Büyük Osmanlı Tarihi
▌
Cilt 1
▌
Joseph von Hammer
yetinden sekiz yüz sene önce, İran İmparatoru Şâpur Roma İmparatoru Valerien117 hakkında böyle muamele etmişti. Romanus Diyojen bir milyon altın fidye-i necat ve her sene yüzaltmış bin altın vergi vermek şartlarıyla esaretten kurtuldu, lâkin hükümet merkezine dönüşünde, fırkalardan birine mensup bir kimsenin hançeriyle hayâtdan mahrum oldu. Alp Arslan dahî bir kale kumandanı Yûsuf nâmında bir Hârezm'li tarafından hançerlenmiştir. Horasan'ın Merv şehrinde bulunan kabri üzerinde şu kitabe görülür: «Alp Arslan'ın azamet-i âsmân-ı peymânesi görmüş olanlar, bakınız, şimdi o zîr-i haktedir.»118. Alp Arslan'ın ve halefinin saltanatı Nizâmü'l-mülk'ün vezâretiyle şöhret bulmuştur. Şark müverrihlerinin, faziletlerini haklı olarak övdükleri bu büyük adam, Hazar'dan Akdeniz'e ve Hazar ülkelerinden Yemen müntehasına kadar olan uçsuz bucaksız memleketlerini otuz sene idare etmiştir, îlim ve edebiyat muhibbi olduğu cihetle, İsfahan'da Merv'de, Belh'de, Herat'da, Musul'da, Basra'da, Bağdad'dâ, mektepler, akademiler (medreseler) te'sîs etti. En meşhuru bulunan ve kurucusunun nâmına nisbetle «Nizâmiyye»119 unvanını alan Bağdad akademisi bütün yüksek dereceli mekteplere nümûne oldu. Nizâmü'1-mülk -bu fazîletperver vezirin sarsılmaz bir ahlâkî kudret ve yüksek makamının verdiği te'sîr ile dâima mukavemet ettiği malûm Haşîşîler fırkasının reisi olan- Hasan Sabbâh ile tahsilde birlikte bulunmuşlardı. O kadar çalışmasıyla beraber Melikşâh'm irtihâlinden bir müddet önce gözden düşmesiyle, müteakiben Haşîşîlor'den120 birinin hançeriyle terk-i hayât etti. Târih «Nizâmü'l-mülk» nâmını ebedîleştirmiştir.121 Ölümsüzlüğüne hak verdirten vasıfları: Selçuklular'ın en büyük prensi olmak, ıslâh olunmuş yeni bir takvim
Sayfa
45
eski hasletlerine ve meliklerin âdabına mugayeretine nazaran, bu rivayet bir efsâne olmalıdır; nasıl ki bâzı müverrihlerin sükûtu da bunu te'yid etmektedir. Mütercim.) (Bugüne kadar yapılan Selçuklu târihi ile İlgili araştırmalar sonucunda ortaya çıkmıştır ki, Sultân Alp Arslan Malaag'rd'de esîr aldığı Diyojen'e, herhangi bir tahkir edici davranışta bulunmak şöyle dursun, bir devlet reisine gösterilecek hürmeti ve âlicenaplığı göstermiş, hattâ Diyojen'in dostluğunu kazanmıştır. Bu hususta bakınız: Prof. M. Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı; Prof. Dr. ibrahim Kafesoğlu ile Prof. Osman Turan'm muhtelif eserleri ve tslâm Ansiklopedisi'nin Selçuklular, Alp Arslan maddeleri. Hazırlayan; 117 Gibin, Bab: 10. 118 Dögini, Hımlar'ın Târtn-i Ens&li, kitap: 10, s. 2Q3, 119 NuhbetÜ't-Tevârlh; Dögini, Hunlar'ın Târîh-I Ensali, s. 204, Nizâmü'l-mülk, bir târih ile «Mfrâtü'l-Mtilûk» nâmında b'r eserin müellifidir. 120 Haşişiler (Bâtıniyye, Karâmıta) Târihi. Stuttgard, 1818, s. 9 (almanca) 121 HunWın Târîh-i Umûmîsi, 1, 10, s. 215.