Summa contra gentiles in greek a critical edition hurray

Page 1

DIPARTIMENTO DI SCIENZE DELL’ANTICHITÀ SAPIENZA UNIVERSITÀ DI ROMA

RIVISTA DI

STUDI BIZANTINI E NEOELLENICI FONDATA DA S. G. MERCATI DIRETTA DA A. LUZZI

N. S.

48 (2011)

ROMA 2012


SANCTI THOMAE DE AQUINO SUMMAE CONTRA GENTILES VERSIO DEMETRII CYDONIS CUM CORRECTIONIBUS ADDITAMENTIS ET SCHOLIIS BESSARIONIS CARDINALIS NICAENI I. E.

(CAPP. I, IV-VI, XX, LIV-LV, LXVII, LXXIX, LXXXI, XCIV, XCVI kefa¥laia aon, don – von, kaon, neon – nvon, jhon, pon, pbon, eon, zon VERSIONIS GRAECAE)

CONSPECTUS B C L M MB

SIGLORUM

Barb. gr. 398, ff. 15-160v Vat. gr. 610, ff. 2-99v Laur. Conv. Soppr. 117, ff. 51-146 Marc. gr. 149, ff. 1-91 Marc. gr. 149, ff. 1-91 (correctiones et additamenta Card. Bessarionis) Marc. gr. 148, ff. 5-67v Marc. gr. 148, ff. 5-67v (correctiones et additamenta Card. Bessarionis) Metoch. S. Sep. 415, ff. 1-72v Vat. gr. 613, ff. 1-85 consensus omnium codicum (correctionibus additamentisque Bessarionis exclusis)

sec. sec. sec. sec.

l

Marc. latinus 119, ff. 1-25

sec. XIV

L

Editio Leonina Operum omnium S. Thomae Aquinatis, Romae, vol. XIII (1918), XIV (1926), XV (1930) Editio Marietti, Angustae Taurinorum, vol. I (1967), vol. II-III (1961)

N NB t V w

Mar

SIGLA

CODICUM ET EDITIONUM TEXTUS LATINI IN

A pA

Textus Autographi definitivus Codicis Autographi anterior forma

B C

Vat. Ottobonianus latinus 186 Vat. Ottobonianus latinus 211

(1) Cf. L XIII, lix; XIV, li; XV, l.

EDITIONE LEONINA

XIV/XV XIV XV XIV

sec. XV ante 1447 ante 1468 sec. XVI a. D. 1496

USURPATA (1)


194

Antonis Fyrigos

F H a

Vat. latinus 10139 Vat. Borghesianus 112 Consensus codicum BCFH (repraesentans textum Exemplaris Parisiensis)

D E G M N W X Y Z

Vat. latinus 789 Vat. latinus 790 Vat. latinus 791 Erfordiensis, Bibl. Civitatis (Erfurt, Stadtbibliothek), Amplonianus F. 96 Norimbergensis, Bibl. Civitatis (N端rnberg, Stadtbibl.), Cent. II, 26 Vat. latinus 792 Vat. Urbinas lat. 788 Vat. Urbinas lat. 135 Vat. Palatinus lat. 356

b c d P Pc Pd

Editio Editio Editio Editio Lectio Lectio

Romae 1475 Venetiis ca 1473-1476 (Hain n. 1386) Venetiis 1480 Piana Romae 1570(2) Piana incoepit a c Piana incoepit a d

SIGNA

[*] [***] Y*Z Y***Z [addita] <*> < *** > *** ]

verba non plus quam tria addita codicibus latinis (respectu A, pA et L) verba plus quam tria addita codicibus latinis (respectu A, pA et L) verba usque ad tria omissa in codicibus latinis (respectu A, pA et L) verba plus quam tria omissa in codicibus latinis (respectu A et pA) verba addita in textu a Demetrio Cydone (respectu edd. PLMar) verba non plus quam tria a Demetrio Cydone omissa (respectu PLMar) verba plus quam tria quae in versione graeca vere deesse putantur (respectu PLMar) indicant spatium vacuum in textu translationis graecae in apparatu scholiorum, ubi opus est, verba textus seiungit

(2) Vide notam 64 introductionis.

.


Toy˜ makarı¥oy Uwma˜ toy˜ th˜v paraù !Rwmaı¥oiv legome¥nhv ta¥jewv tw ˜ n aßdelfw ˜n predikato¥rwn e¶ti teù paraù toı˜v ayßtoı˜v maıµstwrov th˜v Ωıera˜v tw ˜n Xristianw˜n ueologı¥av Perıù th˜v eßn tƒ Kauolikƒ pı¥stei aßlhueı¥av kaıù kataù tw ˜ n aıΩre¥sewn tw ˜ n eßnantioyme¥nwn ayßtƒ Biblı¥on prw˜ton Kefa¥laion aon PROOI¥MION Tı¥v oΩ toy˜ sofoy˜ skopo¥v ¥ UEIAN MELETH ¥ SEI !O LA ¥ RYGJ MOY, ßALH ˜ XEI¥LH CEYDH ˜, ¥ ¥ ßEBDELYGMENA DÈ #ENANTION #EMOY ˜ ˜ ˜ ¥ ¥ ù ∞ #OGDOW ∞ TWN PAROIMIWN !O SOLOMWN FHSIN EN TW

PROP.: Cf. Prov. 8, 7 (cf. paragrafo 3g dell’introduzione).

MN CL BVt INSCRIPTIO : Toy˜ makarı¥oy ... tw˜n eßnantioyme¥nwn ayßtƒ M: Toy˜ sofoy˜ Uwma˜ toy˜ toı˜v (sic) paraß latı¥noiv legome¥nhv ta¥jewv tw˜n aßdelfw ˜ n predikato¥rwn h¶goyn khry¥kwn, perıù th˜v eßn tƒ kauolikƒ pı¥stei aßlhueı¥av hû kataù !Ellh¥nwn N Toy˜ so˜ n aßdelfw ˜n foy˜ Uwma˜ toy˜ th˜v (toı˜v CL, th˜v Lac) paraù !Rwmaı¥oiv legome¥nhv ta¥jewv tw predikato¥rwn (h¶goyn khry¥kwn scripsit alia manus s lin in L), e¶ti paraù toı˜v ayßtoı˜v maıµstwrov th˜v Ωıera˜v tw ˜ n xristianw˜n ueologı¥av, perıù th˜v eßn tƒ kauolikƒ pı¥stei aßlhueı¥av kaıù kataù tw˜n aıΩre¥sewn tw ˜ n eßnantioyme¥nwn ayßtƒ V Uwma˜ toy˜ paraù latı¥noiv didaska¥loy th˜v Ωıera˜v ueologı¥av kataù eßunikw ˜n t deest inscr in B Incipit liber de veritate catholicae fidei contra errores infidelium, editus a fratre Thoma de Aquino ordinis fratrum praedicatorum l Divi Thomae Aquinatis doctoris angelici, Summa contra Gentiles sive de veritate catholicae fidei contra errores infidelium L, Sancti Thomae Aquinatis, Doctoris Angelici, Ordinis Praedicatorum, De veritate catholicae fidei contra gentiles seu Summa philosophica P, S. Thomae Aquinatis, Liber de Veritate Catholicae Fidei contra errores Infidelium Mar | biblı¥on prw ˜ ton (vel aon ) N Bt: om M CL V | post biblı¥on prw˜ton, methne¥xuh eßk toy˜ latinikoy˜ proùv thùn eΩ lla¥da dia¥lekton paraù Dhmhtrı¥oy toy˜ Kydw¥nh add t TITULUS : kefa¥laion aon MN CL V: aon (sine kefa¥laion) B, om num cap t, cap. primum l L Prooı¥mion Vt: om MN CL B, Proemium L, om l Tı¥v oΩ toy˜ sofoy˜ skopoùv M CL V: tı¥v oΩ toy˜ poihtoy˜ skopo¥v N, deest tit cap in Bt, Quid (Quod L) sit officium sapientis l PROPOSITIO : 2 eßbdelygme¥na ... ceydh˜ w: post ceydh˜, taù deù xeı¥lh moy eßle¥gjei toùn aßsebh˜ add BVt, om MN CL (cf. paragraphum 3g introductionis) 3 oßgdo¥w ∞ ∞ MN CL, uw t, eßnna¥tw ∞ BV, Prov. VIII,7 L | oΩ MN CL BV: om t corr NBsl : eßna¥tw

.


196

Antonis Fyrigos

!H koinhù tw˜n pollw ˜ n do¥ja, qüper eßn toı˜v aßjiologwte¥roiv deı˜n aßkoloyueı˜n oΩ Sofoùv aßpofaı¥netai, sofoyùv aßjioı˜ 〈*〉 le¥gesuai toyùv oßruw˜v taù pra¥gmata ta¥ttontav kaıù tay˜ta kalw ˜ v dioikoy˜ntav. ™Ouen metaù tw˜n a¶llwn, a© perıù toy˜ sofoy˜ nomı¥zoysin oıΩ a¶nurwpoi, [kaıù toy˜to] tı¥uhsin oΩ Filo¥sofov, 5 o™ti toy˜ sofoy˜ eßsti toù ta¥ttein. Tw ˜ n deù pro¥v ti te¥lov tetagme¥nwn aΩ pa¥ntwn, th˜v te dioikh¥sewv kaıù th˜v ta¥jewv toùn kano¥na aßpoù toy˜ te¥loyv aßna¥gkh lamba¥nesuai. to¥te gaùr tw˜n pragma¥twn e™kaston a¶rista diatı¥uetai, o™tan aΩ rmozo¥ntwv proùv toù oıßkeı˜on ta¥tthtai te¥lov. toù gaùr eΩ ka¥stoy aßgauoùn toù te¥lov eßstı¥n. ™Ouen oΩ rw˜men eßn taı˜v te¥xnaiv eßkeı¥nhn th˜v eΩ te¥rav hΩ gemo¥na kaıù ™ sper a¶rxoysan, eıßv h©n toù tay¥thv aßnh¥kei te¥lov, w™sper hΩ ıßatrikhù a¶rxei 10 w th˜v tw˜n farma¥kwn skeyastikh˜v kaıù tay¥thn ta¥ttei. kaıù gaùr hΩ yΩ geı¥a, perıù h©n hΩ ıßatrikhù stre¥fetai, pa¥ntwn farma¥kwn te¥lov eßstı¥n, a© tƒ [eıßrhme¥nq] tw ˜n farma¥kwn skeyastikƒ teleioy˜ntai. Toù o™moion deù uewreı˜tai eßpı¥ te th˜v kybernhtikh˜v proùv thùn nayphgikh¥n, th˜v te stratiwtikh˜v proùv thùn ıΩppikhùn ù n polemikhùn pa˜san paraskeyh¥n. Aı© dhù te¥xnai tw ˜ n a¶llwn a¶rxoysai 15 kaıù th aßrxitektonikaıù kaloy˜ntai, toyte¥stin a¶rxoysai te¥xnai. o™uen kaıù oıΩ toy¥twn texnı˜tai, aßrxite¥ktonev kaloy¥menoi, t√ tw˜n sofw˜n oßno¥mati semny¥noysin eΩ aytoy¥v. #Epeıù deù oyütoi 〈*〉 merikw˜n tinwn pragma¥twn te¥lh skopoy˜ntev proùv toù kauo¥loy te¥lov oyßk eßfiknoy˜ntai, le¥gontai meùn sofoıù kataù to¥de

2 Cf. Aristot., Top., II, 1, 2 (110 a 14/22; cf. Gauthier, 39-40, 185). 5 Cf. Aristot., Metaph., I, 2 (982 a 17/18: oyß gaùr deı˜n eßpita¥ttesuai toùn sofoùn aßll# eßpita¥ttein; a Philosopho ponitur quod sapientis est ordinare L; Gauthier, 97-98, 190).

1 eßn toı˜v (ayßtoı˜v add L) aßjiologwte¥roiv MN C BVt: in rebus nominandis L 2 oΩ Sofo¥v w: Philosophus L | sofoyùv aßjioı˜ (aßjiw ˜ n V) le¥gesuai MN CL Bt: c o m m u n i t e r obtinuit ut sapientes dicantur L 3 dioikoy˜ntav MN CL Vt: dioikoy¥ntav B 4 kaıù toy˜to w: deest in L 8/9 toù gaùr ... te¥lov eßstıùn w: finis enim est bonum uniuscuiusque L, finis enim uniuscuiusque est bonum GYPc 10 hΩ ıßatrikhù MN CL BV: hΩ om. t 12 eıßrhme¥nq w: deest in L 13 teleioy˜ntai MN CL: teleioy˜tai BVt, conficiuntur L | te MN CL Vt: om B. 16 toyte¥stin MN C BVt: wΩ saneıù L, quasi L 15 Aı© MN CL Vt: AıΩ B, Quae L 17 texnı˜tai MN CL BV: texnı¥tai t 18 #Epeıù deù oyütoi w: Quia vero p r a e d i c t i artifices L | tinwn MN CL Vt: tinw˜n B 19 oyßk eßfiknoy˜ntai MN L t: oyßk aßfiknoy˜ntai BV, oyßk eßfikny˜ntai C, non pertingunt L 19/20 kataù to¥de hû to¥de toù (toù om. Vt) pra˜gma MN CL B: huius vel illius rei L 6 toùn kano¥na] regulam NB 7/8 aΩ rmozo¥ntwv] 2 aßpofaı¥netai] censet NB 11 farma¥kwn] pigmentorum NB 19 eßfiknoy˜ntai] pertinconvenienter NB gunt NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

197

20 h û to¥de toù pra˜gma, o©n tro¥pon eßn tƒ proùv Korinuı¥oyv fhsı¥n, wΩ v sofoùv aßr- I, I (aon)

xite¥ktwn ueme¥lion te¥ueika, toy¶noma d# aΩ plw˜v toy˜ sofoy˜ eßkeı¥nw∞ fyla¥ttetai mo¥non, oyütinov oΩ skopoùv perıù toù kauo¥loy stre¥fetai te¥lov, o™per hΩ toy˜ panto¥v eßsti pa¥ntwv aßrxh¥. ™Ouen kataù toùn Filo¥sofon toy˜ sofoy˜ eßsti taùv aßnwta¥tw skopeıßn aıßtı¥av. 25 !Eka¥stoy deù pra¥gmatov e¶sxaton te¥lov eßstı¥n, o™per toù prw¥twv kinoy˜n kaıù eßrgazo¥menon eßkeı˜no toù pra˜gma skopeı˜. Noy˜v de¥ eßsti toù toy˜ pantoùv kinhtiko¥n te kaıù poihtiko¥n, wΩ v metaù tay˜ta deixuh¥setai. #Ana¥gkh toı¥nyn toù toy˜ noy˜ aß gauoù n e¶sxaton toy˜ pantoùv eı®nai te¥lov. Toy˜to de¥ eßstin aßlh¥ueia. Tay¥thn toı¥nyn aßna¥gkh toy˜ pantoùv te¥lov e¶sxaton eı®nai, kaıù thùn sofı¥an ù n aßlh¥ueian aßrxikw¥teron synesta¥nai. Dioù proùv thùn th˜v aßlhueı¥av 30 perıù th fane¥rwsin kaıù hΩ ueı¥a Sofı¥a sa¥rka eßndy˜sa eΩ aythùn eßlhlyue¥nai 〈*〉 martyreı˜ le¥goysa 〈*〉. #Egwù eıßv toy˜to eßlh¥lyua kaıù eıßv toy˜to gege¥nnhmai eıßv toùn

20/21 1 Cor. 3, 10 (wΩ v sofoùv ... e¶uhka [vel te¥ueika]; ut sapiens architectus fundamentum posui L). 23/24 Cf. Aristot., Metaph., I, 1 (981 a 28/29: toy˜to de¥, o™ti oıΩ meùn thùn aıßtı¥an ı¶sasin, (...) oıΩ deù toù dio¥ti kaıù thùn aıßtı¥an gnwrı¥zoysin; unde secundum Philosophum, sapientis est causas altissimas considerare L; si veda anche ibid. III 1003 a 26: eßpeıù deù taùv aßrxaùv kaıù taùv aßkrota¥tav aıßtı¥av zhtoy˜men [Gauthier, 190]. 27 Cf. SG I, XLIV Quod Deus est intelligens L; Lib. II, cc. XXIII, Quod Deus non agat (agit P) ex necessitate naturae L Mar et c. XXIV, Quod Deus agit secundum suam sapientiam (per suam sapientiam agit P) LMar. 29/30 Cf. Aristot., Metaph., I, a 1 (993 b 19/20; oßruw ˜ v d# e¶xei kaıù toù kaleı˜suai thùn filosofı¥an eßpisth¥mhn th˜v aßlhueı¥av; Oportet igitur veritatem esse ultimum finem totius universi; et circa eius considerationem principaliter 32/33 Cf. Io. 18, 37 sapientiam insistere L; Gauthier, 190).

20 eßn tƒ proùv Korinuı¥oyv MN CL: eßn tƒ (eßn t√ t) proùv Korinuı¥oyv trı¥tw∞ (trı¥tq B) V, dicitur I Cor. III L 23 eßsti1 M CL Vt: eßstıù N B | pa¥ntwv MN CL Vt: pa¥ntov B, item L 25/26 !Eka¥stoy ... eßstıùn (eßstıù B) o™per toù prw¥twv (o™per toù prw¥twv exaravit B) ... skopeı˜ MN CL Vt: Finis autem ultimus uniuscuiusque rei est qui intenditur a primo auctore vel motore ipsius L 27 metaù tay˜ta MN BV: metatay˜ta CL t 28 aßgauoùn NBmg tsl : te¥lov w, Oportet igitur ultimum finem universi esse b o n u m intellectus L 2 9 t e¥ l o v e¶ s x a t o n M N C L B t : e¶sxaton te¥lov V, ultimum finem L 31 eßndy˜sa MN CL BV: eßndy¥sa t | eßlhlyue¥nai w: se venisse i n m u n d u m L 32 le¥goysa w: dicens Ioan. XVIII, 37 L 32/33 #Egwù ... gege¥nnhmai (gege¥nhmai N) eıßv toùn ko¥smon M CL BVt: Ego in hoc natus sum, et ad hoc veni in mundum L 24 aßnwta¥tw] altissimas NB

.


198

Antonis Fyrigos

ko¥smon, ı™na martyrh¥sw tƒ aßlhueı¥a∞ . #Allaù kaıù thùn prw¥thn filosofı¥an oΩ Filo¥sofov aßforı¥zetai eı®nai sofı¥an perıù thùn aßlh¥ueian oyß pa˜san, aßll# 35 h ™ tiv aıßtı¥a pa¥shv aßlhueı¥av eßstı¥, toyte¥stin h™tiv proùv thùn prw¥thn aßrxhùn toy˜ eı®nai pa¥nta aßnh¥kei. o™uen hΩ tay¥thv aßlh¥ueia pa¥shv aßlhueı¥av eßstıùn aßrxh¥. wΩ v gaùr aßlhueı¥av, oy™tw dhù kaıù toy˜ eı®nai taù pra¥gmata e¶xei. Toy˜ d# ayßtoy˜ eßsti ua¥teron tw˜n eßnantı¥wn prosı¥esuai kaıù toù loipoùn aßpwueı˜suai, w™sper oΩ rw˜men toùn ıßatroùn yΩ geı¥an meùn eßmpoioy˜nta, no¥son deù 40 aßpelay¥nonta. ™Wsper toı¥nyn oΩ sofoùv aßlh ¥ ueian ma¥lista perıù thùn prw¥thn aßrxhùn melet∆ kaıù toı˜v a¶lloiv diasafeı˜, oy™tw kaıù toyßnantı¥on polemh¥sei t√ cey¥dei. !Armozo¥ntwv toı¥nyn eßk toy˜ sto¥matov th˜v Sofı¥av diplh˜ kaıù hΩ toy˜ sofoy˜ pro¥uesiv eßn toı˜v paroy˜sin aßpode¥deiktai lo¥goiv. 〈*〉 h™ te th˜v 〈***〉 ü v a™ptetai t√ le¥gein aßlh¥ueian meleth¥sei oΩ la¥rygj 45 aßlhueı¥av mele¥th 〈*〉, h moy, kaıù oΩ proùv thùn kataù th˜v aßlhueı¥av pla¥nhn po¥lemov, o© deı¥knysin eßn t√ le¥gein eßbdelygme¥na deù eßnw ¥ pion eßmoy˜ xeı¥lh ceydh˜ [taù deù xeı¥lh moy eßle¥gjei toùn aßsebh˜ ], di# oyü toù th˜v ueı¥av aßlhueı¥av eßnantı¥on aßforı¥-

(Ego in hoc natus sum, et ad hoc veni in mundum, ut testimonium perhibeam veritati L; eßgw ù eıßv toy˜to gege¥nnhmai kaıù eıßv toy˜to eßlh¥lyua eıßv toùn ko¥smon, ı™na martyrh¥sw tƒ aßlhueı¥a∞ ). 37 Cf. Aristot., Metaph., I, a 1 (993 b 30/31: e™kaston wΩ v e¶xei toy˜ eı®nai, oy™tw kaıù th˜v aßlhueı¥av; Sic enim est dispositio rerum in veritate sicut in esse L; Gauthier, 190). 45 Prov., 8, 7 (cf. paragrafo 3g dell’introduzione) 47/48 Prov., 8, 7 (cf. paragrafo 3g dell’introduzione).

35 eßstıù M CL Vt: eßstıùn N, eßsti B 35/36 h™tiv ... pa¥nta (pa¥ntwv t) aßnh¥kei MN CL BV: quae pertinet ad primum principium essendi omnibus L 36 eßstıùn MN CL BV: e¶stin t 37 w Ω v gaùr ... toy˜ eı®nai (toy˜ eı®nai Vsl) taù pra¥gmata e¶xei MN CL Bt: sic enim est dispositio rerum in veritate sicut in esse L | post e¶xei, wΩ v gaùr proùv toù eı®nai, oy™tw dhù kaıù proùv thùn aßlh¥ueian taù pra¥gmata te¥taktai BVt (cf. paragraphum 3c introductionis) 38 eßsti w 39 toùn ßıatroùn w: sanitatem L 40 oΩ sofo¥ v MN CL Bt: oΩ filo¥ sofov V, sapientis L 44 post lo¥goiv, scilicet habet L 44/45 h™ te ... mele¥th w: veritatem d i v i n a m , quae anthonomasice (antonomasice P, antonomastice Mar sed improprie: cf. Gauthier, 46) est veritas, (meditari et add l P) m e d i t a t a m eloqui L 46 o© deı¥knysin w: quod tangit L 47/48 taù deù xeı¥lh ... toùn aßsebh˜ w: attamen punctis supra et sub lineam positis haec verba deleri vult MB 40 aßpelay¥nonta] excludit NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

199

zetai cey˜dov, o© tƒ eyßlabeı¥a∞ [pa¥ntwv] eßnantı¥on eßstı¥n, h™tiv dhù kaıù eyßse¥- I, I (aon) 50 beia oßnoma¥zetai, w ™ ste kaıù toyßnantı¥on t√ cey¥dei toù th˜v aßsebeı¥av o¶noma [dı¥kaion] keı˜suai.

49 o© (scil cey˜dov) N t: w ∞ü M CL BV, quae (scil. falsitas) L | eyßlabeı¥a∞ MN CL Bt: eyßlabı¥a∞ V, religioni L | pa¥ntwv w: deest in L 50/51 w™ste ... toù th˜v aßsebeı¥av (eyßsebeı¥av scripsit, sed infra litt eyß-, aß- posuit t) ... dı¥kaion (supra dı¥kaion, eßsti scripsit L, dı¥kaion deest in L) keı˜suai MN C BV: ta¥jiv. w ™ ste dı¥kaion eßstıù toù th˜v aßsebeı¥av o¶noma, eßnantı¥on oûn tƒ eyßsebeı¥a∞ , keı˜suai kaıù prosteuh˜nai t√ cey¥dei Lmg, unde et (etiam P) falsitas contraria ei (scil. pietati) impietatis sibi nomen assumit LMar 49 eyßlabeı¥a] religioni scripsit supra eyßlabeı¥a∞ NB

49/50 eyßse¥beia] pietas NB

.


Kefa¥laion don ™Oti eıßko¥twv thùn tw ˜ n ueı¥wn aßlh¥ueian, hüv [kaıù] oΩ fysikoùv a™ptetai lo¥gov, [oyßk aßpodeı¥jesin, aßllaù] pı¥stei paradedome¥nhn [eßn taı˜v Grafaı˜v] toı˜v aßnurw ¥ poiv eyΩ rı¥skomen

Diplh˜v toı¥nyn th˜v eßn toı˜v ueı¥oiv 〈*〉 aßlhueı¥av oy¶shv, mia˜v meùn eßf# h©n kaıù hΩ toy˜ lo¥goy die¥jodov eßfikneı˜tai, eΩ te¥rav deù h© pa˜san aßnurwpı¥noy lo¥goy mhxanhùn yΩ peraı¥rei, eıßko¥twv eΩ kate¥ra ueo¥uen w™ste pistey¥esuai toı˜v aßnurw¥poiv probe¥blhtai. 〈***〉 Prw˜ton d# aûn eı¶h deikte¥on o™ti eıßko¥twv perıù thùn ¥ ueian t√ lo¥gw∞ ge¥gone toy˜to, ™ına mh¥ tini do¥jq ma¥thn eı®nai 5 synodey¥oysan aßlh loipoùn thùn yΩ perfya˜ th˜v pı¥stewv e¶mpneysin, o™poy dynatoùn aßpo¥deijin e¶xein. a*. Trı¥a d# aûn hßkoloy¥uhsen a¶topa, eıß lo¥gw∞ mo¥non zhteı˜n thùn toiay¥thn aßlh¥ueian kateleı¥peto. ü Wn prw ˜ ton o™ti oΩ lı¥goiv tisıù tw ˜ n aßnurw¥pwn hΩ perıù toy˜ Ueoy˜ gnw ˜ siv aûn eßnege¥neto. Tw ˜ n gaùr karpw˜n th˜v eßpimeloy˜v eßjeta¥sewv, ü v eßstin eyΩ reı˜n thùn aßlh¥ueian, polloıù [pa¥ntwv] aßpotygxa¥noysi, triw˜n 10 di# h toy¥twn eßmpodw ù n ıßstame¥nwn. Tisıù meùn gaùr oΩ desmoùv toy˜ sw ¥ matov toy¥toy prosı¥ statai, yΩ f# oyü [pollhù ] polloı˜ v 〈*〉 aß nepithdeio¥ thv proù v toù

MN CL BVt TITULUS : <kefa¥laion> don w: Cap. IV L | ™Oti ... eyΩ rı¥skomen w : Quod veritas divinorum ad quam naturalis ratio pertingit convenienter hominibus credenda proponitur LMar, Quod divina naturaliter cognita convenienter hominibus credenda proponuntur P 1 toı˜v ueı¥oiv w: divinorum i n t e l l i g i b i l i u m L 4-6 Prw ˜ ton ... aßpo¥deijin e¶xein w: H o c a u t e m d e i l l a (de illo aXY) primo ostendendum est quae inquisitioni rationis pervia esse potest: ne forte (forte om. Gc) alicui videatur, ex quo ratione haberi potest, frustra id supernaturali inspiratione credendum traditum esse. L 7 a* M CL t: om N BV | lo¥gw ∞ mo¥non MN CL: lo¥gw ∞ mo¥nw ∞ BVt, solummodo rationi L 9 toy˜ Ueoy˜ MN CL Bt: toy˜ om V | eßnege¥neto MN CL B: eßge¥neto Vt, inesset L 10 di# hüv eßstin (eßstıùn B) eyΩ reı˜n thùn aßlh¥ueian MN 10/11 triw˜n toy¥twn CL Vt: qui est inventio veritatis L | pa¥ntwv w: deest in L eßmpodw ù n (eßmpodw ˜ n M CL) ıßstame¥nwn N BVt: tribus de causis L 12/13 yΩ f# oyü ... aßnepithdeio¥thv (aûn eßpithdeio¥thv B) proùv toù ginw¥skein MN CL Vt: ex qua multi n a t u r a l i t e r sunt indisposti ad sciendum L 8 w ün 6 thùn yΩ perfya˜ ... e¶mpneysin] supernaturalem inspirationem NB 11 Tisıù meùn] a* N | oΩ desmoùv toy˜ sw¥matov] propter comprw˜ton] aon a¶topon NBmg plexionis indispositionem NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

15

20

25

30

201

ginw¥skein. w ™ st# oyßdemia˜∞ spoydq˜ proùv toùn e¶sxaton baumoùn th˜v eßn aßnurw¥- I, IV (don) poiv gnw¥sewv, thùn perıù Ueoy˜ dhladhù gnw ˜ sin, hßdynh¥uhsan aûn aßfike¥suai. ¶Alloi deù toy¥toy taı˜v tw˜n oıßkeı¥wn aßna¥gkaiv aßpa¥gontai, 〈***〉 kaıù t√ tw˜n aßnurw¥pwn toyùv pleı¥stoyv toı˜v proskaı¥roiv toy¥toiv aßnagka¥zesuai leitoyrgeı˜n kaßk toy¥toy mhde¥na kairoùn e¶xein, w ™ st# ayßtoyùv yΩ peùr th˜v eßn tq˜ uewrı¥a∞ zhth¥sewv aßnalı¥skein, di# hüv dynatoùn proùv thùn periwphùn th˜v ueı¥av gnw¥sewv aßnabh˜nai. Polloı˜v deù kaıù eßj aßmeleı¥av [hû rΩ auymı¥av] ge¥noit# aûn [eıßv tay˜ta] zhmı¥a. Toyùv gaùr taù ueı˜a 〈*〉 me¥llontav eı¶sesuai, pollaù proginw¥skein aßna¥gkh Y***Z. dioù kaıù hΩ Metaù taù fysikaù [pragmateı¥a], perıù taù ueı˜a [ma¥lista] strefome¥nh, metaù taù th˜v filosofı¥av me¥rh eßsxa¥th kataleı¥petai toı˜v boylome¥noiv manua¥nein. ™Wst# oyßk a¶ney mega¥lwn po¥nwn eßpıù thùn th˜v aßlhueı¥av tay¥thn zh¥thsin e¶stin eßlueı˜n. Toy¥toyv dhù toyùv po¥noyv eßla¥xistoi dhù panta¥pasin yΩ pie¥nai aıΩroy˜ntai sofı¥av e¶rwti, kaı¥toi thùn e¶fesin tay¥thv eßn taı˜v tw˜n aßnurw¥pwn dianoı¥aiv toy˜ Ueoy˜ fysikw ˜ v eßgkentrı¥santov. b* . Toù deù dey¥tero¥n eßstin a¶topon o™ti kaıù eı¶ tinev eßpıù thùn th˜v eıßrhme¥nhv aßlhueı¥av zh¥thsin aßfiknoy˜nto, metaù polyùn aûn aßfı¥konto xro¥non, dia¥ te toù th˜ v aß lhueı¥ av tay¥ thv y™ cov, h© n w™ ste labeı˜ n tq˜ diaù toy˜ lo¥ goy oΩ d√ oyßk aûn eßjarke¥seien oΩ aßnurw¥pinov noy˜v th˜v eßn polloı˜v xro¥noiv gymnası¥av xwrı¥v, kaıù t√ pleı˜sta eı®nai taù pro¥teron zhteı˜suai oßfeı¥lonta, w ™ sper eı¶rh-

14 aßfike¥suai MN CL Vt: eßfike¥suai B, pertingerent L 15 taı˜v tw ˜ n oıßkeı¥wn (oıßkeiw ˜ n C, oıßkı¥wn M L BVt) aßna¥gkaiv aßpa¥gontai NB : impediuntur necessitate rei familiaris l L 15/16 kaıù ... toyùv pleı¥stoyv w: O p o r t e t e n i m e s s e inter homines aliquos L 18/19 proùv thùn periwphùn ... aßnabh˜nai MN CL Bt: proùv thùn periwphùn th˜v ueı¥av gnw ¥ sewv aßnalı¥skein, di# hüv dynatoùn aßnabh˜nai V, ad summum fastigium humanae inquisitionis pertingerent, s c i l i c e t Dei cognitionem. L 19/ 20 Polloı˜v deù ... zhmı¥a w: Quidam autem impediuntur pigritia L 20 Toyùv gaùr .. eı¶sesuai w : Ad cognitionem enim eorum quae de Deo r a t i o investigare potest L 21 post aßna¥gkh, cum (quum P) fere totius philosophiae consideratio ad Dei cognitionem ordinetur habent LMar, om EG Wmg | pragmateı¥a w: deest in L | ueı˜a M CL Vt: ueı¥a N B 21/22 ma¥lista w: deest in L 23 manua¥24 tay¥thn MN CL Bt: tay¥thv V | dhù M nein w: maueı˜n tsl, perveniri potest L CL BVt: deù N 27 b* M CL t: om N BV | deù MN CL BV: om t | dey¥tero¥n eßstin M CL V: dey¥teron eßstıùn B, dey¥teron e¶stin N t 29 tq˜ ... oΩ d√ NBmg : om w, per viam rationis l L 15 a¶lloi deù ...] b* N t | oıßkeı¥wn aßna¥gkaiv] necessitate rei familiaris NBmg 19 polloı˜v deù] g* N t: om M L 26 toy˜ Ueoy˜ ... eßgkentrı¥santov] deus inseruit 27 bon a¶topon NB NB

.


202

35

40

45

50

Antonis Fyrigos

tai, e¶ti teù t√ thùn cyxhùn eßn t√ th˜v neo¥thtov xro¥nw∞ , o™te poikı¥llwn pauw ˜n kinh¥sesi perikly¥zetai, aßnepith¥deion eı®nai proùv gnw˜sin oy™twv yΩ chlh˜v aßlhueı¥av, h™tiv paysame¥nh toy¥twn fro¥nimo¥v te gı¥netai kaıù sofh¥, w™sper eßn t√ eΩ bdo¥mw∞ tw ˜ n Fysikw˜n eı¶rhtai. #En bauyta¥tw∞ toı¥nyn aßgnoı¥av sko¥tw∞ kateleı¥peto aûn toù aßnurw¥pinon ge¥nov, eıß eßpıù toù toùn Ueoùn ginw¥skein mo¥nh hΩ diaù th˜v aßpodeı¥jewv oΩ doùv kateleı¥peto, kaıù hΩ pa¥ntav aßgauoyùv kaıù teleı¥oyv poioy˜sa toy˜ Ueoy˜ gnw ˜ siv oßlı¥goiv tisı¥, kaıù toy¥toiv metaù polyùn xro¥non parh˜n. g*. Trı¥ton de¥ eßstin a¶topon o™ti eßn tq˜ th˜v aßnurwpı¥nhv aßpodeı¥jewv diejo¥dw∞ polyù kaıù toy˜ cey¥doyv e¶stin eyΩ reı˜n paramemigme¥non dia¥ te thùn eßn t√ krı¥nein toy˜ hΩ mete¥roy noy˜ aßrrwstı¥an kaıù thùn tw˜n fantasma¥twn eßpeisagwgh¥n. ™Wste kaıù polloı˜v a¶n aßmfı¥bola kateleı¥fuh kaıù ayßtaù taù o™son eßnh˜n aßlhuw˜v aßpodedeigme¥na toı˜v thùn th˜v aßpodeı¥jewv aßgnooy˜sin ßısxy¥n, kaıù ma¥lista ble¥poysi polloyùv tw ˜ n dokoy¥ntwn sofw ˜ n dia¥fora dida¥skontav [perıù tw˜n ayßtw ˜ n]. Polloı˜v deù tw˜n aßlhuw˜n kaıù aßpodedeigme¥nwn paramı¥gnytaı¥ ti 〈*〉 kaıù cey¥doyv, o™per aßnapo¥deikto¥n eßstin, aß ll# hû sofistikq˜ tini hû eßndo¥jw∞ prota¥sei deikny¥oito, o© polla¥kiv aßpo¥deijiv aûn nomisueı¥h. ™Wst# aßnagkaı˜on h®n diaù th˜v pı¥stewv pephgyı˜an aßsfa¥leian kaıù kauaraùn aßlh¥ueian perıù tw ˜n ueı¥wn pragma¥twn toı˜v aßnurw¥poiv paradedo¥suai.

35/36 Cf. Aristot, Phys., VII, 3 (247 b 23/24: t√ gaùr kauı¥stasuai thùn cyxhùn eßk th˜v fysikh˜v taraxh˜v fro¥nimo¥n ti gı¥gnetai kaıù eßpisth˜mon; in quiescendo fit <scil. anima> prudens et sciens L).

33 e¶ti teù (te t) MN C V: e¶ti deù B, tum etiam L | poikı¥llwn MpcN CL BV: poikı¥lwn M t 34 aßnepith¥deion: ex -ı¥dion corr N 35 fro¥nimo¥v te w 36 eΩ 39 toy˜ Ueoy˜ MN CL BV: bdo¥mw ∞ MN CS V: zw Bt | aßgnoı¥av M CL BVt: th˜v aß. N toy˜ om t | metaù polyùn M CL BVt: metapolyùn N 41 g* M CL: om N BVt | de¥ eßstin M CL BVt: deù eßstıùn N 42 e¶stin MN CL BV: eßstıùn t 44 taù MN CL BV: toù t | 46 tw˜n dokoy¥ntwn o™son MN CL Bt: o™sw V 45 toı˜v MBslN: om M CL BVt sofw˜n MN CL Bt: dokoy¥ntwn om V, qui sapientes dicuntur L | dia¥fora dida¥skontav MN CL Vt: dia¥fora didasko¥ntwn B, diversa doceri L 46/47 perıù tw ˜n ayßtw ˜ n w: deest in L 47/48 paramı¥gnytaı¥ ti kaıù cey¥doyv (cey˜dov BVt) MN CL: immiscetur a l i q u o m o d o aliquid falsum L 48 aßnapo¥deikto¥n eßstin w | aßll# hû sofistikƒ NBpc : eıß sof. M CL BVt, hΩ sof. N, sed L | tini MN t: tinıù CL BV 36 z* tw˜n Fysikw ˜ n NB 41 gon a¶topon 35 po¥te hΩ cyxhù gı¥netai sofhù NB 43/44 eßpeisagwghùn] permixtionem NB 50 pephgyı˜an aßsfa¥leian] fixam NB certitudinem NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

203

#Epıù swthrı¥a∞ toı¥nyn hΩ ueı¥a proneno¥htai aßgauo¥thv, ı™na kaıù tw˜n dyna- I, IV (don) me¥nwn lhfuh˜nai lo¥gw∞ pı¥stei mete¥xwmen, ı™n# oy™ tw pa¥ ntev rΩ a∞ dı¥wv dy¥ nantai th˜ v ueı¥av gnw ¥ sewv mete¥ xein aßmfisbhth¥sewv a¶ney kaıù pla¥nhv. #Entey˜uen eßstıù kaıù o© proùv #Efesı¥oyv fhsıùn [oΩ #Apo¥stolov]. mhke¥ti pe55 ripateı˜te, kauwùv kaıù taù [loipaù] e¶unh peripateı˜, eßn mataio¥thti toy˜ nooùv ayßtw˜n eßskotisme¥noi tq˜ dianoı¥a∞ . Kaıù oΩ !Hsaıµav. uh¥sw pa¥ntav toyùv yıΩoy¥v soy didaktoyùv Ueoy˜.

55/57 Eph. 4, 17 (Mhke¥ti yΩ ma˜v peripateı˜n kauwùv kaıù taù e¶unh peripateı˜ eßn mataio¥thti toy˜ nooùv ayßtw ˜ n, eßskotisme¥noi tq˜ dianoı¥a∞ o¶ntev; Iam non ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum L). 57/58 Is. 54, 13 (kaıù uh¥sw ... pa¥ntav toyùv yıΩoy¥v soy didaktoyùv Ueoy˜; Ponam universos filios tuos doctos a Domino L). Come è segnalato in L, l’inesatto rinvio al capitolo ottavo di Isaia, che si riflette anche nei codici greci BVt, è conseguenza dell’erronea lettura VIII pro LIIII, presente nella maggior parte dei codici latini.

53/54 ı™n# oy™tw ... mete¥xein in mg, e signo inserendum post mete¥xwmen NBmg : om w, ut sic omnes de facili possent divinae cognitionis participes esse l L 55 o© proùv #Efesı¥oyv MN CL: o© eßn t√ proùv #Efesı¥oyv dw (dh BV) t, Hinc est quod Ephes. IV, 17 | fhsıùn oΩ #Apo¥stolov w: dicitur L 57 Kaıù oΩ !Hsaıµav MN CL: post !Hsaıµav, ˜ n ayßtoy˜ Profhteiw˜n add Bt, Et Isaiae LIV Pc, Et Isaiae eßn t√ hw (eßn tq˜ oßgdo¥q V) tw LIV, 13 LMar, Et Isaiae VIII codices et b (liiii lectum uiii: cf. L XIII, 11 b 40) 55 #Efesı¥oyv d*

57 !Hsaıµoy h* M, !Hsaıµoy L

.


Kefa¥laion eon ™Oti eıßko¥twv taù [eßn toı˜v ueı¥oiv] mhù yΩ popı¥ptonta lo¥gw ∞ [eßn taı˜v Grafaı˜v] toı˜v aßnurw ¥ poiv w™ste pistey¥esuai parade¥dontai Dokeı˜ de¥ tisin ı¶swv oyßk oßfeı¥lein pı¥stei ginw ¥ skesuai, a© mhù deù oΩ lo¥gov diejodey¥ein ßısxy¥ei. eıß gaùr hΩ ueı¥a pro¥noia eΩ ka¥stwn kataù thùn fy¥sin ayßtw ˜n pronoeı˜ [e¶dei kaıù toı˜v aßnurw¥poiv w ü n pefy¥kasi ginw ¥ skein gnwstw ˜ n gnw ˜ sin dido¥nai, aßll# oyßxıù perıù tw ˜ n aßsymfy¥lwn peira˜suai dida¥skein]. ™Ouen aßnag¥ poiv pa5 kaı˜on aûn eı¶h deikny¥nai eıßko¥twv ueo¥uen pisteyuhso¥mena toı˜v aßnurw radedo¥suai kaıù taù pantoùv po¥rrw lo¥goy. a*. Oyßdeıùv gaùr eßpiuymı¥a∞ teù kaıù spoydq˜ pro¥v ti teı¥nei, eıß mh¥ [tina tro¥pon] ayßt√ ty¥xoi toy˜to proegnwsme¥non. #Epeidhù toı¥nyn proùv aßgauoùn yΩ chlo¥teron hû w™ste peı˜ran toy¥toy labeı˜n eßn tƒ paroy¥sq zwq˜ thùn aßnurwpı¥nhn 10 aßsue¥neian yΩ poù th ˜ v ueı¥av pronoı¥av oıΩ a¶nurwpoi ta¥ttontai, wΩ v eßn toı˜v eΩ pome¥noiv deixuh¥setai, e¶dei toùn noy˜n pro¥v ti meı˜zon aßnaklhuh˜nai [toy¥twn], eßf# a© dynatoùn toùn 〈*〉 lo¥gon fua¥nein eßn t√ paro¥nti, ı™n# oy™twv eßpiuymeı˜n tıù ma¥uq

10/11 L rinvia genericamente al Lib. III; Mar rinvia a “Lib. III, speciatim vero cap. XLVIII” (Quod ultima hominis felicitas non sit in hac vita: Mar III, 63-66); P rinvia a Lib. III c. 142 (ibid. 276-277: Quod nec omnes poenae nec omnia praemia sunt aequalia LMar, Quod non omnia praemia et poenae sunt aequales P)

MN CL BVt TITULUS : eon MN CL BV: Cap. V L ™Oti ... parade¥dontai (paradı¥dontai casu? t) MN CL BV: Quod ea quae ratione investigari non possunt convenienter fide tenenda hominibus (hominibus om P) proponuntur L Mar 1 ginw¥skesuai MN CL Bt: gnwrı¥zesuai V, proponi L | mhù deù MN CL Vt: mhdeù B 2 eıß gaùr hΩ ueı¥a p r o¥ n o i a eΩ ka¥stwn (eΩ ka¥stw ∞ N) ... pronoeı˜ M CL BVt: cum (quum P) divina s a p i e n t i a unicuique secundum modum suae naturae provideat L 3/4 e¶dei ... dida¥skein w: deest in L 4 a* (ad o™uen) casu hic inse7 a* in ruit t 5 eı¶h MBslN CL BVt: om M | deikny¥nai M CL BVt: deikny˜nai N marg N: om M CL BVt | teù MN CL V: te Bt | spoydq˜ MN CL Vt: spoydhù B 7/8 tina tro¥pon w: deest in L 8 toy˜to MN CL Bt: om V 9 peı˜ran toy¥toy M CL 11 toy¥twn w: deest in L 12 toùn lo¥gon w: BVpc t: toy¥toy peı˜ran (peı¥ran V) N ratio n o s t r a L | post eßpiuymeı˜n, verba abrasit (a¶lloy¥ toy?) et tıù scripsit NB : a¶lloy¥ toy M CL BVt, aliquid desiderare L 11 aßnaklhuh˜nai] evocari NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

15

20

25

30

205

kaıù tq˜ spoydq˜ proùv a¶llo¥ ti teta¥suai, o© toy˜ th˜v paroy¥shv zwh˜v pantoùv eı¶- I, V (eon) doyv e¶stin eßpe¥keina. Kaıù toy˜to ma¥lista tq˜ tw ˜ n xristianw˜n eyßsebeı¥a∞ prosh¥kei, h™tiv 〈*〉 taù pneymatikaù kaıù aıßw ¥ nia aßgauaù yΩ pisxneı˜tai. dioù kaıù eßn tay¥tq pleı˜sta proba¥llontai toùn aßnurw¥pinon noy˜n yΩ peraı¥ronta. !H me¥ntoi Palaiaù Diauh¥kh, taù pro¥skaira toı˜v aßnurw¥poiv yΩ pisxnoyme¥nh, oßlı¥ga proba¥lletai toy˜ aßnurwpı¥noy lo¥goy thùn zh¥thsin diafey¥gonta. #Allaù 〈*〉 kataù toy˜ton toùn tro¥pon [pollhù ] frontıùv ge¥gone kaıù tw˜n filoso¥fwn [toı˜v pleı¥stoiv] a¶ll# a¶tta tw˜n aıßsuhtw˜n aßgauw˜n eı®nai meı¥zw deikny¥nai, w ü n tq˜ peı¥ra∞ oıΩ taı˜v uewrhtikaı˜v hû praktikaı˜v sxola¥zontev aßretaı˜v ma˜llon h™dontai [tw ˜ n taı˜v a¶llaiv hΩ donw˜n proskeime¥nwn], ™ın# eßntey˜uen toyùv aßnurw¥poyv aßpoù tw ˜ n hΩ de¥wn eßpıù toùn semnoùn e™lkwsi bı¥on. #Ana¥gkh toı¥nyn pistey¥esuai toı˜v aßnurw¥poiv thùn aßlh¥ueian tay¥thn, xrhsı¥mhn proùv thùn aßlhueste¥ran toy˜ Ueoy˜ gnw˜sin oy®san. To¥te gaùr mo¥non aßlhuw˜v ginw¥skomen toùn Ueo¥n, o™tan ayßtoùn eı®nai pistey¥wmen yΩ peùr pa˜n o© perıù Ueoy˜ a¶nurwpon logı¥sasuai dynato¥n, eßpeidhù kaıù hΩ ueı¥a oyßsı¥a thùn e¶mfyton gnw˜sin tw˜n aßnurw¥pwn eßkfey¥gei, wΩ v de¥deiktai. Kaıù taù lo¥gw∞ toı¥nyn aßdy¥nata proballo¥menov hΩ mı˜n oΩ Ueo¥v, do¥jan eßn hΩ mı˜n bebaioı˜ o™ti e¶stin ayßtoùv 〈*〉 eßpe¥keina panto¥v, o© tıùv aûn logı¥sasuai dy¥naito. b*. Kaıù a¶llo de¥ ti xrh¥simon pro¥eisin eßj ayßtoy˜, toyte¥stin hΩ th˜v

28 Cf. SG I, III. Quis modus sit possibilis divinae veritatis manifestandae LMar, Quod in his, quae de Deo confitemur, duplex est veritatis modus P

13 a¶llo¥ ti w | o© toy˜ MN L Bt: o™toy C, o© tƒ˜ V 15 h™tiv... aßgauaù w: quae s i n g u l a r i t e r bona spiritualia et aeterna L 16/17 !H me¥ntoi ... Diauh¥kh w: Lex autem Vetus L 18/19 aßllaù ... tro¥pon w: secundum e t i a m hunc modum 19/20 toı˜v pleı¥stoiv L 19 pollhù post corr NB : polloı˜v M CL BVt, deest in L w: deest in L 20 a¶ll# a¶tta M CL B: a¶lla¥tta N Vt 21 praktikaı˜v MN CL Vtmg : pragmatikaı˜v Bt, activis L | sxola¥zontev aßretaı˜v MN CL Bt: aßretaı˜v sxol. V 22 taı˜v (om V) ... hΩ donw ˜ n (hΩ donaı˜v BVt) proskeime¥nwn MN CL: deest in L 23 e™lkwsi M CL BVt: e™lkwsin N 24 toı¥nyn w: etiam L 26 aßlhuw ˜v ginw¥skomen toùn Ueoùn w: vere Deum cognoscimus GPc, Deum vere cognoscimus L 27 eßpeidhù kaıù MN CL Vt: eßpeidhù deù B, eo quod L 28 w Ω v de¥deiktai w: ut s u p r a ostensum est L 28/30 Kaıù taù lo¥gw ∞ ... hΩ mı˜n oΩ Ueoùv (oΩ Ueoùv hΩ mı˜n BVt) ... tıùv (tiv t) ... dy¥naito MN CL: Per hoc ergo quod homini de Deo aliqua proponuntur quae rationem excedunt, firmatur in homine opinio quod Deus sit a l i q u i d supra id quod cogitare potest. L 31 b* in marg N t: om M CL BV | de¥ ti M CL BVt: deù tıù N 13/14 o© toy˜ ... eßpe¥keina] quod totum statum praesentis vitae excedit NB

.


206

Antonis Fyrigos

oıßh¥sewv kauaı¥resiv, mh¥thr oy®sa aıΩre¥sewv. Eıßsıù ga¥r tinev oy™tw tq˜ eΩ aytw ˜n eyßfyıµa∞ uarroy˜ntev, w ™ su# yΩ polamba¥nein tq˜ eΩ aytw ˜ n gnw¥sei dy¥nasuai pa˜san thùn tw˜n pragma¥twn oyßsı¥an metreı˜n, nomı¥zontev 〈*〉 toù dokoy˜n ayßtoı˜v eı®nai ù dokeı˜, cey˜dov. ™Ina toı¥nyn th˜v oıßh¥sewv 35 pa˜n aßlhue¥v, kaıù [toyßnantı¥on,] o© mh tay¥thv oΩ aßnurw¥pinov noy˜v aßphllagme¥nov eıßv thùn sw¥frona th˜v aßlhueı¥av zh¥thsin fua¥sq, e¶dei tinaù problhuh˜nai ueo¥uen, a© pa¥nth toùn aßnurw¥pinon noy˜n yΩ peraı¥rei. g*. Kaıù toy˜to deù xrh¥simon eßk tw˜n lo¥gwn aßnaky¥ptei toy˜ Filoso¥foy, o©v ˜ n Simwnı¥dq peı¥uonti tinaù th˜v meùn tw ˜ n ueı¥wn 40 eßn toı˜v #Huikoı˜v, eßpitimw gnw¥sewv aßmeleı˜n, toùn deù noy˜n toı˜v aßnurwpı¥noiv pra¥gmasin aßsxoleı˜n, kaıù le¥gonti deı˜n aßnurw¥pina froneı˜n toùn a¶nurwpon, kaıù unhtaù toùn unhto¥n, fhsıùn oßfeı¥lein toùn a¶nurwpon eΩ aytoùn o™son oıüo¥n te proùv taù aßua¥nata e™lkein. Kaıù eßn toı˜v Perıù zw∞¥ wn deù le¥gei. eıß kaıù oßlı¥gon eßstıùn o© perıù tw˜n aßnwte¥rw ˜ n, o™ mwv toù braxyù toy˜ to pa¥ shv gnw¥ sewv ma˜ llon 45 lamba¥ nomen oyß siw kaıù fileı˜tai kaıù aßgapa˜tai 〈***〉. ¶ Eti deù eßn t√ deyte¥rw ∞ tw˜n Perıù oyßranoy˜

39/43 Cf. Aristot., Eth. Nic. 10, 7 (1177 b 31/34: oyß xrhù deù kataù toyùv parainoy˜ntav aßnurw ¥ pina froneı˜n a¶nurwpon o¶nta oyßdeù unhtaù toùn unhto¥n, aßll# eßf# o™son eßnde¥xetai aßuanatı¥zein); oportere inquiens humana sapere hominem et mortalia mortalem; contra eum Philosophus dicit quod homo debet se ad immortalia et divina trahere quantum potest L; cf. etiam Aristot., Metaph. 1, a 2 (982 b 29/32: pollaxƒ gaùr hΩ fy¥siv doy¥lh tw ˜ n aßnurw ¥ pwn eßstı¥n, w™ste kataù Simwnı¥dhn ueoùv aûn mo¥nov toy˜to e¶xoi ge¥rav, a¶ndra d# oyßk a¶jion mhù oyß zhteı˜n thùn kau# ayΩ toùn eßpisth¥mhn (Gauthier, 193). 44/46 Cf. Aristot., Hist. an. XI (644 b 25 – 645 a 4: tw˜n meùn gaùr eıß kaıù kataù mikroùn eßfapto¥meua, o™mwv diaù thùn timio¥thta toy˜ gnwrı¥zein h™dion hû taù par# hΩ mı˜n a™panta; quamvis parum sit quod de substantiis superioribus percipimus, tamen illud modicum est magis amatum et desideratum omni cognitione L (Gauthier, 189)

32 kauaı¥resiv NBpc : pro¥lhciv w, repressio L 34 nomı¥zontev w : aestimantes scilicet L 35 pa˜n aßlhueùv M CL BVt: toù aßl. N | toyßnantı¥on w: deest in L 37 fua¥sq MN CL Vt: fua¥sei B 39 g* in marg N t: om M CL BV 40 eßn toı˜v #Huikoı˜v MN CL: eßn t√ deka¥tw ∞ (iw t) tw˜n #Huikw˜n BV, in X Ethicor. L | eßpitimw˜n M CL BVt: eßpıù timw ˜n N 43 oıüo¥n te N BVt: oıüon te M CL 44 Kaıù eßn toı˜v Perıù zw ∞¥ wn deù le¥gei MN CL: kaıù eßn t√ eΩ ndeka¥tw ∞ (iaw t) Perıù zw∞¥ wn gene¥sewv le¥gei BV, Unde in XI de Animal. dicit quod L | aßnwte¥rw w: superioribus L 46 post aßgapa˜tai, quam de inferioribus substantiis (substantiis inferioribus L) habemus l | eßn ... perıù oyßranoy˜ MN CL: eßn t√ perıù oyßranoy˜ deyte¥rw ∞ (bw t) BV 39 #Aristote¥l(oyv) #Huikw ˜ n i* M L, eßn 32 oıßh¥sewv] praesumptionis NB #Huikoı˜v N 44 Perıù zw ¥ wn gene¥sewv ia* M L, Perıù zw ¥ wn gene¥sewv N 46 Perıù oyßranoy˜ b* M L, b* Perıù oyßranoy˜ N

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

207

fhsıùn o™ti eıß kaıù taù perıù tw ˜ n oyßranı¥wn swma¥twn zhth¥mata ly¥esuai dyna- I, V (eon) toùn aß sueneı˜ kaıù logikƒ ly¥ sei, symbaı¥nei me¥ntoi t√ aßkroatq˜ pleı˜ston h™desuai. #Ej w ü n aΩ pa¥ntwn dokeı˜ o™ti hΩ perıù tw ˜ n timiwta¥twn pragma¥twn eı¶dhsiv, ù v q®, megı¥sthn teleı¥wsin tq˜ cyxq˜ syneisfe¥rei. ™Ouen, eıß 50 kaûn o™son aûn aßtelh kaıù taù mhù 〈*〉 dyna¥mena lo¥gw∞ lhfuh˜nai oΩ aßnurw¥pinov aßdynateı˜ de¥jasuai lo¥gov, o™mwv pollhùn ayßt√ peripoieı˜ teleio¥thta, eıß 〈*〉 tay˜u# oΩ pwsoy˜n pı¥stei kate¥xei. Kaıù diaù toy˜to le¥getai eßn t√ #Ekklhsiastq˜. Pleı˜sta yΩ peùr thùn aßnurw55 pı¥nhn aı¶suhsin eßdeı¥xuh soi. Kaıù [oΩ Apo¥stolov]. <***> taù toy˜ Ueoy˜ oyßdeıùv oı®den, eıß mhù toù Pney˜ma toy˜ Ueoy˜, hΩ mı˜n deù aßpeka¥lycen oΩ Ueoùv diaù toy˜ Pney¥matov ayßtoy˜.

46/49 Cf. Aristot., De caelo 2, 12 (291 b 27: Dyoı˜n d# aßporı¥ain oy¶sain, perıù w ün eıßko¥twv aûn oΩ stisoy˜n aßporh¥seie, peirate¥on le¥gein toù faino¥menon, aıßdoy˜v aßjı¥an eı®nai nomı¥zontav thùn prouymı¥an ma˜llon hû ura¥soyv, eı¶ tiv diaù toù filosofı¥av dich˜n kaıù mikraùv eyßporı¥av aßgap∆ perıù w ü n taùv megı¥stav e¶xomen aßporı¥av; cum de corporibus caelestibus quaestiones possint solvi parva et topica solutione, contingit auditori ut vehemens sit gaudium eius L [Gauthier, 187]) 54/55 Eccl. 3, 25 (pleı¥ona gaùr syne¥sewv aßnurw ¥ pwn yΩ pedeı¥xuh soi; Plurima supra sensum hominis ostensa sunt tibi L) 55/56 1Cor. 2, 11 (taù toy˜ Ueoy˜ oyßdeıùv e¶gnwken eıß mhù toù pney˜ma toy˜ Ueoy˜ ; Quae sunt Dei nemo novit nisi Spiritus Dei L 56/57 1Cor. 2, 10 (hΩ mı˜n deù aßpeka¥lycen oΩ Ueoùv diaù toy˜ pney¥matov; nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum L)

47 tw ˜ n MN CL Bt: om. V | ly¥esuai MN CL Bt: aßnaly¥esuai V, solvi L 48 50/52 ™Ouen ... de¥jaaßsueneı˜ ... ly¥sei NBmg : om w, parva et topica solutione l L suai (do¥jasuai t) lo¥gov MN CL BV: Et ideo, quamvis ea quae s u p r a r a t i o n e m s u n t ratio humana plene capere non possit L 52 pollhùn MNpc CL BVt: polhùn N 52/53 eıß ... kate¥xei w: si s a l t e m ea qualitercumque teneat fide L 54 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t | eßn t√ #Ekklhsiastq˜ MN L: eßn t√ toy˜ 55 aı¶suhsin #Ekklhsiastoy˜ trı¥tw∞ (gw t) BV, eßn t√ Sira¥x C, Eccli. III, 25 L MBslN CL BVt: om M, sensum L | oΩ #Apo¥stolov w: deest in L | post oΩ #Apo¥stolov, eßn tq˜ proùv Korinuı¥oyv deyte¥ra∞ (ba t) BV (om MN CL), Et I Cor. II, 1010,11 L 56 oı®den MN CL BV: oı®de t 54 #Ekklhsiastoy˜ g* M, #Ekklhsiastoy˜ L, oyßk eßn t√ #Ekklhsiastq˜ aßll# eßn t√ Sira¥x L 56/57 proùv Korinuı¥oyv a b* MB L

.


Kefa¥laion von ™Oti toù peı¥uesuai toı˜v eßn tq˜ pı¥stei paradedome¥noiv oyßk e¶stin eyßkolı¥av, eıß kaıù tay˜ta yΩ peùr lo¥gon eıßsı¥n #All# oıΩ tq˜ mhdeùn aßpoù tw˜n aßnurwpı¥nwn eßxoy¥sq tekmh¥rion aßlhueı¥a∞ pistey¥ontev oyßk eyßkolı¥a∞ tinıù toy˜to poioy˜sin, w ™ sper sesofisme¥noiv tisıùn eßjakoloyuh¥santev my¥uoiv 〈***〉. Taù gaùr th˜v ueı¥av Sofı¥av aßpo¥rrhta, ayßthù hΩ ueı¥a Sofı¥a, hΩ teleio¥tata pa¥nta ginw¥skoysa, hßjı¥wse toı˜v aßnurw¥poiv © thùn ayßth˜v paroysı¥an kaıù th˜v ıßdı¥av didaskalı¥av kaıù eßm5 aßpokaly¥cai, h pney¥sewv thùn aßlh¥ueian aΩ rmozoy¥saiv [kaıù Ωıkanaı˜v] aßpodeı¥jesin eßfane¥rwse toı˜v [yΩ poù pa¥ntwn] oΩ rwme¥noiv e¶rgoiv, a© thùn dy¥namin fy¥sewv pa¥shv eßnı¥ka taù yΩ peùr lo¥gon do¥gmata bebaiw˜n, toyte¥sti uaymastq˜ tw ˜ n aßsuenw˜n uerapeı¥a∞ , nekrw˜n aßnasta¥sei, parado¥jw∞ metabolq˜ tw˜n oyßranı¥wn swma¥twn, kaıù toù pa˜ n aßnurwpı¥nwn eßmpney¥sei, yΩ f# hüv a¶ndrev aΩ ploı˜ te kaıù 10 radojo¥taton, dianoiw ßıdiw˜tai th˜v toy˜ Pney¥matov dwrea˜v eßmplhsue¥ntev, eßn mi∆ rΩ opq˜ th˜v a¶krav e¶tyxon sofı¥av kaıù eyßporı¥av. ü Wn oΩ rwme¥nwn, 〈*〉 oyßx o™plwn bı¥a∞ , oyßx hΩ donw˜n yΩ posxe¥ sei aß ll#, o© pa¥ ntwn uaymasto¥ taton, me¥ son th˜ v tw˜ n diwktw˜ n

1 S. Greg. Magni Hom. II, xxvi, 1 (CCSL 141, p. 218, 5/6; PL 76, 1197 C 7/8: cui humana ratio [ratio humana L] praebet experimentum [experimentum non praebet L]). 2/3 Cf. 2Petr. 1, 16 (Oyß gaùr sesofisme¥noiv my¥uoiv eßjakoloyuh¥santev etc.; quasi indoctas fabulas secuti L). 3 Job 11, 6 (Eı®ta aßnaggeleı˜ soi <oΩ Ky¥riov> dy¥namin sofı¥av; ut ostenderet tibi [scil. Deus] divinae Sapientiae secreta L) 11/12 Cf. Act. 2, 1-41.

MN CL BVt TITULUS : v* w: Cap. VI L | ™Oti ... toı˜v (Nsl) eßn tq˜ (tq˜ om. t) pı¥stei ... yΩ peùr lo¥gon eıßsı¥n MN CL BV: Quod assentire his quae sunt fidei non est levitatis quamvis supra rationem sint L 3 post 2 poioy˜sin MNpc CL Vt: poioy˜si B, poioy˜ntev N | tisıùn e corr N my¥uoiv, ut II Pet. 1, 16 habent l L 4 hßjı¥wse MN L BVt: hßjı¥wsai C 6 aΩ rmozoy¥saiv kaıù ıΩkanaı˜v w: convenientibus L 7 yΩ poù pa¥ntwn w: deest in L 8 lo¥gon MN L BVt: lo¥gwn C, facultatem L 10 a¶ndrev aΩ ploı˜ (aΩ ploıù B) te kaıù ßıdiw ˜ tai MN CL Vt : ut idiotae et simplices L 12 kaıù eyßporı¥av om N | post oΩ rwme¥nwn, praedictae probationis efficacia habet L 13 aßll# w: et L TIT : peı¥uesuai] assentire | NBmg eyßkolı¥av] levitatis NBmg baiw˜n] sh(meı¥wsai). sofı¥a bebaiw˜n h¶goyn Ueoùv alia manus L

.

7/8 taù yΩ peùr ... be-


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

15

20

25

30

209

tyrannı¥dov, aßnarı¥umhton plh˜uov oyßk aßmauw˜n mo¥non aßnurw¥pwn aßll# h¶dh kaıù I, VI (von) tw ˜ n sofwta¥twn, proùv thùn xristianw˜n pı¥stin mete¥pth, eßn qü khry¥ttetai taù pa¥nta noy˜n aßnurw¥pinon yΩ perbaı¥nonta, sarkikw˜n te hΩ donw˜n eßpoxhù kaıù tw˜n eßn t√ ko¥smw∞ pa¥ntwn 〈*〉 yΩ perocı¥a. Oıüv peı¥uesuai tw˜n unhtw˜n taùv cyxaùv me¥giston aûn eı¶h uayma¥twn kaıù faneroùn th˜v ueı¥av eßmpney¥sewv e¶rgon, w ™ ste tw ˜n oΩ rwme¥nwn katafronoyme¥nwn aΩ pa¥ntwn, mo¥nwn eı®nai thùn eßpiuymı¥an tw˜n aßora¥twn. ü Wn e™kaston oyßk eßjaı¥fnhv oyßd# aßpoù ty¥xhv, aßll# eßk th˜v ueı¥av faneroùn oıßkonomhuh˜nai pronoı¥av. kaıù dh˜lon aßpoù toy˜ polloı˜v pro¥teron [xro¥noiv] toı˜v tw ˜ n profhtw ˜ n rΩ h¥masi taù metaù tay˜u# yΩ p# ayßtoy˜ geno¥mena proeipeı˜n, w ü n aıΩ bı¥bloi par# hΩ mı˜n eıßsin eßn aıßdoı˜ w Ω v tq˜ hΩ mete¥ra∞ pı¥stei fanerw¥tata martyroy˜sai. ü Hv dhù martyrı¥av toùn tro¥pon [oΩ #Apo¥stolov] !Ebraı¥oiv [gra¥fwn] fhsı¥n. h™tiv, hΩ tw˜n aßnurw¥pwn dhladhù swthrı¥a, aßrxhùn laboy˜sa toy˜ laleı˜suai yΩ poù toy˜ Kyrı¥oy, diaù tw˜n aßkoysa¥ntwn eıßv hΩ ma˜v eßbebaiw¥uh, synepimartyroy˜ntov toy˜ Ueoy˜ shmeı¥oiv teù kaıù te¥rasi kaıù poikı¥llaiv [dyna¥mesi kaıù] Pney¥matov aΩ gı¥oy merismoı˜v. Ay™th toı¥nyn hΩ oy™tw uaymasthù toy˜ ko¥smoy proùv thùn tw˜n xristianw˜n pı¥stin eßpistrofhù marty¥rion eßnarge¥stato¥n eßsti tw ˜ n pareluo¥ntwn shmeı¥wn,

24/28 Hebr. 2, 3-4 (h™tiv aßrxhùn laboy˜sa laleı˜suai diaù [vel yΩ poù] toy˜ Kyrı¥oy, yΩ poù tw˜n aßkoysa¥ntwn eıßv hΩ ma˜v eßbebaiw ¥ uh, synepimartyroy˜ntov toy˜ Ueoy˜ shmeı¥oiv te kaıù te¥rasin kaıù poikı¥laiv dyna¥mesin kaıù pney¥matov aΩ gı¥oy merismoı˜v; Quae, scilicet humana salus, cum initium accepisset enarrari per Dominum, ab eis qui audierunt in nos confirmata est, contestante Deo signis et portentis et variis Spiritus Sancti distributionibus L).

15 sofwta¥twn MN CL Bt: sofota¥twn V | xristianw˜n MN CL Bt: tw˜n xr. V | pı¥stin MN CL BVslt: om V 16 sarkikw˜n ... eßpoxh¥ (aßpoxhù N B) M CL Vt: voluptates carnis cohibentur L | te N CL Bt: teù M V 16/17 tw ˜ n ... yΩ perocı¥a∞ w: et omnia quae in mundo sunt contemni d o c e n t u r L 17 tw ˜ n unhtw˜n MN CL Vt: tw˜n aßnurw ¥ pwn B, mortalium L 19 mo¥nwn M L BVt: mo¥non N C, sola invisibilia cupiantur L | eı®nai bis scripsit V 20 wün e™kaston MN CL Vt: w ü n e™kastov B, hoc autem L | eßjaı¥fnhv MN L BVt: eßj aı¶fnhv C 21/22 aßpoù toy˜ polloı˜v (palaioı˜v V) ... proeipeı˜n MN CL Bt: quod hoc se facturum Deus multis ante prophetarum praedixit oraculis etc L 22 metaù tay˜u# MN C BV: metatay˜u# L t 23 eıßsin M 24 oΩ #Apo¥stolov w: deest in L | !Ebraı¥oiv MN CL: eßn tq˜ proùv CL Bt: eıßsıùn N V !Ebraı¥oyv deyte¥ra (ba∞ B) V, eßn t√ proùv !Ebraı¥oyv Bw t, Heb. II, 3 L | gra¥fwn w: deest in L 27 teù MN CL V: te Bt | poikı¥llaiv Mpc CL: poikı¥laiv MN BVt | dyna¥mesi kaıù w: deest in L 30 eßnarge¥stato¥n eßsti CL t: eßnarge¥staton eßsti M, eß. eßstıùn N, eß. eßstıù BV 15 mete¥pth] convolavit NB

24 proùv !Ebraı¥oyv b* M L, proùv !Ebraı¥oyv N

.


210

Antonis Fyrigos

w™ste mhù deı˜n tay˜ta toy˜ loipoy˜ metabasanı¥zesuai, wΩ v eßn ayßtoı˜v eßkdhlo¥tata faino¥mena toı˜v aßpotele¥smasin. ® Hn gaùr aûn uaymasto¥taton pa¥ntwn shmeı¥wn eıß, proùv toù pistey¥ein oy™tw mega¥la, kaıù pra¥ttein oy™tw dysxerh˜, kaıù eßlpı¥zein oy™twv yΩ chla¥, a¶ney parado¥jwn shmeı¥wn oΩ ko¥smov eßnh¥xuh yΩ p# aßmauw˜n kaıù ¥ mwn aßnurw¥pwn, eıß kaßn toı˜v hΩ mete¥roiv kairoı˜v eıßv bebaı¥wsin th˜v [hΩ mete¥35 aßsh rav] pı¥stewv oyß pay¥etai diaù tw ˜ n aΩ gı¥wn ayßtoy˜ uaymatoyrgw ˜ n oΩ Ueo¥v. #All# oıΩ taùv aıΩre¥seiv eıßsa¥gontev di# eßnantı¥av h®luon oΩ doy˜, w Ω v dh˜lon eßpıù toy˜ [katara¥toy] Mwa¥meu, o©v sarkikw˜n yΩ posxe¥sesin hΩ donw˜n, wün eßpıù thùn aßpo¥laysin toù eßpiuymhtikoùn dianı¥sthsin, yΩ phpa¥ geto toyù v aß nurw ¥ poyv eßpi˜ v sarkoùv eßpiuymı¥aiv 40 ta¥gmata¥ te pare¥dwken o™moia toı˜v yΩ pesxhme¥noiv taı˜v th eßfieıùv taùv hΩ nı¥av, aıüv oıΩ sarkikoıù tw ˜ n aßnurw¥pwn meu# oΩ rmh˜v pefy¥kasi peı¥uesuai, aßlhuw˜n teù dogma¥twn oyßdo¥lwv eßfro¥ntisen, eıß mh¥ poy toy¥twn, a© [kaıù] pa˜v tiv metrı¥wv sofoùv fysikw˜v aûn eıßdeı¥h. ma˜llon meùn oy®n, eı¶ ti kaıù tw ˜ n aßlhuw˜n eı®pe, polloı˜v my¥uoiv kaıù ceyde¥si didaskalı¥aiv tay˜ta pare¥mije, 45 shmeı˜a teù oyß pare¥sxeto yΩ peùr fy¥sin gegenhme¥na, a© dh ù mo¥na th˜v ueı¥av

38/39 Riguardo alle delizie del Paradiso cf. Coran. III, 13; IV, 60; XXXVII, 3947; XLIV, 51-56: LV 46-76; LVI 12-37; LXXVIII, 31-36; cf. Mar. II 9 et 282 (n. 41). 40/42 cf. Petri Venerabilis, Summula (PL 189, 654 D 12/14: Et super haec omnia, quo magis sibi allicere carnales mentes hominum posset, gulae ac libidini frena laxavit); cf. Mar. II, 9 nota 6. 44 cf. Petr. Ven., Summula (PL 189, 653 D; ibid. 655 B: Sic bona malis permiscens, vera falsis confundens, erroris semina sevit); ibid. 655 C (quamvis de Domino vera aliqua dicant, plura tamen falsa praedicant); cf. Mar. II, 9 nota 6. 45 cf. Coran XXIX, 49; “signa” Corani II, 37.

31 metabasanı¥zesuai MN CL Bt: basanı¥zesuai V, toy˜ gı¥nesuai NBsl, iterari 35/36 eıß kaßn (kaûn C) toı˜v hΩ mete¥roiv kairoı˜v (xro¥noiv Nmg) eıßv beL 32 aûn Nsl baı¥wsin ... oΩ Ueoùv M L BVt: Quamvis non cesset Deus etiam nostris temporibus, ad confirmationem fidei, per sanctos suos miracula operari L 38 katara¥toy w: deest in L 39 yΩ phpa¥geto toyùv aßnurw ¥ poyv MN: eßne¥paije toı˜v aßnurw ¥ poiv CL, eßdele¥ase toyùv aßnurw ¥ poyv BVt, populos illexit PL, populus illexit Mar 41 eßfieıùv MN CL Vt: aßfieıùv B | aıüv MN CL V: oıüv Bt 42 teù MN CL V: te Bt | oyßdo¥lwv MNpc Vt: oyßd# o™lwv N CL B | eßfro¥ntisen MN CL Vt: eßfro¥ntisan B, attulit L | a© MBsl N CL BVt: om M 42/43 kaıù pa˜v tiv MN BVt: pa˜v tiv CL, a quolibet L 43 metrı¥wv sofo¥v MpcN CL BVt: sofoùv metrı¥wv M, mediocriter sapiente L | eıßdeı¥h MN CL t: eıßdoı¥h BV, cognosci L | ma˜llon meùn oy®n MBslN CL BVt: om M | eı¶ ti MrasN CL: eıß ⁄⁄⁄ ti M, eıß de¥ ti BVt, quin potius L 45 teù MN CL V: te Bt | oyß pare¥sxeto MN CL Bt: oyß pare¥deijen V, non adhibuit 45/46 a© dhù ...ıΩkanoùn w: conveniens testimonium adhibetur L 32/36 ® Hn gaùr ... oΩ Ueoùv] Nota L

.

41 eßfieıùv taùv hΩ nı¥av] habenas relaxans NB


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

211

eßpipnoı¥av tekmh¥rion ge¥noit# aûn ıΩkano¥n – hΩ gaùr faneraù eßne¥rgeia, h©n mhù ueı¥an I, VI (von) eı®nai aßdy¥naton, deı¥knysi toùn th˜v aßlhueı¥av dida¥skalon aßora¥twv eßpı¥pnoyn –, aßll# eΩ aytoùn eı®pen eßn o™plwn aßpesta¥luai dyna¥mei, a© dhù kaıù tyra¥nnoiv pro¥sesti kaıù lqstaı˜v. ™Omwv oyßd# oy™twv tineùv tw ˜ n sofw˜n, kaßn toı˜v ueı¥oiv kaıù ˜ v gymnasue¥ntev [oıüv eı®pen] eßpı¥steysan, aßll# 50 aßnurwpı¥noiv pra¥gmasin eßj aßrxh a¶nurwpoi uhriw¥deiv kaıù diatrı¥bontev eßn taı˜v eßrhmı¥aiv, pa¥shv ueı¥av didaskalı¥av 〈*〉 aßnh¥kooi, di# wün 〈*〉 toyùv a¶lloyv tq˜ tw ˜ n o™plwn bı¥a∞ peisuh˜nai toı˜v ayßtoy˜ no¥moiv hßna¥gkasen. Oyß mhùn oyßd# aßp# oyßdenoùv 〈*〉 logı¥oy tw ˜ n gegono¥twn . profhtw˜n e¶xei thùn martyrı¥an ma˜llon meùn taù th˜v Palaia˜v kaıù Kainh˜v 〈*〉 ¥ masi diastre¥fei, w Ω v dh˜lon toı˜v eıßv toùn ayßtoy˜ 55 a™panta do¥gmata myuikoı˜v dihgh no¥mon eßmble¥poysin. ™Ouen kaıù boylq˜ diastro¥fw∞ taùv th˜v Palaia˜v kaıù Kainh˜v bı¥bloyv oyß kate¥lipen aßnaginw¥skein toı˜v aßkoloy¥uoiv, w™ste mhù di# ayßtw ˜ n toù cey˜dov eßle¥gxesuai. #Ej w ü n dh˜lon wΩ v [ma˜llon] oıΩ toı˜v ayßtoy˜ pistey¥ontev lo¥goiv koyfo¥thti toy˜to poioy˜sin.

52/53 cf. Petr. Ven., Summula (PL 189, 655 B: vi armata ... in subiectos sicut imperium, sic et errorem transfudit; id., Adv. Sarac. (PL 189, 669 B Hinc non miti ratione sed violenta incursione, toto fere, ut dictum est ... universam profanae religioni subiecit) (Mar II, 10 n. 1). 55/56 Scil. il Corano cf. Petr. Ven., Summula (PL 189, 653 D – 654 A) (Mar II, 10 n. 4).

47 aßora¥twv MBsl CL: aßnamfibo¥lwv MN BVt, invisibiliter L (et ZpDP), visibiliter ceteri 48 aßpesta¥luai MBslN CL: eßlhlyue¥nai M BVt, missum L 49 oy™twv MN CL BV: oy™tw t 49/50 kaßn (kaûn CL B) ... eßj aßrxh˜v (eßjarxh˜v t) eßpı¥steysan MN V: in rebus divinis et humanis (et de divinis et humanis Pd) exercitati, a principio crediderunt L 51/52 pa¥shv ... aßnh¥kooi w: omnis doctrinae divinae p r o r s u s ignari L 52 di# wün w: per quorum m u l t i t u d i n e m L 53 hßna¥gkasen MN CL V: hßna¥gkasan Bt, coegit L | Oyß mhùn ... logı¥oy (lo¥goy V) MN CL Bt: Nulla etiam d i v i n a oracula L 54 post me¥n, oy®n add t 55 a™panta M CL BVt: diauh¥khv N, q u a s i omnia L | diastre¥fei MN CL Vt: diatre¥fei B, depravat 57 kate¥lipen L 56 eßmble¥poysin MN CL V: eßmbly¥noysin Bt, inspiciendi L 58 w Ω v ma˜llon (ma˜llon MN CL BVt: kate¥leipen Npc | w™ste MpsN CL BVt: wΩ v M Ω v oıß ma˜llon BVt, ma˜llon om M, deest in L MBsl) oıΩ N CL: w 52 di# wün] per quorum multitudinem NB

56 diastro¥fw ∞ ] astute NB

.


Kefa¥laion kaon [™Oti pleı¥oyv] aßntiue¥seiv [e¶stin eyΩ reı˜n] kataù th˜v tw ˜ n proeirhme¥nwn eßpixeirhma¥twn proo¥doy

a* . #Allaù kataù taù th˜v proo¥doy tay¥thv [tw ˜ n eßpixeirhma¥twn] pleı¥oyv eıßsıùn aßntiue¥seiv, wün eßsti mı¥a o™ti 〈***〉 toù thùn prw¥thn kı¥nhsin kinoy˜n sw ˜ ma oyßk e¶sti diaireto¥n, o™per eßpıù toy˜ oyßranı¥oy faı¥netai sw¥matov. hΩ deù proeirhme¥nh aßpo¥deijiv eßk th˜v toy¥toy diaire¥sewv pro¥eisin. #Allaù proùv toy˜to lekte¥on aûn eı¶h w Ω v dy¥ nataı¥ ti synhmme¥ non aß lhueù v eı®5 . nai, oyü toù hΩ goy¥ menon aß dy¥ naton kaıù eı¶ ti thùn toy˜ toioy¥toy synhmme¥noy aßlh¥ueian aßnaireı˜, [pa¥ntwv kaßkeı˜no] aßdy¥naton. w ™ sper eı¶ ti thù n toy˜ synhmme¥ noy toy¥ toy aß lh¥ ueian aß naireı˜, eıß oΩ a¶ nurwpov ı™ptatai, pterwtoù v eß stı¥, kaß keı˜no pa¥ ntwv eß stıùn aß dy¥ naton. Kataù toy˜ton dhù toùn tro¥pon noeı˜n prosh¥kei thùn th˜v 10 proeirhme¥nhv aßpodeı¥jewv pro¥odon, o™ti toy˜to toù synhmme¥non eßstıùn aßlhue¥v.

eıß diaireı˜tai toù oyßra¥nion sw˜ma, toù me¥rov ayßtoy˜ eßla¥ttonov e¶stai dyna¥mewv,

MN CL BVt TITULUS : kef. kaon ™Oti ... e¶stin (eßstıùn Bt, eßstin V) eyΩ reı˜n ... proo¥doy MN CL: C et c diviserunt capitulum XX; novum capitulum incipiunt cum titulo Obiectiones contra (add. hunc pG, processum praedictum Z, hunc processum cd) GWZcd et editiones usque ad Lugdun. 1521 incl. (cf. L XV p. xxix a, cap. XX); Editio, Venetiis 1524 excusa, quae et princeps Commentarii Ferrariensis, hanc divisionem sustulit, dein numquam resumptam (cf. Sed contra L XIII p. 53 b 4 necnon l f. 6 b 7 ab imo) (cf. etiam paragraphum 9 introductionis) 1 a* MN CL: om. BVt | tw ˜ n eßpixeirhma¥twn w: deest in L 2 post o™ti, quia potest poni quod illud corpus habent l L 3 oyßk e¶sti M CL BVt: oyßk e¶stin N 5/6 w Ω v dy¥nataı¥ ti ... aßdy¥naton NBmg : o™ti toù synhmme¥non aßlhueùv eı®nai dy¥natai, kaıù aßdyna¥toy o¶ntov p o l l a¥ k i v toy˜ hΩ goyme¥noy w, quod conditionalis potest esse vera cuius antecedens est impossibile l L 7 pa¥ntwv kaßkeı˜no w: deest in L 7/9 w ™ sper ... eßstıùn aßdy¥naton in mg inferiori, e signo inserendum post aßdy¥naton NB : om w, sicut, si (si s lin l) aliquis (aliquid P) destrueret veritatem huius conditionalis, Si homo volat, habet alas (alas habet l), esset impossibile L Ω v e©n kefa¥TIT. sh(meı¥wsai). wΩ v eßn a¶lloiv biblı¥oiv toù kon kaıù kaon kefa¥laion w laion aßriumeı˜tai, kon dhladh¥, kaıù oy™twv e¶xei kat# aßlhue¥v NB 5 ly¥siv NB 5/6 w Ωv dy¥nataı¥ ti ... aßdy¥naton] quod conditionalis potest esse vera, cuius antecedens est 10 synhmme¥non] conditionalis Lmg impossibile NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

15

20

25

30

213

hû toù o™lon. Toy¥toy deù toy˜ synhmme¥noy toù aßlhueùv aßnaireı˜tai, eıß toù prw¥twv I, XX (kaon) kinoy˜n sw ˜ ma eı®nai yΩ poteueı¥h diaù taù eΩ po¥mena toy¥tw ∞ aßdy¥nata. ™Ouen aßdy¥naton eı®nai toy˜to dokeı˜. Kaıù oΩ moı¥wv dynatoùn aßpokrı¥nesuai, eıß kataù toy˜ eßpixeirh¥matov tw˜n peperasme¥nwn dyna¥mewn aßntı¥uesiv ge¥noito, o™ti oyßk e¶stin eßn tq˜ tw ˜ n pragma¥twn fy¥sei lamba¥nein dyna¥meiv kataù pa˜san aßnalogı¥an, h©n e¶xei oΩ [tyxw ù n] xro¥nov proùv toùn tyxo¥nta xro¥non. Kaıù o™mwv toù synhmme¥non aßlhue¥v, oyü eıßv thùn prokeime¥nhn aßpo¥deijin deı˜. b* . Deyte¥ra eßstıùn aßntı¥uesiv o™ti eıß kaıù toù sw˜ma diaireı˜tai, dy¥nataı¥ tiv dy¥namiv eı®nai tinoùv sw¥matov, h™tiv oyß diaireı˜tai diairoyme¥noy toy˜ sw¥matov, Yw ™ sper hΩ logikhù cyxhù oyß diaireı˜tai diairoyme¥ noy toy˜ sw ¥ matovZ. Kaıù proùv tay¥thn rΩ hte¥on o™ti eßk th˜v eıßrhme¥nhv aßpodeı¥jewv oyßk aßpodeı¥knytai mhù eı®nai toùn Ueoùn sw¥mati synhmme¥non, w ™ sper hΩ logikhù cyxhù t√ aßnurwpı¥nw∞ sw¥mati, aßll# o™ti oyßk e¶sti dy¥namiv eßn sw¥mati w™sper dy¥namiv yΩ likh¥, h© diaireı˜tai diairoyme¥noy toy˜ sw ¥ matov. ™Ouen kaıù perıù toy˜ aßnurwpı¥noy noy˜ le¥getai o™ti oyßk e¶sti sw ˜ ma, oy¶te dy¥namiv eßn sw ¥ mati. ™Oti deù oΩ Ueoùv oyßk e¶sti synhmme¥nov w ™ sper cyxhù sw¥mati, aßpodeı¥jewv a¶llhv eßstı¥. g* . Trı¥th aßntı¥uesiv eßstıùn o™ti eıß pantoùv sw¥matov peperasme¥nh e¶stin hΩ dy¥namiv, w Ω v eßn toı˜v proeirhme¥noiv aßpedeı¥knyto lo¥goiv, dyna¥mei deù peperasme¥nq oyß dy¥nataı¥ ti toùn a¶peiron xro¥non diarey¥ sai, e™petai mhdeùn sw ˜ ma dy¥nasuai toùn a¶peiron xro¥non diarke¥ sai. Kaıù oy™tw toù oyßra¥nion sw˜ma eßj aßna¥gkhv fuarh¥setai.

25/26 cf. SG II, LVI Per quem modum substantia intellectualis possit uniri corpori LMar, Utrum substantia intellectualis possit uniri corpori et per quem modum P. 26/28 cf. SG I, XXVIII (kuon).

17 tyxwùn w: deest in L 19 b* MN CL t: om BV | eßstıùn MN CL BV: e¶stin t | dy¥nataı¥ tiv w 21 w ™ sper ... toy˜ sw ¥ matov in mg dextero, e signo inserendum post sw¥matov NB : om w, sicut anima rationalis non dividitur diviso corpore l L, om GNWXYZ 24 e¶sti M CL BVt: e¶stin N 25/26 perıù toy˜ aßnurwpı¥noy noy˜ le¥getai (le¥getai noy˜ N) M CL: eßpıù t. aß. noy˜ le¥g. BVt, dicitur de intellectu humano lL 28 eßstıù M CL V: eßstıùn N Bt 29 g* MN CL t: om BV | aßntı¥uesiv eßstıùn w | o™ti eıß w: quia si GNWZ (L); quia BX, quod CFH, quod si DEYbPc | pantoùv w: cuiuslibet L 29/30 e¶stin hΩ dy¥namiv MN CL: eßstıùn hΩ d. BVt 31 dy¥nataı¥ ti MN 31 diarey¥sai (sic) NBsl : diarkeı˜n MBsl CL BVt, CL Vt: ti om B | toùn ex toù corr NB 32 diarke¥sai NBsl : diarkeı˜n MBsl CL BVt, didiejie¥nai MN CmgLmg, durare l L mg 32/33 eßj aßna¥gkhv w ejie¥nai MN L , durare l L | oy™tw MN CL Vt: oy™twv B

.


214

Antonis Fyrigos

Proùv toy˜to deù tineùv aßpokrı¥nontai o™ti toù oyßra¥nion sw˜ma kataù thùn ayßù n aßidio¥thta th˜v diamonh˜v eΩ te¥rwuen 35 toy˜ dy¥namin dynatoùn eßkleı¥pein, aßllaù th e¶xei, o™pe¥r eßsti dyna¥mewv aßpeı¥roy. Tq˜ deù toiay¥tq ly¥sei e¶oike [kaıù] Pla¥twn martyreı˜n, o©v perıù tw˜n oyßranı¥wn swma¥twn eıßv toy˜ton toùn ko¥smon eıßsa¥gei le¥gonta toùn Ueo¥n. tq˜ meùn yΩ mete¥ra∞ fy¥sei eßsteù pa¥ntwv dialyta¥, tq˜ deù eßmq˜ uelh¥sei aßdia¥lyta, eßpeıù hΩ eßmhù ue¥lhsiv meı¥zwn eßstıù toy˜ hΩ mete¥roy desmoy˜. 40 Tay¥thn deù thùn ly¥sin #Abero¥hv aßpodokima¥zei eßn t√ eßna¥tw∞ tw ˜ n Metaù taù fysika¥. #Ady¥naton ga¥r eßsti kat# ayßtoùn th˜v toy˜ eı®nai aßidio¥thtov aßp# a¶lloy metasxeı˜n eßkeı˜no, o© aßf# eΩ aytoy˜ dynato¥n eßsti mhù eı®nai. #Hkoloy¥uhse gaùr aûn toù fuartoùn metablhuh˜nai eıßv aßfuarsı¥an. o™pe¥r eßstin aßdy¥naton kat# ayßto¥n. Diaù toy˜to toı¥nyn ayßtoùv toy˜ton aßpokrı¥netai toùn tro¥pon. o™ti pa˜sa hΩ ∞ sw¥mati dy¥namiv peperasme¥nh eßstı¥n, oyß me¥ntoi aßna¥gkh 45 eßnoy˜sa t√ oyßranı¥w thùn pa˜san dy¥namin e¶xein. e¶sti gaùr eΩ n t√ oyßranı¥w∞ sw ¥ mati, kataù toùn #Ari-

38/39 Plato, Tim. 41 a-b (toù meùn oy®n dhù deueùn pa˜n lyto¥n, to¥ ge mhùn kalw ˜ v aΩ rmosueùn kaıù e¶xon ey® ly¥ein eßue¥lein kakoy˜. di# a© kaıù eßpeı¥per gege¥nhsue, aßua¥natoi meùn oyßk eßsteù oyßd# a¶lytoi toù pa¥mpan, oy¶ti meùn dhù lyuh¥sesue¥ ge oydeù tey¥jesue uana¥toy moı¥rav, th˜v eßmh˜v boylh¥sewv meı¥zonov e¶ti desmoy˜ kaıù kyriwte¥roy laxo¥ntev eßkeı¥nwn oıüv o™t# eßgı¥gnesue synedeı˜suai; Natura vestra estis dissolubilia, voluntate autem mea indissolubilia: quia voluntas mea maior est nexu vestro L: Gauthier, 40, 202). 40/41 Averroes, Comm. Magnum in Aristot. Metaphys., IX (Lamda) 41 (ed. Venetiis 1562, vol. VIII, f. 324 B-K, spec. 324va: Gauthier, 195).

34 deù tineùv w 35 aßidio¥thta MN CL BVtmg : ıßdio¥thta t, perpetuitatem l L 36 e¶oike M CL BVt: e¶oiken N | kaıù w: deest in L 37 ko¥smon MN CL BV: tro¥pon 38/39 t, mundum L 38 yΩ mete¥ra∞ Npc Vt: hΩ mete¥ra∞ MN CL B, hΩ - Vsl, vestra L tq˜ deù ... aßdia¥lyta MN CL Bt: om V 39 meı¥zwn ex meı¥zw corr N | eßstıù M CL BVt: eßstıùn N 40 #Abero¥hv w: Commentator L | aßpodokima¥zei MN CL BV: aßpedoki∞ MN CL B, in XI Metaph. L 41 ga¥r eßsti M CL ma¥zei t | eßna¥tw ∞ (uw t) V: eßnna¥tw BVt: gaùr eßstıù N 42 eßsti M CL BVt: eßstin N 44 Diaù toy˜to MN BV: Diatoy˜to CL t 45 eßnoy˜sa M L V: eΩ noy˜sa C, eßnnoy˜sa Bt, e©n oy®sa N 46 thùn om (abr?) N | e¶xein MN CL BV: e¶xei t | e¶sti M CL TVt: e¶stin N 36/39 sh(meı¥wsai) toù eßn 34 ly¥siv platwnikhù N 36 ly¥siv platwnikh¥ NB ˜ n ueı¥wn le¥gei tay˜ta oΩ t√ Timaı¥w∞ MB, sh(meı¥wsai). toù eßn t√ Timaı¥w∞ , kaıù perıù tw Pla¥twn L 40 #Abero¥hv aßpodokima¥zei thùn platwnikhùn ly¥sin NB 44 ¶Allh 44/45 o™ti pa˜sa etc] w Ω v eßn t√ oyßranı¥w∞ sw ¥ mati oyßk e¶sti pa˜sa ly¥siv #Abero¥oy NB dy¥namiv, h¶toi pa˜n eı®dov dyna¥mewv, aßllaù dy¥namiv hΩ eıßv toù poy˜ mo¥non, kat# #Aristote¥lhn kaıù #Abero¥hn NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

215

stote¥lhn eßn t√ oßgdo¥w∞ tw ˜ n Metaù taù fysika¥, dy¥namiv eıßv toù poy˜, aßll# oyßk I, XX (kaon) eıßv toù eı®nai. Kaıù oy™twv oyßk aßna¥gkh eßneı˜nai ayßt√ dy¥namin eıßv toù mhù eı®nai. #Iste¥on me¥ntoi o™ti hΩ aßpo¥krisiv 〈*〉 # Abero¥oy oyßk e¶stin aßrketh¥. o™ti eıß ¥ setai eßn t√ oyßranı¥w ∞ sw¥mati mh¥ eı®nai dy¥namin w™sper pauhtikhùn eıßv toù 50 douh eı®nai, h™tiv eßstıù dy¥namiv th˜v y™lhv, e¶sti me¥ntoi eßn ayßt√ dy¥namiv w™sper eßnerghtikh¥, h™tiv eßstıùn eßne¥rgeia toy˜ eı®nai, diarrh¥dhn kaıù toy˜ #Aristote¥loyv le¥gontov eßn t√ prw ¥ tw∞ tw˜n Perıù oyßranoy˜ o™ti oΩ oyßranoùv e¶xei dy¥namin toy˜ eı®nai aßeı¥. Kaıù diaù toy˜to be¥ltion aûn eı¶h le¥gein o™ti eßpeidhù hΩ dy¥namiv proùv thùn 55 eßne¥rgeian le¥getai, aßna¥gkh kataù toùn tro¥pon th˜v eßnergeı¥av uewreı˜n perıù th˜v dyna¥mewv. !H kı¥nhsiv deù kataù toùn ayßth˜v lo¥gon poso¥thta e¶xei kaıù e¶ktasin. w ™ ste hΩ a¶peirov ayßth˜v diamonhù [eßj aßna¥gkhv] zhteı˜ thùn kinoy˜san [ayßthùn] dy¥namin a¶peiron eı®nai. Toù deù eı®nai oyßk e¶xei e¶ktasin tinaù hû poso¥th60 ta. kaıù ma¥lista eßn pra¥gmati, oyü toù eı®nai eßstıùn aΩ ploy˜n [kaıù monoeide¥v], w ™ sper oΩ oyßrano¥v. Kaıù diaù toy˜to oyßk aßna¥gkh eßn t√ peperasme¥nw ∞ sw¥mati a¶peiron dy¥namin toy˜ eı®nai eßneı˜nai, eıß kaıù eßp# a¶peiron dy¥natai diame¥nein, eßpeıù oyß diafe¥rei kat# eßkeı¥nhn thùn dy¥namin tıù diame¥nein eßn eΩ nı¥ tini

47/48 Aristot., Metaph. VIII, 4, 6 (1044 b 6/8: eßpıù deù tw˜n fysikw˜n meùn aߨıdı¥wn deù oyßsiw ˜ n a¶llov lo¥gov. ¶ıswv gaùr e¶nia oyßk e¶xei y™lhn, hû oyß toiay¥thn aßllaù mo¥non kataù to¥pon kinhth¥n; est enim in corpore caelesti, secundum Aristotelem, in VIII Metaph., potentia ad ubi, sed non ad esse L: Gauthier, 190-191). 53/54 Aristot., De coelo I, 3 (270 a 12/22); ibid. 12 (281 b 18 – 282 a 4; cum expresse Aristoteles dicat, in I Caeli et Mundi, quod caelum habet virtutem ut sit semper L: Gauthier, 186).

47 oßgdo¥w ∞ MN CL BV: hw t | dy¥namiv eıßv toù poy˜ MN CL Vt: dy¥namin eıßv to¥pon B, potentia ad ubi L 49 hΩ aßpo¥krisiv w: h a e c responsio l L | #Abero¥oy (#Abore¥oy t) MN CL BV: Commentatoris L | o™ti eıß w: Quia, etsi A solus; Quia, si ceteri 53 eßn t√ prw ¥ tw∞ (aw) tw ˜ n Pe52 eßstıùn MNsl CL BVt: om N | kaıù MN CL Bt: om V rıù oyßranoy˜ MN CLBV, in I Caeli et Mundi l L, De caelo et mundo P 55 diaù toy˜to BV: diatoy˜to MN CL t 58 eßj aßna¥gkhv w: deest in L 59 ayßthùn w: deest in L | e¶ktasin tinaù (e¶ktasin tina sic V) hû poso¥thta MN CL Bt: aliquam extensionem (extensionem aliquam l) quantitatis L 60 eßstıùn MN CL BV: e¶stin t | aΩ ploy˜n kaıù monoeide¥v w: invariabile L 61 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t 63 dy¥namin tıù w 63/64 eßn eΩ nı¥ tini (ti Bt) eßnestw ˜ ti MN CL V: in uno instanti L 49 sh(meı¥wsai) wΩ v oΩ Uwma˜v oyßk aßre¥sketai th∞˜ #Abero¥oy ly¥sei NB 57 a¶llh ly¥siv toy˜ Uwma˜ NB rıù oyßranoy˜ Ns

53 a* Pe-

.


216

65

70

75

80

Antonis Fyrigos

eßnestw ˜ ti hû xro¥nw∞ aßpeı¥rw∞ . toù gaùr eı®nai eßkeı˜no, toù aΩ ploy˜n [kaıù monoeide¥v], yΩ poù xro¥noy oyßxıù proscay¥etai, eıß mhù kataù symbebhko¥v. d*. Teta¥rth aßntı¥uesiv eßstıùn o™ti oyß dokeı˜ aßnagkaı˜on eı®nai toù kinoy˜n toùn a¶peiron xro¥non e¶xein dy¥namin a¶peiron eßn eßkeı¥noiv toı˜v kinoy˜sin, a™tina oyßk aßlloioy˜ntai t√ kineı˜n, eßpeidhù hΩ toiay¥th kı¥nhsiv oyßdeùn th˜v ayßtw ˜ n aßnalı¥skei dyna¥mewv. o™uen oyßk eßla¥ttoni xro¥nw∞ dy¥natai kineı˜n metaù toù kinh˜sai [pro¥teron] tinaù xro¥non hû pro¥teron. w™sper hΩ toy˜ hΩ lı¥oy dy¥namiv peperasme¥nh eßstı¥, kaıù eßpeidhù eßn t√ eßnergeı˜n hΩ eßnerghtikhù ayßtoy˜ dy¥namiv h™kista eßlattoy˜tai, toùn a¶peiron xro¥non dy¥natai eßnergeı˜n kataù fy¥sin eßn toı˜v yΩ poka¥tw toy¥toiv. Kaıù proùv toy˜to rΩ hte¥on aûn eı¶h o™ti toù sw ˜ ma oyß kineı˜ eıß mhù kinoı˜to, wΩ v de¥deiktai. Kaıù diaù toy˜to, eı¶ ti symbaı¥nei sw ˜ ma mhù kineı˜suai, e™petai toy¥tw ∞ mhù deù kineı˜n. #En pantıù deù kinoyme¥nw ∞ e¶sti dy¥namiv proùv taù aßntikeı¥mena, eßpeidhù aßntikeı¥menoı¥ eıßsin oıΩ th˜v kinh¥sewv o™roi. Kaıù diaù toy˜to, o™son toù aßf# eΩ aytoy˜, pa˜n sw˜ma kinoy¥menon dynato¥n eßsti [kaıù] mhù kineı˜suai. Kaıù toù dynatoùn mhù kineı˜suai, oyßk aßf# eΩ aytoy˜ e¶xei [toy˜ to,] toù toùn aßeıù xro¥non kineı˜suai. Kaıù diaù toy˜to oyßdeù toùn aßeıù xro¥non kinh¥sei. Pro¥eisi toı¥nyn hΩ proeirhme¥nh aßpo¥deijiv eßk th˜v peperasme¥nhv dyna¥mewv toy˜ peperasme¥noy sw ¥ matov, h™tiv aßf# eΩ ayth˜v oyß dy¥natai kineı˜n toùn a¶peiron xro¥non. #Allaù toù sw˜ma, o© kau# ayΩ toù dynato¥n eßsti kineı˜suai kaıù mhù kineı˜suai, [kaıù] mhù kineı˜n kaıù kineı˜n, dy¥natai tygxa¥nein th˜v aßidio¥thtov th˜v

74/75 P rinvia a SG I, XIII, Rationes ad probandum Deum esse; manca qualsiasi rinvio in LMar.

64 xro¥nw ∞ MN CL Vt: xro¥noy B | aΩ ploy˜n kaıù monoeideùv w: invariabile l L 65 oyßxıù proscay¥etai MN Bt: oyßxıù proscay¥setai V, oyßk ay¶jetai MBsl CL, gr. oyßdeù cay¥etai Lmg, non attingatur l L 66 d* MN CL t: om BV | aßntı¥uesiv eßstıùn 71 eßstı¥ MN CL Bt: w 70 pro¥teron1 MN C BVt: verbum del L, deest in L eßstı¥n V 72/73 yΩ poka¥tw M CL BVt: yΩ poù ka¥tw N 75 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t 76 mhù deù MN CL Vt: mhdeù B 77 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t 77/78 aßf# eΩ aytoy˜ M CL BVt: aßf eΩ aytoù N 78 eßsti M CL Bt: eßstıùn N, eßstıù V | kaıù w: deest in L 79 oyßk aßf# eΩ aytoy˜ e¶xei (toy˜to NBpc sed deletum) toù (toù om t) toùn aßeıù xro¥non kineı˜suai M CL BV: non habet de se ut perpetuo tempore moveatur L 80 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t 83 o© MN CL Bt: w ∞® V | kau# ayΩ toù MN CL: kau# eΩ aytoù BVt | dynato¥n eßsti M CL t: dynatoùn eßstıù (eßstıùn N) 84 kaıù1 w: deest in L BV | kineı˜suai MBpcN t: ⁄⁄⁄ kineı˜suai M, toù kin. CL BV 74 ly¥siv NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

217

85 kinh ¥ sewv aßf# eΩ te¥roy, o© aßna¥gkh eı®nai aßsw¥maton. 〈***〉 Kaıù oy™twv oyßdeùn I, XX (kaon)

90

95

100

105

kwly¥ei kataù fy¥sin toù peperasme¥non sw ˜ ma, o© aßf# eΩ te¥roy lamba¥nei thùn aßidio¥thta toy˜ kineı˜suai, e¶ti kaıù thùn aßidio¥thta toy˜ kineı˜n e¶xein [aßp# a¶lloy]. kaıù gaùr kaıù ayßtoù toù prw ˜ ton oyßra¥nion sw˜ma kataù fy¥sin dy¥natai kinh¥sei dihnekeı˜ taù katwte¥rw ∞ oyßra¥nia sw¥mata stre¥fein, kauo¥son hΩ sfaı˜ra thùn sfaı˜ran kineı˜. Oyßk e¶sti de¥, kataù toùn #Abero¥hn, aßdy¥naton toù aßf# eΩ aytoy˜ eßn dyna¥mei oûn toy˜ kineı˜suai kaıù mhù kineı˜suai, tygxa¥nein aßp# a¶lloy aßidı¥oy kinh¥sewv, kauwùv yΩ pe¥keito eı®nai aßdy¥naton perıù th˜v aßidio¥thtov toy˜ eı®nai. Kaıù gaùr hΩ kı¥nhsiv e¶stin w ™ spe¥r tiv eßpirrohù aßpoù toy˜ kinoy˜ntov eıßv toù kinoy¥menon. kaıù diaù toy˜to dy¥nataı¥ ti kinhtoùn aßf# eΩ te¥roy lamba¥nein thùn aßidio¥thta th˜v kinh¥sewv, h©n oyßk e¶xei aßf# eΩ aytoy˜. Toù deù eı®nai e¶sti tıù eßmpephgoùv kaıù hßremoy˜n eßn t√ o¶nti. kaıù diaù toy˜to, o© e¶stin aßf# eΩ aytoy˜ eßn dyna¥mei proùv toù mhù eı®nai, oyß dy¥natai, w Ω v ayßto¥v fhsi, kataù thùn aßkoloyuı¥an th˜v fy¥sewv tygxa¥nein aßp# a¶lloy th˜v eßn t√ eı®nai aßidio¥thtov. e*. Pe¥mpth aßntı¥uesiv eßstıùn o™ti diaù toy˜ eıßrhme¥noy eßpixeirh¥matov oyß dokeı˜ ßısxyrote¥ra aßpo¥deijiv o™ti oyßk e¶sti dy¥namiv a¶peirov eßn mege¥uei, hû e¶jw mege¥uoyv. kaıù gaùr eΩ kate¥rwuen e™cetai kineı˜n oyßk eßn xro¥nw∞ . Kaıù proùv toy˜to rΩ hte¥on o™ti toù peperasme¥non kaıù a¶peiron eßn t√ mege¥uei kaıù t√ xro¥nw∞ kaıù tq˜ kinh¥sei kau# e™na lo¥gon eyΩ rı¥skontai, kauwùv aßpodeı¥knytai eßn t√ trı¥tw∞ kaıù t√ pe¥mptw ∞ tw˜n Fysikw˜n . kaıù diaù toy˜to toù eßn eΩ nıù toy¥twn a¶peiron aßnaireı˜ thùn eßn toı˜v a¶lloiv peperasme¥ nhn aßnalogı¥an. #En deù toı˜v oyßk e¶xoysi me¥geuov oyßk e¶sti peperasme¥non kaıù a¶peiron, eıß mhù kau# oΩ mwnymı¥an. ™Ouen, oΩ proeirhme¥nov tro¥pov th˜v aßpodeı¥jewv eßn taı˜v toiay¥taiv dyna¥mesi to¥pon oyßk e¶xei.

103/104 Aristot., Phys. III, 4 (202 b 30/36). 104 Aristot., Phys. (non cap. V sed) VI, 2, n. 8; c. 7 (233 a 17 – b 15); ibid. 7 (237 b 23 – 238 b 22).

85 post aßsw ¥ maton, Et ideo oportet primum movens esse incorporeum habent l L 85/86 oyßdeùn kwly¥ei MN CL Vt: oyß deı˜ kwly¥ein B, nihil prohibet L 86 toù MN CL t: om V, to¥ te B | lamba¥nei MN CL BV: oyß lamba¥nei t 87 aßp# a¶lloy w: deest in L 89 dihnekeı˜ N C Vt: dihnekq˜ B, dieinekeı˜ M L 90 #Abero¥hn (#Abore¥hn sic t) MN CL BV: Commentatorem L 93 e¶stin w | w ™ spe¥r tiv MN CL BV: tiv om t 94 diaù toy˜to N L BV: diatoy˜to M C t | dy¥nataı¥ ti w 95 tıù w 96 diaù 99 e* MN CL: om toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t 97 fhsi M CL BVt: fhsıù N ∞ MN CL BV: ew t, VI BVt | aßntı¥uesiv eßstıùn w 104 trı¥tw∞ MN CL BV: gw t | pe¥mptw Phys. L | diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL t | toù MN CL Bt om V 105 peperaΩ risme¥nhn w, finitam l L sme¥nhn NBsl : w 90 toy˜ #Abero¥oy N

95 eßmpephgoùv] fixum NB

102 ly¥siv N

.


218

Antonis Fyrigos

¶ Esti deù eΩ te¥rwv kaıù be¥ltion aßpokrı¥nesuai o™ti oΩ oyßranoùv e¶xei dy¥o ki-

110 noy˜nta. e©n meùn prosexe¥v, o™ eßsti peperasme¥nhv dyna¥mewv, kaıù paraù toy¥toy

e¶xei toù peperasme¥nhv eı®nai taxy¥thtov. e™teron deù eßjqrhme¥non, o™ eßstin aßpeı¥roy dyna¥mewv, par# oyü e¶xei toù thùn kı¥nhsin ayßtoy˜ eı®nai dy¥nasuai aßpeı¥roy diamonh˜v. Kaıù oy™tw faı¥netai o™ti hΩ mhù oy®sa eßn mege¥uei a¶peirov dy¥namiv dy¥natai toù sw ˜ ma kineı˜n oyßk aßme¥swv eßn xro¥nw∞ . #Allaù thùn eßn mege¥uei oy®san ˜ ma] kineı˜n aßme¥swv, eß peıù oyß deù n sw ˜ ma kineı˜ mhù kinoy¥ 115 dy¥namin aßna¥gkh [toù sw menon. ™Ouen, eıß kinh¥sei, hßkoloy¥uhsen aûn kineı˜n oyßk eßn xro¥nw∞ . Dy¥natai deù kaıù be¥ltion le¥gesuai o™ti hΩ mhù eßn mege¥uei oy®sa dy¥namiv noy˜v eßsti kaıù kineı˜ kataù ue¥lhsin. o™uen kineı˜ kauo¥son toù kinhtoùn aßpaiteı˜, kaıù oyß kataù thùn aßnalogı¥an th˜v ıßdı¥av dyna¥mewv. !H deù eßn mege¥uei oy®sa dy¥namiv oyß ù kataù thùn aßna¥gkhn th˜v fy¥sewv, eßpeıù de¥deiktai o™ti oΩ 120 dy¥natai kineı˜n, eıß mh noy˜v oyßk e¶sti dy¥namiv eßn sw ¥ mati. Kaıù oy™twv eßj aßna¥gkhv kineı˜ kataù thùn aßnalogı¥an th˜n ıßdı¥av poso¥thtov. ™Ouen e™petai, eıß kineı˜, kineı˜n eßn aßkariaı¥w ∞. Kataù toy˜to toı¥nyn, aßnqrhme¥nwn tw ˜ n proeirhme¥nwn aßntiue¥sewn, pro¥eisin hΩ toy˜ #Aristote¥loyv aßpo¥deijiv. ¶ Eti, oyßdemı¥a kı¥nhsiv, h™tiv eßstıùn yΩ poù swmatikoy˜ kinoy˜ntov, dy¥natai eı®125 nai synexhùv teù kaıù oΩ malh¥ , eßpeidhù toù swmatikw ˜ v kinoy˜n kaıù topikq˜ kinh¥sei . kineı˜ t√ e™lkein kaıù aßpwueı˜suai o© deù e™lketai hû aßpwueı˜tai, oyßx w Ω say¥twv

109 e¶sti M CL BVt: e¶stin N | aßpokrı¥nesuai MN CL BVslt: aßpokrı¥nasuai V 110 prosexeùv MN CL Vt: prose¥xon B, proximum l L | peperasme¥nhv MN CL Bt: peperasme¥non V, finitae l L 113 hΩ MNpc CL Bt: eıß Nac? V 114 oyßk aßme¥swv MN CL Bt: aßme¥swv V, non immediate l L 115 aßna¥gkh ... aßme¥swv w: oportet quod moveat immediate N L, immediate c o r p u s Z, c o r p u s immediate ceteri et l 115/116 eßpeıù ... kinoy¥menon NBmg : om w, cun nullum corpus moveat nisi motum habent l L 116 hßkoloy¥uhsen MN CL t: hßkoloy¥uhsan BV, sequeretur lL 121 dy¥namiv eßn sw ¥ mati w: virtus corporea A solus (et L), virtus in corpore l 123 aßntiue¥sewn MN CL Bt: yΩ poue¥et ceteri 122 kineı˜n MNpc CL BVt: kineı˜ N sewn V, obiectionibus l L 125 oyßdemı¥a M CL BVt: oyßdeù mı¥a N | post kı¥nhsiv, kineı˜ t√ e™lkein scripsit sed postea del V | eßstıùn MN CL Vt: eßstıù B 126 teù M CL: te 127 t√ N Bt | oΩ malhù NBsl : tetagme¥nh MN CL BVtpc, yΩ potetagme¥nh t, regularis l L 127/128 oyßx w Ω say¥twv e¶xei w: non in eadem d i s p o s i t i o n e MNsl CL BVt: toù N se habet L 109 a¶llh ly¥siv, sh(meı¥wsai) tay¥thn ly¥sin NB 117 sq. a¶llh ly¥siv, sh(meı¥wsai) tay¥thn. ay™th ga¥r eßstin hΩ le¥goysa toù aßpo¥rhton eßkeı˜no toù le¥gwn (sic ut mihi patet) w Ω v eıß kinoy˜nta toùn oyßranoùn dy¥namiv e¶stin a¶peirov, e¶dei kineı˜n toùn oyßranoùn eßn aßkariaı¥w∞ kaıù oyßk eßn xro¥nw ∞ NB | sh(meı¥wsai) kaıù eßn t√ a* th˜v ueologı¥av (...) zhth¥mati rew 125 syne¥xeia tw ˜ n aßpodeı¥jewn toy˜ koy (sic) kefalaı¥oy kaıù e¶stin eßpixeı¥rhma 126 oΩ malh¥] regularis L 127 t√ e™lkein kaıù aßpwueı˜suai] attrahendo et ion NB expellendo NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

130

135

140

145

219

〈*〉 e¶xei proùv toù kinoy˜n kata¥ te thùn aßrxhùn th˜v kinh¥sewv kaıù toù te¥lov, I, XX (kaon) eßpeidhù poteù me¥n eßstin e¶ggion, poteù deù porrwte¥rw. kaıù oy™twv oyßdeùn sw ˜ ma dy¥natai kineı˜n kı¥nhsin synexh˜ kaıù tetagme¥nhn. !H deù prw ¥ th kı¥nhsiv synexhùv te¥ eßsti kaıù tetagme¥nh, w Ω v deı¥knytai eßn t√ oßgdo¥w∞ tw˜n Fysikw˜n. Kaıù toù thùn prw¥thn a¶ra kı¥nhsin kinoy˜n, oyßk e¶sti sw ˜ ma. ¶ Eti, oyßdemı¥a kı¥nhsiv, h™tiv eßstıù proùv toù te¥lov kaıù aßpoù dyna¥mewv eıßv eßne¥rgeian eßjioy˜sa, dy¥natai eı®nai aßı¥diov eßpeidh¥, katanth˜san eıßv thùn eßne¥rgeian, kaıù th˜v kinh¥sewv pay¥etai. Eıß toı¥nyn hΩ prw ¥ th kı¥nhsiv e¶stin aßı¥diov, aßna¥gkh proùv toù te¥lov eı®nai aßeıù oûn kaıù pa¥nta tro¥pon eßnergeı¥a∞ . Toioy˜ton deù oyßde¥n eßsti sw˜ma oy¶te¥ tiv eßn sw ¥ mati dy¥namiv, eßpeidhù pa¥nta taù toiay˜ta kinhta¥ eıßsin [hû] kau# ayΩ taù hû kataù symbebhko¥v. Toù te¥lov a¶ra th˜v prw¥thv kinh¥sewv oyßk e¶sti sw ˜ ma, oy¶te dy¥namiv eßn sw ¥ mati. Toù deù te¥lov th˜v prw¥thv kinh¥sewv eßstıù toù prw¥twv kinoy˜n, o© kineı˜ w ™ sper eßfeto¥n. Toy˜to de¥ eßstin oΩ Ueo¥v. !O Ueoùv a¶ra oy¶te sw ˜ ma eßstı¥n, oy¶te dy¥namiv eßn sw ¥ mati. Eıß deù kataù thùn hΩ mete¥ran pı¥stin cey˜dov eßstıù toù thùn kı¥nhsin toy˜ oyßranoy˜ eı®nai aßı¥dion, w Ω v metaù tay˜ta deixuh¥setai, o™mwv aßlhue¥v eßstin o™ti hΩ kı¥nhsiv eßkeı¥nh oyßk eßkleı¥cei oy¶te diaù thùn toy˜ kinoy˜ntov aßdynamı¥an oy¶te fuareı¥shv th˜v kinoyme¥nhv oyßsı¥av, eßpeidhù hΩ toy˜ oyßranoy˜ kı¥nhsiv oyß faı¥netai yΩ podidoy˜sa diaù thùn toy˜ xro¥noy makro¥thta. ™Ouen, toù tw ˜ n eıßrhme¥nwn aßpodeı¥jewn drasth¥rion oyßk aßpo¥llytai. Tay¥tq deù tq˜ oy™twv aßpodedeigme¥nq aßlhueı¥a∞ [kaıù] toù toy˜ Kyrı¥oy rΩ htoùn

16).

131 Aristot., Phys. VIII, 7 (261 a 27-32); ibid. 8 (261 b 27-28); ibid. 9 (265 b 11143 Cf. SG IV, c. XCVII. De statu mundi post iudicium L.

129 eßstin M CL BVt: eßstıùn N | porrwte¥rw N: porwte¥rw M CL, peraite¥rw 130/131 synexhùv te¥ eßsti kaıù BVt, remotius l L 130 prw¥th MN CL BV: ah t tetagme¥nh MN CL t: synexh¥v te eßstıù k. tet. V, synexh¥v te eßsti (sic) k. tet. B 132 prw¥thn MN CL BV: ahn t 133 oyßdemı¥a M CL 131 oßgdo¥w ∞ MN CL BV: hw t BVt: oyßdeù mı¥a N 134 katanth˜san MN CL t: katanth˜sa B, katanth¥sasa V 136 eßnergeı¥a∞ MN L BVt: 135 prw¥th MN CL BV: ah t | e¶stin MN CL B: eßstıùn Vt eßne¥rgeia C, in actu L 137 eßsti M CL BVt: e¶stin N 138 hû1 w: deest Bmg CL BV: om N 139 Toù deù te¥lov in L 138/139 Toù te¥lov ... eßn sw ¥ mati MN w: post toù, deù add s lin, et post te¥lov, a¶ra del NB, igitur finis l L | prw¥thv MN CL 139/140 kinh¥sewv eßstıù M CL Vt, kinh¥sewv e¶sti N B 140 eßstin M BV: ahv t CL BVt: eßstıùn N 143 metaù tay˜ta MN C BV: metatay˜ta L t | eßstin M CL BVt: eßstıùn N 148/149 kaıù toù ... symfwneı˜ w: concordat divina auctoritas l L 133 iaon (scil eßpixeı¥rhma) NB

.


220

Antonis Fyrigos

symfwneı˜. Fhsıù ga¥r 〈*〉. Pney˜ma oΩ Ueo¥v, kaıù toyùv proskynoy˜ntav ayßto¥n, 150 eßn pney¥mati kaıù aßlhueı¥a∞ deı˜ proskyneı˜n. ¶Eti deù kaıù eßn tq ˜ prw¥tq proùv Tı˜ton . T√ deù basileı˜ tw˜n aıßw¥nwn t√ aßuana¥tw∞ , [kaıù] aßora¥tw∞ , [kaıù] mo¥nw∞ Ue√. Kaıù eßn tq˜ proùv !Rwmaı¥oyv 〈*〉. Taù aßo¥rata toy˜ Ueoy˜ toı˜v poih¥masi nooy¥mena kauora˜tai. a© gaùr oyßk o¶cei aßllaù n√ kauora˜tai, aßsw¥mata eıßsı¥. Diaù toy¥twn deù aßnatre¥petai kaıù hΩ tw˜n prw ¥ twn Fysikw˜n filoso¥fwn ¥ thn aßrxhùn] eıß mhù [taùv prw ¥ tav] fysi155 pla¥nh, oı© oyßdeùn a¶llo yΩ petı¥uento [prw kaùv aıßtı¥av, w™sper py˜r, hû y™dwr, hû a¶llo¥ ti toioy˜ton. kaıù oy™tw taùv prw¥tav aßrxaùv tw˜n pragma¥twn sw¥mata e¶legon, kaıù tay˜ta ueoyùv eßka¥loyn. #En oı®v eßge¥nonto¥ tinev yΩ potiue¥menoi kinoy¥sav 〈*〉 filı¥an te kaıù neı˜kov. Kaıù toy¥toyv deù aıΩ eıßrhme¥nai aßpodeı¥jeiv aıßsxy¥noysin. #Epeıù gaùr toù neı˜kov kaıù hΩ fi¥ masin eıßsıùn kat# ayßtoy¥v, e™cetai taùv prw¥tav kinhtikaùv aßrxaùv 160 lı¥a eßn toı˜v sw eı®nai dyna¥meiv eßn sw¥mati. Oyütoi deù yΩ petı¥uento kaıù toùn Ueoùn eı®nai sy¥nueton

149/150 Io. 4, 24 (Spiritus est Deus, et eos qui eum adorant, in spiritu et veritate adorare oportet L) 150/151 Cf. (non 1Tit. sed) 1Tim. 1, 17 (t√ deù basileı˜ tw˜n aıßw¥nwn, aßfua¥rtw ∞ , aßora¥tw ∞ , mo¥nw ∞ Ue√ [K. Aland]; Regi saeculorum immortali, invisibili, soli Deo L) 152/153 Rom. 1, 20 (taù gaùr aßo¥rata ayßtoy˜ aßpoù ktı¥sewv ko¥smoy toı˜v poih¥masin nooy¥mena kauora˜tai; invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur L) 154 Fysikoı¥ (scil. Philosophi Praesocratici): cf. Aristot., Phys. I, 2 (184 b 15-18) 155/157 Cf. Aristot., Phys. I, 4 (187 a 1215) 158 neı˜kov, filı¥a: cf. Aristot., Phys. VIII, 1 (250 b 26 – 251 a 5 [cf. Empedocles, fr. 17, 9-13 Diehl]).

149 fhsıù M CL BVt: fhsıùn N | gaùr w: enim l L, autem aPc | post ga¥r, Ioann. IV habet L 150 eßn tƒ prw ¥ tq (ah t) proùv Tı˜ton (Tı¥ton t) MN CL BV: I Tim. I Pc; I thit. ult. BF, thi ult. YZ, infra Thi. ultimo b, I Thi. ult. ceteri 151 kaıù1-2 (kai2 om. B) MN CL Vt: desunt in L | aßora¥tw ∞ MN CL Vt: aßora¥twn B 152 proùv !Rwmaı¥oyv w: Rom. I, 20 L 153 oyßk MN CL Vt: oyß B | aßsw ¥ mata eıßsı¥ M CL Vt: aßsw ¥ mata¥ eıßsi N B 154 diaù toy¥twn MN L BVt: diatoy¥twn C | prw¥twn MN CL 155 prw¥thn aßrxh¥n w: deest in L | taùv BV: awn t | filoso¥fwn MN CL BV: om t 156 oy™tw MN CL Vt: oy™twv B | prw¥tav prw¥tav (taùv aav t) MN CL BV: deest in L 158 kinoy¥sav (bis scripsit sed postea alterum del V) w: MN CL BV: aav t c a u s a s moventes L | te om N 159 aßpodeı¥jeiv MN CL Vt: om B | aıßsxy¥noysin MN CL B: aıßsxy¥noysi Vt 160 toı˜v sw ¥ masin M CL BVt: t√ sw ¥ mati N, 161 dyin corporibus L | eıßsıùn B: eıßsıù MN CL t, eßstıù V | prw¥tav MN CL TV: aav t na¥meiv eßn sw ¥ mati MN CL Vt: dyna¥mei eßn s. B, virtutes in corpore l L | oyütoi deù w: ipsi etiam l L 156 #Empedoklh˜v NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

221

eßk tw ˜ n tessa¥rwn stoixeı¥wn kaıù th˜v filı¥av. eßj oyü noeı˜suai dı¥dotai w Ω v a¶ra I, XX (kaon) yΩ pe¥uento toùn Ueoùn eı®nai toù oyßra¥nion sw˜ma. Mo¥nov deù #Anajago¥rav eßn toı˜v aßrxaı¥oiv tƒ aßlhueı¥a∞ prosh¥ggise, noy˜n 〈*〉 pa¥nta kineı˜n yΩ poue¥menov. ¶ Eti deù tay¥tq tƒ aßlhueı¥a∞ eßle¥gxontai kaıù oıΩ ™Ellhnev, oıΩ yΩ potiue¥menoi 165 taù stoixeı˜a toy˜ ko¥smoy kaıù taùv ayßtoı˜v eßnoy¥sav dyna¥meiv ueoyùv eı®nai, oı®on toùn h™lion, thùn selh¥nhn, thùn gh˜n, toù y™dwr kaıù taù toiay˜ta, aßformhùn e¶xontev eßk tw ˜ n aıΩre¥sewn tw ˜ n proeirhme¥nwn filoso¥fwn. ¶ Eti deù taı˜v proeirhme¥naiv aßpodeı¥jesin aßpodokima¥zontai kaıù oıΩ lh˜roi ˜ n aΩ plw˜n #Ioydaı¥wn, tw ˜ n Terkoylia¥nwn, tw ˜ n Badria¥nwn hû tw˜n 〈*〉 #Anurw170 tw pomorfitw˜n, oı© toùn Ueoùn swmatikaı˜v yΩ pografaı˜v aßnemo¥rfoyn, oyßx h™kista deù kaıù tw˜n Manixaı¥wn, oı© a¶peiro¥n tina oyßsı¥an fwtoùv eßp# a¶peiron dia¥sthma diesthkyı˜an Ueoùn yΩ pela¥mbanon. ü Wn pasw˜n aıΩre¥sewn aı¶tion h®n o™ti perıù tw˜n ueı¥wn logizo¥menoi eıßv ¥ gonto, di# w ü n oyßk e¶sti lhfuh˜nai eıß mhù taùv toy˜ sw ¥ matov 175 fantası¥av kath oΩ moio¥thtav. Kaıù diaù toy˜to tay¥tav eßn taı˜v perıù tw ˜ n aßswma¥twn mele¥taiv katalimpa¥nein prosh¥kei.

163/164 Cf. Aristot., Phys. III, 4 (203 a 31); ibid. VIII, 1 (250 b 26); ibid. 5 (256 b 25); ibid. 9 (265 b 22) 170 tw ˜ n aΩ plw ˜ n #Ioydaı¥wn: de Iudaeis simplicibus cf. 170 Terkoylia¥noi: cf. Aug., De Haeres., c. 86 (ed. Oehler, Mar. p. 287 [no 194] 220-221 [Tertullianistae]; PL 42, 46-47); cf. etiam Tertull., De carne Chr. XI (PL 2, 774 B) et id., Adv. Praxeam, VII (PL 2, 162 C) (cf. Mar. p. 287) 170/171 Badria¥noi (scil. Vadiani, Andiani): cf. Aug., De haeres., c. 50 (ed. Oehler, 212; PL 42, 39); Epiph., Panarium III, 1, c. 70 (PG 42, 340-373: De schismate Andianorum 1 (341 A 14 – B 4); ibid., 6 (348 B 1/13) 172 Cf. Aug., De haer., c. 46 (ed. Oehler, 206-211; PL 42, 34-38)

162 tessa¥rwn MN CL BV: dwn t 164 noy˜n w: intellectum s e p a r a t u m ha167 selh¥nhn MN CL BV: hn t 169 aßpodeı¥jesin MN CL bent lmg P, om LMar BV: aßpodeı¥jesi t 170 #Ioydaı¥wn MN CL Vt: !Ioydaı¥wn B | Terkoylia¥nwn MN L BVt: Terkoylea¥nwn C, Tertulliani l L, Terculiani plurimi | tw ˜ n Badria¥nwn hû tw˜n #Anurwpomorfitw˜n w: Vadianorum sive Anthropomorphitarum h a e r e t i c o r u m lL 172 a¶peiro¥n tina w 173 diesthkyı˜an N BVt: diesthkyı¥an M CL 176 diaù toy˜to N L BV: diatoy˜to M C t | taı˜v M CL BVt: toı˜v N 163/164 #Anajago¥rav NB

.


Kefa¥laion neon ™Opwv hΩ ueı¥a oyßsı¥a, mı¥a kaıù aΩ plh˜ oy®sa, ıßdı¥a oΩ moio¥thv eßstıù pa¥ntwn tw˜n nohtw˜n ßAllaù pa¥lin dysxereùv hû aßdy¥naton do¥jei tinıù o™ti e©n kaıù taytoùn aΩ ploy˜n o¶n, w™sper hΩ ueı¥a oyßsı¥a, ı¶diov lo¥gov hû oΩ moio¥thv tw˜n diafo¥rwn eßstı¥n. #Epeıù gaùr dia¥krisı¥v eßsti tw ˜ n diafo¥rwn pragma¥twn kataù toùn lo¥gon tw˜n oıßkeı¥wn eıßdw ˜ n, o™pe¥r tini o™moio¥n eßsti kataù toù ¶ıdion eı®dov, aßna¥gkh eßstıùn aßno¥moion t√ ∞ eyΩ rı¥skesuai. Kauoù deù taù dia¥fora e¶xoysı¥ ti koino¥n, oyßdeùn kwly¥ei 5 eΩ te¥rw tay˜ta mı¥an oΩ moio¥thta e¶xein, w ™ sper oΩ a¶nurwpov kaıù oΩ o¶nov kauo¥son eıßsıù z√a. ü W ˜ sin, aßl∞ e™petai toù toùn Ueoùn perıù tw˜n pragma¥twn mhù ßıdı¥an e¶xein gnw laù koinh¥n. Kataù gaù r toùn tro¥pon, kau# o©n hΩ oΩ moio¥thv toy˜ gnwstoy˜ eßstıùn eßn t√ ginw¥skonti, hΩ th˜v gnw¥sewv eßne¥rgeia e™petai, w ™ sper kaıù toù uermaı¥nein ˜ v ue¥rmhv. !H gaùr oΩ moio¥thv toy˜ gnwstoy˜ e¶stin eßn t√ 10 kataù toùn tro¥pon th ginw¥skonti w ™ sper eı®dov, w ∞ü poeı˜ [tıù]. #Ana¥gkh toı¥nyn, eıß oΩ Ueoùv ıßdı¥an gnw˜sin e¶xei perıù eΩ ka¥stoy, ayßtoùn eı®nai ı¶dion lo¥gon eΩ ka¥stoy. o™per o™pwv eßstı¥n, eßjereynhte¥on aûn eı¶h. ™Wsper gaùr fhsıùn oΩ Filo¥sofov eßn t√ oßgdo¥w∞ tw˜n Metaù taù fysika¥, taù ˜ n pragma¥twn, oı© tay˜ta shmaı¥noysin, o™moioı¥ eıßsin 15 eı¶dh kaıù oıΩ oΩ rismoıù tw aßriumoı˜v. Kaıù gaùr eßn toı˜v aßriumoı˜v, mia˜v prosteueı¥shv hû aßfaireueı¥shv mona¥dov, toù tw˜n aßriumw˜n eı®dov poikı¥lletai, o™per eßn tq˜ dya¥di kaıù tq˜

14 Aristot., Metaph. VIII, 3 (1043 b 32 – 1044 a 2: Gauthier, 191).

MN CL BV TITULUS : kefa¥laion neon MN C V: nd* B, deest num in L, Cap. LIV l L | ™Opwv (pw˜v N) ... tw˜n nohtw˜n M CL BV: Qualiter divina essentia una (existens add L) et simplex sit propria similitudo omnium intelligibilium l 3 dia¥krisı¥v eßsti N CL: dia¥krisiv eßstıù BV, dia¥krisiv eßsti M 4 o™pe¥r tini w | o™moio¥n eßsti w 5 e¶xoysı¥ ti MN CL V: e¶xoysi tıù B 8 ante kata¥, aßllaù delevit, et post kata¥, gaùr scripsit s lin NB : aßllaù kataù w, n a m secundum modum l L | eßstıùn M CL BV: estıùn (sic) N 10 e¶stin w 11 w∞ü MN CL: o© BV | tıù (ti B) MN CL V: deest in L 12 perıù eΩ ka¥stoy w: de pluribus L 14 gaùr fhsıùn MN CL: ga¥r fhsin BV 15 o™moioı¥ eıßsin MN CL V: o™moioi eıßsıùn B 17 dya¥di MN BV: dia¥di CL 14 h* Metaù taù fysikaù NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

20

25

30

35

223

tria¥di fanero¥n. !Omoı¥wv de¥ eß sti kaıù eß n toı˜v oΩ rismoı˜v. mia˜ v gaù r diafora˜ v I, LIV (neon) prosteueı¥shv hû aß faireueı¥shv, poikı¥lletai toù eı®dov. Kaıù gaùr hΩ aıßsuhtikhù oyßsı¥a a¶ney toy˜ logikoy˜, kaıù pa¥lin toy˜ logikoy˜ prosteue¥ntov, diafe¥rei t√ eı¶dei. #En eßkeı¥noiv de¥, a™tina pleı¥w eßn eΩ aytoı˜v perie¥xoysin, oyßx oy™twv e¶xei oΩ noy˜v w ™ sper hΩ fy¥siv. Kaıù gaù r pantoù v pra¥ gmatov fy¥ siv oyß k aß ne¥ xetai diqrhme¥ nh eı®nai eß keı¥nwn, a© proù v toù eı®nai toy˜ pra¥ gmatov eß keı¥noy nooy˜ ntai. oyßdeù gaùr hΩ fy¥siv toy˜ zw∞¥ oy yΩ pomeneı˜, eıß hΩ cyxhù xwrisueı¥h toy˜ sw¥matov. !O deù noy˜v, kaıù tw ˜ n proùv toù eı®nai synezeygme¥nwn eßnı¥ote labeı˜n dy¥natai e©n diazey¥jav, o™te toù e©n ayßtw ˜ n eıßv toùn oΩ rismoùn toy˜ eΩ te¥roy oyß pı¥ptei. Kaıù diaù toy˜to eßn tq˜ tria¥di skopeı˜n thùn dya¥da dy¥natai mo¥nhn, kaıù eßn t√ logik√ zw¥w∞ 〈*〉 toù aıßsuhtikoùn mo¥non. ™Ouen oΩ noy˜v, o© pleı¥w perilamba¥nei, dy¥natai lamba¥nein wΩ v ı¶dion lo¥ gon pollw ˜ n, t√ lamba¥nein eßkeı¥nwn tinaù tw ˜ n a¶llwn xwrı¥v. Dy¥natai gaùr labeı˜n toùn de¥ka w Ω v ¶ıdion lo¥gon tw˜n eßnne¥a, mia˜v aßfaireueı¥shv mona¥dov, kaıù oΩ moı¥wv wΩ v ı¶dion lo¥gon eΩ ka¥stoy tw˜n aßriumw˜n, tw˜n eßn ayßt√ periexome¥nwn. !Omoı¥wv deù [kaıù] eßn t√ aßnurw¥pw∞ dy¥natai labeı˜n ı¶dion para¥deigma toy˜ aßlo¥goy zw∞¥ oy kauoù toioy˜ton, kaıù eΩ ka¥stoy tw˜n eıßdw ˜ n ayßtoy˜, eıß mhù tinaù v diaforaù v katafatikaù v proaxueı¥h. Dioù kaı¥ tiv filo¥sofov

18/19 !Omoı¥wv ... toù eı®dov NBmg : om w, Similiter autem est et in definitionibus: nam una differentia addita vel subtracta variat speciem l L 19 aıßsuhtikhù MN BV: aıßsuhthù CL, sensibilis L 23/24 Kaıù gaùr ... diqrhme¥nh (corr ex diqrhme¥na) eı®nai eßkeı¥nwn (corr ex eßkeı˜na) a© ... nooy˜ntai NB : Kaıù gaùr ... diqrhme¥na eı®nai eßkeı˜na a© ... nooy˜ntai MBmg, Kaıù gaùr oyß dia¥fora eı®nai yΩ pome¥nei hΩ toy˜ pra¥gmatov eßkeı¥noy fy¥siv, hüv proùv toù eı®nai pleı¥w zhteı˜tai M CL BV, sed punctis supra e sub lineam positis haec verba delere vult MB, Nam ea quae ad esse alicuius rei (coniunctim Pc, coniuncta P) inquiruntur (requiruntur L) illius rei natura divisa esse non patitur l 25 toy˜ sw ¥ matov MN CL B: aßpoù toy˜ sw ¥ matov V 26 kaıù tw˜n ... synezeygme¥nwn M CL BV: kaıù t√ (ut mihi videtur, att s lin tq˜ corr) proùv toù eı®nai (proùv toù eı®nai expunxit et inter lineas proùv toù rescripsit) synezeyg27 diazey¥jav MN CL V: diazey¥me¥nw ∞ NBpc, ea quae sunt in esse coniuncta l L jei B 27/28 diaù toy˜to N C BV: diatoy˜to M L 29 toù aıßsuhtikoùn mo¥non w: i d q u o d e s t sensibile tantum L | o© pleı¥w perilamba¥nei MN CL B: o©v pl. ˜n per. V, id quod plura complectitur l L 30 lo¥gon pollw ˜ n NBpc Vpc : lo¥gwn pollw w, rationem plurimorum l L 30/31 tw˜n a¶llwn xwrı¥v MN CL: xwrıùv tw ˜ n a¶llwn BV 31 eßnne¥a MN CL B: eßne¥a V 32/33 tw˜n eßn ayßt√ periexome¥nwn w: infra inclusorum l L, intra inclusorum GNWY b 33 !Omoı¥wv ... eßn t√ aßnurw ¥ pw∞ w: Similiter etiam in homine L; Similiter et in hom. Z, Similiter etiam e t in hom. ceteri 34 post ayßtoy˜, spatium vacuum unius fere lineae ad textum recipiendum in M CL: deest spatium vacuum in N BV 35 eıß mhù ... proaxueı¥h NBmg : om w, nisi aliquas differentias adderent positivas l L

.


224

Antonis Fyrigos

eı®pe, Klh¥mhv oßno¥mati, o™ti taù timiw¥tera eßn toı˜v oy®si, tw˜n hütton timı¥wn eıßsıù paradeı¥gmata. !H deù ueı¥a oyßsı¥a eßn eΩ aytq˜ taùv aßjı¥av pa¥ntwn tw˜n o¶ntwn syneı¥lhfen, oyß me¥ntoi kataù synue¥sewv aßllaù teleio¥thtov tro¥pon, wΩ v de¥deiktai. Pa˜n deù ™ sper dhù kaıù koino¥n, kauoù tı¥uhsı¥ ti teleio¥thv tı¥v eßstin. aßte40 eı®dov, ı¶dion w leùv deù oyßdeùn eßpife¥rei, eıß mhù kauo¥son aßpodeı˜ toy˜ aßlhuoy˜v eı®nai. !O ueı˜ov toı¥nyn noy˜v, o™pe¥r eßstin ¶ıdion eΩ ka¥stoy eßn tq˜ eΩ aytoy˜ oyßsı¥a∞ dy¥natai syllamba¥nein [a™ma,] now˜n Y***Z eßn w ∞ü kaıù th˜v ıßdı¥av teleio¥thtov e™kaston aßpodeı˜, w Ωv lo¥goy xa¥rin, now˜n thùn eΩ aytoy˜ oyßsı¥an wΩ v dyname¥nhn oΩ moı¥an gı¥nesuai kataù ˜ v zwh˜v aßll# oyß kataù toùn th˜v gnw ¥ sewv tro¥pon, lamba¥nei toù ı¶dion eı®45 toùn th dov toy˜ fytoy˜. eıß deù w Ω v dyname¥nhn oΩ moı¥wv gı¥nesuai kataù toùn tro¥pon th˜v gnw¥sewv aßll# oyß toy˜ noy˜, toù ¶ıdion eı®dov lamba¥nei toy˜ zw ∞¥ oy. oy™tw dhù kaıù perıù tw˜n a¶llwn. Oy™tw toı¥nyn faneroùn o™ti hΩ ueı¥a oyßsı¥a, kauo¥son eßstıùn aßpolelyme¥nwv teleı¥a, wΩ v ı¶diov lo¥gov eΩ ka¥stoy lamba¥nesuai dy¥natai. ™Ouen, ˜ sin e¶xein dy¥natai perıù pa¥ntwn. 50 kataù tay¥thn oΩ Ueoùv ıßdı¥an gnw #Epeıù deù oΩ toy˜ eΩ noùv ı¶diov lo¥gov toy˜ toy˜ eΩ te¥roy ßıdı¥oy lo¥goy diakrı¥netai, hΩ deù dia¥krisiv plh¥uoyv eßstıùn aßrxh¥, aßna¥gkh eßn t√ ueı¥w ∞ n√ dia¥krisı¥n

37 Ps.-Dionys. Areop., De div. nom. V, 9 (Suchla, 188, 11/12; PG 3, 824 D: Eıß deù oΩ filo¥sofov aßjioı˜ Klh¥mhv kaıù pro¥v ti paradeı¥gmata le¥gesuai taù eßn th˜v oy®sin aßrxhgikw ¥ tera etc; Propter hoc quidam philosophus, Clemens nomine, dixit quod nobiliora in entibus sunt minus nobilium exemplaria L). 39 SG I, XXXI, Quod divina perfectio et pluralitas nominum divinorum divinae simplicitati non repugnant L

39 wΩ v de¥deiktai w: ut s u p r a ostensum est l L 40 teleio¥thv tı¥v eßstin MN CL V: teleio¥thv tıùv eßstıùn B, est perfectio quaedam A solus; perfectio quaedam est ceteri 42 o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstin B 42/43 syllamba¥nein M CL 43 a™ma w: deest in l L | BVpc : sylamba¥nein N, lamba¥nein V, comprehendere l L now ˜ n ... aßpodeı˜ w: intelligendo in quo a sua perfectione deficit unumquodque pA, pro deleto a sua margo habet eius essentiam imitetur et in quo ab eius perfectione etc solus A, intelligendo in quo e i u s e s s e n t i a (essentiam D) i m i t e t u r e t i n t e l l i g e n d o i n q u o a sua perfectione deficit unumquodque aDsGZbPc et omisso homoteleuto eius ... in quo EGNWYZ, vel hi legunt cum pA (sicut l), intelligendo in quo eius essentiam imitetur, et in quo ab eius perfectione deficit unumquodque L 45 aßll# M CL BV: aßllaù N 46 oΩ moı¥wv w: litt -wv delevit et s lin -an scripsit, postea in marg mimhthùn add C, imitabilem L 52/53 dia¥krisı¥n tina MN CL V: dia¥krisin tinaù B 36 Klh¥mhv NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

225

tina kaıù plh˜uov tw˜n 〈*〉 lo¥gwn noeı˜n, kauoù toù eßn t√ ueı¥w ∞ n√ oûn ı¶diov lo¥- I, LIV (neon) gov tw ˜ n diafo¥rwn eßstı¥n. ™Ouen, eßpeidhù toy˜t# eßsti kauoù oΩ Ueoùv noeı˜ toùn ˜ v oΩ moio¥thtov tro¥pon, o©n e™kaston tw ˜ n ktisma¥twn e¶xei proùv ayß55 ı¶dion th to¥n, kataleı¥petai toyùv tw ˜ n pragma¥twn lo¥goyv eßn t√ ueı¥w ∞ n√ mhù eı®nai pleı¥oyv hû diakekrime¥noyv, eıß mhù kauo¥son oΩ Ueoùv ginw¥skei taù pra¥gmata pleı¥osi kaıù diafo¥roiv tro¥poiv ayßt√ eßjomoioy˜suai dyna¥mena. Kaıù diaù toy˜to fhsıùn Ayßgoystı˜nov o™ti eΩ te¥rw ∞ lo¥gw∞ toùn a¶nurwpon pepoı¥hken oΩ ∞ toùn ™ıppon, kaıù toyùv lo¥goyv tw˜n pragma¥twn peplhuy60 Ueo¥v, kaıù eΩ te¥rw sme¥nwv eßn t√ ueı¥w ∞ n√ eı®nai fhsı¥n. #En w∞ü aßmhge¥ph kaıù hΩ toy˜ Pla¥twnov sw ∞¥ zetai do¥ja ıßde¥av yΩ potiueme¥noy, kau# a©v eıßdopoihuh¥setai pa¥nta taù eßn toı˜v yΩ likoı˜v yΩ festw ˜ ta pra¥gmasin.

59/61 Aug., Lib. Octoginta trium quaest., q. XLVI, 50-62 (CCSL 44A, p. 72-73; p. 127; PL 40, 29-30; Et secundum hoc Augustinus dicit quod Deus alia ratione facit hominem et alia equum; et rationes rerum pluraliter in mente divina esse dicit L). 61/63 Cf. SG I, LI-LII (L XIII 148 a 13/18; Mar II no 431).

53 plh˜uov tw ˜ n lo¥gwn w: pluralitatem rationum i n t e l l e c t a r u m L | toù MN L BV: t√ C 57 diakekrime¥noyv N CL BV: diakekrimme¥noyv M 58/59 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL 59 pepoı¥hken w: facit A solus et L, fecit ceteri 61 eı®nai fhsıùn w 62 eıßdopoihuh¥setai MN CL BVmg : eıßdopepoı¥hntai V, formantur l, formarentur L 59 Ayßgoystı˜nov NB

61 Pla¥twn N

.


Kefa¥laion nvon ™Oti oΩ Ueoùv oΩ moy˜ pa¥nta noeı˜ #Ek toy¥twn deù peraite¥rw faneroùn o™ti oΩ Ueoùv oΩ moy˜ pa¥nta noeı˜. a* .!O noy˜v gaùr oΩ hΩ me¥terov oΩ moy˜ oyß dy¥natai noeı˜n eßnergeı¥a∞ polla¥. eßpeıù gaùr oΩ eßnergeı¥a∞ noy˜v toù eßnergeı¥a∞ eßstıù nohto¥n, eıß pleı¥w eßnergeı¥a∞ eßno¥ei oΩ moy˜, eı™peto aûn toùn noy˜n oΩ moy˜ eı®nai pleı¥w kau# e©n ge¥nov, o™pe¥r eßstin aßdy¥naton. 5 Le¥gw deù kau# e©n ge¥nov eßpeidh ù oyßdeùn kwly¥ei eıßdopoieı˜suai toù ayßtoù yΩ pokeı¥menon diafo¥roiv eı¶desi diafo¥rwn genw˜n, w™sper toù ayßtoù sw˜ma e¶stin eßsxhmatisme¥non kaıù kexrwsme¥non. Taù deù nohtaù eı¶dh, oıüv oΩ noy˜v eıßdopoieı˜tai w™st# ayßtoùn eı®nai ayßtaù taù nohtaù eßnergeı¥a∞ , pa¥nta eıßsıùn eΩ noùv ge¥noyv. e¶xoysi gaùr e™na lo¥gon toy˜ eı®nai kataù toù nohtoùn eı®nai, eıß kaıù taù pra¥gmata, wün eıßsin ∞ toy˜ eı®nai. ™Ouen oyßdeù eßnantı¥a eıßsıù kataù thùn 10 eı¶dh, oyß synı¥asin eßn eΩ nıù lo¥gw eßnantio¥thta tw˜n pragma¥twn, tw ˜ n e¶jw th˜v cyxh˜v o¶ntwn. Kaßntey˜uen eßstıùn o™ti o™tan pleı¥w tinaù lamba¥nwntai hΩ nwme¥na kata¥ tina tro¥pon, oΩ moy˜ nooy˜ntai. oΩ moy˜ gaùr toù o™lon synexeùv noeı˜, kaıù oyß toù me¥rov metaù toù me¥rov. oΩ moı¥wv deù oΩ moy˜ noeı˜ thùn pro¥tasin, kaıù oyß pro¥teron toù yΩ pokeı¥menon eı®ta toù kathù kau# e©n eı®dov toy˜ o™loy pa¥nta perilamba¥nei taù me¥rh. 15 goroy¥menon, eßpeidh

3 Aristot., De Anima III, 4 (430 a 2-5); ibid. 5 (430 a 19-20): intellectus in actu sit intellectum in actu L (accolgo dubitanter i rinvii al De anima di Aristotele proposti da L/Lm Mar)

MN CL BV TITULUS : nvon MN CL V: ne* B, Cap. LV l L | ™Oti ... noeı˜ w: Quod Deus omnia simul intelligit l L 1 oΩ Ueoùv MN CL B: oΩ noy˜v V 2 a* MN CL: om BV | oΩ moy˜ ... pollaù w: simul actu multa non intelligere potest l, simul multa actu intelligere non potest L, simul actu multa intelligere non potest aEPc 4 o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstıù 9 kataù toù nohtoùn eı®nai MN CL B 6 e¶stin w 8 ayßtaù MslN CL BV: om M B: om V, secundum esse intelligibile l L | w ü n eıßsin MN: wün eıßsıùn CL BV 12 lam13 metaù MNsl CL BV: kataù ba¥nwntai MN CpcL V: lamba¥nontai B, lamba¥nwn Cac N 14 oΩ moy˜ noeı˜ thùn pro¥tasin M CL BV: noeı˜ thùn pr. oΩ moy˜ N, simul intelligit propositionem l L | oyß pro¥teron toù yΩ pokeı¥menon MN CL B: oyß toù yΩ p. pr. V, non prius subiectum l L 15 perilamba¥nei w: cognoscit L; comprehendit sive cognoscit b, comprehendit l et ceteri 10/11 sh(meı¥w)sai. pw˜v taù eßnantı¥a, eßn t√ n√ oyßk eıßsıùn eßnantı¥a NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

20

25

30

35

227

#Ek toy¥twn toı¥nyn dynatoùn labeı˜n o™ti taù eΩ nıù eı¶dei ginwsko¥mena, pollaù I, LV (nvon) oΩ moy˜ noeı˜suai dy¥nantai. Pa¥nta de¥, a™per oΩ Ueoùv ginw¥skei, eΩ nıù eı¶dei ginw¥skei, o™pe¥r eßstin hΩ oyßsı¥a ayßtoy˜. Pa¥nta a¶ra noeı˜n oΩ moy˜ dy¥natai. b*. ¶ Eti, hΩ gnwstikhù dy¥namiv oyß ginw¥skei tıù eßnergeı¥a∞ , eßaùn mh¥ tiv parƒ logismo¥v. o™uen kaıù taù fanta¥smata eßn t√ oßrga¥nw∞ throy¥mena polla¥kiv oyß fantazo¥meua eßnergeı¥a∞ , eßpeidhù oΩ logismoùv eıßv eßkeı˜na oyß fe¥retai. hΩ gaùr e¶fesiv taùv a¶llav dyna¥meiv kineı˜ eıßv eßne¥rgeian eßn toı˜v kataù ue¥lhsin eßnergoy˜si. Pollaù toı¥nyn, eßf# a© oΩ logismoùv oyß fe¥retai a™ma, oyßx a™ma nooy˜men. ©A deù yΩ f# e™na logismoùn pı¥ptein aßna¥gkh, aßna¥gkh oΩ moy˜ eı®nai nohta¥. o©v gaùr kataù para¥uesin dy¥o tinaù eßpiske¥petai, eßf# eΩ ka¥teron ıßuy¥nei toùn logismo¥n, oΩ moy˜ teù eΩ ka¥teron skopeı˜. Pa¥nta deù taù eßno¥nta tƒ ueı¥a∞ sofı¥a∞ yΩ f# e™na logismoùn pı¥ptein aßna¥gkh. Skopeı˜ gaùr oΩ Ueoùv thùn eΩ aytoy˜ oyßsı¥an teleı¥wv oΩ ra˜n, o™pe¥r eßstin oΩ ra˜n ayßthùn 2*3 o™lhn thùn ayßtoy˜ dy¥namin, yΩ f# hüv o™la perie¥xontai. !O Ueoùv a¶ra, t√ oΩ ra˜n thùn eΩ aytoy˜ oyßsı¥an, pa¥nta a™ ma noeı˜. g*. ¶ Eti, toy˜ metabatikw˜v pleı¥w nooy˜ntov noy˜ aßdy¥nato¥n eßsti mı¥an mo¥nhn eı®nai eßne¥rgeian. eßpeıù gaùr aıΩ eßne¥rgeiai kataù taù aßntikeı¥mena diafe¥roysin, aßna¥gkh thùn toy˜ noy˜ eßne¥rgeian eı®nai diqrhme¥nhn, qü toù prw ˜ ton eßpeske¥pteto, kaıù qü toù dey¥teron. Toy˜ deù ueı¥oy noy˜ mı¥a e¶stin eßne¥rgeia, h™tiv eßstıùn hΩ oyßsı¥a ayßtoy˜, w Ω v de¥deiktai. Oyßk a¶ra metabatikw˜v, aßll# oΩ moy˜ pa¥nta 〈*〉 noeı˜.

17/18 SG I, XLVI. Quod Deus per nihil aliud intelligit quam per suam essentiam L 35 SG I, XLV. Quod intelligere Dei est sua essentia L

18 o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstıùn B | hΩ oyßsı¥a ayßtoy˜ w: sua essentia ENWYpGZ (L); ut ex dictis patet add. l et ceteri, deest in L 19 b* MN CL: om BV | tıù w 21 eßnergeı¥a∞ MN CL B: eßnergı¥a∞ V 22/23 eßnergoy˜si M CL B: 26 teù w 28 thùn eßnergoy˜sin N V 25 dy¥o tinaù corr NB : dy¥o tıù M CL BV 28/29 eΩ aytoy˜ MN CL BVpc : thùn ayßtoy˜ V | o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstin B ayßthùn o™lhn (o™lhn ayßthùn V) ... dy¥namin MN CL B: quod est videre ipsam s e c u n d u m (secundum om l NWYZbPc) totam virtutem suam L 30 post pa¥nta, 31 g* MN CL: om BV a™ma scripsit NBsl : pa¥nta noeı˜ w, S i m u l omnia intuetur l L | aßdy¥nato¥n eßsti N V: aßdy¥naton eßstıù M CL B 31/32 mı¥an mo¥nhn eı®nai eßne¥rgeian MN CL BVpc : mo¥nhn eı®. eßn. mı¥an V 32 aßntikeı¥mena MN: yΩ pokeı¥mena CL BV, obiecta l L 34 eßpeske¥pteto M CL BV: eßpiske¥ptetai N, considerabatur l, considerabitur L | e¶stin M CL: eßstıùn N BV 34/35 h™tiv eßstıùn M CL BV: h™tı¥v eßstin N 35/36 pa¥nta noeı˜ w: omnia s u a c o g n i t a considerat l L

.


228

Antonis Fyrigos

d*. ¶ Eti, hΩ meta¥basiv a¶ney xro¥noy noeı˜suai oyß dy¥natai, aßll# oyßd# oΩ xro¥nov a¶ney kinh¥sewv, eßpeidhù oΩ xro¥nov kinh¥sewv e¶stin aßrxhù kataù toù pro¥teron kaıù toù y™steron. # En t√ Ue√ deù aßdy¥naton tinaù kı¥nhsin eı®nai, wΩ v proa40 pode¥deiktai. Oyßdemı¥a a¶ra meta¥basiv eßstıùn eßn tƒ ueı¥a∞ noh ¥ sei. Kaıù oy™twv oΩ moy˜ noeı˜ pa¥nta, a© ginw ¥ skei. e*. ¶ Eti, toù noeı˜n toy˜ Ueoy˜ eß stıù toù eı®nai ayß toy˜ , w Ω v proapode¥ deiktai. #En deù t√ ueı¥w ∞ eı®nai oyß k e¶ sti toù pro¥ teron kaıù y™ steron, aß ll# a™ ma o™ lon eß stı¥n, w Ωv de¥ deiktai. Oy¶ te a¶ ra toù noeı˜n toy˜ Ueoy˜ e¶ xei toù pro¥ teron kaıù y™ steron, aß ll# 45 a™ ma pa¥ nta noeı˜. v*. ¶ Eti, pa˜v noy˜v to¥de metaù to¥de now˜n, poteù meùn e¶sti dyna¥mei now˜n, poteù deù eßnergeı¥a∞ . o™tan gaùr toù prw˜ton eßnergeı¥a∞ noƒ, toù dey¥teron dyna¥mei noh¥sei. !O deù ueı˜ov noy˜v oyßde¥pote eßstıùn eßn dyna¥mei, aßll# aßeıù eßnergeı¥a∞ now˜n. Oyßk a¶ra noeı˜ taù pra¥gmata metabatikw˜v, aßll# oΩ moy˜ pa¥nta noeı˜. Tay¥tq deù tƒ aßlhueı¥a∞ martyrı¥an komı¥zei kaıù hΩ ueı¥a Grafh¥. Le¥getai gaùr 50 eßn t√ prw ¥ tw ∞ th˜v #Iakw¥boy kauolikh˜v o™ti paraù t√ Ue√ oyßk e¶sti parallagh¥, hû troph˜v aßposkı¥asma.

38/39 Aristot., Phys. IV, 11 (219 b 1-2: toy˜to ga¥r eßstin oΩ xro¥nov, aßriumoùv kinh¥sewv kataù toù pro¥teron kaıù y™steron; cum tempus sit numerus motus secundum prius et posterius l L 39/40 SG I, XIII. Rationes ad probandum Deum esse L 42 SG I, XLV. Quod intelligere Dei est sua essentia L 42/44 SG I, XV. Quod Deus sit (est P) aeternus LMar 51 Iac. 1, 17: oyßk e¶ni parallaghù ... aßposkı¥asma; Quod apud Deum non est transmutatio nec vicissitudinis abumbratio L

37 d* MN CL: om BV 38 kinh¥sewv e¶stin (eßstıùn N BV) aßrxh¥ M CL: numerus motus L 39 aßdy¥naton tinaù MN CL B: aßdy¥nato¥n tina V 39/40 w Ω v proapode¥deiktai w: ut ex supra dictis haberi potest L 40 meta¥basiv eßstıùn N CL BV: meta¥bası¥v eßstıùn M 42/45 e* ¶Eti ... pa¥nta noeı˜ in margine, e signo inserendum post a© ginw¥skei NBmg : om MN CL BV, Item. Intelligere Dei est ipsum suum esse, ut ex supra dictis patet. In esse autem divino non est prius et posterius, sed est (totum add L) simul, ut supra ostensum est. Igitur nec consideratio Dei habet prius et posterius, sed omnia simul intelligit l 46 v* NB : e* MN CL, om BV | e¶sti (eßsti N V) dyna¥mei now ˜ n M CL B: intelligens in potentia l, potentia intelligens A solus (et L), in potentia intelligens DGNWXb 47 poteù deù MN CL BV: e t quandoque L, et om DNZ 48 dyna¥mei MN L BV: dy¥namin C 50 deù MN CL V: dhù B 51 #Iakw¥boy a* M

.


Kefa¥laion jhon ™Oti oΩ Ueoùv ginw ¥ skei taù kaue¥kasta [kaıù] me¥llonta eß ndexo¥ mena #En a¶lloiv hΩ eßpigrafh¥. o™ti oΩ Ueoùv eßj aßidı¥oy aßsfalh˜ gnw ˜ sin e¶xei [tw ˜ n eß ndexome¥ nwn symbebhko¥ twn] # Ek toy¥twn deù h¶dh faneroùn aßmhge¥ph o™ti tw˜n kaue¥kasta eß ndexome¥ nwn oΩ Ueoùv eßj aßidı¥oy aßsfalh˜ gnw˜sin e¶sxen, oyß mhùn diaù toy˜to toy˜ eß ndexo¥ mena eı®nai pay¥ontai. a*. Toù gaùr eß ndexo¥ menon t√ th˜ v gnw ¥ sewv bebaı¥w∞ oyß ma¥xetai, eıß mhù kauo¥ù n kauo¥ eßstin eßnestw ¥ v. Toù gaùr eß ndexo¥ menon, me¥llon 5 son me¥llon eßstı¥n, oyß mh o¶n, dy¥natai mhù eı®nai, kaıù oy™twv hΩ gnw˜siv toy˜ nomı¥zontov ayßtoù me¥llon eı®nai sfalh˜nai dy¥natai. sfalh¥setai gaùr eıß mhù e¶stai, o© me¥llein e¶sesuai yΩ pe¥labe. Kauoù deù eßnestw ¥ v eßsti, kat# eßkeı˜non toùn xro¥non oyß dy¥natai mhù eı®nai, dy¥natai deù eıßv toù me¥llon mhù eı®nai. aßllaù toy˜to oyßk 2*3 aßnh¥kei t√ eß ndexome¥ nw ∞ ¥ v eßstin, aßllaù kauoù me¥llon eßstı¥n. ™Ouen oyßdeù aßpo¥llytai tƒ th˜v 10 kauoù eßnestw aıßsuh¥sewv bebaio¥thti eı¶ tiv oΩ r∆ tre¥xonta toùn a¶nurwpon, eıß kaıù toy˜to le¥getai eß ndexo¥ menon. Pa˜sa toı¥nyn gnw˜siv, h™tiv eßpıù toù eß ndexo¥ menon fe¥retai kauo¥ eßstin eßnestw ¥ v, bebaı¥a dy¥natai eı®nai. ! H deù toy˜ ueı¥oy noy˜ gnw ˜ siv eßj

1/3 SG I, LXIV. Ordo dicendorum circa divinam cognitionem (tertio) L

MN CL BV TITULUS : jhon MN CL V: jzon B, Cap. LXVII L ™Oti ... kaue¥kasta (kau# e™kasta M L B) kaıù (taù add V) me¥llonta eßndexo¥mena (eßndexo¥mena MBsl, symbebhko¥ta MN CL B) MB : Quod Deus cognoscit singularia (et add DGNW) contingentia futura L # En a¶lloiv ...e¶xei MN CL V: om B | post e¶xei, tw ˜ n eßndexome¥nwn symbebhko¥twn NBmg 1 kaue¥kasta MN: kau# e™kasta CL BV | eßndexome¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV 2 e¶sxen MN CL V: e¶xei B, habuit L | diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL | 4 a* MN CL: om BV | eßndexo¥menon eßndexo¥mena MBrasN: symbebhko¥ta M? CL BV ¥ sewv s lin add MB : t√ th˜v gnw ¥ sewv MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV | post t√, th˜v gnw bebaı¥w∞ N, t√ bebaı¥w∞ M CL BV, certitudini cognitionis L 5 kauo¥ eßstin eßnestw ùv 8 MN CL B: kauoù eßnestoùv V | eßndexo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV eßnestw ¥ v eßsti MN CL V: eßnestw ù v eßstıù B 9 oyßk aßnh¥kei w: non i a m pertinet aPc L, non pertinet i a m Z, iam om DEGWYb, lac. N | eßndexome¥nw ∞ MBrasN: sym10 aßpo¥llytai M CL BV: aßpo¥llytaı¥ (corr ex aßpo¥lytai) ti bebhko¥ti M? CL BV N 11 bebaio¥thti M CL BV: bebaio¥thtov N 12 eßndexo¥menon1-2 MBrasN: sym? 13 eßstin M CL V: eßstıùn N B bebhkoùv M CL BV

.


230

Antonis Fyrigos

aßidı¥oy fe¥retai eßf# e™kaston tw ˜ n ginome¥nwn eßn t√ toy˜ xro¥noy dro¥mw∞ kauoù ¥ v eßstin, w Ω v proapode¥deiktai. Kataleı¥petai toı¥nyn oyßdeùn kwly¥ein 15 eßnestw perıù tw˜n eß ndexome¥ nwn toùn Ueoùn gnw˜sin aßsfalh˜ e¶xein eßj aßidı¥oy. b*. ¶Eti, toù eß ndexo¥ menon diafe¥rei toy˜ aßnagkaı¥oy kauoù eΩ ka¥teron eßn tƒ ßıdı¥a∞ aıßtı¥a∞ eßstı¥. Toù gaùr eß ndexo¥ menon oy™twv eßn tƒ eΩ aytoy˜ aıßtı¥a∞ eßstı¥n, w™ste dy¥nasuai eßj ayßth˜v kaıù eı®nai kaıù mhù eı®nai, toù d# aß nagkaı˜on eß k th˜ v ù eı®nai. Kauoù deù eΩ ka¥teron ayßtw ˜ n eßn eΩ ayt√ 20 eΩ aytoy˜ aıßtı¥av oyß dy¥ natai mh eßstin oyß diafe¥rei o™son proùv toù eı®nai, eßf# w ∞ü toù aßlhueùv ™ıdrytai, eßpeıù eßn t√ eß ndexome¥ nw ∞ , kauo¥son eß n eΩ ayt√ eßstı¥n, oyßk e¶stin eı®nai kaıù mhù eı®nai, aßllaù mo¥non eı®nai, eıß kaıù eßn t√ me¥llonti toù eß ndexo¥ menon dy¥natai mhù eı®nai. ! O deù ueı˜ov noy˜v eßj aßidı¥oy ginw¥skei taù pra¥gmata oyß mo¥non kataù toù 25 eı®nai, o© e¶xoysin eßn taı˜v ßıdı¥aiv aıßtı¥aiv, aßllaù kaıù kataù toù eı®nai, o© e¶xoysin eßn eΩ aytoı˜v. Oyßdeùn toı¥nyn kwly¥ei e¶xein ayßtoùn aßı¥dion gnw ˜ sin kaıù aßsfalh˜ perıù tw˜n eß ndexome¥ nwn. g*. ¶Eti, w™sper tƒ aßnagkaı¥a∞ aıßtı¥a∞ e™petai bebaı¥wv toù aßpote¥lesma, oy™tw kaıù tƒ eß ndexome¥ nq syntetelesme¥ nq, eıß mh¥ ti eßmpodı¥sei. #All# oΩ Ueoùv ¥ skwn, wΩ v proapode¥deiktai, oyß mo¥non taùv tw˜n eß ndexome¥ nwn aıß30 pa¥nta ginw tı¥av ginw¥skei, aßllaù kaßkeı˜na oıüv kwlyuh˜nai dy¥nantai. Ginw¥skei toı¥nyn bebaı¥wv po¥teron eıßsıù taù eß ndexo¥ mena, hû oyßk eıßsı¥n.

15 SG I, LXVI. Quod Deus cognoscit ea quae non sunt L Deus habet propriam cognitionem de omnibus rebus L

30 SG I, L. Quod

16 eßndexome¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV 17 b* MN CL: om BV | 18 eßstıù M CL B: eßstıùn N V | eßndeeßndexo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV xo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV | eßn tƒ eΩ aytoy˜ N: eßn tƒ ayßtoy˜ M CL BV, 19/20 toù d# aßnagkaı˜on ... mhù eı®nai NBmg : toù deù in sua L 19 kaıù eı®nai: kaıù Lmg sl (deù M ) aßnagkaı˜on eßk th˜v ßı d ¥ı a v aıßtı¥av aß d y¥ n a t o n mhù eı®nai M CL BV, om propter hom N, perperam bis scripsit sed postea alterum del V, necessarium vero non potest ex sua causa (ex sua causa non potest DGWZ) nisi (non DEWZb) esse L 21 eßstin M CL: eßstıùn N BV 22 eßndexome¥nw ∞ MpcN: symbebhko¥ti M? CL BV | kauo¥son eßn (eßn s lin) eΩ ayt√ eßstı¥n NB : kauo¥son eßn ayßt√ (ayΩ t√ post corr MB) eßstin M CL BV, secundum id quod in se est L 23 eßndexo¥menon MBrasN: sym? 24/25 oyß mo¥non kataù toù eı®nai M CL BV: oyß kataù toù eı®nai bebhkoùv M CL BV mo¥non N, non solum secundum esse L 27 eßndexome¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV 28 g* MN CL: om BV 29 eßndexome¥nq MBrasN: symbebhkyı˜a∞ CL, symbebhkyı¥a∞ BV | post eßndexome¥nq, syntetelesme¥nq add NBsl : om MN CL BV, contingenti c o m p l e t a L 30 eßndexome¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV 31 dy¥nantai MN CL B: dy¥natai V 32 po¥teron MN CL V: pro¥teron B, an L | eßndexo¥mena MBrasN: symbebhko¥ta M? CL BV | oyßk eıßsı¥n w

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

35

40

45

50

55

231

d*. ¶Eti, toù aßpote¥lesma th˜v teleio¥thtov th˜v ıßdı¥av aıßtı¥av yΩ perek- I, LXVII (jhon) teı¥nesuai oyß symbaı¥nei, aßllaù polla¥kiv tay¥thv eßndeı˜. ™Ouen, eßpeıù gnw ˜ siv hΩ mı˜n aßpoù tw ˜ n pragma¥twn eßggı¥netai, symbaı¥nei polla¥kiv taù aßnagkaı˜a oyß kataù toùn th˜v aßna¥gkhv tro¥pon ginw¥skein, aßll# eßndo¥jwv. ™Wsper deù par# hΩ mı˜n taù pra¥gmata aı¶tia eıßsıù th˜v gnw¥sewv, oy™twv hΩ ueı¥a gnw ˜ siv aıßtı¥a eßstıù tw ˜ n ginwskome¥nwn pragma¥twn. Oyßdeùn toı¥nyn kwly¥ei eßn eΩ aytoı˜v eı®nai eß ndexo¥ mena, perıù wün aßnagkaı¥an gnw˜sin oΩ Ueoùv e¶xei. e*. ¶Eti, aßnagkaı˜on aßpote¥lesma eı®nai oyß dy¥natai, oyütinov toù aı¶tion e¶sti eß ndexo¥ menon. syne¥baine gaùr aûn toù aßpote¥lesma eı®nai th˜v aıßtı¥av aßnaireueı¥shv. Toy˜ eß sxa¥ toy toı¥nyn aß potele¥ smatov aıßtı¥a eß stıùn kaıù prosexhù v kaıù eß jqrhme¥ nh. Eıß toı¥nyn hΩ prosexhùv eı¶h eß ndexome¥ nh, toù tay¥thv aßpote¥lesma eß ndexo¥ menon eı®nai aßna¥gkh, kaıù eıß hΩ eßjqrhme¥nh aıßtı¥a aßnagkaı¥a eßstı¥n, w ™ sper taù fytaù oyßk eßj aßna¥gkhv karpoforeı˜, eıß kaıù hΩ kı¥nhsiv toy˜ hΩ lı¥oy eßstıùn aßnagkaı¥a diaù toù taùv metajyù aıßtı¥av eı®nai eß ndexome¥ nav. !H deù toy˜ Ueoy˜ gnw˜siv, eıß kaıù aıßtı¥a tw ˜ n yΩ p# ayßth˜v ginwskome¥nwn pragma¥twn eßstı¥n, e¶stin o™mwv aıßtı¥a eßjqrhme¥nh. Tƒ tay¥thv toı¥nyn aßna¥gkq toù eß ndexo¥ menon tw˜n gnwstw ˜ n oyßk eßnantioy˜tai, eßpeıù symbaı¥nei taùv metajyù aıßtı¥av eı®nai eß ndexome¥ nav. v*. ¶Eti, hΩ toy˜ Ueoy˜ gnw ˜ siv oyßk aûn h®n aßlhuhùv kaıù teleı¥a, eıß mhù toy˜ton aßpe¥baine toùn tro¥pon taù pra¥gmata, w ™ sper oΩ Ueoùv tay˜ta ginw ¥ skei aßpobhso¥mena. !O deù Ueo¥v, eßpisth¥mwn wûn o™loy toy˜ eı®nai, oyütinov e¶stin aßrxh¥, e™kaston aßpote¥lesma oyß kau# ayΩ toù mo¥non ginw¥skei aßllaù kaßn tƒ ta¥jei proùv e™kaston tw ˜ n aıßtı¥wn. !H deù tw ˜ n eß ndexome¥ nwn ta¥jiv proùv taùv prosexeı˜v kaıù ıßdı¥av aıßtı¥av eßstı¥n, w ™ ste eß ndexome¥ nwv eßj ayßtw ˜ n proelueı˜n.

33 d* MN CL: om BV 34 oyß symbaı¥nei w: non contigit L, non pertingit aE | tay¥thv MN L BV: tay¥thn C 37 aı¶tia eıßsıù w 38/39 eßndexo¥mena MBrasN: 40 e* MN CL: om BV 40/41 aı¶tion e¶sti (e¶stin N) symbebhko¥ta M? CL BV 42/43 M L V: aı¶. eßstıù B 41 eßndexo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV toy˜ eßsxa¥toy ... prosexhùv kaıù (porrwte¥rw scripsit sed s porrwte¥rw, gr.) eßjqrhme¥nh NBmg : om w, Effectus autem ultimi causa est et proxima et remota l 44 eßndexo¥menon MBrasN: L 43 eßndexome¥nh MBrasN: symbebhkyı˜a M? CL BV ? sl mg symbebhkoùv M CL BV | eıß (M ) hΩ eßjqrhme¥nh N L : eıß qü eßj. ut mihi videtur 47 yΩ p# ayßth˜v M CL V: L 46 eßndexome¥nav MBrasN: symbebhkyı¥av M? CL BV aßp# ayßth˜v N, yΩ p# ayßtoy˜ B 48/49 eßndexo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL 51 v* MN CL: om BV 50 eßndexome¥nav MBrasN: symbebhkyı¥av M? CL BV BV 53 e¶stin MN CL: eßstıùn BV 54 kaßn MN BV: kaûn CL 55 eßndexome¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV 56 eßstıùn N BV: e¶stin M CL | eßndexome¥nwv MBrasN: symbebhko¥twv M? CL BV

.


232

60

65

70

75

Antonis Fyrigos

Ginw¥skei a¶ra oΩ Ueoùv tinaù aßpobh˜nai, kaıù symbebhko¥twv ayßtaù aßpobh˜nai. Oy™tw toı¥nyn hΩ aßlh¥ueia kaıù toù aßpare¥gkliton th˜v ueı¥av sofı¥av oyßk aßfaireı˜ toù eß ndexo¥ menon tw ˜ n pragma¥twn. a*. Faneroùn toı¥nyn eßk tw ˜ n eıßrhme¥nwn o™pwv thùn aßntı¥uesin, thùn tƒ gnw¥sei tw˜n eß ndexome¥ nwn eßn t√ Ue√ maxome¥nhn, aßpelay¥nein prosh¥kei. Oyß gaùr hΩ tw ˜ n yΩ ste¥ rwn poikillı¥a toı˜v prote¥roiv poikillı¥an eß pa¥ gei, eßpeıù symbaı¥nei eßk tw ˜ n prw¥twn aßnagkaı¥wn aıßtı¥wn symbebhko¥ta aßpotele¥smata e¶sxata proı¨e¥nai. Taù deù yΩ poù toy˜ Ueoy˜ ginwsko¥mena pra¥gmata oyßk eıßsıù pro¥tera th˜v eßpisth¥mhv ayßtoy˜, w™sper e¶sti par# hΩ mı˜n, aßll# eıßsıù tay¥thv y™stera. Oyßk a¶ra e™petai, eıß toù yΩ poù toy˜ Ueoy˜ ginwsko¥menon dynatoùn poikı¥llon gene¥suai, kaıù thùn ayßtoy˜ sofı¥an sfalh˜nai, hû kata¥ tina tro¥pon poikı¥llhn gene¥suai. Kataù toù eıßkoùv toı¥nyn aßpathuhso¥meua eıß, dio¥ ti hΩ hΩ mete¥ra gnw ˜ siv hΩ perıù tw˜n poikı¥llwn pragma¥twn poikı¥llh eßstı¥, toy¥toy xa¥rin eßn pa¥sq gnw¥sei toy˜t# eßj aßna¥gkhv yΩ polhfueı¥h symbaı¥nein. b*. Pa¥lin, eßpeıù le¥getai oΩ Ueoùv o™ti ginw¥skei hû e¶gnw toy˜to me¥llon, me¥son tıù paralamba¥netai th˜v te ueı¥av gnw¥sewv kaıù toy˜ ginwskome¥noy pra¥gmatov, oΩ xro¥nov dhlono¥ti eßn w ∞ü oΩ lo¥gov eßstı¥n, oyütinov tƒ paraue¥sei toù yΩ poù toy˜ Ueoy˜ ginwsko¥menon me¥llon eßstı¥n. Oyß me¥ntoi tƒ paraue¥sei th˜v ueı¥av gnw ¥ sewv me¥llon eßstı¥n, h™tiv, eßn t√ aßto¥mw∞ th˜v aßidio¥thtov yΩ festw ˜ sa, pa˜si pa¥restin. hüstinov tƒ paraue¥sei, eıß oΩ xro¥nov th˜v le¥jewv

57 kaıù symbebhko¥twv (sic) ayßtaù aßpobh˜nai MN L BV: om C 59 eßndexo¥menon MBrasN: symbebhkoùv M? CL BV 60 a* M C: om N L BV 61 eßndexo62 hΩ tw˜n (tw˜n s lin) yΩ ste¥rwn (corr ex me¥nwn MBrasN: symbebhko¥twn M? CL BV y™steron) poikillı¥a NB : hΩ y™steron poikillı¥a (poikilı¥a BV) MN CL, p o s t e r i o r u m variatio DNZbPd L, p o s t e r i o r variatio ceteri | poikillı¥an MN CL: 63 symbebhpoikilı¥an BV | eßpa¥gei MBrasN: prosa¥gei CL B, eıßsa¥gei V, inducit L ko¥ta (sic) w 65 w ™ sper e¶sti M CL B: w™sper eßstıù N, w ™ spe¥r eßsti V 66/67 poikı¥llon MN CL V: poikı¥lon B 68 poikı¥llhn w | aßpathuhso¥meua w: decipiemur GNYZb L, decipimur aEPc, decipitur D, decipiuntur W 68/69 eıß, dio¥ti (dio¥ti s lin) hΩ hΩ mete¥ra gnw ˜ siv NB : eıß hΩ (corr ex eßpeıù gaùr MB ?) hΩ mete¥ra gnw˜siv MN CLpc, eßpeıù gaùr hΩ hΩ m. gn. M? L BV, eßpeıù gaùr hΩ abr L, si (om N, scilicet sW, sed ceteri), quia nostra cognitio ab L 69 hΩ add s lin M | poikı¥llwn MN CL B: om. V | poikı¥llh w 70 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | symbaı¥nein MN CL V: symbaı¥nei B 71 b* M CL: om N BV | le¥getai w: dicitur NWZPc L; dicit A casu, et ceteri 72 tıù w 74 eßstıùn w: dicitur L 74/75 oyß me¥ntoi... | o™ti MslN CL BV: om M me¥llon eßstıùn MN CL B: om V, Non autem est futurum respectu divinae scientiae A solus (et L), non autem respectu divinae scientiae est futurum ceteri et P 76 pa˜si pa¥restin MN CL V: pa¥resti pa˜sin B, ad omnia praesentialiter se habet L 60 sh(meı¥w)sai thùn ly¥sin toy˜ eßnantı¥oy eßpixeirh¥matov NB

.

64 taù deù] a* L


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

80

85

90

95

233

eßk toy˜ me¥soy aßfaireueı¥h, oyßk e¶sti le¥gein toy˜to eı®nai gnwstoùn w™sper mhù I, LXVII (jhon) o¶n, w™ste to¥pon e¶ xein thùn zh¥thsin, qü zhteı˜tai po¥teron dy¥natai mhù eı®nai, aßll# oy™tw gnwstoùn yΩ poù toy˜ Ueoy˜ lexuh¥setai, w Ω v h¶dh tƒ ayßtoy˜ yΩ pa¥rjei gnwsue¥n. Oyütinov yΩ poteue¥ntov oyß kataleı¥petai to¥pov tƒ proeirhme¥nq zhth¥sei, eßpeıù o© h¶dh eßstı¥n, oyß dy¥natai, o™son proùv eßkeı˜no toù eßnesthko¥v, mhù eı®nai. !H aßpa¥th toı¥nyn symbaı¥nei kauoù oΩ xro¥nov, eßn w ∞ü le¥gomen, synyfı¥statai tƒ aßidio¥thti, hû oΩ pareluwùn xro¥nov, o©v shmaı¥netai o™tan le¥ghtai oΩ Ueoùv h¶dei. o™uen hΩ sxe¥siv toy˜ pareluo¥ntov hû eßnestw ˜ tov xro¥noy proùv toù me¥llon, tƒ aßidio¥thti aßpone¥metai, h™tiv ayßtƒ pantelw ˜ v oyßx aΩ rmo¥zei. Kaßk toy¥toy symbaı¥nei kataù symbebhkoùv cey¥desuai. g*. ¶Eti, eıß e™kaston yΩ poù toy˜ Ueoy˜ ginw¥sketai w ™ sper kataù paroysı¥an ginwsko¥menon, 〈*〉 aßnagkaı˜on e¶stai toù yΩ poù toy˜ Ueoy˜ ginwsko¥menon eı®nai, w™sper aßnagkaı˜on eßstıù toùn Swkra¥thn kauh˜suai o™ti oΩ ra˜tai kauh¥menov. Toy˜to deù aßpolelyme¥nwv aßnagkaı˜on oyßk e¶stin h¶, w Ω v yΩ po¥ tinwn le¥getai, tƒ aßna¥gkq toy˜ aßkoloy¥uoy, aßllaù eßj yΩ poue¥sewv hû th˜v aßna¥gkhv th˜ v aß koloyuı¥av. Toy˜to gaùr toù synhmme¥non eßstıùn aßnagkaı˜on. eıß oΩ ra˜tai kauh¥menov, ka¥uhtai. ™Ouen, eıß toù synhmme¥non eıßv kathgorikoùn metenexueı¥h, w ™ ste le¥gesuai. o© faı¥netai kauh¥menon, aßna¥gkh eßstıù kauh˜suai, faı¥netai toy˜to perıù toy˜ eıßrhme¥noy nooy¥menon kaıù synteueime¥non aßlhueùv eı®nai. nohueùn deù perıù toy˜ pra¥gmatov kaıù diaireue¥n, eı®nai cey˜dov. Kaıù oy™twv eßn toy¥toiv kaıù eßn pa˜si toı˜v oΩ moı¥oiv, di# w ü n eßpixeiroy˜si tƒ toy˜ Ueoy˜ perıù taù eß ndexo¥ mena gnw ¥ sei ma¥xesuai, kataù sy¥nuesin kaıù diaı¥resin cey¥dontai.

77 oyßk e¶sti M CL B: oyßk e¶stin N, oyßk e¶stai V | toy˜to MN CL B: toù V 78 o¶n MN CL V: w ¶ n B | w™ste to¥pon /// e¶xein N: w ™ ste to¥pon mhù (mhù Msl, del N) e¶xein CL V, ut locum habeat L 79 tƒ ... yΩ pa¥rjei w: existentia A solus (pN?); essentia (in N supra rasuram) ceteri 83 le¥ghtai w: dicimus A solus (et L): dicitur ceteri 84 h¶dei MN BV: h¶dh CL 87 g* M CL: z* N, om BV 88 aßnagkaı˜on w: s i c (sicut aDE) necessarium L | e¶ stai M CL BV: eı® nai N, erit L | eı® nai M CL BV : e¶ stai N, esse L 89 eß stıù M CL BV : eß stıù n N 90 yΩ po¥ tinwn MN CL B: yΩ po¥ tinov V, a quibusdam L 91 eßj yΩ poue¥sewv ... th˜v aßkoloyuı¥av NB : post aßlla¥, spatium dimidiae fere lineae habebat M ubi eßj yΩ poue¥sewv hû th˜v aßna¥gkhv toy˜ aßkoloy¥uoy (sic) scripsit MB, ita CL BV, sub conditione vel necessitate consequentiae L 92 eßstıùn M CL BV: e¶stin N 97 eßpixeiroy˜si M CL BV: eßpixeiroy˜sin N 98 eßndexo¥mena MBrasN: symbebhko¥ta M? CL BV 90/91 tƒ aßna¥gkq toy˜ aßkoloy¥uoy] necessitate consequentis NB 91/92 th˜v 95 perıù ... aßlhueùv] de aßna¥gkhv th˜v aßkoloyuı¥av] necessitate consequentiae NB dicto intellectam et compositam esse veram NB

.


234

Antonis Fyrigos

™Oti deù oΩ Ueoùv taù me¥llonta eß ndexo¥ mena ginw¥skei, deı¥knysi kaıù ˜ v ueı¥av Grafh˜v. Le¥getai gaùr eßn tƒ Sofı¥a∞ perıù th˜v ueı¥av 100 toù rΩ htoù n th

Sofı¥av . Tekmh¥ria kaıù shmeı˜a ginw ¥ skei proù toy˜ gene¥suai, kaıù aßpoba¥seiv kairw˜n kaıù xro¥nwn. Kaıù eßn t√ #Ekklhsiastq˜ . Oyßk e¶sti tıù kekrymme¥non aßpoù tw˜n oßfualmw˜n ayßtoy˜, aßpoù toy˜ aıßw˜nov [kaıù] eıßv toùn aıßw˜na [pa¥nta ] eßpible¥pei. Kaıù eßn t√ ! Hsaıµa∞ . proeı˜pon soi aßpoù to¥te, kaıù proù toy˜ eßlueı˜n 105 aßnh ¥ ggeila¥ soi

100/102 Sap. 8, 8 (shmeı˜a kaıù te¥rata proginw ¥ skei, kaıù eßkba¥seiv kairw ˜ n kaıù xro¥nwn; signa et monstra scit antequam fiant, et eventus temporum et saeculorum L) 102/104 Sir. 39, 24 (kaıù oyßk e¶sti krybh˜nai aßpoù tw ˜ n oßfualmw ˜ n ayßtoy˜ aßpoù toy˜ aıßw˜nov eıßv toùn aıßw˜na eßpe¥blece, Non est quicquam absconditum ab oculis eius: a saeculo usque in saeculum respicit L) 104/105 Is. 48, 5 Kaıù aßnh¥ggeila¥ soi pa¥lai, a© prıùn eßlueı˜n eßpıù se¥ ; Praedixi tibi ex tunc: antequam venirent, indicavi tibi L

99 eßndexo¥mena MBrasN: symbebhko¥ta M? CL BV 99/100 deı¥knysi kaıù toù rΩ htoùn N: deı¥knytai kaıù t√ rΩ ht√ M CL BV, auctoritate Scripturae Sacrae ostenditur L 100 eßn th˜ Sofı¥a∞ MN CL: eßn t√ oßgdo¥w ∞ th˜v Sofı¥av BV, Sap. VIII, 8L 100/101 perıù th˜v ueı¥av Sofı¥av MN CL B: om V 102 kaıù xro¥nwn MN L BV: om C | eßn t√ # Ekklhsiastƒ MN CL: eßn t√ triakost√ eßnna¥tw ∞ (eßna¥tw ∞ V) toy˜ # Ekklhsiastoy˜ B, et Eccli. XXXXIX, 24 L | kekrymme¥non MNpc CL BV: kekryme¥non N 103 aßpoù toy˜ aıßw˜nov kaıù w: a saeculo usque CGNW L, et a saeculo usque Z, a saeculo et usque ceteri | pa¥nta w: deest in L 104 eßn t√ !Hsaıµa∞ MN CL: eßn t√ oßgdohkost√ oßgdo¥w ∞ toy˜ !Hsaıµoy BV, Et Isaiae XLVIII, 5 L 100 Sofı¥av M, Sofı¥av h* L 99 eßk th˜v ueı¥av Grafh˜v NB siastoy˜ lu* M L 104 !Hsaıµoy mh* M L

.

102 # Ekklh-


Kefa¥laion pon ™Oti oΩ Ueoùv ue¥lei kaıù taù mh¥pw o¶nta

a* . Eıß deù toù ue¥lein eßstıù kataù para¥uesin toy˜ ue¥lontov proùv toù uelhto¥n, ı¶swv tinıù dy¥natai do¥jai o™ti oΩ Ueoùv oyßk aûn ue¥loi, eıß mhù taù o¶nta. kaıù gaùr taù pro¥v ti oΩ moy˜ eı®nai aßna¥gkh, kaıù toy˜ eΩ te¥roy aßnaireue¥ntov kaıù toù loipoùn aßnaireı˜suai, wΩ v oΩ Filo¥sofov dida¥skei. Eıß toı¥nyn toù ue¥lein eßstıù kataù para¥ueù taù o¶nta. 5 sin toy˜ ue¥lontov proùv toù uelhto¥n, oyßdeıùv dy¥natai ue¥lein, eıß mh b* . ¶Eti, hΩ ue¥lhsiv le¥getai proùv taù uelhta¥, w™sper 〈*〉 hΩ aıßtı¥a kaıù oΩ poihth¥v. Oyß dy¥natai deù le¥gesuai Yoyß deù ayß toù v oΩ Ueoù vZ Poihth¥v, hû Ky¥riov, hû Path¥r, eıß mhù tw ˜ n o¶ntwn. Oyßk a¶ra dynatoùn le¥gesuai ue¥lein, eıß mhù taù o¶nta. #Ek toy¥toy deù peraite¥rw symperaı¥nesuai dynato¥n, eıß toù ueı˜on ue¥lein ™ sper kaıù toù eı®nai 〈*〉, oyß ue¥lei de¥, eıß mhù taù eßnergeı¥a∞ 10 eßstıùn aßmeta¥blhton, w o¶nta, o™ti oyßdeùn ue¥lei, eıß mhù toù aßeıù o¶n. Fasıù deù proùv toy˜to tineùv o™ti taù mhù o¶nta eßn eΩ aytoı˜v, eßn t√ Ue√ kaıù eßn t√ n√ toy¥toy eıßsı¥n. o™uen oyßdeùn kwly¥ei toùn Ueoùn ue¥lein YkaıùZ taù mhù o¶nta eßn eΩ aytoı˜v, kauo¥son eßn ayßt√ eıßsı¥.

2/4 Aristot., Cat. 7 (7 b 15-20: Dokeı˜ deù taù pro¥v ti a™ma tq˜ fy¥sei eı®nai ... kaıù synanaireı˜ deù tay˜ta a¶llhla; nam relativa oportet simul esse, et, uno interempto, interimitur alterum L).

NM CL BV TITULUS : pon MN CL V: ouon B, Cap. LXXIX L ™Oti ... mh¥pw (ex mhù corr M) o¶nta N CL BV: Quod Deus vult etiam ea quae nondum sunt L | post o¶nta, eıß mo¥na taù aßnagkaı˜a oΩ Ueoùv ue¥lei. oy™twv eßn a¶lloiv e¶xei hΩ eßpigrafhù toy˜ kefalaı¥oy CmgLmg, eıß mo¥na taù aßnagkaı˜a oΩ Ueoùv ue¥lei, oy™twv eßn a¶lloiv hΩ eßpigrafh¥ MBmg, om N BV 1 a* MN CL V: om B 2 tinıù MN CL: tıùv BV | do¥jai MN CL: deı˜jai BV, vi4 eßstıù M CL BV: eßstıùn N 6 b* MN CL deri L | ue¥loi MNsl CL B: ue¥lei N V V: om B | ¶Eti MN L BV: o™ti C | hΩ aıßtı¥a w: e t causa L 7 post le¥gesuai, oyßdeù ... oß Ueoùv add NBmg : le¥gesuai oΩ Ueoùv (oΩ Ueoùv om N) M CL BV, potest dici e t i a m Deus L 9 eıß MN L BV: eıß kaıù C 10 w™sper kaıù toù eı®nai w: sicut et s u u m esse L 12 proùv toy˜to tineùv w: ad haec quidam A solus et L, ad hoc cett codd 13 n√ toy¥toy M CL BV: toy¥toy n√ (n√ add s lin) N | kaıù taù mhù o¶nta casu w: etiam ea quae non sunt A solus (et L), etiam om ceteri 14 eıßsıù w 1 aon ayßtoy˜ eßnantı¥on NB

9 gr. Mmg

12 ly¥siv tinw ˜ n NB

.


236 15

20

25

30

35

Antonis Fyrigos

Toy˜to deù oyßk aßrkoy¥ntwv eıßrh˜suai dokeı˜. Kaıù gaùr kataù toy˜to le¥getai e™kastov ue¥lwn ue¥lein tı¥, o™ti hΩ eßkeı¥noy ue¥lhsiv fe¥retai proùv toù uelhto¥n. Eıß toı¥nyn hΩ ueı¥a ue¥lhsiv oyß fe¥retai eßpıù toù uelhto¥n, o™per eΩ te¥rwv oyßk e¶stin, eıß mhù kauo¥son eßstıùn eßn t√ Ue√ hû eßn t√ toy¥toy n√, e™cetai oyßx eΩ te¥rwv eßkeı˜no toùn Ueoùn ue¥lein, eıß mhù o™ti boy¥letai eßkeı˜no eı®nai eß n eΩ ayt√ hû eßn t√ ayßtoy˜ n√. Toy˜to deù oyß boy¥lontai oıΩ le¥gontev, aßll# o™ti oΩ Ueoùv taù mh¥pw o¶nta boy¥letai eı®nai kaıù eßn eΩ aytoı˜v. g* . ¶Eti, eıß hΩ ue¥lhsiv paraba¥lletai proùv toù uelhtoùn pra˜gma diaù toy˜ ıßdı¥oy aßntikeime¥noy, o™pe¥r eßsti nohtoùn aßgauo¥n, oΩ deù noy˜v oyß mo¥non eßn eΩ ayt√ noeı˜ eı®nai toù aßgauo¥n, aßllaù kaıù eßn tq˜ ßıdı¥a∞ fy¥sei, kaıù hΩ ue¥lhsiv parablhuh¥setai proùv toù uelhtoù n oyß mo¥non kauo¥son eßstıùn eßn t√ ginw ¥ skonti, aßllaù kaıù kauo¥son eßstıùn eßn eΩ ayt√. Eı¶pwmen toı¥nyn o™ti eßpeıù toù kateilhmme¥non aßgauoùn kineı˜ thùn ue¥lhsin, aßna¥gkh toù ue¥lein ayßtoù e™pesuai t√ eı¶dei th˜v perilh¥cewv, w™sper kaıù aıΩ kinh¥seiv tw˜n a¶llwn kinhtw˜n e™pontai toı˜v eı¶desi toy˜ kinoy˜ntov, o™pe¥r eßstin aıßtı¥a th˜v kinh¥sewv. !H d# aßnaforaù toy˜ perilamba¥nontov proùv toù perilhptoùn aΩ rmo¥zoysa eßstıùn ayßtq˜ tq˜ perilh¥cei. kataù toy˜to gaùr oΩ perilamba¥nwn proùv toù perilambano¥menon fe¥retai, o™ti toy˜to perilamba¥nei. !O deù perilamba¥nwn oyß mo¥non kauo¥son eßstıùn eßn ayßt√ perilamba¥nei toù pra˜gma, aßllaù [kaıù] kauo¥son eßstıùn eßn tq˜ ßıdı¥a∞ fy¥sei, eßpeidhù oyß mo¥non ginw¥skomen toù pra˜gma yΩ f# hΩ mw˜n noeı˜suai – o™pe¥r eßstin eßn t√ n√ eı®nai –, aßllaù kaıù ayßtoù eı®nai, hû gene¥suai, hû e¶sesuai, eßn tq˜ ıßdı¥a∞ fy¥sei. Toigaroy˜n, eıß kaıù toù pra˜gma eßkeı˜no oyßk e¶stin eıß mhù eßn t√ ginw¥skonti, o™mwv hΩ prosh¥koysa tq˜ perilh¥cei aßnaforaù e¶sti proùv eßkeı¥nhn oyß kauo¥son eßstıùn eßn t√ ginw ¥ skonti, aßllaù kauo¥son eßstıùn eßn tq˜ ßıdı¥a∞ fy¥sei, qü oΩ perilamba¥nwn perilamba¥nei.

20 oıΩ le¥gontev, loquentes L: cf. Mar II 92 nota 2.

15 kaıù gaùr w: Nam A solus, Et ideo DGNYZ, Quia ideo W, Nam ideo abPc 17 oyß (s lin) fe¥retai NB : fe¥retai w, non refertur L 18 toy¥toy MN CL B: om V 19 eßn eΩ ayt√ N: eßn ayßt√ M C BV, eßn eßayt√ (sic) L, in ipso L 19/20 eßn t√ ayßtoy˜ n√ MN CL B: eßn t√ ayßt√ n√ V, in eius intellectu L 22 g* MN CL V: om B | ¶Eti MN L BV: ™Oti C 23 o™pe¥r eßsti (eßstin N) M CL V: o™per eßstıù B 29 o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstıùn 25 uelhtoùn e corr NB : aßgauoùn w, volitum L B 3 3 eß n a yß t √ M N : eß n eΩ a y t √ C L B V , i n i p s o L M a r , i n s e i p s o P 34 kaıù w: deest in L 35 o™pe¥r eßstin MN CL V: o™per eßstıùn B 38 e¶sti M L BV: eßstıù N, eßstıùn C 39 qü w: quam DWZP L, qua ceteri 27 ly¥siv teleı¥a NB 15 kataù th˜v ly¥sewv NB sequatur conditionem apprehensionis NB

.

28 e™pesuai ... perilh¥cewv]


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

237

[Kaıù] th˜v ueı¥av toı¥nyn uelh¥sewv proùv toù mhù oûn pra˜gma eßstıùn hΩ aßnafo- I, LXXIX (pon) raù kauo¥son eßstıùn eßn tq˜ ıßdı¥a∞ fy¥sei kata¥ tina xro¥non, kaıù oyß mo¥non kauo¥son eßstıùn eßn t√ ginw¥skonti Ue√. Ue¥lei toı¥nyn oΩ Ueoùv toù pra˜gma, o™per ny˜ n oyßk e¶stin, eı®nai e¶n tini xro¥nw∞ , kaıù oyß ue¥lei 〈*〉 mo¥non toy˜to noeı˜n. Oyßk e¶sti deù o™ moiov oΩ lo¥gov toy˜ ue¥lontov proùv toù uelhto¥n, kaıù toy˜ ktı¥û toy˜ Despo¥toy 45 zontov proùv toù ktisto¥n, kaıù toy˜ poioy˜ntov proùv toù poı¥hma, h proùv thùn yΩ pokeime¥nhn ayßt√ ktı¥sin. Kaıù gaùr toù ue¥lein eßstıùn eßne¥rgeia eßn t√ ue¥lonti me¥ noysa. o™uen oyßdeùn aßnagka¥zei noeı˜suai tıù e¶jw yΩ festw ù v [eßnergeı¥a∞ ]. Toù deù poieı˜n kaıù dhmioyrgeı˜n kaıù dioikeı˜n shmaı¥noysin eßne¥rgeian w Ω risme¥nhn proùv eßjwterikoùn aßpote¥lesma, oyü th˜v yΩ pa¥rjewv a¶ney hΩ 〈*〉 eßne¥r50 geia noeı˜suai oyß dy¥natai. 40

40 Kaıù th˜v ueı¥av toı¥nyn uelh¥sewv w: Voluntatis igitur divinae ZsNbPd L, et volens (sic) igitur divinae D, sic voluntatis igitur divinae W, et voluntatis igitur divinae ceteri 41 kauo¥son eßstıùn M CL BV: kauo¥so¥n eßstin N 42/43 o™per ny˜n 43 ue¥lei w: (ny˜n s lin) oyßk e¶stin NB : o™per oyßk e¶stin w, quae non est n u n c L vult q u o d i p s e L | mo¥non toy˜to M CL BV: toy˜to mo¥non N 44 o™moiov oΩ lo¥gov NBsl V: o™moion oΩ lo¥gov MN CL B, simile de relatione L, simile de ratione aZ 46 ktı¥sin MN CL B: kth˜sin V, creaturam L 46/47 eßn t√ ue¥lonti me¥noysa NBgr : eßn t√ ue¥lonti kinoy˜sa w, in volente m a n e n s DZsFP l L, in volentem (volente GY) m o v e n s aEGYc 47 oyßdeùn aßnagka¥zei w: non cogit L, om GZ, potest N, non cogitur b, non contigit P | noeı˜suai tıù MN CL V: noeı˜suaı¥ ti B 47/48 yΩ festw ù v (yΩ festoùv M CL B) eßnergeı¥a∞ N V: existens GNWZ L, existens actu ceteri 49/50 hΩ eßne¥rgeia w: h u i u s m o d i actio L

.


Kefa¥laion pbon ™Oti oΩ Ueoùv oyßk eßj aßna¥gkhv ue¥lei taù a¶lla 〈*〉 a* . Eıß deù hΩ ueı¥a ue¥lhsiv th˜v ueı¥av eßstıùn aßgauo¥thtov kaıù toy˜ ueı¥oy eı®nai eßj aßna¥gkhv, dy¥natai do¥jai tinıù o™ti kaıù tw˜n a¶llwn eßj aßna¥gkhv eßstı¥n, eßpeıù pa¥nta taù a¶lla ue¥lei t√ ue¥lein thùn ayßtoy˜ aßgauo¥thta, wΩ v proapode¥deiktai. #All# o™mwv toı˜v skopoy˜sin oßruw˜v, faı¥netai mhù eı®nai eßj aßna¥gkhv ˜ n a¶llwn. 5 tw a*. ¶Esti gaùr tw˜n a¶llwn wΩ v tetagme¥nwn proùv te¥lov thùn eΩ aytoy˜ aßgauo¥thta. !H deù ue¥lhsiv oyßk eßj aßna¥gkhv eßpıù taù proùv toù te¥lov fe¥retai, eıß toù te¥lov a¶ney eßkeı¥nwn dy¥natai eı®nai. oyß gaùr aßnagkaı˜on toùn ıßatro¥n, yΩ gia¥zein yΩ poue¥menon tq˜ uelh¥sei, eßkeı˜na t√ nosoy˜nti pare¥xein taù fa¥rmaka, wün a¶ney 10 oyßdeùn h ü tton dy¥natai Ytoù n nosoy˜ ntaZ uerapey˜ sai. #Epeıù toı¥nyn hΩ ueı¥a aß gauo¥ thv [kaıù] a¶ ney tw ˜ n a¶ llwn dy¥ natai eı®nai, ma˜ llon d# eß peıù kaıù diaù taù a¶lla oyßdeùn tay¥tq prostı¥uetai, oyßdemı¥a e¶nesti tay¥tq aßna¥gkh ue¥lein taù a¶lla kataù toy˜to, kauoù thùn ıßdı¥an aßgauo¥thta ue¥lei.

3/4 SG I, LXXV. Quod Deus, volendo se, vult etiam alia (a se add P) L Mar. 6/7 Ibidem.

MN CL BV TITULUS : pbon MN CL V: paon B, Cap. LXXXI l L | ™Oti ... eßj aßna¥gkhv (eßjana¥gkhv N, eßja¥nagkhv V) ... taù a¶lla M CL B: Quod Deus non de necessitate vult alia a s e l L 1 a* M C V: om N L B 2 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | o™ti MN 4 eßj aßna¥gkhv M CL BV: CpcL BV: oΩ C | eßj aßna¥gkhv M CL BC: eßjana¥gkhv N eßjana¥gkhv N 6 a* in marg MN L: om C BV 6/7 e¶sti (e¶stin N) ... aßgauo¥thta M CL BV: Est enim aliorum ut ordinatorum ad finem suae bonitatis L 7 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | toù s lin add L 9 uelh¥sei MN CL : boylh¥sei BV, voluntatis L 10 hütton MN CL V: h®tton B 10/11 toùn n o s o y˜ n t a ... d# eßpeıù in margine, e signo inserendum post dy¥natai NBmg : yΩ gia¥zein. eßpeıù toı¥nyn hΩ ueı¥a aßgauo¥thv a¶ney tw ˜ n a¶llwn oyßdeùn hütton dy¥natai eı®nai (deest ma˜llon d# eßpeıù) M CL BV, yΩ gia¥zein ... dy¥natai propter hom om N, eı®nai del NB, i n f i r m u m (om EG) sanare. Cum igitur (ergo l) divina bonitas sine aliis esse (non add l) possit, quinimmodo nec per alia ei aliquid accrescat L (vide paragraphum 13 introductionis)

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

15

20

25

30

239

b*. ¶Eti, eßpeidhù toù nohtoùn aßgauoùn ı¶dion aßntikeı¥menon eßstıù th˜v uelh¥- I, LXXXI (pbon) sewv, eΩ ka¥stoy t√ n√ perilhfue¥ntov dy¥natai eı®nai ue¥lhsiv o™poy oΩ toy˜ aßgauoy˜ sw∞¥ zetai lo¥gov. ™Ouen, eıß kaıù toù eı®nai eΩ ka¥stoy, kauo¥son eßstıù toioy˜ton, aßgauo¥n eßsti, toù deù mhù eı®nai, kako¥n, o™mwv toù mhù eı®nai tinoùv dy¥natai pı¥ptein yΩ poù thùn ue¥lhsin lo¥gw∞ tinoùv aßgauoy˜ [toy¥tw ∞ ] synezeygme¥noy, o© sw ∞¥ zetai, eıß kaıù mhù eßj aßna¥gkhv. ¶Esti gaùr aßgauoùn eı®naı¥ ti eΩ te¥roy mhù o¶ntov. Mo¥non a¶ra eßkeı˜no toù aßgauoùn hΩ ue¥lhsiv, kataù toùn ayßtoy˜ lo¥gon, oyß dy¥natai ue¥lein mhù eı®nai, oyütinov, mhù o¶ntov, aßpo¥llytai pantelw˜v oΩ toy˜ aßgauoy˜ lo¥gov. Toioy˜ ton deù oyß deù n dy¥ natai eı®nai paraù toù n Ueoù n. Dy¥natai a¶ra hΩ ue¥lhsiv, kataù toùn ayßth˜v lo¥gon, ue¥lein mhù eı®nai pa˜ n pra˜gma plhùn toy˜ Ueoy˜. #All# eßn t√ Ue√ eßstin hΩ ue¥lhsiv kau# o™lhn thùn ayßth˜v dy¥namin. pa¥nta ga¥r eıßsi kauo¥loy te¥leia eßn ayßt√. Dy¥natai a¶ra oΩ Ueoùv ue¥lein mhù eı®nai pa˜ n pra˜gma par# eΩ ayto¥n. Oyßk a¶ra eßj aßna¥gkhv ue¥lei taù a¶lla 〈*〉. g*. ¶Eti, oΩ Ueoùv t√ ue¥lein thùn eΩ aytoy˜ aßgauo¥thta ue¥lei eı®nai taù a¶lla 〈*〉, kauo¥son th˜v aßgauo¥thtov ayßtoy˜ mete¥xoysin. #Epeıù toı¥nyn hΩ ueı¥a aßgauo¥thv eßstıùn a¶peirov, aßpeı¥roiv tro¥poiv eßstıù meuekth¥, kaıù eΩ te¥roiv pleı¥osi tro¥poiv hû yΩ poù tw˜n o¶ntwn ktisma¥twn mete¥xetai. Eıß toı¥nyn, t√ ue¥lein thùn eΩ aytoy˜ aßgauo¥thta, h¶uelen eßj aßna¥gkhv kaıù taù mete¥xonta ayßth˜v, eı™peto aûn ue¥lein eı®nai a¶peira ktı¥smata, aßpeı¥roiv tro¥poiv mete¥xonta th˜v ayßtoy˜

23/25 SG I, XXVIII. De perfectione divina LMar, Quod Deus est universaliter perfectus P. 27/28 SG I, LXXVI. Quod Deus uno actu voluntatis se et alia velit L.

14 b* MN CL V: om B | aßntikeı¥menon eßstıù w 17 aßgauo¥n eßsti M CL BV: ∞ ... synezeygme¥nw ∞ aßgauoùn eßstıù N 18 lo¥gw ∞ ... synezeygme¥noy MBslN CL BV: lo¥gw ∞¥ zetai in ras MB | post sw∞¥ zetai, M, -w∞ ? Lsl, ratione alicuius boni adiuncti L | o© sw verbum abr M 19 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | eı®naı¥ ti w 22 toioy˜ton ... paraù toùn Ueo¥n NBpc : toioy˜ton deù paraù toùn Ueoùn oyßdeùn dy¥natai eı®nai w, tale autem nullun est praeter Deum L 23 pa˜n MBrasN: tıù CL BV, quamcumque (scil rem) L | plhùn toy˜ Ueoy˜ MBsl CmgLmg BV: paraù toùn Ueoùn MN CL, praeter Deum L 24 eßstin M CL V: eßstıùn N B | kau# o™lhn thùn ayßth˜v (eΩ ayth˜v N) dy¥namin MBras CL: post dy¥namin, kataù toùn ayßtoy˜ o™lon ploy˜ton add CL, kataù toùn ayßtoy˜ o™lon ploy˜ton legunt tantum BV, secundum totam suam facultatem L | eıßsi M CL BV: eıßsıù N 25 eı®nai (eı®naı¥ M) pa˜n (pa˜n Mras) pra˜gma N: eı®. tıù pr. CL V, eı®nai ti pr. B, quamcunque rem L 26 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | ue¥lei taù a¶lla w: vult e s s e alia a s e L (cf. infra, l. 46/47) 27 g* MN CL: om BV | ue¥lei eı®nai taù a¶lla w: vult esse alia a s e l L (cf. l. 46/47) 31 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N

.


240

Antonis Fyrigos

aßgauo¥thtov. o™pe¥r eßsti cey˜dov, eßpeıù eıß eßboy¥leto, h®n a¶n, eßpeıù hΩ ayßtoy˜ ue¥ lhsiv aßrxh¥ eßsti toy˜ eı®nai toı˜v pra¥gmasin, wΩ v metaù tay˜ta deixuh¥setai. Oyßk 35 a¶ra eßj aßna¥gkhv ue¥lei taù a¶lla, oyß d# ayß taù taù ny˜ n o¶ nta. d*. ¶Eti, hΩ toy˜ sofoy˜ ue¥lhsiv, kauo¥ eßsti perıù th˜v aıßtı¥av, e¶sti kaıù perıù toy˜ aßpotele¥smatov, o© eßj aßna¥gkhv tq˜ aıßtı¥a∞ e™petai. aßno¥hton gaùr aûn eı¶h ue¥lein yΩ peùr gh˜n eı®nai toùn h™lion, kaıù mhù eı®nai toù fw˜v th˜v hΩ me¥rav. #Allaù toù aßpote¥lesma, o© oyßk eßj aßna¥gkhv e™petai tq˜ aıßtı¥a∞ , oyßk aßna¥gkh tinaù ue¥lein ù n aıßtı¥an ue¥lei. #Apoù toy˜ Ueoy˜ deù taù a¶lla proıµasin oyßk eßj aßna¥gkhv, 40 kauoù th wΩ v metaù tay˜ta deixuh¥setai. Oyßk a¶ra aßna¥gkh toùn Ueoùn kataù toù ue¥lein eΩ aytoùn kaıù taù a¶lla ue¥lein. e*. ¶Eti, taù pra¥gmata proıµasin aßpoù toy˜ Ueoy˜ w™sper taù texnhtaù aßpoù toy˜ texnı¥toy, w Ω v metaù tay˜ta deixuh¥setai. #All# oΩ texnı¥thv, eıß kaıù boy¥leù n te¥xnhn, o™mwv oyßk eßj aßna¥gkhv boy¥letai proa¥gein taù 45 tai eΩ aytoùn e¶xein th aßpotele¥smata. Oyßdeù oΩ Ueoùv a¶ra eßj aßna¥gkhv boy¥letai eı®nai taù a¶lla par# eΩ ayto¥n. #Episkepte¥on d# aûn eı¶h diatıù oΩ Ueo¥v, taù a¶lla aßf# eΩ aytoy˜ eßj aßna¥gkhv ginw¥skwn, oyßk eßj aßna¥gkhv ue¥lei, eßpeı¥, kauoù noeı˜ kaıù ue¥lei eΩ ayto¥n, noeı˜ kaıù

34 SG II, XXIII. Quod Deus non agat ex necessitate (non agit per necessitatem P) naturae LMar. 40/41 Ibid. 43/44 SG II, XXIV. Quod Deus agit secundum suam sapientiam LMar, Quod Deus per suam sapientiam agit P. 48/50 SG I, XLIX. Quod Deus cognoscit alia a se L; c. LXXV. Quod Deus, volendo se, vult etiam alia (a se add P) LMar.

33 o™pe¥r eßsti MN CL V: o™per eßstıù B 33/34 ue¥lhsiv add NBsl : aßgauo¥thv w, B aßgauo¥thv del N , voluntas l L 34 aßrxh¥ eßsti M CL BV: aßrxhù eßstıù N 35 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | oyßd# ayßtaù ... o¶nta add NBmg : om w, etiam (et l) ea quae nunc sunt L 36 d* MN CL: g* V om B | kauo¥ eßsti M CL BV: kauoù eßstıù N 37 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N 39 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | e™petai tq˜ aıßtı¥a∞ MN CpcL BV: tq˜ aıßtı¥a∞ e™petai C, sequitur ex causa L 40 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N 41 metaù tay˜ta MN C BV: metatay˜ ta L 43 e* MN CL: om BV 44 metaù tay˜ ta N BV: metatay˜ ta M CL 45 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N 45/46 proa¥gein ... boy¥letai MN CL B: propter hom om V 48 diatıù MN CL B: diaù tıù V | post a¶lla, tres fere litt (kaıù ?) abr MB : a¶lla kaıù C, kaıù om N L BV | aßf# eΩ aytoy˜ N CL BV: eΩ aytoy˜ 49 ginw¥skwn oyßk eßj aßna¥gkhv M, par# (s lin) eΩ aytoùn corr NBsl | eßj aßna¥gkhv1 w (eßjana¥gkhv N) M CLmg BV: propter hom om L | eßpeıù MN CL V: eßpeidhù B, cum tamen L

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

241

50 ue¥lei kaıù taù a¶lla. Toy¥toy de¥ eßsti lo¥gov o™ti Y***Z proùv meùn toù taù a¶lla I, LXXXI (pbon)

noeı˜n, aßna¥gkh eßn eΩ ayt√ tay˜ta e¶xein toùn noy˜n. tw˜n gaùr nooyme¥nwn eßstıùn oΩ moiw¥mata taù eßn t√ n√, o™tan eßnergeı¥a∞ noq˜. ™Otan d# oΩ ue¥lwn tıù ue¥lq, to¥te toù uelhtoùn 〈*〉 kau# ayΩ to¥ eßsti. ue¥lomen ga¥r ti hû o™ti te¥lov eßstı¥n, hû o™ti ta¥ttetai proùv toù te¥lov. Eı®nai deù pa¥nta eßn t√ Ue√, ™ına eßn ayßt√ dy¥nwntai noeı˜Ω ueı¥a teleio¥thv zhteı˜, oyß mhùn hΩ ueı¥a aßgauo¥thv eßj 55 suai, eßj aßna¥gkhv h aßna¥gkhv zhteı˜ taù a¶lla [par# eΩ ayth¥n], a© ta¥ttontai proùv ayßthùn wΩ v eıßv te¥lov. Kaßk toy¥toy aßna¥gkh eßstıù toùn Ueoùn ginw¥skein taù a¶lla, oyß mhùn ue¥lein. ™Ouen oyßdeù pa¥nta ue¥lei, a© proùv thùn aßgauo¥thta toy¥toy dy¥nantai ta¥jin e¶xein. pa¥nta deù ginw ¥ skei, a© proùv thùn oyßsı¥an ayßtoy˜, di# hüv noeı˜, oΩ poiandh¥tina ta¥jin 60 e¶xoysin.

54/55 SG I, L. Quod Deus habet propriam cognitionem de omnibus rebus L.

50/52 Toy¥toy ... noq˜ w: Huius autem ratio est: q u o d e n i m i n t e l l i g e n s i n t e l l i g a t a l i q u i d , e s t ex hoc quod intelligens se habet quodam modo; p r o u t e x h o c aliquid actu intelligitur quod est eius similitudo in intelligente L (et Mar), Huius autem ratio est: ex hoc quod intelligens se habet quodam modo e x h o c p r o u t (ex hoc quod prout aY) aliquid actu intelligitur (intelligunt aY, intelligit cd) quod est eius similitudo in intelligente aEYbcd, Hujus autem ratio est. Quod enim intelligens intelligit aliquid, ex hoc est quod i n t e l l e c t u s se habet quodammodo; ex hoc enim quod aliquid actu intelligitur est ejus similitudo in intelligente P 50/53 post lo¥gov, habebat spatium trium fere linearum M, ubi o™ti proùv ... kau# eΩ ayto¥ eßstin inseruit MB, deest spatium in N CL BV 52 d# MN BV: deù CL | tıù MN C BV: ti L 53 kau# ayΩ toù N C BV: kau# eΩ aytoù M L | eßsti BV: eßstin M CL, eßstıùn N | ga¥r ti w 55 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßja55/56 eßj aßna¥gkhv M CL BV: eßjana¥gkhv N | oyß mhùn MNmg CL BV: oyß mo¥non N na¥gkhv N 56 zhteı˜ taù a¶lla (a¶llo BV) par# eΩ ayth¥n MN CL: requirit alia esse L, fortasse requirit alia a se pro alia esse cod Cydonis 60 e¶xoysin MN CL B: om V

.


Kefa¥laion eon Pw˜v eßn t√ Ue√ eıßsıù uewrhtikaıù aßretaı¥ Perıù deù tw ˜ n uewrhtikw˜n aßretw˜n aßmfisbh¥thsiv eı®nai oyßk aûn dy¥naito mhù t√ Ue√ ma¥lista tay¥tav aΩ rmo¥zein. a*. Eıß gaùr hΩ sofı¥a eßn tq˜ gnw¥sei tw˜n aßnwta¥tw aıßtı¥wn synı¥statai kataù toùn Filo¥sofon eßn t√ prw ¥ tw ∞ tw ˜ n Metaù taù fysika¥, ayßtoùv deù oΩ Ueoùv ma¥lista 5 eΩ aytoùn ginw ¥ skei, kaıù oyßdeùn deù ginw¥skei eıß mhù t√ ginw¥skein eΩ ayto¥n, wΩ v de¥deiktai, prw¥thn o¶nta pa¥ntwn aıßtı¥an, faneroùn a¶n eı¶h o™ti ayßt√ ma¥lista oßfeı¥lei eßpigra¥fesuai hΩ sofı¥a. ™Ouen eßn t√ #Iw ù b le¥getai. sofo¥v eßsti tq˜ . kardı¥a∞ . Kaıù eßn t√ #Ekklhsiastq˜ pa˜sa sofı¥a aßpoù Kyrı¥oy Ueoy˜ eßsti, kaıù met# ayßtoy˜ h®n aßeı¥. Kaıù oΩ Filo¥sofov fhsıùn eßn t√ prw¥tw∞ tw˜n Metaù taù fysi10 kaù o™ti eßstıù kth ˜ ma ueı˜on, oyßk aßnurw¥pinon. b*. ¶ Eti, eıß hΩ sofı¥a eßstıù gnw˜siv 〈*〉 diaù th˜v ıßdı¥av aıßtı¥av, ayßtoùv deù pa¥ntwn aıßtı¥wn kaıù aßpotelesma¥twn thùn ta¥jin ginw¥skei, kaıù diaù toy˜to kaıù

3/4 Aristot., Metaph. III, 1 (1003 a 26: eßpeıù deù taùv aßrxaùv kaıù taùv aßkrota¥tav aıßtı¥av zhtoy˜men; Si enim sapientia in cognitione altissimarum causarum consistit L); ibid. I, 2 (982 b 28/29: Gauthier, 190). 5/6 SG I, XLVII sq. (L). 7/8 Job 9, 4 (Sofoùv ga¥r eßsti dianoı¥a∞ ; Sapiens corde est L). 8/9 Soph. Sir 1, 1 (pa˜sa sofı¥a paraù Kyrı¥oy, kaıù met# ayßtoy˜ eßstin eıßv toùn aıßw˜na; Omnis sapientia a Domino Deo est, et cum illo fuit semper L). 9/10 Aristot., Metaph. I, 1 (982 b 28 – 983 a 7: dikaı¥wv aûn oyßk aßnurwpı¥nh nomı¥zoito ayßth˜v hΩ kth˜siv ... hΩ gaùr ueiota¥th kaıù timiwta¥th ...; divina possessio, non humana L) (Gauthier, 90). 11 Aristot., An. Post. I, 2 (71 b 9/11: #Epı¥stasuai deù oıßo¥meu# e™kaston aΩ plw ˜ v, aßllaù mhù toùn sofistikoùn tro¥pon toùn kataù symbebhko¥v, o™tan th¥n t# aıßtı¥an oıßw¥meua ginw¥skein di# h©n toù pra˜gma¥ eßstin; Si scientia est rei cognitio per propriam causam L).

MN CL BV TITULUS : eon MN CL V: don B, Cap. XCIV l L | Pw ˜ v (™Oti BV) eßn t√ Ue√ eıßsıù (eıßsıùn B) uewrhtikaıù aßretaı¥ MN CL, Quod in Deo sunt virtutes contemplativae L 3 a* MN CL V: om B 4 eßn t√ prw¥tw∞ w: in principio L 5 kaıù (Msl) oyßdeùn ˜ n B, seipsum L deù ginw¥skei N CLmg BV: om L | eΩ aytoùn2 MN CL V: eΩ aytw 7 eßsti M CL B: eßstıù N V 8 eßsti M CL B: eßstıù N V 9 eßn t√ prw ¥ tw∞ w: in principio L 11 b* MN CL V: om B | eßstıù gnw ˜ siv w: est r e i cognitio L 12 diaù toy˜to N BV: diatoy˜to M CL 1 Perıù deù tw ˜ n uewrhtikw˜n] de contemplativis NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

243

tw˜n merikw ˜ n oı®de taùv ıßdı¥av aıßtı¥av, w Ω v proapode¥deiktai, faneroùn eß n ayß t√ eı®- I, XCIV ( eon) nai thù n sofı¥an ıßdı¥wv, oyß me¥ ntoi thù n diaù toy˜ syllogı¥zesuai ginome¥ nhn, w™sper 15 h Ω hΩ mete¥ra sofı¥a eßk th˜v aßpodeı¥jewv gı¥netai. ™Ouen eßn tq˜ prw ¥ tq tw˜n Basileiw˜n fhsı¥, Ueoùv gnw¥sewn, Ky¥riov eßstı¥n. g*. ¶ Eti, eıß hΩ a¶ylov gnw˜siv tinw˜n pragma¥twn a¶ney metaba¥sewv e¶sti toy˜ noy˜, oΩ deù Ueoùv perıù pa¥ntwn gnw˜sin e¶xei toiay¥thn, w Ω v proapode¥deiktai, e¶stin a¶ra noy˜v eßn ayßt√. ™Ouen eßn t√ #Iw ù b le¥getai, oyütov e¶xei boylhùn kaıù 20 gnw ˜ sin. Kaıù ayütai deù aıΩ aßretaıù eßn t√ Ue√ oy® sai, paradeigmatikaıù YeıßsıùnZ tw ˜n hΩ mete¥rwn, w ™ sper toù te¥leion toy˜ aßteloy˜v.

13 SG I, LXIV sqq. Ordo dicendorum circa divinam cognitionem L. 13/14 Cf. SG I, LVII. Quod cognitio Dei non est discursiva L. 15/16 1 Reg. 2, 3 (o™ti Ueoùv gnw ¥ sewn Ky¥riov; Deus scientiarum Dominus est L). 18 SG I, LVII. Quod cognitio Dei non est discursiva L. 19/20 Job 12, 13 (ayßt√ boylhù kaıù sy¥nesiv; Ipse habet consilium et intelligentiam L).

13/14 eßn ayßt√ ... ginome¥nhn NBmg : eßn ayßt√ (eΩ aytoùn N) eı®nai thùn sofı¥an ıßdı¥wv, oyß me¥ntoi thùn ginw ¥ skoysan diaù toy˜ syllogı¥zesuai taù aıßtiata¥ M CL BV, in ipso proprie scientia est: - non tamen quae sit per ratiocinationem causata L 16 eßstıùn w 17 g* MN CL V: om. B | tinw ˜ n pragma¥twn MN CL: tw˜n pr. BV, aliquarum rerum L | e¶sti M CL V: eßstıù N B 20 gnw ˜ sin MN CLsl : no¥hsin MBsl L BV, intelligentiam L 21/22 eßn t√ Ue√ oy®sai (oy®sai post corr) paradeigmatikaıù eıßsıùn (eıßsıùn ˜ n hΩ mete¥rwn M CL BV, in s lin) tw ˜ n hΩ mete¥rwn NB : eßn t√ Ue√ eıßsıù paradeigmatikaıù tw Deo exemplares nostrarum G, in Deo exemplares sunt nostrarum aDPc, in Deo sunt exemplares nostrarum L

.


Kefa¥laion zon ™Oti oΩ Ueoù v oyß deù n miseı˜, oy¶ te mı˜sov tinoùv pra¥gmatov t√ Ue√ aΩ rmo¥zein dy¥natai #Ek toy¥toy deù faneroùn o™ti mı˜sov tinoùv pra¥gmatov t√ Ue√ aΩ rmo¥zein oyß dy¥natai. a*. ™Wsper gaùr taßgauoùn e¶xei troùv thùn aßga¥phn, oy™tw toù kakoùn proùv toù mı˜sov. kaıù ga¥r, oıüv meùn aßgapw˜men, aßgauoùn ue¥lomen. oıüv de¥ misoy˜men, kako¥n. 5 Eıß toı¥nyn h Ω ue¥lhsiv toy˜ Ueoy˜ proùv toù kakoùn aßpoklı¥nein oyß dy¥natai, w Ω v de¥deiktai, aßdy¥naton a¶ra ayßtoùn miseı˜n tıù. b*. ¶ Eti, hΩ ue¥lhsiv toy˜ Ueoy˜ eß pıù taù a¶ lla par# eΩ aytoù n fe¥ retai, w Ω v proapode¥deiktai, kauo¥son t√ ue¥lein kaıù aßgapa˜n toù eΩ aytoy˜ eı®nai kaıù thùn eΩ aytoy˜ aßgauo¥thta, ue¥lei tay¥thn eßkxeı˜suai kataù toù dynatoùn kau# oΩ moio¥thtov 10 koinwnı¥an. Toy˜t# a¶ra eßstıùn o™per oΩ Ueoùv toı˜v a¶lloiv par# eΩ aytoù n ue¥lei, ™ın# eßn ayßtoı˜v q® th˜v ueı¥av aßgauo¥thtov oΩ moio¥thv. Toy˜to de¥ eßstin aßgauoùn eΩ ka¥stoy 〈*〉, toù th˜v ueı¥av mete¥xein oΩ moio¥thtov. eΩ ka¥sth gaùr eΩ te¥ra aßgauo¥thv oyßk e¶stin, eıß mhù th˜v prw¥thv aßgauo¥thtov tıùv oΩ moio¥thv. !Eka¥stw∞ a¶ra aßgauoùn oΩ Ueoùv ue¥lei. Oyßdeùn a¶ra miseı˜. g*. ¶Eti, eßk toy˜ prw ¥ toy o¶ntov pa¥nta taù a¶lla thùn aıßtı¥an toy˜ eı®nai lam15

5/6 SG I, XCV. Quod Deus non potest velle malum L. LXXV. Quod Deus, volendo se, vult etiam alia (a se add P) LMar. XL. Quod Deus est omnis boni bonum L.

7/8 SG I, 12/13 SG I,

MN CL BV TITULUS : zon MN CL V: von B, Cap. XCVI L | ™Oti (oΩ Ueoùv oyßdeùn miseı˜ oy¶te in marg, e signo inserendum post o™ti) ... dy¥natai NB : o™ti mı˜sov tinoùv pra¥gmatov t√ Ue√ aΩ rmo¥zein oyß dy¥natai MNac CL BV, Quod Deus nihil odit, nec odium alicuius rei ei convenire potest L Mar, Quod Deus nihil odit P 3 a* MN CL V: om B | w™sper gaùr (gaùr om. C) ... proùv thùn aßga¥phn MN L BV: sicut enim amor se habet ad bonum L 6 tıù MN CL V: ti B 7 b* MN CL V: om B | eßpıù ... fe¥retai NBmg : aßf# eΩ ayth˜v eßpıù taù a¶lla fe¥retai w, in alia a se fertur lL 10 par# eΩ aytoùn NBmg : aßf# eΩ aytoy˜ w, aßf# eΩ aytoy˜ del N, a se L | ı™n# MN CL B: ı™na V 11 eßn (e©n B) ayßtoı˜v (ayΩ toı˜v V) q® MN CL, ut in eis sit L | eßstin M CL BV: eßstıùn N | eΩ ka¥stoy N CL BV: eΩ ka¥stw ∞ M, uniuscuiusque r e i L 13 aßgauo¥thtov tıùv w | a¶ra MN L BV: gaùr C, igitur L 15 g* MN CL V: om B | aıßtı¥an w: originem L 15/16 thùn aıßtı¥an ... lamba¥noysin] originem essendi sumunt NB

.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

20

25

30

35

245

ba¥noysin. Eıß toı¥nyn tıù toy¥twn 〈*〉 miseı˜, ue¥lei eßkeı˜no mhù eı®nai, eßpeidhù toy˜t# I, XCIV ( zon) eßstıùn aßgauoùn eΩ ka¥stw∞ . Boy¥letai a¶ra thùn eßne¥rgeian ayßtoy˜ mhù eı®nai, di# hüv eßkeı˜no eıßv toù eı®nai parh¥xuh hû eßmme¥swv hû aßme¥swv. de¥deiktai gaùr aßnwte¥rw w Ω v eıß oΩ Ueoùv ue¥lei tıù, aßna¥gkh kaıù taù proùv eßkeı˜no zhtoy¥mena ue¥lein. Toy˜to de¥ eßstin aßdy¥naton. ©O faneroùn eı¶te taù pra¥gmata eıßv toù eı®nai proe¥rxontai tq˜ uelh¥sei ayßtoy˜ – to¥te gaùr thùn eßne¥rgeian, qü para¥gontai pa¥nta, eΩ koysı¥an eı®nai aßna¥gkh –, 〈*〉 eı¶te fy¥sei tw ˜ n pragma¥twn eßstıùn aıßtı¥a – kaıù oy™twv w™sper ayßt√ hΩ ayßtoy˜ fy¥siv aßre¥skei, oy™twv aßre¥sei toy¥tw ∞ kaßkeı˜no eı®nai, o© hΩ fy¥siv ayßtoy˜ zhteı˜. Oyßdeùn a¶ra Y*Z oΩ Ueoùv miseı˜. d*. ¶ Eti, toù fysikw ˜ v eßn pa˜sin eyΩ risko¥menon toı˜v poihtikoı˜v aıßtı¥oiv, eßjqrhme¥nwv eßn t√ prw ¥ twv poioy˜nti aßna¥gkh eyΩ rı¥skesuai. Pa¥nta deù taù poioy˜nta, kataù toùn ayßtoùn tro¥pon taù ¶ıdia aßpotele¥smata aßgap∆ kauo¥son toiay˜ta, w™sper oıΩ goneı˜v toyùv yıΩoy¥v, oıΩ poihtaıù taù poih¥mata, oıΩ texnı˜tai taù ûn eΩ aytw˜n e¶rga. Poll√ toı¥nyn ple¥on oΩ Ueoùv oyßdeù e©n pra˜gma miseı˜, ayß toù v w pa¥ ntwn aıßtı¥a. Toy˜to de¥ eßstin o™per eßn tq˜ Sofı¥a∞ le¥getai. aßgap∆v pa¥nta taù o¶nta, kaıù oyßdeùn miseı˜v, wün eßpoı¥hsav. Le¥getai deù oΩ moiwmatikw˜v tinaù miseı˜n oΩ Ueo¥v, kaıù toy˜to dixw ˜ v. Kataù prw˜ton meùn tro¥pon o™ti oΩ Ueo¥v, ue¥lwn taù pra¥gmata, [kaıù] ue¥lwn eı®nai toù aßgauoùn eßkeı¥nwn, ue¥lei toù eßnantı¥on kakoùn mhù eı®nai. ™Ouen miseı˜n toyùv kakoyùv le¥getai. a© gaùr mhù ue¥lomen eı®nai lego¥meua miseı˜n, kat# eßkeı˜no toy˜

18/19 SG I, LXXXIII. Quod Deus vult aliquid aliud a se necessitate suppositionis L. 31/32 Sap. 11, 25 (#Agap∆v gaùr taù o¶nta pa¥nta, kaıù oyßdeùn bdely¥ssq w ün eßpoı¥hsav; Diligis omnia quae sunt, et nihil odisti eorum quae fecisti L).

16 tıù w | toy¥twn (toy˜to C) miseı˜ MN L BV: eorum q u a e s u n t odio habet 20 o© MpcN C: a© L L 16/17 toy˜t# eßstıùn w 19 w Ω v add NBmg : om w | ue¥lei tıù w BV 21 pa¥nta w: res L | eΩ koysı¥an MN L BV: eΩ koysı¥a C 22 ante eı¶te, similiter habet L 23 fy¥siv M CL BV: e¶fesiv N, natura L | aßre¥sei MN CL B: aßre¥skei V 24 Oyßdeùn a¶ra w: Nullam igitur r e m L, rem om Z 25 d* MN CL V: om B 26 prw¥twv MN CL V: prw¥tw∞ B, precipue L 27 kataù toùn ayßtoùn tro¥pon MN CL: kataù toùn ayßtw ˜ n tr. BV, suo modo L 29 poll√ toı¥nyn ple¥on M CL B: poll√ ple¥on toı¥nyn N V, Multo igitur magis L 29/30 ayßtoùv w û n pa¥ntwn aıßtı¥a NBmg : om w, cum ipse sit omnium causa l L 34 ue¥lwn taù pra¥gmata w: amando res L | kaıù w: deest in L 36/37 toy˜ Zaxarı¥oy M CL BV: toy˜ !Iakw ¥ boy corr in ras NB, Zach VIII, 17 L, Iac. a ˜ v] similitudinarie NB 33 sq. pw˜v le¥getai miseı˜n tinaù oΩ Ueoùv NB | oΩ moiwmatikw

.


246

Antonis Fyrigos

Zaxarı¥oy . e™kastov kakoùn kataù toy˜ fı¥loy ayßtoy˜ mhù logı¥zesue eßn taı˜v kardı¥aiv yΩ mw˜n, kaıù o™rkoyv oΩ cey¥sthv mhù aßgapa¥tw . tay˜ ta gaù r pa¥ nta miseı˜ oΩ Ueo¥ v. Tay˜ta deù oyßk eıßsıùn aßpotele¥smata yΩ festw˜ta, wün ıßdı¥wv eßstıù toù mı˜sov 40 h û hΩ aßga¥ph. ¶Allov deù tro¥pov eßstıù kau# o©n oΩ Ueoùv ue¥lei meı˜zon tıù aßgauo¥n, o™per oyß dy¥natai eı®nai a¶ney sterh¥sewv toy˜ eßla¥ttonov aßgauoy˜. kaıù oy™ tw le¥ getai miseı˜n, eıß kaıù toy˜ to ma˜ llon eß stıùn aß gapa˜ n. Oy™tw ga¥r, kauo¥son ue¥lei toù th˜v dikaiosy¥nhv aßgauo¥n, hû th˜v ta¥jewv toy˜ panto¥v, o™per oyß dy¥natai eı®nai a¶ney ˜ n hû fuora˜v, lexuh¥setai eßkeı˜na miseı˜n, wün thùn timwrı¥an ue¥lei 45 timwrı¥av tinw kaıù thùn fuora¥n, kat# eßkeı˜no toy˜ Malaxı¥oy . toùn !Hsay˜ eßmı¥shsa, kaıù eßkeı˜no tw ˜ n Calmw˜n . eßmı¥shsav pa¥ntav toyùv eßrgazome¥noyv thùn aßnomı¥an, aßpoleı˜v pa¥ntav toyùv laloy˜ntav toù cey˜dov, a¶ndra aıΩma¥twn kaıù do¥lion bdely¥ssetai Ky¥riov.

37/39 Zach. 8, 17 (e™kastov thùn kakı¥an toy˜ plhsı¥on ayßtoy˜ mhù logı¥zesue eßn taı˜v kardı¥aiv yΩ mw ˜ n, kaıù o™rkon ceydh˜ mhù aßgapa˜te, tay˜ta pa¥nta eßmı¥shsa, le¥gei Ky¥riov pantokra¥twr; Unusquisque malum contra amicum suum ne cogitetis in cordibus vestris, et iuramentum mendax non diligatis: omnia enim haec sunt quae odi, dicit Dominus L). 46 Mal. 1, 3 (toùn deù !Hsay˜ eßmı¥shsa; Esau odio habui L). 47/49 Ps. 5, 6/7 (eßmı¥shsav, Ky¥rie, pa¥ntav toyùv eßrgazome¥noyv ... bdely¥ssetai Ky¥riov; Odisti omnes qui operantur iniquitatem; perdes omnes qui loquuntur mendacium; virum sanguinun et dolosum abominatur Dominus L).

37 logı¥zesue MN CL Vpc : logı¥zesuai BVac 38 post yΩ mw ˜ n, spatium unius fere lineae habebat M, ubi kaıù o™rkoyv ... mhù aßgapa¥tw scripsit MB : kaıù o™rkoyv ... mhù aßgapa¥tw CL BV, kaıù aßnhùr (aßnhùr in ras) cey¥sthv mhù aßgapa¥suw NB, et iuramentum mendax non diligatis L 38/39 post aßgapa¥tw, spatium dimidiae fere lineae habebat N, ubi tay˜ta ... oΩ Ueoùv scripsit NB : post aßgapa¥tw, dimidia fere pars lineae vacat in M L, deest spatium vacuum in C BV | tay˜ta ... oΩ Ueoùv NB : om M C BV, omnia enim haec sunt quae (odi, dixit Dominus L) odit Dominus l 39 deù MN CL: om BV, autem L | oyßk eıßsıùn w 40 hΩ aßga¥ph MN CL B: hΩ om V 42 eßla¥ttonov MN ∞ t√ tro¥pw ∞ le¥getai miCL B: eßla¥ttov V 42/43 kaıù oy™tw ... aßgapa˜n NBmg : kaıù toy¥tw seı˜n, kau# o™n eßsti toù ma˜llon aßgapa˜n Cmg, nihil invenitur in MN CL BV, Et sic dicitur odire: cum magis sit hoc (hoc sit L) amare l

.


INDEX LATINO-GRAECITATIS

L’ortografia dei termini è quella dell’edizione Leonina Maior. I numeri in neretto indicano gli interventi bessarionei. Includo nell’Index, previa indicazione “app.”, alcuni vocaboli che, relegati in apparato, si devono con ogni probabilità attribuire a Demetrio Cidone. La sigla “cf. §” rinvia ai paragrafi dello studio introduttivo.

absolute: aßpolelyme¥nwv neon 49; jhon 90. accedo: proseggı¥zw kaon 164. accidens: toù symbebhko¥v kaon 65, 138; jhon 86. accido (ad-cado): symbaı¥nw jhon 82; yΩ polamba¥nw jhon 70. accipio: lamba¥nw von 25; kaon, 16, 175; neon 26, 29/30, 31, 33, 45; nvon 12, 16; paralamba¥nw jhon 72. accresco: prostı¥uhmi pbon 12. acquiro: lamba¥nw kaon 94; mete¥xw kaon 42; peripoie¥w eon 52; tygxa¥nw kaon 91. actio: eßne¥rgeia pon 46, 48; zon 17, 21. activus: eßnerghtiko¥v kaon 52, 71; poihtiko¥v zon 25; praktiko¥v (app. pragmatiko¥v) eon 21. actus: eßne¥rgeia kaon 56 (bis), 134, 134/ 35; nvon 2, 3 (ter), 19, 21, 22, 47 (bis), 48; pon 10. addisco: manua¥nw don 23. addo: proa¥gw neon 35; prostı¥uhmi neon 16, 19, 20. adhibeo: gı¥nomai von 46; pare¥xw von 45. adhuc: e¶ti nvon 37; jhon 33; pbon 14; eon 17; zon 15. adiungo: syzey¥gnymi pbon 18. admisceo: paramı¥gnymi don 42. adoro: proskyne¥w kaon 149, 150. adscribo: eßpigra¥fw eon 7. adsum: pa¥reimi nvon 19. aegritudo: no¥sov aon 39. aestimo: nomı¥zw eon 34; jhon 6; yΩ polamba¥nw kaon 173; jhon 7/8. aeternitas: aßidio¥thv jhon 75, 83, 85.

aeternus: aߥıdiov jhon 2, 14, 16, 24, 26; aıßw¥niov eon 15. affero: komı¥zw nvon 50. ago: eßnerge¥w nvon 22/23; poie¥w neon 11; zon 26, 27. aliqualiter: aßmhge¥ph neon 61; jhon 1. aliter: eΩ te¥rwv kaon 109. alius: e™terov neon 59, 60. altero: aßlloio¥w kaon 68. ambulo: peripate¥w don 55/56, 56. amicitia: filı¥a kaon 158, 159/60, 162. amicus: fı¥lov zon 37. amo: aßgapa¥w zon 4, 27. amor: aßga¥ph zon 3, 40; e¶rwv don 25. amplius: e¶ti kaon 125; nvon 31; jhon 28; pbon 27, 43. anima: cyxh¥ don 33; eon 50; kaon 21, 23, 27; neon 25; nvon 11. animal: z√on neon 7, 25, 28, 34, 47. animus: noy˜v eon 36; cyxh¥ von 17. antecedens (≠ consequens): toù hΩ goy¥menon, kaon 6. Anthropomorphita: #Anurwpomorfı¥thv kaon 170/71. antiquus: aßrxaı˜ov kaon 164. apparatus: paraskeyh¥ aon 15. appareo: doke¥w eon 49; uewre¥w aon 13. appetitus: e¶fesiv don 25; nvon 22. applico: aßsxole¥w eon 41. apprehendo: katalamba¥nw pon 27; lamba¥nw neon 30; perilamba¥nw pon 30, 31, 32 (bis), 32/33, 33, 39 (bis). apprehensio: perı¥lhciv pon 28, 31, 37. aqua: y™dwr kaon 156, 167.


248

Antonis Fyrigos

architectonice, es: aßrxitektonikh¥ (scil. te¥xnh) aon 16. architector: aßrxite¥ktwn aon 17. architectus: aßrxite¥ktwn aon 20/21. arduus: me¥gav von 33. argumentor: eßpixeire¥w jhon 97. argumentum: aßpo¥deijiv von 6; eßpixeı¥rhma kaon 14/15. arguo: eßle¥gxw von 58. arma, orum: o™plon von 12, 48, 52. ars: te¥xnh aon 9, 15, 16; pbon 45. artifex: texnı¥thv aon 17; pbon 44 (bis); zon 28. artificiatum: aßpote¥lesma pbon 46; toù texnhto¥n pbon 43. asinus: o¶nov neon 6. assentio: peı¥uw von tit., 17. assero: deı¥knymi don 49. assimilatio: oΩ moio¥thv neon 55. astutus: dia¥strofov von 56. attestor: martyre¥w kaon 37. attingo: proscay¥w (app. ay¶jw, cay¥w) kaon 65. attraho: e™lkw kaon 127 (bis). attribuo: aßpone¥mw jhon 85. audio: aßkoy¥w von 26. auditor: aßkroath¥v eon 48. aufero: aßnaire¥w kaon 105. bene: kalw˜v aon 3; melius: be¥ltion kaon 55; optime: a¶rista aon 7. bestialis: uhriw¥dhv von 51. binarius: dya¥v neon 17, 28. bonitas: aßgauo¥thv pbon 1, 3, 7, 11, 13, 27, 28, 29, 55, 58; zon 9. bonus: aßgauo¥v aon 8, 28; don 38; eon 8, 15; pon 23, 24, 27; pbon 14, 16, 17, 18; zon 3, 4, 35. cado: pı¥ptw neon 27; nvon 24, 27; pbon 17/ 18. caelestis: oyßra¥niov eon 47; von 9; kaon 3, 11, 32, 34, 37, 45, 46, 50, 88, 89, 163. caelum: oyßrano¥v kaon 142/43. calor: ue¥rmh neon 10. capio: lamba¥nw don 29. carnalis: sarkiko¥v von 38, 41.

.

caro: sa¥rj aon 31. categoricus: kathgoriko¥v jhon 93. causa: aıßtı¥a aon 24; kaon 156; jhon 18 (bis), 20, 25, 28, 30/31, 33, 37, 42, 44, 46, 47, 48, 49, 56; pon 6, 30; pbon 36, 39; eon 6, 11; zon 22. causor: eßggı¥nomai jhon 35. censeo: aßpofaı¥nomai aon 2. certitudinaliter: bebaı¥wv jhon 28. certitudo: aßsfa¥leia don 50; bebaio¥thv jhon 11; toù aßpare¥gkliton jhon 58. certus: be¥baiov jhon 13; certissimus: eßnarge¥statov von 30. claritas: fw˜v pbon 38. clementia: aßgauo¥thv don 52. coexisto: synyfı¥sthmi jhon 82/83. cogito: logı¥zomai eon 27, 30; kaon 174. cognitio: gnw ˜ siv don 9, 14, 19, 34, 39, 54; eon 25, 28, 41, 45; neon 7, 9, 12, 45, 47, 50; jhon 4, 6, 12, 26, 34, 37 (bis), 61, 69; eon 3, 17, 18; eı¶dhsiv eon 49. cognitor: eßpisth¥mwn jhon 53. cognitus: gnwsto¥v neon 8, 10; jhon 77, 79. cognoscitivus: gnwstiko¥v nvon 19. cognosco: ginw¥skw don 37; eon 26; neon 9, 11, 57; nvon 16, 17, 17/18, 19, 41; jhon tit., 24, 30, 36, 38, 52, 54, 57, 87, 88; pon 25, 34, 37, 38, 42; eon 5, 12; eı®don: von 43; perilamba¥nw nvon 15. cogo: aßnagka¥zw von 53; pon 47. coloratus: kexrwsme¥nov nvon 7. Commentator: #Abero¥hv kaon 40, 49, 90. communis: koino¥v neon 5, 8, 40. comparatio: para¥uesiv nvon 25; pon 1, 4/5. comparo: paraba¥llw pon 22, 24/25. competo: aΩ rmo¥zw jhon 85/86; prosh¥kw eon 15. complector: perilamba¥nw neon 29. completus: syntetelesme¥nov jhon 29. complexio: sw˜ma don 11. compositio: sy¥nuesiv neon 39; jhon 98. compositus: sy¥nuetov kaon 161. comprehendo: syllamba¥nw neon 38, 42/ 43. concipio: nomı¥zw aon 4; perilamba¥nw pbon 15. concludo: perie¥xw nvon 29; symperaı¥nw pon 9.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles conditio: eı®dov pon 28, 29; yΩ po¥uesiv jhon 91. conditionalis: synhmme¥nov kaon 5, 6, 7, 10, 12, 17; jhon 92, 93. confero: syneisfe¥rw eon 50. conficio: teleio¥w aon 13. confirmatio: bebaı¥wsiv von 35; martyrı¥a von 24. confirmo: bebaio¥w von 26. conformis: o™moiov von 40. confuto: aıßsxy¥nw kaon 159. coniungo: syzey¥gnymi neon 26; syna¥ptw kaon 23. consequens (≠ antecedens): toù aßko¥loyuon jhon 91. consequentia: aßkoloyuı¥a jhon 91/92. consequor: tygxa¥nw von 12. conservo: thre¥w nvon 20. consideratio: no¥hsiv nvon 40; skopo¥v aon 22; toù noeı˜n nvon 44. considero: eßpiske¥ptomai nvon 25, 34; pbon 48; noe¥w neon 53; nvon 36, 41; skope¥w aon 24; neon 28. consilium: boylh¥ von 56; eon 19. consisto: synı¥sthmi eon 3. conspicio: kauora¥w kaon 153. consumo: aßnalı¥skw kaon 68/69. contemplativus: uewrhtiko¥v eon 21; eon tit., 1. contestor: synepimartyre¥w von 26/27. contineo: perie¥xw neon 22. contingens: toù eßndexo¥menon jhon tit., 1, 2, 4, 5, 9, 12 (bis), 16, 17, 18, 22, 23, 27, 29, 30, 32, 38/39, 41, 43, 44, 46, 50, 55, 59, 61, 98, 99 (cf. § 3f); toù symbebhko¥v jhon tit., 63. contingenter: eß ndexome¥ nwv jhon 56; symbebhko¥twv jhon 57. contingentia: toù eùndexo¥menon jhon 48/ 49, 59. contingo: symbaı¥nw eon 48; kaon 75; jhon 34, 35, 41, 49, 63. continuus: synexh¥v kaon 126, 130, 130/ 31; nvon 13. contrarietas: eßnantio¥thv nvon 11. contrarius: eßnantı¥ov aon 38, 41, 49; von 37; nvon 10; zon 35.

249

conveniens: aΩ rmo¥zwn kaıù ıΩkano¥v von 6 (cf. § 3 n. 66). convenienter: aΩ rmozo¥ntwv aon 7/8, 43; eıßko¥twv don tit., 3; eon, tit. convenio: aΩ rmo¥zw eon 2; zon tit. 1; sy¥neimi (eı®mi) nvon 10. conversio: eßpistrofh¥ von 30. convolo: metape¥tomai von 15. cor: kardı¥a zon 37/38. corporalis: swmatiko¥v kaon 171. corpus: sw ˜ ma eon 47; von 9; kaon 2, 3, 11, 13, 19, 20, 21, 23, 24 (bis), 25, 26 (bis), 27, 29, 31, 32, 34, 37, 45, 46, 50, 61, 74, 75, 78, 82, 83, 86, 88, 89, 114, 115, 115, 121, 129, 132, 137 (bis), 139 (bis), 141 (bis), 160, 161, 163, 175; neon 25; nvon 6. corrumpo: fueı¥rw kaon 33. corruptibilis: fuarto¥v kaon 43. corruptio: fuora¥ zon 45, 46. creator: poihth¥v pon 7. Creator: Poihth¥v pon 7. creatura: ktı¥siv pon 46; ktı¥sma neon 55; pbon 30, 32. credo: pistey¥w eon 24, 26; von 33, 50. creo: dhmioyrge¥w pon 48; ktı¥zw pon 44/45. cura: frontı¥v eon 19. curatio: uerapeı¥a von 8. curro: tre¥xw jhon 11. cursus: dro¥mov jhon 14.

debeo: oßfeı¥lw eon 1. debilitas: aßrrwstı¥a don 43. deceptio: aßpa¥th jhon 82. decipio: aßpata¥w jhon 68. deduco: kata¥gw kaon 175. deficio: aßpode¥w neon 41, 43; eßkleı¥pw kaon 35, 144; eßnde¥w jhon 34. definitio: oΩ rismo¥v neon 15, 18. defluxus: eΩ pirroh¥ kaon 93. delectatio: aßgauo¥n eon 20. deliramentum: lh˜rov kaon 169. demonstratio: aßpo¥deijiv kaon 81, 124; eon 15. demonstro: aßpodeikny¥w aon 44; don 45, 47.

.


250

Antonis Fyrigos

denarius: de¥ka neon 31. depereo: aßpo¥llymi jhon 10. depravo: diastre¥fw von 55. derelinquo: katalimpa¥nw kaon 176/77. deserta, orum: eßrhmı¥a von 51. desiderium: eßpiuymı¥a eon 7. desidero: eßpiuyme¥w eon 12. designo: aßforı¥zw aon 48/49; shmaı¥nw jhon 83. desisto: pay¥w jhon 3. destruo: aßnaire¥w kaon 7, 8; aßnatre¥pw kaon 154. determino: aßforı¥zw aon 34. detestor: eßle¥gxw prop. (app.). dico: le¥gw aon 2, 19, 32, 45, 47; don 31/32, 36; eon 44; kaon 26, 53; nvon 5, 50; jhon 11/ 12, 71, 77, 79, 83, 90; pon 8, 15 (bis), 27; fhmı¥ aon 20; eon 43; neon 14, 59, 61; pon 12. dies: hΩ me¥ra pbon 38. differentia: diafora¥ neon 18, 35. differo: diafe¥rw kaon 63; neon 20; nvon 32/ 33; jhon 17. difficilis: dysxerh¥v von 33; neon 1. diffundo: eßkxe¥w zon 9. diligo: aßgapa¥w zon 31. directe: oßruw ˜ v aon 2. dirigo: ıßuy¥nw nvon 25. disco: manua¥nw eon 12. discursus: meta¥basiv eon 17. dispono: diatı¥uhmi aon 7. dispositio: pro¥noia von 21. dissero: diasafe¥w aon 41. dissimilis: aßno¥moiov neon 4. dissolubilis: dialyto¥v kaon 38. distinctio: dia¥krisiv neon 3, 52 (bis). distinguo: diakrı¥nw neon 51/52, 57. distributio: merismo¥v von 28. diuturnitas: makro¥thv kaon 146. diversus: dia¥forov neon 2, 3, 5, 54, 58; nvon 6 (bis); poikı¥llov (sic: cf. § 15) don 33; jhon 66/67, 68, 69. divido: diaire¥w kaon 11, 19, 20 (bis), 21 (bis), 25. divinitus: ueo¥uen don 3; eon 5, 37. divinus: ueı˜ov aon 31, 48; don tit., 1, 21, 51, 52, 54; eon 2, 27; von 3, 18, 49; neon tit., 38, 41, 48, 52, 53, 56; nvon 43; jhon 100; pon 9; pbon 1; eon 10.

.

divisibilis: diaireto¥v kaon 3. divisio: diaı¥resiv kaon 4; jhon 98. divus: maka¥riov inscr. do: dı¥dwmi kaon 50. doceo: dida¥skw don 46; pon 4; le¥gw von 44. doctor: dida¥skalov von 47. doctrina: didaskalı¥a von 5, 44, 51/52. documentum: do¥gma von 42, 55. Dominus: Despo¥thv pon 45; Ueo¥v don 58; Ky¥riov von 26; pon 7. donum: dwrea¥ von 11. dubitatio: aßmfisbh¥thsiv don 54. duplex: diploy˜v aon 43; don 1. dupliciter: dixw˜v zon 33. duratio: diamonh¥ kaon 35, 58, 113. duro: diame¥ nw kaon 62, 63; diarre¥ w (app. diarke¥w, die¥jeimi) kaom 31; diarke¥w (app. die¥jeimi) 32. effectus: aßpote¥lesma von 32; jhon 28, 33, 40, 41, 42, 43/44; pon 49; pbon 37, 39; eon 12; zon 27, 39. elementum: stoixeı˜on kaon 162, 166. enarro: lale¥w von 25/26. equester: ıΩppiko¥v aon 14. equus: ı™ppov neon 60. error: aı™resiv eon 32; von 37; kaon 168, 174; pla¥nh aon 46; don 54; kaon 155. essentia: oyßsı¥a neon tit., 2, 38, 42, 44, 48; nvon 18, 30, 35. evenio: aßpobaı¥nw jhon 52, 53, 57 (bis). eventus: aßpo¥basiv jhon 101. evoco: aßnakale¥w eon 11. excedo: diafey¥gw eon 18; eßkfey¥gw eon 28; yΩ peraı¥rw don 3; eon 38; yΩ perekteı¥nw jhon 33/34. excludo: aßpelay¥nw aon 40; aßpodokima¥zw kaon 169. exemplar: para¥deigma neon 34. exemplaris: paradeigmatiko¥v eon 21. exeo: e¶jeimi kaon 134. exercitium: gymnası¥a don 30. exercito: gymna¥zw von 50. exhibeo: paradı¥dwmi don 51. existentia: y™parjiv pon 49. existo : eıß mı¥ d on 1; e¶ neimi ka on 166 ; yΩ fı¥sthmi neon 63; jhon 76. expello: aßpwue¥w kaon 127 (bis).


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles expendo: aßnalı¥skw don 18. experimentum: tekmh¥rion von 1. expresse: diarrh¥dhn kaon 52. extensio: e¶ktasiv kaon 57/58, 59. fabula: my˜uov von 3, 44. fabulosus: myuiko¥v von 55. facio: oıßkonome¥w von 21; poie¥w don 39; neon 59; pon 45, 48; zon 32. factum: poı¥hma, to¥, pon 45. f a c u l t a s : d y¥ n a m i v v o n 7 ; p b o n 2 4 (app. ploy˜tov: cf. § 11). facundia: eyßporı¥a von 12. fallo: sfa¥llw jhon 7 (bis), 67; cey¥dw jhon 86, 98. falsitas: cey˜dov aon 49, 50; don 42; von 58. falsum: cey˜dov don 48; eon 35; kaon 142; pbon 33. familiaris: oıßkeı˜ov don 15. fastigium: periwph¥ don 18. fero: fe¥rw nvon 21; jhon 12, 14; pbon 7, zon 7. fides: pı¥stiv don 50; eon 52/53; von inscr., 15, 23, 36; kaon 142. figuratus: eßsxhmatisme¥nov nvon 6/7. figuro: aßnamorfo¥w kaon 171. filius: yıΩo¥v don 57; zon 28. finis: te¥lov aon 5, 6, 8 (bis), 10, 12, 18, 19, 22, 25, 28; kaon 128, 133, 136, 138; pbon 6, 7, 53. finitus: peperasme¥nov kaon 29, 30/31, 45, 61, 70/71, 81, 82, 86, 102, 105 (app. wΩ risme¥nov), 106, 110. fio: gı¥nomai jhon 101. firmo: bebaio¥w eon 29. fluctuo: perikly¥zw don 34. forma: eı®dov neon 4 (bis), 11, 15, 40, 45/ 46; nvon 6. formo: eıßdopoie¥w neon 62; nvon 7. fortasse: ı¶swv eon 1. fragilitas: aßsue¥neia eon 10. fructifico: karpofore¥w jhon 45. fructus: karpo¥v don 9. frustra: ma¥thn don 5. fundamentum: ueme¥lion aon 21. gentilis: ™Ellhn kaon 165. genus: ge¥nov don 37; nvon 4, 5, 6, 8. gradus: baumo¥v don 13.

251

gubernatio: dioı¥khsiv aon 6. gubernativus: hΩ gemw ¥ n aon 9. gubernatorius: kybernhtiko¥v aon 13/14. guberno: dioike¥w aon 3; pon 48. guttur: la¥rygj prop.; aon 45. habena, ae: hΩ nı¥a, von 41. habitudo: sxe¥siv jhon 84. homo: a¶nurwpov aon 4; don tit., 3/4, 8, 26, 51; eon tit., 24, 27, 42; von 4, 14, 35, 41; kaon 8; neon 6, 59; jhon 11. humanus: aßnurw ¥ pinov don 2, 37, 41; eon 9, 16, 18, 36, 41, 42, 51; von 10; kaon 25/ 26; eon 10. idea: ıßde¥a neon 62. idiota: ıßdiw ¥ thv von 11. igitur: a¶ra pbon 20, 25, 35, 41. ignarus: aßnh¥koov von 52. ignis: py˜r kaon 156. ignobilis: a¶shmov von 35. ignorantia: a¶gnoia don 36. ignoro: aßgnoe¥w don 45. illicio: yΩ pa¥gw (app. delea¥zw, eßmpaı¥zw) von 39. imaginatio: fantası¥a kaon 175. imaginor: fanta¥zomai nvon 21. imitabilis: o™moiov neon 44. immaterialis: a¶ylov eon 17. immediate: aßme¥swv kaon 114, 115; zon18. immisceo: paramı¥gnymi don 47; von 44. immortalis: aßua¥natov eon 43; kaon 151. immutatio: metabolh¥ von 9. impedio: aßpotygxa¥nw don 10; aßpa¥gw don 15; eßmpodı¥zw jhon 29; kwly¥w jhon 31. imperfectus: aßtelh¥v eon 50; eon 22. impietas: aßse¥beia aon 50. impius: aßsebh¥v prop.; aon 48. impossibilis: aßdy¥natov kaon 6, 9, 13, 13/ 14, 41, 43; neon 1; nvon 4, 39; zon 6, 20. impotentia: aßdynamı¥a kaon 144. improbo: aßpodokima¥zw kaon 40. impugno: ma¥xomai jhom 61; poleme¥w aon 41. inclino: aßpoklı¥nw zon5. includo: perie¥xw neon 33; eßpife¥rw neon 41.

.


252

Antonis Fyrigos

inconveniens: aßdy¥natov kaon 90; a¶topov don 27, 41. incorporeus: aßsw ¥ matov kaon 85, 153. incorruptibilitas: aßfuarsı¥a kaon 43. indicium: marty¥rion von 30. indico: aßnagge¥llw jhon 105. indigeo: de¥w kaon 18. indispositio: desmo¥v don 11. indissolubilis: aßdia¥lytov kaon 39. indoctus: sesofisme¥nov von 2. induco: eıßsa¥gw kaon 37; eßpa¥gw (app. eıßsa¥gw, prosa¥gw) jhon 62. induo: eßndy¥w aon 31. infallibilis: aßsfalh¥v jhon 2, 16, 26. infinitus: a¶peirov kaon 31, 32, 58, 59, 62 (bis), 64, 72, 100, 102, 105, 106, 112, 112/13, 172; pbon 29 (bis), 32 (bis). infirmus: oΩ nosw ˜ n pbon 10 (cf. § 13). informo: eıßdopoie¥w nvon 5. ingenium: eyßfyıµa eon 33; mhxanh¥ don 3; noy˜v eon 36. initium: aßrxh¥ von 25. innumerabilis: aßnarı¥umhtov von 14. inquam: le¥gw eon 42. inquiro: zhte¥w don 7. inquisitio: die¥jodov don 2; eßje¥tasiv don 9; zh¥thsiv don 24; eon 18, 37; uewrı¥a don 17. insisto: syninı¥sthmi aon 30. inspicio: eßmble¥pw von 56; oΩ ra¥w von 12. inspiratio: e¶mpneysiv don 6; von 5/6, 10, 18; eßpı¥pnoia von 46. instigo: dianı¥sthmi von 39. insum: eßggı¥nomai (app. gı¥nomai) don 9. intellectus: gnw˜siv eon 33; dia¥noia don 57; noy˜v aon 26, 28; don 30, 43; von 16; kaon 26, 117, 121, 153, 164; neon 23, 26, 29, 42, 47, 52, 56; nvon 2, 3, 4, 7, 31, 33, 34, 46, 48; jhon 13, 24; pon 13, 18, 20, 23; pbon 15; eon 18, 19. intelligentia: gnw˜siv (app. no¥hsiv) eon 20. intelligibilis: nohto¥v neon tit.; nvon 7, 9. intelligo: noe¥w kaon 9, 162; nvon tit., 1, 2, 3, 12, 13, 14, 17, 18, 42, 45, 46 (bis), 47, 48, 49 (bis); jhon 95, 95/96; pon 24, 35, 43, 47, 50; pbon 49 (bis), 51 (bis), 54/5, 59.

.

intendo: boy¥lomai pon 20; skope¥w aon 26; nvon 28. intentio: logismo¥v nvon 20, 21, 23, 24, 25. interdum: eßnı¥ote neon 26; polla¥kiv don 49; nvon 20; jhon 34, 35. interimo: aßnaire¥w pon 3, 3/4. introduco: eıßsa¥gw von 37. intueor: noe¥w nvon 23, 30; skope¥w nvon 26. intuitus: gnw˜siv jhon 13. invariabilis: aßmeta¥blhtov pon 10; aΩ ploy˜v kaıù monoeidh¥v kaon 60, 64 (cf. § 3 n. 66). invenio: eyΩ rı¥skw kaon 103; zon 25, 26. inventio: zh¥thsiv don 28. investigatio: die¥jodov don 41/42. investigo: deı¥knymi eon, 11; diejodey¥w eon 2; eßjereyna¥w neon 13. invisibilis: aßo¥ratov von 19/20. invisibiliter: aß ora¥ twv (app. aß namfibo¥lwv) von 47 (cf. § 3d). irrationalis: a¶logov neon 34. item: e¶ti nvon 19, 42; jhon 17, 51; pbon 36; eon 11; zon 7. itero: metabasanı¥zw von 31. iudico: uewre¥w kaon 56; krı¥nw don 43. iuramentum: o™rkov zon 38. iustitia: dikaiosy¥nh zon 43/4. iuventus: neo¥thv don 33. labium: xeı˜lov prop.; aon 47 (bis). labor: po¥nov don 23, 24. languor: aßsuenh¥v von 8. latro: lqsth¥v von 49. lego: aßnaginw ¥ skw von 57. levitas: eyßkolı¥a von tit. lex: no¥mov von 53, 56. Lex: Diauh¥kh eon 17. liber: bı¥blov von 22/23. libero: aßpalla¥ssw eon 36. lineamentum: yΩ pografh¥ kaon 171. lis: neı˜kov kaon 158, 159. localis: topiko¥v kaon 126. locus: to¥pov kaon 108; jhon 78, 80. locutio: le¥jiv jhon 76; lo¥gov jhon 73. longus: poly¥v don 28, 30. loquor: le¥gw kaon 38; jhon 82; pon 20.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles luna: selh¥nh kaon 167. lux: fw˜v kaon 172. magnitudo: me¥geuov kaon 100, 101, 102/ 03, 106, 113, 114, 117, 119. magnus: me¥gav don 23; maior: meı¥zwn kaon 39; maximus: me¥gistov eon 50; von 17/18. Mahumet: Mwa¥meu von 38. malum: kako¥n pbon 17; zon 3, 4, 5. maneo: me¥nw (app. kine¥w: cf. § 14) pon 47. Manichaei: Manixaı˜oi kaon 172. manifestatio: fane¥rwsiv aon 31. manifestus: fanero¥v von 18. mater: mh¥thr eon 32. materia: y™lh kaon 51. materialis: yΩ liko¥v kaon 25; neon 63; fysiko¥v kaon 155/56. mediate: eßmme¥swv zon 18. medicamentum: fa¥rmakon pbon 9. medicinalis: ıßatriko¥v aon 10, 12. medicus: ıßatro¥v pbon 8. mediocriter: metrı¥wv von 43. meditor: meleta¥w aon 41, 45. medius: me¥sov jhon 72, 77. mendax: cey¥sthv zon 38. mens: dia¥noia don 26; von 10; noy˜v eon 11; neon 61. metior: metre¥w eon 34. militaris: stratiwtiko¥v aon 14. mirabilis: uaymasto¥v von 8, 29; para¥dojov von 9, 34; mirabilius: uaymasto¥taton von 32; paradojo¥taton von 9/10; mirabilissimus: uaymasto¥tatov von 13. miraculum: uay˜ma von 18. mitto: aßposte¥llw (app. e¶rxomai) von 48. mobilis: kinhto¥v kaon 137/38; pon 29. modestus: sw¥frwn eon 36. modicus: braxy¥v eon 45. modus: tro¥pov aon 20; eon 19; von 24; kaon 9, 56; neon 8, 10, 39, 45, 46, 58; pbon 29, 30, 32; zon 34. monstrum: tekmh¥rion jhon 101. moror: diatrı¥bw von 51. mortalis: unhto¥v (app. a¶nurwpov) eon 42; von 17. mortuus: nekro¥v von 9.

253

motus: kı¥nhsiv don 34; kaon 2, 57, 68, 77, 85, 88, 95, 112, 125, 126, 128, 130 (bis), 132, 133, 135 (bis), 138/39; nvon 38 (bis), 39; pon 29. moveo: kine¥w kaon 2, 58, 66, 67, 83, 84 (ter), 87 (bis), 115, 115, 115/16, 116 (bis) ; nv on 22 ; p on 27, 29, 47/48 (app. cf. § 14). mundus: ko¥smov aon 33; von 29, 34; kaon 166. muto: metaba¥llw kaon 43. narratio: dih¥ghma von 55. nascor: genna¥w aon 32. natura: oyßsı¥a eon 34; fy¥siv eon 2; von 7; kaon, 16, 38, 72, 86, 88, 97, 120; neon 23, 23, 25; pon 24, 34, 36, 39, 41; zon 23, 24. naturalis: e¶mfytov eon 27/8; fysiko¥v don tit. Naturalis: Fysiko¥v kaon 154. naturaliter: fy¥sei zon 22; fysikw˜v zon 25. navifactivus: nayphgiko¥v aon 14. necessarius: aßnagkaı˜ov eon 4/5; jhon 17, 19, 28, 35, 39, 40, 44, 46, 63, 88, 89, 90, 92. necessitas: aßna¥gkh don 15; kaon 33, 120, 121; jhon 36; pbon tit., 2 (bis), 4, 7, 12, 19, 26, 31, 35, 37, 39, 40, 45, 46, 48, 49, 55, 56, 57. nexus: desmo¥v kaon 39. nobilis: tı¥miov neon 36; nobilior: timiw¥terov neon 36; nobilissimus: timiw¥tatov eon 49; minus n.: hütton tı¥miov neon 36. nobilitas: aßjı¥a neon 38. nomen: o¶noma aon 17, 21; neon 36. nomino: kale¥w aon 16; oßnoma¥zw aon 50. novenarius: eßnne¥a neon 31. novo: ginw¥skw von 4; oı®da eon 56; eon 13. nullus: mhdeı¥v kaon 31; oyßdeı¥v don 13. numerus: aßriumo¥v neon 16 (bis), 17, 32. obicio: aßntı¥keimai nvon 32; pon 23; pbon 14. obiectio: aßntı¥uesiv kaon tit., 2, 19, 29, 66, 99, 123; jhon 60. oboedio: peı¥uw von 41/42. obtineo: aßjio¥w aon 2.

.


254

Antonis Fyrigos

obumbratio: aßposkı¥asma nvon 52. occasio: aßformh¥ kaon 167; aı¶tion kaon 174. oculus: oßfualmo¥v jhon 103. odi: mise¥w zon tit., 4. odium: mı˜sov zon tit., 1, 4, 39. officium: skopo¥v aon tit; pro¥uesiv aon 44. omnino: pantelw˜v jhon 85; pa¥nth eon 37. omnis: pa˜v aon 12, 15, 35; don 2, 53. operatio: eßne¥rgeia von 46; neon 9; nvon 32 (bis), 33, 34. operor: eßmpoie¥w aon 39; pra¥ttw von 33. opinio: do¥ja eon 29; neon 62. oportet: deı˜ kaon 150. oppositus: aßntikeı¥menov kaon 76, 77. oppugno: ma¥xomai jhon 98. opus: e¶rgon von 7, 18; zon 29. oraculum: lo¥gion von 53; rΩ h˜ma von 22. ordino: ta¥ttw aon 3, 5, 8, 11; eon 10; pbon 53/54, 56. ordo: ta¥jiv inscr., aon 6; jhon 54/55, 55; pbon 58, 59; eon 12; zon 44. organum: o¶rganon nvon 20. origo: aıßtı¥a aon 35; zon 15. os, oris: sto¥ma aon 43. ostendo: aßpodeikny¥w kaon 30; deı¥knymi don 4; eon 55; von 47; jhon 99; fanero¥w von 6. parens: goney¥v zon 28. pars: me¥rov don 22; kaon 11; nvon 13 (bis), 15. participo: mete¥xw don 54; pbon 28, 30, 31, 32. parvus: aßsuenh¥v eon 48. passio: pa¥uov don 33. passivus: pauhtiko¥v kaon 50. pateo: doke¥w kaon 14; kataleı¥pw don 38; faı¥nw kaon 113. patior: aßne¥xw (app. yΩ pome¥nw) neon 23 (cf. § 3e). paucus: oßlı¥gov don 8, 39; eßla¥xistov don 24. perago: gı¥nomai jhon 14. percipio: lamba¥nw eon 45. perdo: aßpo¥llymi kaon 147. perduco: e™lkw eon 23.

.

perfecte: teleı¥wv nvon 28. perfectio: teleı¥wsiv eon 50; teleio¥thv eon 52; neon 39, 40, 43; jhon 33; pbon 55. perfectus: te¥leiov don 38; neon 49; jhon 51; pbon 25; eon 22. perhibeo: martyre¥w aon 33. permixtio: eßpeisagwgh¥ don 43/44. perpetuitas: aßidio¥thv kaon 35, 41, 84, 86/ 87, 87, 92. perpetuus: aߥıdiov kaon 134, 135, 143; dihnekh¥v kaon 89. persecutor: diw¥kthv von 13. persuadeo: peı¥uw eon 40. pertineo: aßnh¥kw aon 10, 36; jhon 9. pertingo: a™ptw don tit.; eßfikne¥omai aon 19; don 2, 14, 28; fua¥nw eon 12. pertracto: skope¥w aon 18. pervenio: aßfikne¥omai don 28; e¶rxomai don 24; fua¥nw eon 37. phantasma: fa¥ntasma don 43; nvon 20. philosophia: filosofı¥a aon 33; don 22. philosophus: filo¥sofov eon 19; neon 35. Philosophus (scil. Aristoteles): Sofo¥v aon 2; Filo¥sofov aon 4, 23, 34; eon 39; neon 14; pon 4. pietas: eyßse¥beia aon 49/50. pigmentum: fa¥rmakon aon 12. pigritia: aßme¥leia hû rΩ auymı¥a don 19 (cf. § 3 n. 66). planta: fyto¥n neon 46; jhon 45. pluralitas: plh˜uov neon 52, 53. pluraliter: peplhuysme¥nwv neon 60/61. poema: poı¥hma zon 28. poeta: poihth¥v zon 28. pono: tı¥uhmi aon 4, 21; neon 40; yΩ po¥keimai kaon 92; yΩ potı¥uhmi kaon 13, 155, 158, 161, 163; neon 62; jhon 80. portentum: te¥rav von 27. positivus: katafatiko¥v neon 35. possessio: kth˜ma eon 10. possibilis: dynato¥v eon 27; kaon 42, 78. possum: dy¥namai don 14; kaon 5; neon 28, 42; nvon 2, 17, 37; jhon 13, 19, 20, 23, 78. posterius (≠ prius): y™steron nvon 43, 44. potentia: dy¥namiv von 48; kaon 11, 15, 16, 30 (bis), 35, 45, 46, 47, 50, 51, 55, 57,


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles 67, 69, 76, 81/82, 91, 96, 100, 108, 113, 115, 117; nvon 22, 46, 47, 48. praeceptum: eßpı¥tagma von 39/40. praecipio: mete¥xw don 53. praecipue: eßjqrhme¥nwv zon 26; ma¥lista aon 40; don 45/46; eon 14; kaon 60; eon 4; prw¥twv zon 26. praecognosco: proginw¥skw don 20/21; eon 8. praedicator: predika¥twr inscr. praedicatum: toù kathgoroy¥menon nvon 14/15. praedico: khry¥ttw von 15; le¥gw: don 27; prole¥gw von 22; kaon 10; jhon 80, 104. praesentia: paroysı¥a von 5. praesum: uarre¥w eon 33. praesumptio: oı¶hsiv eon 32, 35. praeterea: e¶ti nvon 46; jhon 40, 87; pon 6; zon 25. princeps: a¶rxwn aon 10. principium: aßrxh¥ aon 23, 35, 37, 41; kaon 128, 157; neon 52; jhon 54; pbon 34. principor: a¶rxw aon, 15. prius (≠ posterius): pro¥teron nvon 43, 44. privatio: ste¥rhsiv zon 42. probabilis: e¶ndojov don 48. probatio: aßpo¥deijiv kaon 4, 10, 18. probo : aßpodeikny¥w kaon 22/23, 103/04. procedo: e¶rxomai von 37; pro¥eimi kaon 4, 81, 124; pbon 40, 43; proe¥rxomai zon 20. processus: aßpo¥deijiv kaon 22; eßpixeı¥rhma kaon 99; lo¥gov kaon 30; pro¥odov kaon tit., 1, 10. produco: para¥gw zon 18; proa¥gw pbon 45. profunditas: y™cov don 29. prohibeo: kwly¥w kaon 86; neon 5; nvon 5; jhon 15, 26, 38; pon 13. promissio: yΩ po¥sxesiv von 13. promitto: yΩ pisxne¥omai eon 15, 17; von 40. propheta: profh¥thv von 22, 54. propono: paradı¥dwmi eon tit.; proba¥llw eon 16, 37. proportio: aßnalogı¥a kaon 16, 105, 119, 121/22. propositio: pro¥tasiv nvon 14.

255

proprie: ıßdı¥wv eon 14; zon 39. proprius: ı¶diov neon 4, 11, 30, 31, 32, 33, 40, 42, 45, 47, 49, 50; eon 11. prosequor: prosı¥hmi aon 38. provenio: pro¥eimi eon 31; jhon 64; proe¥rxomai jhon 56. providentia: pro¥noia eon 10. provideo: pronoe¥w don 52; eon 3. prudens: fro¥nimov don 35. punitio: timwrı¥a zon 45. purus: kauaro¥v don 50. puto: symbaı¥nw jhon 70. quaero: zhte¥w jhon 78. quaestio: zh¥thma eon 47; zh¥thsiv jhon 78, 81. quantitas: poso¥thv kaon 57, 59/60, 122. quiesco: pay¥w don 35; kaon 135. ratio: aßpo¥deijiv don 6, 38, 41; kaon 27, 100, 159, 169; lo¥gov don tit., 2, 5, 7, 29, 53; eon inscr., 18, 52; von tit.; kaon, 57, 103; neon 2, 12, 30, 31, 32, 49, 51 (bis), 53/54, 56, 59, 60; nvon 9, 10; pbon 16, 18, 20, 50; oΩ rismo¥v neon 27; pro¥tasiv don 49. rationalis: logiko¥v kaon 21, 23; neon 20 (bis), 28. recte: oßruw ˜ v pbon 4. redarguo: eßle¥gxw kaon 165. refero: fe¥rw nvon 21; pon 16, 17, 32. refuto: aßpwue¥w aon 39. regula: kanw¥n aon 6. regularis: oΩ malo¥ v (app. tetagme¥ nov) kaon 126; tetagme¥nov kaon 130, 131. relatio: aßnafora¥ pon 30, 37/38, 40/41. relaxo: eßfı¥hmi von 41. religio: eyßla¥beia aon 49; eyßse¥beia eon 14. relinquo: kataleı¥pw don 8; von 57; neon 56; jhon 15. remaneo: kataleı¥pw don 22, 36/37, 38; jhon 80; yΩ pome¥nw neon 25. remotius: porrwte¥rw (app. peraite¥rw) kaon 129. repello: aßpelayΩ nw jhon 61. repleo: eßmpı¥plhmi von 11.

.


256

Antonis Fyrigos

repressio: kauaı¥resiv (app. pro¥lhciv) eon 32. repugno: eßnantio¥omai jhon 49; ma¥xomai jhon 4. reputo: nomı¥zw don 49; yΩ polamba¥nw eon 33. requiro: zhte¥w: kaon 58; pbon 55; zon 24. res: pra˜gma aon 7, 18, 20, 25, 37; don 51; kaon, 16, 60, 157; neon 7, 15, 56, 57, 60, 63; nvon 9, 11, 49; jhon 24, 35, 37, 38, 47, 52, 59, 64, 69, 96; pon 22, 33, 34/ 35, 36, 42; pbon 43; eon 17; zon 20, 22, 29; fy¥siv eon 2. reservo: fyla¥ttw aon 21/22. respicio: eßpible¥pw jhon 104. respondeo: aßpokrı¥nw kaon, 14, 34, 44. responsio: aßpo¥krisiv kaon 49. revelo: aßpokaly¥ptw eon 56; von 5. rex: basiley¥v kaon 151. rursus: e¶ti pon 22; pa¥lin jhon 71. sacer: ueı˜ov jhon 100. saeculum: aıßw¥n kaon 151; jhon 103 (bis); xro¥nov jhon 102. salus: swthrı¥a von 25. salvo: sw∞¥ zw neon 62; pbon 16, 18. sanctus: a™giov von 36; maka¥riov inscr. sanitas: yΩ geı¥a aon 11, 39. sano: uerapey¥w (app. yΩ gia¥zw) pbon 10 (cf. § 13); yΩ gia¥zw pbon 8. sapiens: sofo¥v aon tit., 2, 4, 5, 17, 19, 20, 40, 43/44; don 46; von 43, 49; pbon 36; sapientissimus: sofw¥tatov von 15. sapientia: sofı¥a aon 29; von 12; eon 3, 7, 11. Sapientia: Sofı¥a aon 31, 43; von 3, 4; jhon 100, 101. sapio: frone¥w eon 42. scientia: gnw˜siv jhon 2, 39, 47, 51, 72, 75, 98; eßpisth¥mh jhon 65; sofı¥a don 25; nvon 27; jhon 58, 67; eon 14. scio: ginw¥skw jhon 31 (bis), 47, 64, 72, 74; pbon 49, 57, 59; eı®don jhon 84. Scriptura: Grafh¥ nvon 50; jhon 100. secretum: aßpo¥rrhton von 3. sedeo: ka¥uhmai jhon 89 (bis), 92/93, 93, 94 (bis). semper: aßeı¥ kaon 54; pon 11.

.

sensibilis: aıßsuhtiko¥v neon 19, 29; aıßsuhto¥v eon 20. sensus: aı¶suhsiv eon 55; jhon 11; noy˜v don 56; eon 16. sequax: aßko¥loyuov von 57. sequor: aßkoloyue¥w aon 1/2; don 7; kaon 42; eßjakoloyue¥w von 3; e™pw: eon 10/11; kaon 31, 122, 160; neon 7, 9; nvon 4; jhon 28, 66; pon 18, 28, 29; pbon 31, 37, 39. significo: shmaı¥nw pon 48. signo: shmaı¥nw neon 15. signum: shmeı˜on von 27, 30, 32, 34, 45; jhon 101. similis: o™moiov aon 13; neon 4, 15; jhon 97; pon 44. similiter: oΩ moı¥wv kaon 14; neon 18, 32, 33; nvon 13. similitudinarie: oΩ moiwmatikw ˜ v zon 33. similitudo: oΩ moio¥thv kaon 176; neon tit., 2, 6, 8, 10; zon 9. simplex: aßmauh¥v von 14, 34; aΩ ploy˜v: von 10; kaon 170; neon tit., 1. simpliciter: aΩ plw ˜ v aon 21. on simul: a™ma nv 43, 45. singularis: e™kastov neon 32, 34; meriko¥v: aon 18; singularia: taù kaue¥kasta jhon tit.; taù merika¥ eon 13. sol: h™liov kaon 70, 167; jhon 46; pbon 38. solummodo: mo¥non don 7. solutio: ly¥siv eon 48; kaon 36, 40. solvo: ly¥w eon 47. sophistica: sofistikh¥ von 48. spatium: dia¥sthma kaon 172. species: eı®dov neon 17, 19, 21, 34; nvon 7, 10, 15, 16. spero: eßlpı¥zw von 33. sphaera: sfaı˜ra kaon 89, 90. spiritualis: pneymatiko¥v eon 15. spiritus: pney˜ma kaon 150. Spiritus: Pney˜ma eon 56, 57; von 11, 28. studiosus: eßpimelh¥v don 9. studium: spoydh¥ : don 13; eon 7, 13. stultus: aßno¥htov pbon 37. subeo: yΩ fı¥hmi don 25. subicio: yΩ po¥keimai pon 46. subiectum: yΩ pokeı¥menon nvon 5/6, 14. subito: eßjaı¥fnhv von 20. subsisto: yΩ fı¥sthmi zon 39.


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles substantia: oyßsı¥a eon 27, 45; kaon 145, 172; neon 20. subtraho: aßfaire¥w neon 16, 19, 31/32; jhon 77; xwrı¥zw: neon 25. successio: meta¥basiv nvon 37, 40. successive: metabatikw˜v nvon 31, 35, 49. sufficiens: aßrketo¥v kaon 49. sufficienter: aßrkoy¥ntwv pon 15. sumo: lamba¥nw aon 6/7. supernaturalis: yΩ perfyh¥v don 6. suscitatio: aßna¥stasiv von 9.

tango: a™ptw aon 45; deı¥knymi aon 46. temporalis: pro¥skairov eon 17. tempus: kairo¥v (app. xro¥nov) von 35; jhon 102; xro¥nov don 28, 33, 39; kaon 17 (bis), 31, 65, 67, 69, 70, 72, 101, 103; nvon 37, 38 (bis); jhon 8, 14, 73, 76, 82, 83, 102; pon 41, 43. tendo: ta¥ttw eon 13; teı¥nw eon 7. tenebrae: sko¥tov don 36. teneo: kate¥xw eon 53. terminus: o™rov kaon 77. ternarius: tria¥v neon 18, 28. terra: gh˜ kaon 167; pbon 38. Tertullianus: Terkoylia¥nov kaon 170. testimonium: martyrı¥a von 54; nvon 50; tekmh¥rion von 46. tollo: aßnaire¥w kaon 12; aßpo¥llymi pbon 21; aßfaire¥w jhon 58/59. topica: logikh¥ eon 48. totaliter: pantelw˜v pbon 21. totus: o™lov kaon 12; nvon 13, 43; pa˜v eon 33. trado: paradı¥dwmi von 40. traho: e™lkw eon 43. transfero: metafe¥rw jhon 93. transmutatio: parallagh¥ nvon 51/52. turba: plh˜uov von 14. tyrannis: tyrannı¥v von 14. tyrannus: ty¥rannov von 48.

ubi: poy˜ kaon 47. unde: dio¥ eon 15; o™uen aon 3, 9, 16, 23, 36; von 56; kaon 13, 25; pbon 16; eon7, 15; ™ ste aon 50; don 13. toı¥nyn aon 40; w

257

unio, unire: syna¥ptw kaon 27. unitas: mona¥v neon 16/17, 32. universalis: kauo¥loy aon 19. universaliter: kauo¥loy pbon 24/25. universitas: toù pa˜n aon 22/23. universum: toù pa˜n aon 28; zon 44.

Vadianus: Badria¥nov kaon 170. vanitas: mataio¥thv don 56. variatio: poikillı¥a (cf. § 15) jhon 62. vario: poikı¥llw neon 17, 19. varius: poikı¥llov (cf. § 15) von 27. venio: e¶rxomai aon 31, 32; jhon 104. verbum: lo¥gov aon 44. ˜v vere: aßlhuw ˜ v eon 26; verissime: aßlhuw don 45. veritas: aßlh¥ueia prop.; aon 28, 30, 33, 34, 35, 36, 37, 40, 45, 46, 48; don tit., 1, 8, 10, 24, 28, 29, 34/35, 50; eon 24, 36; von 6, 47; kaon 8, 148, 150; nvon 50; jhon 58. verso: stre¥fw aon 12, 22; don 22. verus: aßlhuh¥v don 47; eon 35; kaon 5, 10, 18, 143; neon 41; jhon 51, 95. via: aßkoloyuı¥a kaon 97; oΩ do¥v don 29, 38; von 37. vicissitudo: troph¥ nvon 52. video: ble¥pw don 46; ginw¥skw jhon 88; doke¥w eon 1, 34; kaon 66; pon 15; doja¥zw don 5; pon 2; oΩ ra¥w aon 9; nvon 28 (bis), 29; jhon 11, 89, 92; faı¥nw jhon 94. vindico: semny¥w aon 17. violentia: bı¥a von 12, 52. virtus: aßreth¥ eon 21; eon tit., 1; dy¥namiv kaon 20, 24 (bis), 26, 53, 62, 63, 70, 71, 110, 112, 137, 139, 141, 161, 166; nvon 29; eßne¥rgeia kaon 52. vis: dy¥namiv nvon 19; ıßsxy¥v don 45. visibilis: fanero¥v von 46. visus: o¶civ kaon 153. vita: zwh¥ eon 9. voco: kale¥w aon 16; kaon 157; le¥gw kaon 157. volo, velle: aıΩre¥w don 25; boy¥lomai pon 19, 20/21; pbon 33, 44/45; ue¥lw pon tit., 1 (ter), 4, 5 (ter), 8, 9, 10, 11, 13, 16

.


258

Antonis Fyrigos

(bis), 19, 22, 28, 42, 43, 44 (bis), 46, 47; pbon 12, 13, 20, 23, 25, 26, 27 (bis), 30, 49 (bis), 50. volo, volare: ı™ptamai kaon 8. voluntarius: eΩ koy¥siov zon 21. voluntas: ue¥lhsiv kaon 39 (bis), 118; pon

.

6, 16, 17, 22, 24, 27; pbon 1, 7, 9 (app. boy¥lhsiv), 14/15, 15, 18, 20, 33/ 34, 36; zon 5, 21. voluptas: eßpiuymı¥a von 40; hΩ donh¥ von 12, 16, 38.


INDEX GRAECO-LATINITATIS

#Abero¥hv: Commentator aßgauo¥n: delectatio aßgauo¥v: bonus aßgauo¥thv: bonitas, clementia aßgapa¥w: amo, diligo aßga¥ph: amor a™giov: sanctus aßgnoe¥w: ignoro a¶gnoia: ignorantia aßdia¥lytov: indissolubilis aßdynamı¥a: impotentia aßdy¥natov: impossibilis, inconveniens aßeı¥ : semper aßua¥natov: immortalis aߥıdiov: aeternus, perpetuus aßidio¥thv: aeternitas, perpetuitas aı™resiv: error aıΩre¥w: volo, velle aı¶suhsiv: sensus aıßsuhtiko¥v: sensibilis aıßsuhto¥v: sensibilis aıßsxy¥nw: confuto aıßtı¥a: causa, origo aı¶tion: occasio aıßw¥n: saeculum aıßw¥niov: aeternus aßkoloyue¥w: sequor aßkoloyuı¥a: consequentia, via aßko¥loyuon, to¥ : consequens aßko¥loyuov: sequax aßkoy¥w: audio aßkroath¥v: auditor aßlh¥ueia: veritas aßlhuh¥v: verus aßlhuw ˜ v: vere aßlloio¥w: altero a¶logov: irrationalis a™ma: simul aßmauh¥v: simplex aßme¥leia: pigritia

aßme¥swv: immediate aßmeta¥blhtov: invariabilis aßmhge¥ph: aliqualiter aßmfisbh¥thsiv: dubitatio aßnagge¥llw: indico aßnaginw ¥ skw: lego aßnagka¥zw: cogo aßnagkaı˜ov: necessarius aßna¥gkh: necessitas aßnaire¥w: aufero, destruo, interimo, tollo aßnakale¥w: evoco aßnalı¥skw: consumo, expendo aßnalogı¥a: proportio aßnamorfo¥w: figuro aßnamfibo¥lwv: invisibiliter aßnarı¥umhtov: innumerabilis aßna¥stasiv: suscitatio aßnatre¥pw: destruo aßnafora¥ : relatio aßne¥xw: patior aßnh¥koov: ignarus aßnh¥kw: pertineo aßnurw ¥ pinov: humanus #Anurwpomorfı¥thv: Anthropomorphita a¶nurwpov: homo, mortalis aßno¥htov: stultus aßno¥moiov: dissimilis aßntı¥uesiv: obiectio aßntı¥keimai: obicio aßntikeı¥menov: oppositus aßjı¥a: nobilitas aßjio¥w: obtineo aßo¥ratov: invisibilis aßora¥twv: invisibiliter aßpa¥gw: impedio aßpalla¥ssw: libero aßpare¥gkliton, to¥ : certitudo aßpata¥w: decipio aßpa¥th: deceptio


260

Antonis Fyrigos

a¶peirov: infinitus aßpelay¥nw: excludo, repello aΩ ploy˜v: invariabilis, simplex aΩ plw ˜ v: simpliciter aßpobaı¥nw: evenio aßpo¥basiv: eventus aßpodeikny¥w: demonstro, ostendo, probo aßpo¥deijiv: argumentum, demonstratio, probatio, processus, ratio aßpode¥w: deficio aßpodokima¥zw: excludo, improbo aßpokaly¥ptw: revelo aßpoklı¥nw: inclino aßpokrı¥nw: respondeo aßpo¥krisiv: responsio aßpolelyme¥nwv: absolute aßpo¥llymi: depereo, perdo, tollo aßpone¥mw: attribuo aßpo¥rrhton: secretum aßposkı¥asma: obumbratio aßposte¥llw: mitto aßpote¥lesma: artificiatum, effectus aßpotygxa¥nw: impedio aßpofaı¥nomai: censeo a™ptw: pertingo, tango aßpwue¥w: expello, refuto a¶ra: igitur aßreth¥ : virtus aßriumo¥v: numerus aßrketo¥v: sufficiens aßrkoy¥ntwv: sufficienter aΩ rmozo¥ntwv: convenienter aΩ rmo¥zw: competo, convenio aΩ rmo¥zwn: conveniens aßrrwstı¥a: debilitas aßrxaı˜ov: antiquus aßrxh¥ : initium, principium aßrxitektonikh¥ (scil. te¥xnh): architectonice, es aßrxite¥ktwn: architector, architectus a¶rxw: principor a¶rxwn: princeps aßse¥beia: impietas aßsebh¥v: impius a¶shmov: ignobilis aßsue¥neia: fragilitas aßsuenh¥v: languor, parvus aßsfa¥leia: certitudo

.

aßsfalh¥v: infallibilis aßsxole¥w: applico aßsw ¥ matov: incorporeus aßtelh¥v: imperfectus a¶topov: inconveniens a¶ylov: immaterialis ay¶jw: attingo aßfaire¥w: subtraho, tollo aßfuarsı¥a: incorruptibilitas aßfikne¥omai: pervenio aßforı¥zw: designo, determino aßformh¥ : occasio Badria¥nov: Vadianus baumo¥v: gradus basiley¥v: rex be¥baiov: certus bebaio¥thv: certitudo bebaio¥w: confirmo, firmo bebaı¥wv: certitudinaliter bebaı¥wsiv: confirmatio bı¥a: violentia bı¥blov: liber ble¥pw: video boylh¥ : consilium boy¥lhsiv: voluntas boy¥lomai: intendo, volo braxy¥v: modicus genna¥w: nascor ge¥nov: genus gh˜ : terra gı¥nomai: adhibeo, fio, insum, perago ginw¥skw: cognosco, novo, scio, video gnw˜siv: cognitio, intellectus, intelligentia, intuitus, scientia gnwstiko¥v: cognoscitivus gnwsto¥v: cognitus goney¥v: parens Grafh¥ : Scriptura gymna¥zw: exercito gymnası¥a: exercitium deı˜ : oportet deı¥knymi: assero, investigo, ostendo, tango de¥ka: denarius delea¥zw: illicio


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles desmo¥v: indispositio, nexus Despo¥thv: Dominus de¥w: indigeo dhmioyrge¥w: creo Diauh¥kh: Lex diaı¥resiv: divisio diaireto¥v: divisibilis diaire¥w: divido diakrı¥nw: distinguo dia¥krisiv: distinctio dialyto¥v: dissolubilis diame¥nw: duro diamonh¥ : duratio dianı¥sthmi: instigo dia¥noia: intellectus, mens diarke¥w: duro diarre¥w: duro diarrh¥dhn: expresse diasafe¥w: dissero dia¥sthma: spatium diastre¥fw: depravo dia¥strofov: astutus diatı¥uhmi: dispono diatrı¥bw: moror diafe¥rw: differo diafey¥gw: excedo diafora¥ : differentia dia¥forov: diversus didaskalı¥a: doctrina dida¥skalov: doctor dida¥skw: doceo dı¥dwmi: do die¥jeimi: duro diejodey¥w: investigo die¥jodov: inquisitio, investigatio dih¥ghma: narratio dihnekh¥v: perpetuus dikaiosy¥nh: iustitia dio¥ : unde dioike¥w: guberno dioı¥khsiv: gubernatio diploy˜v: duplex dixw ˜ v: dupliciter diw¥kthv: persecutor do¥gma: documentum doke¥w: appareo, pateo, video do¥ja: opinio doja¥zw: video

261

dro¥mov: cursus dya¥v: binarius dy¥namai: possum dy¥namiv: facultas, potentia, virtus, vis dynato¥v: possibilis dysxerh¥v: difficilis dwrea¥ : donum eßggı¥nomai: causor, insum eı¶dhsiv: cognitio eı®don: cognosco, scio eıßdopoie¥w: formo, informo eı®dov: conditio, forma, species eıßko¥twv: convenienter eıßmı¥ : existo eıßsa¥gw: induco, introduco e™kastov: singularis eßkleı¥pw: deficio eΩ koy¥siov: voluntarius e¶ktasiv: extentio eßkfey¥gw: excedo eßkxe¥w: diffundo eßla¥xistov: paucus eßle¥gxw: arguo, detestor, redarguo e™lkw: attraho, perduco, traho ™Ellhn: gentilis eßlpı¥zw: spero eßmble¥pw: inspicio eßmme¥swv: mediate eßmpaı¥zw: illicio eßmpı¥mplhmi: repleo e¶mpneysiv: inspiratio eßmpodı¥zw: impedio eßmpoie¥w: operor e¶mfytov: naturalis eßnantio¥omai: repugno eßnantı¥ov: contrarius eßnantio¥thv: contrarietas eßnargh¥v: certus eßndexo¥menon, to¥ : contingens (cf. § 3f), contingentia eßndexome¥nwv: contingenter eßnde¥w: deficio e¶ndojov: probabilis eßndy¥w: induo e¶neimi: existo eßne¥rgeia: actio, actus, operatio, virtus eßnerge¥w: ago

.


262

Antonis Fyrigos

eßnerghtiko¥v: activus eßnı¥ote: interdum eßnne¥a: novenarius eßjaı¥fnhv: subito eßjakoloyue¥w: sequor e¶jeimi: exeo eßjereyna¥w: investigo eßje¥tasiv: inquisitio eßjqrhme¥nwv: praecipue eßpa¥gw: induco eßpeisagwgh¥ : permixtio eßpible¥pw: respicio eßpigra¥fw: adscribo eßpiuyme¥w: desidero eßpiuymı¥a: desiderium, voluptas eßpimelh¥v: studiosus eßpı¥pnoia: inspiratio eßpirroh¥ : defluxus eßpiske¥ptomai: considero eßpisth¥mh: scientia eßpisth¥mwn: cognitor eßpistrofh¥ : conversio eßpı¥tagma: praeceptum eßpife¥rw: includo eßpixeire¥w: argumentor eßpixeı¥rhma: argumentum, processus e™pw: sequor e¶rgon: opus eßrhmı¥a: deserta, orum e¶rxomai: mitto, pervenio, procedo, venio e¶rwv: amor eßsxhmatisme¥nov: figuratus e™terov: alius eΩ te¥rwv: aliter e¶ti: adhuc, amplius, item, praeterea, rursus eyßkolı¥a: levitas eyßla¥beia: religio eyßporı¥a: facundia eyΩ rı¥skw: invenio eyßse¥beia: pietas, religio eyßfyıµa: ingenium e¶fesiv: appetitus eßfı¥hmi: relaxo eßfikne¥omai: pertingo zhte¥w: inquiro, quaero, requiro

.

zh¥thma: quaestio zh¥thsiv: inquisitio, inventio, quaestio zwh¥ : vita z√on: animal hΩ gemw ¥ n: gubernativus hΩ goy¥menon, to¥ : antecedens hΩ donh¥ : voluptas h™liov: sol hΩ me¥ra: dies hΩ nı¥a, wn: habena uarre¥w: praesum uay˜ma: miraculum uaymasto¥v: mirabilis ueı˜ov: divinus, sacer ue¥lhsiv: voluntas ue¥lw: volo, velle ueme¥lion: fundamentum ueo¥uen: divinitus Ueo¥v: Dominus uerapeı¥a: curatio uerapey¥w: sano ue¥rmh: calor uewre¥w: appareo, iudico uewrhtiko¥v: contemplativus uewrı¥a: inquisitio uhriw¥dhv: bestialis unhto¥v: mortalis ßıatriko¥v: medicinalis ıßatro¥v: medicus ıßde¥a: idea ı¶diov: proprius ıßdı¥wv: proprie ıßdiw ¥ thv: idiota ıßuy¥nw: dirigo ıßkano¥v: conveniens ıΩppiko¥v: equester ı™ppov: equus ı™ptamai: volo, volare ıßsxy¥v: vis ı¶swv: fortasse kauaı¥resiv: repressio kauaro¥v: purus kaue¥kasta, ta¥ : singularia ka¥uhmai: sedeo


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles kauo¥loy: universalis, universaliter; toù kauo¥loy: universum kauora¥w: conspicio kairo¥v: tempus kako¥n: malum kale¥w: nomino, voco kalw˜v: bene kanw¥n: regula kardı¥a: cor karpo¥v: fructus karpofore¥w: fructifico kata¥gw: deduco katalamba¥nw: apprehendo kataleı¥pw: pateo, relinquo, remaneo katalimpa¥nw: derelinquo katafatiko¥v: positivus kate¥xw: teneo kathgoriko¥v: categoricus kathgoroy¥menon, to¥ : praedicatum kexrwsme¥nov: coloratus khry¥ttw: praedico kine¥w: maneo, moveo kı¥nhsiv: motus kinhto¥v: mobilis koino¥v: communis komı¥zw: affero ko¥smov: mundus krı¥nw: iudico kth˜ma: possessio ktı¥zw: creo ktı¥siv: creatura ktı¥sma: creatura kybernhtiko¥v: gubernatorius Ky¥riov: Dominus kwly¥w: impedio, prohibeo lale¥w: enarro lamba¥nw: accipio, acquiro, apprehendo, capio, percipio, sumo la¥rygj: guttur le¥gw: dico, doceo, inquam, loquor, praedico, voco le¥jiv: locutio lh˜rov: deliramentum lqsth¥v: latro logı¥zomai: cogito logikh¥ : topica logiko¥v: rationalis

263

lo¥gion: oraculum logismo¥v: intentio lo¥gov: locutio, processus, ratio, verbum ly¥siv: solutio ly¥w: solvo maka¥riov: divus, sanctus makro¥thv: diuturnitas ma¥lista: praecipue manua¥nw: addisco, disco Manixaı˜oi: Manichaei martyre¥w: attestor, perhibeo martyrı¥a: confirmatio, testimonium marty¥rion: indicium mataio¥thv: vanitas ma¥thn: frustra ma¥xomai: impugno, oppugno, repugno me¥gav: arduus, magnus me¥geuov: magnitudo meleta¥w: meditor me¥nw: maneo merika¥, ta¥ : singularia meriko¥v: singularis merismo¥v: distributio me¥rov: pars me¥sov: medius metaba¥llw: muto metabasanı¥zw: itero meta¥basiv: discursus, successio metabatikw˜v: successive metabolh¥ : immutatio metape¥tomai: convolo metafe¥rw: transfero mete¥xw: acquiro, participo, praecipio metre¥w: metior metrı¥wv: mediocriter mhdeı¥v: nullus mh¥thr: mater mhxanh¥ : ingenium mise¥w: odi mı˜sov: odium mona¥v: unitas monoeidh¥v: invariabilis mo¥non: solummodo myuiko¥v: fabulosus my˜uov: fabula Mwa¥meu: Mahumet

.


264

Antonis Fyrigos

nayphgiko¥v: navifactivus neı˜kov: lis nekro¥v: mortuus neo¥thv: iuventus noe¥ w: considero, intelligo, intueor; noeı˜n, to¥ : consideratio no¥hsiv: consideratio, intelligentia nohto¥v: intelligibilis nomı¥zw: aestimo, concipio, reputo no¥mov: lex no¥sov: aegritudo nosw˜n: infirmus noy˜v: animus, ingenium, intellectus, mens, sensus oΩ do¥v: via o™uen: unde oı®da: novi oı¶hsiv: praesumptio oıßkeı˜ov: familiaris oıßkonome¥w: facio oßlı¥gov: paucus o™lov: totus oΩ malo¥v: regularis oΩ moiomatikw ˜ v: similitudinarie o™moiov: conformis, imitabilis, similis oΩ moio¥thv: assimilatio, similitudo oΩ moı¥wv: similiter o¶noma: nomen oßnoma¥zw: nomino o¶nov: asinus o™plon: arma oΩ ra¥w: video o¶rganon: organum oßruw ˜ v: directe, recte oΩ rismo¥v: definitio, ratio o™rkov: iuramentum o™rov: terminus oyßdeı¥v: nullus oyßra¥niov: caelestis oyßrano¥v: caelum oyßsı¥a: essentia, natura, substantia oßfeı¥lw: debeo oßfualmo¥v: oculus o¶civ: visus pauhtiko¥v: passivus pa¥uov: passio

.

pa¥lin: rursus pantelw˜v: omnino, totaliter pa¥nth: omnino paraba¥llw: comparo para¥gw: produco para¥deigma: exemplar paradeigmatiko¥v: exemplaris paradı¥dwmi: exhibeo, propono, trado para¥dojov: mirabilis para¥uesiv: comparatio paralamba¥nw: accipio parallagh¥ : transmutatio paramı¥gnymi: admisceo, immisceo paraskeyh¥ : apparatus pa¥reimi: adsum pare¥xw: adhibeo paroysı¥a: praesentia pa˜v: omnis, totus, universus; toù pa˜n: universitas, universum pay¥w: desisto, quiesco peı¥uw: assentio, oboedio, persuadeo peperasme¥nov: finitus peplhuysme¥nwv: pluraliter peraite¥rw: remotius perie¥xw: concludo, contineo, includo perikly¥zw: fluctuo perilamba¥nw: apprehendo, cognosco, complector, concipio perı¥lhciv: apprehensio peripate¥w: ambulo peripoie¥w: acquiro periwph¥ : fastigium pı¥ptw: cado pistey¥w: credo pı¥stiv: fides pla¥nh: error plh˜uov: pluralitas, turba ploy˜tov: facultas pney˜ma: spiritus Pney˜ma: Spiritus pneymatiko¥v: spiritualis poie¥w: ago, facio poı¥hma: factum, poema poihth¥v: creator, poeta Poihth¥v: Creator poihtiko¥v: activus poikillı¥a (cf. § 15): variatio poikı¥llov (cf. § 15): diversus, varius


Bessarione “traduttore” della Summa contra Gentiles

265

rΩ auymı¥a: pigritia rΩ h˜ma: oraculum

skope¥w: considero, intendo, intueor, pertracto skopo¥v: consideratio, officium sko¥tov: tenebrae sofı¥a: sapientia, scientia Sofı¥a: Sapientia sofistikh¥ : sophistica sofo¥v: sapiens Sofo¥v: Philosophus spoydh¥ : studium ste¥rhsiv: privatio stoixeı˜on: elementum sto¥ma: os, oris stratiwtiko¥v: militaris stre¥fw: verso syzey¥gnymi: adiungo, coniungo syllamba¥nw: comprehendo symbaı¥nw: accido, contingo, puto symbebhko¥v, to¥ : accidens, contingens symbebhko¥twv: contingenter symperaı¥nw: concludo syna¥ptw: coniungo, unio, unire sy¥neimi: convenio syneisfe¥rw: confero synepimartyre¥w: contestor synexh¥v: continuus synhmme¥nov: conditionalis sy¥nuesiv: compositio sy¥nuetov: compositus synı¥sthmi: consisto, insisto syntetelesme¥nov: completus synyfı¥sthmi: coexisto sfaı˜ra: sphaera sfa¥llw: fallo sxe¥siv: habitudo sw ∞¥ zw: salvo sw ˜ ma: complexio, corpus swmatiko¥v: corporalis swthrı¥a: salus sw ¥ frwn: modestus

sarkiko¥v: carnalis sa¥rj: caro selh¥nh: luna semny¥w: vindico sesofisme¥nov: indoctus shmaı¥nw: designo, significo, signo shmeı˜on: signum

ta¥jiv: ordo ta¥ttw: ordino, tendo teı¥nw: tendo tekmh¥rion: experimentum, monstrum, testimonium te¥leiov: perfectus teleio¥thv: perfectio

poikı¥llw: vario poleme¥w: impugno polla¥kiv: interdum poly¥v: longus po¥nov: labor porrwte¥rw: remotius poso¥thv: quantitas poy˜ : ubi pra˜gma: res pragmatiko¥v: activus praktiko¥v: activus pra¥ttw: operor predika¥twr: praedicator proa¥gw: addo, produco proba¥llw: propono proginw¥skw: praecognosco pro¥eimi: procedo, provenio proe¥rxomai: procedo, provenio pro¥uesiv: officium prole¥gw: praedico pro¥lhciv: repressio pronoe¥w: provideo pro¥noia: dispositio, providentia pro¥odov: processus prosa¥gw: induco proseggı¥zw: accedo prosh¥kw: competo prosı¥hmi: prosequor pro¥skairov: temporalis proskyne¥w: adoro prostı¥uhmi: accresco, addo proscay¥w: attingo pro¥tasiv: propositio, ratio pro¥teron: prius profh¥thv: propheta prw¥twv: praecipue py˜r: ignis

.


266

Antonis Fyrigos

teleio¥w: conficio teleı¥wv: perfecte teleı¥wsiv: perfectio te¥lov: finis te¥rav: portentum Terkoylia¥nov: Tertullianus tetagme¥nov: regularis te¥xnh: ars texnhto¥n: artificiatum texnı¥thv: artifex thre¥w: conservo tı¥uhmi: pono tı¥miov: nobilis timwrı¥a: punitio toı¥nyn: unde topiko¥v: localis to¥pov: locus tre¥xw: curro tria¥v: ternarius troph¥ : vicissitudo tro¥pov: modus tygxa¥nw: acquiro, consequor tyrannı¥v: tyrannis ty¥rannov: tyrannus yΩ geı¥a: sanitas yΩ gia¥zw: sano y™dwr: aqua yıΩo¥v: filius y™lh: materia yΩ liko¥v: materialis yΩ pa¥gw: illicio y™parjiv: existentia yΩ peraı¥rw: excedo yΩ perekteı¥nw: excedo yΩ perfyh¥v: supernaturalis yΩ pisxne¥omai: promitto yΩ pografh¥ : lineamentum yΩ po¥uesiv: conditio yΩ po¥keimai: pono, subicio yΩ pokeı¥menon: subiectum yΩ polamba¥nw: accido, aestimo, reputo yΩ pome¥nw: patior, remaneo yΩ po¥sxesiv: promissio yΩ potı¥uhmi: pono y™steron: posterius yΩ fı¥hmi: subeo

.

yΩ fı¥sthmi: existo, subsisto y™cov: profunditas faı¥nw: pateo, video fanero¥v: manifestus, visibilis fanero¥w: ostendo fane¥rwsiv: manifestatio fanta¥zomai: imaginor fantası¥a: imaginatio fa¥ntasma: phantasma fa¥rmakon: medicamentum, pigmentum fe¥rw: fero, refero fhmı¥ : dico fua¥nw: pertingo, pervenio fuarto¥v: corruptibilis fueı¥rw: corrumpo fuora¥ : corruptio filı¥a: amicitia fı¥lov: amicus filosofı¥a: philosophia filo¥sofov: philosophus Filo¥sofov: Philosophus frone¥w: sapio fro¥nimov: prudens frontı¥v: cura fyla¥ttw: reservo fy¥sei: naturaliter fysiko¥v: materialis, naturalis Fysiko¥v: Naturalis fysikw˜v: naturaliter fy¥siv: natura, res fyto¥n: planta fw˜v: claritas, lux xeı˜lov: labium xro¥nov: saeculum, tempus xwrı¥zw: subtraho cay¥w: attingo cey˜dov: falsitas, falsum cey¥dw: fallo cey¥sthv: mendax cyxh¥ : anima, animus wΩ risme¥nov: finitus w™ste: unde


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.