlegging av språklydsutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155

Jana van der Zwart-Langner

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språklydsvansker hos små barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språklydsutvikling: grunnlag og forutsetninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språklydsutvikling i stadier samt vanlige forenklinger og erstatninger . . . . . . .

Identifisering av språklydsvansker hos små barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging av språklydsutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon av barnets språklyder i daglig språk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utredning av barnets språklydsmestring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forslag til tiltak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Generelle forebyggende tiltak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spesialpedagogens rolle i spesifikke tiltak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155 156 157 161 163 165 166 168 170 170 171 176 177

9 Kartlegging av småbarn som benytter alternativ og supplerende kommunikasjon (ASK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183

Guri Hauge Andresen

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Alternativ og supplerende kommunikasjon (ASK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rettigheter for barn som bruker ASK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging av barnets kommunikasjonsform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tidlig identifisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183 184 185 187 188

innhold

Grunnleggende kommunikasjonsferdigheter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kartlegging av kommunikasjonspartnere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kommunikasjonspass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon av barnet i samspill med andre barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon som grunnlag for barnets utvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189 189 190 191 193 194 196 197 200 202 203

10 Samspill og dialog i språkkartlegging av flerspråklige barn . . . . .

207

Grunnutredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ASK-utredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ASK-oppfølging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Observasjon av samspill mellom barn og omsorgspersoner . . . . . . . . . . . . . . .

Nassira Essahli Vik

Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Flerspråklighet og språkutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkkartlegging av flerspråklige barn i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Et utgangspunkt for studier av kartlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Data og fremgangsmåte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Språkkartleggingen i Sol barnehage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

En kartlegging preget av dialog og samspill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207 208 210 213 214 216 220 222 222

Om forfatterne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

9