Denemeler-Montaigne

saymak büyük bir yiğitlik ve eşine az raslanır yaman bir erdemse eğer, kendimizi özürlü göstermek için diyebiliriz ki bu kadar büyüklüğü Epaminondas'ın büyük yüreği bile kaldıramamıştı. Şöylesine azıtılmış bir ruhun kudurmuşca kışkırtmalarından da nefret ediyorum doğrusu: Dum tela micant, non vos pietatis imago Ulla, nec adversa conspecti fronte parentes Commoveant; vuftus gladıo turbate verendos. (Lucianus) Kılıç kından çıkınca bütün duygular susmalı! Karşı cephede babalarınrzı da görseniz Paralayın suratlarını yalın kılıcınızla.

Sütü bozuklara, kana susamışlara, hainlere, haklı görünerek cinayet işlemek fırsatını vermeyelim. Öylesine azgın, amansız bir adaleti bırakalım; daha insanca davranışlardan örnek alalım. Zaman ve olaylar neler öğretmiyor insanlara! Cynna'ya karşı girişilen iç savaşta, Pompeius'un bir askeri, karşı tarafta savaşan kardeşini farkına varmadan öldürünce, utanç ve kederinden hemen kendini de öldürüyor. Birkaç yıl sonra aynı halkın bir başka iç savaşında askerin biri de kardeşini bile bile öldürdüğü için komutanlarından ödül istiyor!

Bir eylemi yararlı olduğu için dürüst ve güzel saymak yanlıştır; herkesi o eyleme zorlamak, yararlı diye herkes için onurlu olacağı sonucuna varmak doğru değildir: Omnia non parüer rerum sunt omnibus apta.

Her şey tıpa tıp uygun değildir herkese. Đnsan toplumunun en zorunlu, en yararlı eylemini, evlenmeyi alalım.

Azizlere göre güzel ve dürüst olan evlenmemektir; en şerefli saydıkları görevlerinde evlenmeye yer vermezler: Oysa biz haralarda, yalnız az değerli hayvanların çiftleşmesine engel oluruz. (Kitap 3, bölüm 1) SEVENLER VE SEVĐLENLER Doğanın gerçekten bir yasası varsa, daha doğrusu hayvanlarla bizim her yerde ve her zaman ortak bir içgüdümüz olabilirse (ki tartışma konusudur) ben kendi hesabıma diyebilirim ki, her canlının kendini koruma ve zararlardan kaçma çabasından sonra dölleyenin dölüne beslediği sevgi bu alanda ikinci yeri tutar. Ve doğa, kurduğu makinenin yedek parçalarını çoğaltıp sürdürmeye, hep daha ilerisini sağlamaya bakıp bizden öyle istediği için, sevginin geriye doğru, çocuklardan babalara karşı pek o kadar büyük olmamasına şaşmalı.

Buna Aristoteles'in düşüncesini de eklersek, birisine iyilik eden onu, onun kendisini seveceğinden daha çok sever; borçlunun borçlu olduğu kimseyi daha az sevmesi gibi. Her işçi de işini daha çok sever. Kaldı ki biz var olmaya düşkünüz, var olmaksa devinmek, iş görmektir.

Onun için herkes işinde var oluyor gibidir. Đyilik eden güzel, dürüst bir iş görür; iyilik edilense bir yarar görmüş olur sadece. Ama yararlılık doğruluktan daha az sevgi değer bir şeydir. Doğruluk temelli, süreklidir; insanın ondan göreceği karşılık değişmez.

Yararlılık yiter, elden kaçar kolayca; anımsaması da ne uzun sürer, ne de hoş gelir insana. En zora yapılan şeyi en çok severiz. Vermekse almaktan daha zordur. (Kitap 2, bölüm 8) ÖLÜMÜN TADINA VARMAK