Mundua helburu: Espainiako Historia 2. Batxilergoa. Lagina

12HILEKO LIZENTZIA

2

ESPAINIAKO HISTORIA

Fernando García de Cortázar, Fernando Diez, Javier Sánchez-Palencia, María Isabel del Val, Manuel F. Cuadrado, Javier M. Donézar, Pedro Martínez Lillo, Ángel Gamazo

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak

1. Ondorengotza Gerra eta dinastia-aldaketa

2. Borboien erreformismoa

3. Espainiako ilustratuak

4. Ilustrazioa Euskadin

5. Hispaniar Amerika xviii. mendean

Landu edukiak

2 Antzinako Erregimenaren krisia (1788-1833)

1. Iraultzaren beldur

2. Aliantza Frantzia napoleonikoarekin

3. Independentzia Gerra (1808-1814)

4. Independentzia Gerra Euskadin

5. Cádizko Gorteen programa iraultzailea

6. Absolutismoaren berrezarpena

7. Hispaniar Amerikaren emantzipazioa

Landu edukiak

3 Espainia liberalaren eraketa (1833-1874)

1. Iraultza liberal-burgesa

2. Gerra Zibila (1833-1840)

3. Erreginaordealdiak (1833-1843)

4. Hamarkada Moderatua (1844-1854)

5. Biurteko Progresista (1854-1856)

6. Batasun Liberala eta moderantismoaren itzulera (1856-1868)

7. Ekonomia

8. Gizarte-egitura berria

9. Seiurteko Demokratikoa (1868-1874)

10. Hirugarren Karlistaldia

11. Foru-sistemaren amaiera

12. Kultura

Landu edukiak

4 Berrezarkuntza moderatua (1875-1902)

1. Berrezarkuntzaren erregimenaren oinarriak

60

2. Cánovasen politika-sistema: turnismoa eta alderdi-bitasuna

3. Sistemaren aurkako oposizioa

4. Nazionalismoak

5. Euskal nazionalismoa

6. Ekonomia eta gizartea

7. Demografia: hiri-hazkundea

8. 1898ko hondamendia

9. Kultura: kontserbadurismoa eta erregenerazionismoa

Landu edukiak

94

138

5 Alfontso XIII.aren erregealdia (1902-1931)

1. 1900eko gizartearen egitura

2. Erregimenaren bilakaera

3. Espainia eta Lehen Mundu Gerra

4. Berrezarkuntzaren erregimenaren agonia (1918-1923)

5. Primo de Riveraren diktadura (1923-1930)

6. Donostiako Ituna eta monarkiaren amaiera

7. Euskadiko langile-mugimendua eta sozialismoa eta nazionalismoa

8. Euskal kultura

Landu edukiak

6 Bigarren Errepublika (1931-1936)

1. Erregimen-aldaketa

2. Biurteko Erreformatzailea (1931-1933)

3. CEDAren Biurteko Erradikala (1933-1936)

4. Ezkerraren garaia: Fronte Popularra (1936)

5. Euskadi (1931-1936)

6. Espainiako kulturaren Zilarrezko Aroa (1898-1936)

Landu edukiak

7 Gerra Zibila (1936-1939)

1. Estatu-kolpea eta herriaren erantzuna

2. Gerraren bilakaera militarra

3. Errepublikaren aldea: bilakaera politikoa eta soziala

4. Gerra Zibila Euskadin

5. Frankisten aldea: bilakaera politikoa eta soziala

6. Gerra-garaiko gizartea eta kultura

7. Gerraren nazioarteko dimentsioa

8. Gerraren ondorioak

Landu edukiak

178

8 Frankoren diktadura (1939-1975)

1. Erregimen frankistaren oinarriak

2. Gerraostea: 1940ko hamarkada

268

3. 1950eko hamarkada: irekitasuna eta atzerriko herrialdeen aintzatespena

4. Franko eta euskal herritarrak: autarkiatik desarrollismora

5. Desarrollismoaren garaiko Espainia (1959-1973)

6. Frankismoaren amaiera (1969-1975)

7. Euskadi: 1960ko hamarkadatik frankismoaren amaierara Landu edukiak

9 Trantsizioa (1975-1982)

1. Espainiako 1975eko gizartea

2. Diktadorearen heriotzaren osteko indar politikoak

316

212

3. 1977a, funtsezko urtea

4. Hauteskundeek bermatutako UCDren lehen gobernua

5. 1978ko Konstituzioa

6. UCDren bigarren gobernua

7. Trantsizioa Euskadin

8. Gizarte-aldaketak. Espainia Europan integratu zen Landu edukiak

10 Demokrazia sendotzen

242

1. Aldaketaren hauteskundeak

2. 1980ko hamarkadako arazoak

3. Ekonomia-susperraldia (1986-1989)

4. Politika-ustelkeria eta gizarte-aldaketa

5. Demokraziaren sendotze-prozesua Euskadin

6. Norabide-aldaketa Kontserbadorea

7. Mende-aldaketa

8. Europar Batasunaren eta Espainiaren eraikuntza

9. Espainiako gizarte- eta kultura-aldaketak

10. Euskadi: 1990eko hamarkadatik xxi. mendera arte

Landu edukiak

Kronologia

350

xviii. mendea: Antzinako Erregimena, erreformismoa eta Ilustrazioa

xviii mendean zehar, Europa mendebaldean, biztanleria hazi egin zen, eta aberastasuna ere bai, politikan, ekonomian, gizartean eta kulturan egin ziren erreforma handiei esker. Argien Mendea edo Ilustrazioaren mendea da, arrazoiak eta zientziak gizakiaren zoriontasunari ekarriko zioten argiari erreferentzia eginez. Ilustratuek aurrerapena eta aldaketa aldarrikatzen zituzten, gizakien bizimodua hobetzeko. Burgesia izan zen aldaketa horren protagonista, eta monarkia burgesian oinarritu zen bere estatu boteretsua sendotzeko. Horregatik, monarkia absolutu hark boteretik bertatik bultzatu zituen erreformak; hortik dator despotismo ilustratua esapidea. Espainian, gutxiengo ilustratuek ahalegin handiak egin zituzten herrialdea aurreko bi mendeetan nagusitu ziren Kontrarreformaren printzipio zaharretatik urruntzeko. Porrot egin zuten, baina mahai gainean utzi zituzten Espainiak bere historia garaikidean aurre egin beharko zien arazo nagusiak.

1. Ondorengotza Gerra eta dinastia-aldaketa

2. Borboien erreformismoa

3. Espainiako ilustratuak

4. Ilustrazioa Euskadin

5. Hispaniar Amerika xviii mendean • Landu edukiak

Unitate honetako edukiak eta ariketak oso baliagarriak izan daitezke «Harrera Erresumen Aretoan» diziplina anitzeko proiektua egin ahal izateko.

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

Filipe V.aren familia. Louis-Michel Van Loo.

Ondorengotza Gerra eta dinastia-aldaketa

xvii. mendearen amaiera aldera, Europako monarkia nagusiak prestatzen hasi ziren garai bateko monarkia katoliko ahaltsuaren lurraldeak eskuratzeko lehiarako. Espainiako tronua hutsik geratzen bazen —zantzu guztiek erakusten zuten bezala—, hiru printze behintzat baziren beren burua tronurako eskubidearekin ikusten zutenak: Josef Fernando Bavariakoa, Karlos Habsburgokoa artxidukea eta Filipe Anjoukoa borboia. Karlos II.a, Habsburgoko etxeko azken errege espainiarra, 1700. urtean hil zen, ondorengorik gabe, eta tronua Luis XIV.a Frantziakoaren iloba bati utzi zion, Filipe Borboikoari. Baina Eguzki-erregearen —hala deitzen zitzaion frantziar erregeari— nagusikeria ikusita, 1701ean, Europan aliantza handi bat eratu zen, honako herrialde hauek osatua nagusiki: Ingalaterrak, Holandak eta Austriak. Aliantza haren xedea Karlos Habsburgoko artxidukeari Espainiako tronua eskuratzen laguntzea zen, eta gerra deklaratu zion Frantziari. Egoera horrek 1714. urtera arte iraun zuen gerra bat ekarri zuen.

1.1.

Gatazkaren bilakaera (1701-1714)

Espainiako Ondorengotza Gerra (1701-1714) Europako dinastia-gerretako lehena izan zen. xviii mendean zehar izandako dinastia-gerretan ia estatu guztiek parte hartu zuten, potentzien arteko etengabeko orekatze batean. Lehen borrokak Flandesen izan ziren; gero, Luis XIV.aren Vienako martxaren porrota eta Espainiak Italian zituen jabetzei

Austriak egindako erasoak etorri ziren. Austriaren erreakzioak eta ingelesek Galiziari eta Cádizi erasotzeak, Gibraltar hartzearekin batera, Karlos artxidukea lehenengo Lisboan (1704) eta gero Bartzelonan lehorreratzera behartu zuten. Austriako hautagaiak kataluniar, aragoiar, valentziar eta balearren babesa aurkitu zuen Espainiako lurretan, hau da, Aragoiko garai bateko koroa osatzen zutenena.

Hasieran, gerra Aliantza Handiaren aldekoa zen, baina, azkenean, Filipe Borboikoa nagusitu zen; lehenik, Almansan irabazi zuen (1707) eta, gero, Brihuegan eta Villaviciosan (1710). Amaiera horretan eragina izan zuen, halaber, Karlos artxidukeak 1711n Austriar Inperioa oinordetzan jaso izanak, ingelesen eta holandarren babesa galdu baitzuen, monarka bakar batengan botere handiegia bilduko zen beldurrez.

Utrechteko (1713) eta Rastadteko (1714) itunen bidez lortu zen bakea. Itun haiek oreka berri bat ezarri zuten Mendebaldeko Europan eta Mediterraneoan, baina itsasoz haraindiko jabetzei ere eragiten zien oreka berri hark. Filipe V.a Espainiako errege onartu zuten, baina Britainia Handia Ternua, Gibraltar eta Menorcarekin geratu zen, eta pribilegioak eskuratu zituen Ameriketako merkataritzan. Espainiako eta Frantziako borboiek uko egin zioten bi erresumen arteko elkartze dinastikoari. Austria Espainiak Europan zituen lurralde kontinental gehienekin geratu zen (Milanerria, Flandes, Napoli eta Sardinia). Baina Penintsulan borrokan jarraitu zuten, kataluniarren erresistentziak 1714ra arte iraun baitzuen, eta Mallorcakoak, 1715era arte.

«(...) 10. artikulua

Mediterraneo itsasoa

Errege Katolikoak, bere izenez eta bere oinordekoen eta ondorengoen izenez, Itun honen bitartez Britainia Handiko Koroari ematen dio Gibraltarko hiriaren eta gazteluaren jabetza guztia eta erabatekoa, hari dagozkion portuarekin eta gotorlekuekin batera. Jabetza hori erabat ematen zaio, guztizko eskubidez eta betiko izan dadin haren jabetzakoa eta hartaz goza dadin, ezein salbuespenik eta eragozpenik gabe. Baina salgaien sarreran gehiegikeriak edo iruzurrak eragozteko helburuz (...) ondasun hori uzten zaio Britainia Handiari ezein lurralde-eskumenik gabe eta ezein komunikabide irekirik gabe lehorreko auzo-herrialdearekiko. (...) Horren eraginez, gerta liteke Gibraltarko garnizioko soldaduak eta hiriko biztanleak larritasun handiaren mende geratzea (...); hala, bada, eskudirutan ordainduta, Espainia auzo-lurraldean eros daitezke hornidurak, eta soldadu-taldeak, hiritarrek eta portuan ainguratutako itsasontziek behar dituzten gainerako gauza guztiak (...)».

1.2. Ordena berria

Filipe V.ak (1700-1746) erreforma handiak egin zituen Administrazioan, eta Frantziako ereduan oinarritu zen horretarako.

1.2.1. Oin Berriko Dekretuak

Espainiako errege berriak hartutako neurri garrantzitsuenetako batzuk Oin Berriko Dekretuak izan ziren. Dekretu haiek Aragoiko garai bateko koroa osatzen zuten lurraldeei aplikatu zitzaizkien: 1707. urtean, Aragoiri eta Valentziari; 1715. urtean, Mallorcari, eta 1716. urtean, Kataluniari.

Aragoiko koroa osatu zuten lurraldeetan bertan behera geratu ziren foruak eta erakundeak (Gorteak), eta lurralde haietako bakoitzean kapitain jeneral bat ezarri zuten, lehengo erregeordearen ordezkoa, eta auzitegi bat ere bai. Halaber, zerga-sistema berria ezarri zitzaien, eta, haren bidez, erresuma bakoitzari kuota bat ezarri zitzaion diru-bilketan: Aragoin, zerga bakarra; horren kidekoa Valentzian, talla Mallorcan eta, Katalunian, katastroa, zergarik landuena eta orokorrena, zerga zuzenak eta zeharkakoak uztartzen zituena.

Kataluniari dagokionez, Bartzelonako Unibertsitatea Cerverara aldatu zuten, eta Errege Auzitegiko auziak gaztelaniaz bideratzeko agindu zuten, katalanaren kaltetan. Argi dago neurri horiekin estatu zentralista eta uniformista bat eratu nahi zutela. Euskaldunen eta nafarren foruak soilik errespetatu zituzten, gerran Filipe V.ari fidel izan zitzaizkiolako.

1.2.2. Kanpo-politika

Filipe V.a Elisabet Farneserekin ezkondu zen 1715. urtean, eta Utrechteko Itunak izandako ondorio txarrak arintzea izan zen erregearen helburua orduz geroztik. Lehen etapan, Alberoni abadeak, erreginaren begikoak, Italian Espainiaren indar militarraren berrezarpena bultzatu zuen: 1717. urtean armada bat antolatu zuen, eta harekin Sardinia eta Sizilia konkistatu zituen, baina 1718an britainiarrek garaitu egin zuten Sizilian, Frantziak berak Espainia inbaditzen zuen bitartean Euskal Herritik eta Kataluniatik barrena sartuta; Utrechteko akordioak errespetaraztea zen Frantziaren helburua. Denborarekin, lortu zen Italiako dukerrietan, are Bi Sizilietako erresuman, borboi-farnesetar printzeak ezartzeko helburua, baina bestelako estrategia bat erabilita.

Bigarren etapan, Filipe V.ak hiru Familia itunetako bi sinatu zituen (1733 eta 1743), eta haien bidez Frantziarekiko kolaborazioa sinatu zuen; elkarlan horri xviii. mendean zehar eutsi zitzaion. Filipe V.aren laguntzaileen artean, José Patiño nabarmendu zen. Patiñok lan eskerga egin zuen Espainiako Itsas Armada berregiten.

Filipe V.a

Filipe V.aren erreinaldiak bi etapa izan zituen, haren abdikazioak eta Luis I.a semearen erreinaldi laburrak (1724) bereizita. Lege Salikoa ezarri zuen; lege horrek emakumeak baztertu egiten zituen ondorengotza dinastikotik. Halaber, Poloniako eta Austriako ondorengotza-gerretan parte hartu zuen, eta, hala, Italiako zenbait dukerri eta Napoliko Erresuma berreskuratu zituen bere semeentzat.

Ariketak

1 Zerrendatu zer arrazoi azaldu zituen Filipe V.ak Oin Berriko Lehen Dekretuan Aragoiko eta Valentziako eskubideak eta askatasunak abolitzeko.

Oin Berriko Lehen Dekretua (1707)

«Kontuan hartuta Aragoiko eta Valentziako erresumek eta horko herritar guztiek, egin zuten matxinadagatik eta beren zilegizko Errege eta Jaun naizen aldetik egin zidaten fideltasun-zina guztiz hausteagatik, galdu egin dituztela beren foru, pribilegio, salbuespen eta askatasun guztiak, (…) orain horiei gehitzen zaie konkista-eskubidea (...), eta kontuan hartuta, halaber, subiranotasunaren tributuetako bat legeak ezartzea eta indargabetzea dela (...), egoki deritzot (…), guztiz abolitzea eta indargabetzea (...) aipatutako foru eta pribilegio guztiak (…) Aragoiko eta Valentziako erresumetan, eta nire borondatea da horiek guztiak Gaztelako legeetara laburbiltzea (...)».

Buen Retiroko jauregia, 1707ko ekainaren 29a».

Borboien erreformismoa

Filipe V.a haren seme Fernando VI.ak (1746-1759) ordezkatu zuen tronuan. Urte haietan Espainiak kanpo-politika neutrala izan zuen. Jokabide hori babestu zuten erregearen bi laguntzaile nagusiek: José de Carvajalek, joera anglofilokoa, eta Ensenadako markesak, joera frankofilokoa. Ensenadako markesak, halaber, Espainiako itsas armadaren potentzia indartzen jarraitu zuen. Fernando VI.a 1759an hil zen, ondorengorik gabe. Karlos anaia, artean Napoliko erregea zena, Casertako egoitza utzi, Espainiara heldu zen koroa jartzera. Harekin batera Napoliko ministro-segizio bat iritsi zen, Napolin saiatutako formula politiko eta ekonomikoak ezartzeko prest.

2.1. Erreformen abiada

Bai Filipe V.ak, bai Karlos III.ak (1759-1788), Ilustrazioaren espirituaren barruan, erreformak bultzatu zituzten politikan, ekonomian eta gizartean. Ilustratuek, Frantziako ereduari jarraituz, Administrazioa arrazionalizatu nahi zuten, estatua eta monarkia bera indartzeko bide modura, bai eta ekonomiaren hazkundea bultzatzeko ere. Hurrengo 40 urteetan hainbat erreforma egin ziren Espainian. Ilustratuek une hartako beharretarako prestatu nahi zuten herrialdea, eta ahalegin hori lagungarria izan zen gero estatu nazionala oinarrituko zen printzipioetako batzuk hedatzeko. Patriotismoa, nazioa eta halako hitzek gerora xix. mendean garatuko ziren kontzeptuak eta errealitateak zehazteko balio izan zuten. Lurralde osoan lege berberak aplikatzeari buruz hitz egiten hasi ziren, eta gaztelaniaren erabilera zabaltzen hasi zen Administrazioan.

2.2. Estatuaren zentralizazioa

2.2.1. Politika-eredu absolutista

Aragoiko koroa osatu zuten lurraldeei aplikatu zitzaizkien

Oin Berriko Dekretuak izan ziren lehen neurri zentralizatzailea, eta haien ondoren erreforma handiak egin ziren Administrazio Publikoan, zentralismoaren eta uniformizazioaren bidetik eta monarkaren botere absolutuaren mendean:

– Gorteak protokolo-funtzioetara murriztuta geratu ziren.

– Kontseiluek garrantzia galdu zuten, eta lehen lerrora estatu-idazkariak igaro ziren, geroko ministroen aitzindariak. Erreforma honen bultzatzaile nagusietako bat Zenón de Somodevilla izan zen, Ensenadako markesa (1702-1781); izan ere, zenbait idazkaritza-kargu bete zituen Filipe V.aren eta haren ondorengo Fernando VI.aren erreinaldietan.

Fernando VI.aren garaian bost idazkaritza zeuden (Estatua, Grazia eta Justizia, Marina eta Indiak, Ogasuna eta Gerra), eta mendean zehar zenbaitetan berregituratu ziren. Kontseiluei dagokienez, Gaztelakoak soilik eutsi zion jurisdikzio-instantzia goreneko mailari eta garrantziari.

Ariketak

2 Zerrendatu eskema batean Macanazek Testamento de España izenburuko bere obran aipatzen dituen gizarte-arazoak

Espainiari buruzko beste ikuspegi bat

Melchor de Macanazek, Inkisizioak prozesatua eta 30 urtez Frantzian erbesteratuak, Filipe V.arekin kargu handiak bete ondoren, aberria modu ironikoan aurkezten du Testamento de España obran, eta bere azken borondatea azaltzen du heriotzaren atarian:

«(...) Nire ondasunen zatirik handienari buruzko erabakiak hartuta, ohartarazpen batzuk azaldu baizik ez zait geratzen, (...) eta hauek dira:

1. Ez ditzatela lapurreten kontrako zigor gogorrak betearazi; izan ere, ez litzateke egongo behar hainbat borrerorik ez urkamendirik hainbeste gaizkilerentzat. Eta haien artean hierarkia handiko asko daudela aintzat harturik, haien familien lustrea zikindu egingo litzateke (...).

2. Ez daitezela Gortekoen belarrietara iritsi herrien aiene tristeak; izan ere, herriek, zergapeturik eta erregearen ministroen estortsioek eta gehiegikeriek atsekabeturik, beren egoera negargarria deitoratzen dute zapalkuntzaren isiltasunean.

3. Nire erresumetatik erbesteratu eta pertsona itxuragabetzat trata dezatela (...) bide-antolaketa, basoberritzea, nabigazioa, ubideak eta babes-etxeak eta ospitaleak eraikitzea proposatzera ausartzen den proiektugilea.

4. Guztien aurrean erre daitezela inprentak, ezjakintasunak, mendekotasunaren sorburuak, iraun dezan (...).

5. Zientzietan, ez dadila ezertan berrikuntzarik egin, gure arbaso godoak baino aurreratuago baikaude (...). Laburbilduz, begirada nire erresumen luze-zabalean hedaturik, ezjakintasunaren uztarri doilorraren pean ikusten ditut haiek, eta ezjakintasuna da harrokeriaren eta alferkeriaren sorburu (...).

Eta, horrela, naizen honetaz desengainatuta eta izan daitekeenaz etsita nago, eta horrek nire gaitzak gaitzago egiten ditu. Ahuldadea dela-eta nire denbora laburra denez, oraintxetik erregutzen diet Europako potentziei nire hiletara etor daitezela (...)».

Real, C., eta Alcalde, L. (argtz.): Prosistas del siglo xviii Madril, Biblioteca Hermes, 1997.

xviii. mendeko probintzia-banaketa

1724. urtean egin zuen tronurako oinorde izateko zina. Barbara Bragantzakoarekin ezkondu zen, eta, hala, Portugalekiko harremanak berriro oneratu ziren.

Bere erreinaldian erreformismoak abiada handia hartu zuen: itsas armada indartu zuen, San Fernandoko Arte

Ederren Errege Akademia sortu, Ogasuna berrantolatu, errepideak eraiki eta, 1753an, Gaztelako kanaleko lanak egin zituen; Coruña, Gijón, Bilbo eta Málagako portuetan hobekuntzak egin zituen; zetaren industria bultzatu zuen… Urte haietan akzio bidezko zenbait merkataritzakonpainia sortu ziren, «ekonomia zibilaren» jarduera hedatzen saiatu zirenak.

Kanpo-politikan, 1748. urtean, Akisgrango Ituna onartu zuen, eta, hala, Austriako ondorengotza-gerra amaitu zen. Britainia Handiaren eta Frantziaren arteko politika distantziakidea saiatu zuen. 1753an, Elizarekiko harremanak arautzen zituen Konkordatua sinatu zuen. Ez zuen Espainia Zazpi Urteko Gerran (1756) sartu, Frantziak Menorca berreskuratzeko eskaintza egin bazion ere.

Borboien erreformismoaren bidez, estatuko lurraldea berrantolatu zen Administrazioa uniformizatzeko. «Probintzien» sorrera bide horretan zihoan, baina, azkenean, emaitza multzo desorekatu bat izan zen.

Fernando VI.a anaiordea hil zenean hartu zuen Espainiako tronua, baina aurretik Parmako duke izan zen, bai eta geroago, Filipe V.ak austriarren kontra egindako kanpaina arrakastatsuen ondoren, Napoliko errege ere, Karlos VII.a izenarekin.

Erreinaldi luzea izan zuen, eta haren garaian izan ziren despotismo ilustratuaren eta Espainiako gobernu modu absolutistaren lorpen nabarmenenak.

J. Lynch historialariaren iritziz, «miraria izan zen monarka borboi traketsen artean». Pertsonalki gobernatzen zituen estatuko denetariko gaiak, eta hil zen arte (1788) mende hartako erreforma garrantzitsuak egin zituen ekonomian, gizartean eta kulturan.

Kanpo-politikan, Frantziarekin elkarkidetza estua izan zuen, eta jarrera beligerantea Ingalaterrarekin; Zazpi Urteko Gerran (1756-1763) eta Estatu Batuetako Independentzia Gerran (1776-1783) parte hartu zuen. Azken horren ondoren, zenbait lurralde eskuratu zituen.

Haren erreinaldia Madrilgo hiri-hobekuntza handiarekin eta gustu neoklasikoaren sorrerarekin lotzen da.

Fernando VI.a

Karlos III.a

2.2.2. Lurraldearen administrazioa

Oin Berriko Dekretuaren eraginpean geratutako erresumen antolaketaren oinarrian eta, oro har, Espainiako erresumaren antolaketaren oinarrian, Gaztelako koroaren eta Luis XIV.aren Frantziakoaren antolaketa-tradizioa zegoen. Honako hauek ziren politika-eredu berriko elementuak: kapitain jeneralak, eskumen militar eta administratiboak zituzten; auzitegiak, justizia administratzeko, eta intendenteak, ekonomiaz, Ogasunaz eta ikuskapen administratiboaz arduratzen ziren.

Probintziaren kontzeptua sortu zen, intendente baten mende zegoen lurralde-entitate modura. Intendentearen zeregin nagusia zen miliziari eta Ogasunari zegokien guztia kudeatzea.

Tokiko gobernurako, errege-izendapeneko korrejidorearen figura orokortu zen, Karlos III.aren garaira arte udalogasunek beren nahierara jokatu bazuten ere. Nobleziak eta kontzejuetako oligarkiek, berez, ez zuten kontrolik, hortaz, herri-diputatuak sortu ziren 1766. urtean.

2.3. Populazioaren bilakaera eta nekazaritza-erreforma

2.3.1. Populazioa eta populaketa

xviii mendean Espainian hazkunde demografikoa izan zen. 1700ean, populazioa 7,5 milioi biztanlekoa zen, eta mendearen amaieran, ia 11,5 milioikoa. Horren arrazoia heriotza-tasa jaitsi izana izan zen, nekazaritzan hobekuntzak izan zirelako eta izurria eta antzeko gaitzak desagertu zirelako, nahiz eta artean maiz izaten ziren kolera eta sukar horiaren izurriteak, eta goseteak uzta txarren ondorioz. Lehen populazio-errolda indibidualizatuak egin ziren: Arandaren errolda (1769), Floridablancaren errolda (1787) eta Godoyren errolda (1797). Lehen aldiz, biztanle gehiago zeuden Penintsularen periferian erdialdean baino. Adibidez, Madrilen eta Bartzelonan 100 000 biztanle baino gehiago zeuden, eta Valentzian, Sevillan, Granadan eta Cádizen ere ia zifra horretan zeuden.

2.3.2. Nekazaritza-politika

Ilustratuak jabetzaren oro har eta lurraren jabetzaren egiturak modernizatzearen eta nekazaritzako ekoizpena areagotzearen guztiz aldekoak ziren.

Goseak eragindako matxinada-arriskuak berehalako nekazaritza-erreforma behar zela ikusarazi zien gorteko intelektualei. Olavide, Floridablanca eta Jovellanosen iritziz, arazo handia zen nobleziak eta Elizak hainbeste ondasun pilatu izana, eta haiei egozten zieten landa-eremuaren atzerapena. Baina kontra eduki zituzten tradizioaren aldekoak eta ondasunen jabeak, eta haiek beren indarra erakusteko, epaiketa inkisitorial gogorrak jarri zituzten abian erreformisten kontra.

2.3.3. Herentzia feudala:

«esku hilen» jabetza

Nadal, J.: «La población española durante los siglos xvi, xvii y xviii», in Pérez Moreda, V. et al. (argtz.): Demografía histórica de España. Madril, El Arquero, 1988, 40. or.

3 Multzokatu eta lotu Espainia penintsularreko biztanleriari buruzko taulako datuak, eta begiratu ea bat datozen testuan xviii. mendean zehar Espainian izandako populaketari buruz esaten denarekin.

4 Zergatik egon zen geldirik nekazaritza-lurren eskaintza Antzinako Erregimenean Espainian? Zer lotura dago fenomeno horren eta lurraren jabetza izateko moduen artean?

Indarrean zeuden jauntxo feudalen legeen ondorioz, lurren zati handiena —% 80 inguru— merkatutik kanpo zegoen, jabetza lotu eta amortizatu (esku hilen jabetzakoak) moduko baten mende, eta, horren ondorioz, oso errendimendu eskasen truke ustiatzen ziren: nobleen lurrak, maiorazkoaren lehentasunaren mende; Elizarenak, amortizatuak, eta udal-ondasunak eta lur landugabeak ezin ziren ez sailetan zatitu, ez pribatizatu, ez modu eraginkorrean ustiatu. Gainera, Mestako abeltzainak pribilegio handiak zituzten nekazarien aldean.

Horrenbestez, lurrik onenak ezin ziren kapitalizatu, ez saldu; labur esanda, ezin ziren hobetu. Populazioa eta eskaria gora zetozen garai hartan, eta, hala, kontraesan etengabea zegoen gero eta handiago zen eskariaren eta geldirik zegoen eskaintzaren artean. Horren ondorioz, prezioak ikaragarri igotzen ziren, batez ere uzta txarreko urteetan: mende osoan zehar sarritan gertatu ziren iraupen-krisiak ziren.

2.3.4. Nekazaritza erreformatzeko lehen saialdiak. Olavide plana

Pedro Rodríguez de Campomanes kondearen ustez, herrialdearen aurrerapena nekazariak lurraren jabe izatearekin eta Elizaren ondasunen desamortizazioarekin lotuta zegoen. Beraz, ideia horiek gauzatzeko asmoarekin, Karlos III.ak herri-lurrak banatu zituen Extremadurako nekazarien artean. Programa berritzailea zen hura, eta helburu politiko argi bat zuen: nekazari-klase mendekoa sortzea, gizarte-gatazkarik sortuko ez zuena. Nekazaritza-erreforma hark arrakasta izan zuen Badajozen, eta Andaluzia eta Mantxara zabaldu zen: ehunka jornalari eta lur-jabe txikik lurrak eta dirulaguntzak eskuratu zituzten estatuaren aldetik, lan-tresnak eta etxebizitza erosteko.

Pablo de Olavide, gobernuaren Andaluziako arduraduna, kezkatuta zegoen Espainiako hegoaldeko arazoekin, eta Sierra Morena inguruko despopulatzea geratzen saiatu zen kolonizazioaren bidez. Gaztelaren eta Andaluziaren arteko lotuneak jendeztatzeko helburuarekin, sei mila kolono alemaniar, holandar eta espainiar kokatu zituzten hiru gune berriren —La Carolina, La Carlota eta La Luisiana— inguruan, hogeita hamarren bat herritan.

1775. urtean, argi eta garbi geratu zenean herri haiek aurrera egiteko modua bazutela, nobleek eta Elizak esperimentua geldiarazi zuten: Olavide Inkisizioaren esku utzi zuten, haren nekazaritza-erreforma baztertu egin zuten, eta hegoaldeko nekazariak, berriz, babesik gabe geratu ziren.

Nekazaritzaren auzia

Pablo de Olavidek honako hau idatzi zuen Informe sobre la Ley Agraria (1768) obran:

Sevillan, 1767an, Olavideren taldera asturiar funtzionario gazte bat bildu zen, Gaspar Melchor de Jovellanos

2.4. Azpiegituren eta industriaren garapena

2.4.1. Azpiegiturak

xviii mendean zeharo aldatu zen estatuaren jokaera komunikabideei dagokienez. Borboien erreinaldiaren hasiera-hasieratik ikus daiteke gobernuak arreta handia eskaintzen ziola gai horri.

Filipe V.aren eta Fernando VI.aren erreinaldietan, Ensenadako markesak komunikabideak sakonki hobetzeari ekin zion, nekazaritzako produktuen merkatu nazional bat eratzeko asmoarekin, atzerriko inportazioetara jo behar izan gabe iraupen-krisiek eragindako ondorioak arinduko baziren.

Karlos III.ak eta haren ministro Esquilachek errepide-plan bat idatzi zuten, erresumako hiriburua Andaluzia, Katalunia, Valentzia eta Galiziarekin lotzeko, baina ez zuen aurrera egin, ezegonkortasun politikoa handia zelako, eta lanen kostua ere bai orografia konplexuarengatik.

5 Zergatik uste zuten Elizak eta nobleziak beren pribilegioentzat mehatxua zirela Olavideren neurri kolonizatzaileak?

6 Ensenadak, komunikabideen proiektuarekin, merkatu nazionala artikulatu nahi zuen. Azaldu zer hobekuntza ekarriko zituen proiektuak ekonomian eta gizartean.

Gaztelako kanala eta bide-azpiegiturak

«“La Montaña deritzon eremuko bidea hobetzea, eta Gaztela Zaharrean bide horrekin bat egingo duten kanalak egiteko aukerarik dagoen edo ez dagoen aztertzea. Obra hori egitea posible bada, eta aurrera eramateko funtsak lortzen badira, Berorren Maiestateak altxor agorrezina ekarriko die bere erresumei. Izan ere, Gaztela Zaharrak orain ez duen irteera emango die bere fruitu ugariei, eta horrek dirutza ekarriko du erresuma arrotzetatik; Andaluzian eta Murtzian gabezia dagoenean, maiz gertatu ohi den bezala, lagundu egingo zaie, eta Penintsulan geratuko dira ingelesek eta bestek saltzera ekartzen dituzten aleen truke eramaten dituzten milioika pesoak”. (Ensenadak Fernando VI.ari, 1752an).

Ensenadaren planak funtsezko hiru proiektu zituen. Lehenik eta behin, 1749an Reinosatik Santanderrera bitarteko bidea eraikitzen hasi ziren, Kantauriar mendikatea gainditzeko eta Gaztelaren eta itsasoaren artean gurdien zirkulazioa posible egiteko (...); 1753an ireki

zuten trafikorako, eta mende batean baino gehiagoan izan zen Gaztelako gari eta irinen irteera-bide nagusia, harik eta —nahiko berandu— Elisabet II.aren trenbidea martxan jarri zuten arte (...). Bestalde, 1749an Guadarramako mendateko bidea eraikitzen hasi ziren, El Espinarko inguruetatik abiatuta (...); 1750. urtearen amaiera aldean ireki zuten trafikorako. Hala, gurdien garraioak Erdialdeko Sistema zeharkatu ahal izan zuen, eta, horri esker, Gaztelako garia garraia zezaketen Madril hornitzeko. Hirugarren proiektua honako hau zen: aipatutako bi bideen —Reinosa eta El Espinar— abiapuntuak elkartuta (...), Duero ibaiaren arroan iparretik hegora joango zen kanal-sare nabigagarri baten bidez, eskualdeko hiri nagusiak bata besterekin lotzea (...); 1753ko uztailean hasi zituzten lanak, Ensenadaren erortze politikoa gertatu baino urtebete eskas lehenago».

Helguera Quijada, J., et al.: El canal de Castilla. Valladolid, Gaztela eta Leóngo Junta, 1990.

Gaztelako kanala da xviii mendeko herri-lan garrantzitsuenetako bat. Penintsulan proiektatutako bide- eta merkataritza-sarean funtsezko zatia zen, eratu nahi zuten merkatu nazional artikulatuaren oinarria.

Ariketak

2.4.2. Flota komertzial eta militarraren susperraldia

Karlos III.aren erregealdian, Espainiako monarkiak itsasontzien garapen handia izan zuen berriro ere; Penintsulan eraiki ziren ontziola berriei esker, neurri handi batean. Filipe V.aren garaian, helburu horrekin, Pirinioetan basoak ustiatzeko planak idatzi zituzten, eta itsas armadak, berriz, egur-eremuen kontzesioa eskuratu zuen barnealdeko mendietan.

Baina garapena, batez ere, Ameriketako kolonietako baso-erreserba handiei esker izan zen. Veracruz eta Habanako ontzioletan, Britainia Handiko flotarekin lehiatzeko moduko ontziak eraiki zituzten. Santísima Trinidad ontzia garai hartako munduko itsasontzi handiena izan zen; Trafalgarko Guduan (1805) urperatu zuten.

2.4.3. Estatuaren aurrerapena: Errege Fabrikak

Filipe V.aren erreinaldian, Espainian errege-fabrikak eraiki zituzten, Frantziaren ereduari jarraituz. Fabrika horietan errege-jauregietarako eta Penintsulako eta kolonietako bezero aberatsentzako kalitatezko produktuak egitea zen helburua, baina baita Espainiako industria bultzatzea ere.

Koroak sortu, finantzatu eta kudeatzen zituen enpresak, eta eskulangile kualifikatuak bilatzen zituzten, baita atzerrian ere. Hona hemen errege-fabrika batzuk:

– Santa Barbarako Tapizen Errege Fabrika, 1720an sortua.

– Buen Retiroko Portzelana eta Harri Gogorren Errege Fabrika, La China izenez ezaguna.

La Granja de San Ildefonsoko Kristalaren Errege Fabrika, herri hartan 1727tik beira lantzen zuten eskulangileak zeudela aprobetxatuz sortua.

Oihalgintzan ere aritu ziren, 1719an Guadalajarako Errege Fabrika, eta 1723an Segoviako Oihalen Errege Fabrika sortuta. Oro har, errege-manufakturen ekonomia txarra izan zen. Adibidez, Guadalajarako Errege Fabrikak, 1730etik 1755era bitarte, urtean bi milioi erreal galdu zituen batez beste.

Koroak, herrialdearen garapena bultzatzea erabakita, 1772an, gremioen monopolioa hautsi egin zuen. Izan ere, monopolio hark, lan-askatasuna eragotzi, eta industria gerarazten zuen. Hala, lehen borboiek errege-fabrikak babesteko egindako lanarekin jarraitu zuen koroak. Babes hari esker, Guadalajarako errege-fabrikak handitu egin ziren: 21 000 langile zituzten, eta Espainiako manufaktura-gune handienetako bat zen. Talaverakoa ere handitu zen, eta Ávilakoa sortu.

Batez ere, Gaztelan eta Andaluzian bildu zen babes ofiziala, alegia, xvii. mendeko geldialdiak gehien eragin zien

eskualdeetan; gainera, lurralde horietan zeuden monarkiaren hiriburuan gehien kontsumitzen zen guneak eta Sevilla-Cádiz-Amerika ardatza.

Errege-fabrika haiek sortzeko aldia igarota, estatuaren industriek pribilegioak baino ez zituzten, eta haietako buru zirenak estatuaren laguntzetara ohitu ziren, arreta lehian jarri ordez edota salgaien zirkulazio librea agintzen zuen lege batek bultzatuta sortzen ari zen merkatu nazionalari probetxua atera ordez.

2.4.4. Ekimen pribatua

Ordea, Euskadiko, Kataluniako, Valentziako eta Galiziako periferian ekimen pribatuak indarra hartu zuen, burgesia komertzialaren eskutik. Kataluniak goraldia izan zuen: nekazaritzan eskuratutako kapitala eta errege-pribilegioak erabiliz, artisau-ehungintza aldatzen hasi zen, eta kontsumitzaileen gustuetara egokitu zuen, kotoia artilearen lekua hartzen ari baitzen. Aldaketa haren adibide da Kataluniako indianek —Ameriketako merkatura bideratzen ziren kotoizko ehun estanpatuak— hartu zuten garrantzia.

Ekimen pribatuak, ia kapitalik gabe, askotan izango zituen aurrez aurre merkatu erregionalizatuegi eta eskari apaleko batek ezartzen zituen oztopoak.

2.5. Merkataritzaren garapena

2.5.1. Protekzionismoa

Merkataritzan ere igartzen zen Ilustrazioaren eragina. Ekonomialariek —batzuk Herrialdearen Adiskideen ekonomia-elkarteetan bildu ziren— funtsezkotzat jotzen zuten ordainketa-balantzaren defizit etengabea geraraztea eta barne-eskaria suspertzea.

Erresuma guztia bilduko zuen merkatu nazional batek soilik bultzatu zezakeen hainbeste behar zen errekuperazioa. Horretarako, zer hoberik inportazioei zerga handiak jartzea eta barneko salgaien mugimenduari oztopoak kentzea baino.

Ekonomia-politika protekzionistaren hasiera izan zen, eta hurrengo bi mendeetan, bere gorabeherekin, politika hori izango zen nagusi Espainiako historian. Gastuak gero eta handiagoak ziren, eta, haiei aurre egiteko, estatuak bankari-lanak egin zituen 1782. urtean Espainiako lehen banku nazionala sortu ondoren, San Carlos bankua. Dena dela, haren jarduerak ez zuen lortu Ogasun Publikoaren estutasunak arintzea.

Ariketak

7 Ikertu, eta adierazi eskema batean zein ziren erregefabrikak bideragarriak ez izateko arrazoiak.

Itsasontzien flota

Penintsulako eta Veracruz eta Habanako ontziolei esker, flota handia eratu zen, eta disuasiorako erabili zen kanpo-politikan eta, Karlos III.aren garaian, Frantziarekin elkartuta (1761eko Familia Ituna), Britainia Handiaren kontrako gerretan. Emaitzak ez ziren beti berdinak izan. Zazpi Urteko Gerraren ondoren (1756-1763), Espainiak Amerikan zuen indarra ahuldu egin zen, Florida eta, besteak beste, Hondurasen eta Kariben zituen lurraldeak galduta. Kontrakoa gertatu zen Estatu Batuetako

Independentzia Gerraren ondoren (1775-1783); Florida, Menorca eta Colonia del Sacramento berreskuratu zituen. Baina flota hark, garai hartako aztertzaileen arabera, prestakuntza gutxiko marinelak eta ofizialak zituen.

Errege-fabrikak

Estatuaren eskaria areagotzen ari zen, eta hari erantzuteko sortu ziren; batez ere, estandarizatutako hornidura militarrak eta itsasontzietakoak behar zirelako. Horrek azaltzen ditu Ferrol, Cádiz eta Cartagenako armategietan sortutako industriaguneak edota Liérganesko eta La Cavadako siderurgia berriak. Lan-antolaketaren sistema berri bat ekarri zuten, manufaktura, artisau-lantegietakoa baino produktiboagoa, baina artean ere fabriketako sistematik oso urrun. Oro har, defizitarioak izan ziren, eta krisian sartu ziren estatuak haien galerak Errege Ogasunaren kontura estali ezin izan zituenean. Gaur egun, Tapizen Errege Fabrikak oraindik irauten du, eta La Granjako Kristal Fabrika bikaina berreskuratu egin da.

Espainiako industria xviii. mendean

Brihuegako errege-fabrika.

Espainiako Itsas Armadaren ontziak.

2.5.2. Merkataritza librea Amerikarekin

Cádizek Amerikarekin trukeak egiteko zuen monopolioaren amaiera ekarri zuen 1765eko neurri batek eragin handia izan zuen: Espainiako zortzi porturi baimena eman zitzaien koloniekin negoziatzeko. 1778an, Amerikarekiko Merkataritza Libreko Dekretua aldarrikatu zen. Merkataritza librea eskualde periferikoen onerako izan zen. Haiek denetariko industriak sustatu zituzten erregeorderrietako beharrei erantzuteko; izan ere, erregeorderriek Europako kontrabandistekin negoziatzen zuten, metropoliaren eskaintza urria zelako. Kreoleek, kakaoa, kafea eta halako produktuak esportatuz aberastuta, kalitatezko manufakturak eskatzen zituzten, eta Espainiari, ekoizpenean eguneratu ezean, lehiakideek hartuko zioten aurrea, hau da, Britainia Handiak, Frantziak eta Holandak.

Merkataritza-ontziak piraten erasoetatik babesteko, flota hobetzen jarraitu zuten Karlos III.aren ministroek: frantziar estiloko ontzi handiak eraiki zituzten, abiadura handiagokoak.

2.5.3. Kataluniako merkataritzaren goraldia

Merkataritzan izandako aldaketekin, Katalunia izan zen onuradun handiena; izan ere, Gaztelako barne-merkatua eskuratu, eta bere indiana (oihalak) famatuak Ameriketan sartzea lortu zuen, zuzenean Bartzelonako portutik bidaliak. Barne- eta kanpo-merkataritzari esker, Kataluniako burgesiak behar besteko kapitala bildu zuen hurrengo mendeko Industria Iraultzari ekiteko.

Penintsulako beste burgesia batzuek, arreta nekazaritzako inbertsioetan jarrita, berandu ekin zioten industrializazioari.

2.6. Zerga-erreforma

Zerga-ordainketa oso konplexua zen jaurerrietako zerga-sistemarengatik, eta berezitasun, pribilegio eta salbuespenetan zegoen nahasteagatik: alkabalak, mugazergak eta Indietako ondasunak ziren sarrera nagusiak.

Matxinadak eta iraupen-krisiak

Esquilacheren aurkako matxinada Antzinako Erregimeneko gizarteko fenomeno baten adibide argia da, hau da, urritasunak eta herritarren ondoezak eragindako iraupen-krisien eta istiluen adibide. Krisi haiek uzta txarrek eta espekulazioak eraginak ziren, zenbaitek produktuak beren esku pilatzen zituztelako, eta erakusten dute, halaber, gizartea artean nekazaritza-ekonomia bateko kontraesanetan murgilduta zegoela.

Ekonomia hura etekin gutxikoa zen, eta lortutako errentak eta soberakinak, zergen, errentamenduen eta tributuen bidez, lur-jabeek eskuratzen zituzten, alegia, aris-

tokraziak, goi-kleroak eta Errege Ogasunak. Gizarteak, artean, ekonomia feudalaren oinarrizko ezaugarrietako asko zituen.

Pierre Vilar: «Oinarrian, sakoneko egituretan, artean nekazari-ugazaba kontraesanak irauten zuen (...). Iraupenkrisi bakoitzean —eta ez ziren gutxi—, nekazari pobrea eskeko bihurtzen zen, hirietako masa areagotzen zuen, iraultzarako hartzigarri izaten zen (...). Baina 1750az geroztik, bai Espainian, bai Frantzian, gauzak zaildu egin ziren. Tartean-tartean desesperaziora bultzatzen zituzten nekazari pobreen eta arau zaharrei —karitate zuhurra eta ordena gogorra— fidel zitzaizkien buruzagi-klaseen artean nekazari aberatsak sortu ziren: biltegiratze-eskubideen errentariak, merkatariak, funtzionario espekulatzaileak, hau da, helburutzat dirua zuen klase bat, eta, haientzat, askatasuna horretarako bitartekoa zen (...)».

Vilar, P.: «El motín de Esquilache y la crisis del Antiguo Régimen», in Revista de Occidente, 107. zk., 1972.

Esquilacheren aurkako matxinada, José Martí y Monsó (1864). Erregearen ofizialak herritarrak, kapelu hegal- zabal eta longain luzeen ordez, trikornioa eta kapa motza janztera behartzen, identifikatu ahal izateko.

Estatuak zerga-sistema guztiz erreformatu beharra zeukan, baliabideak edukitzeko eta bere indarra ziurtatzeko arlo militarrean, administratiboan eta itsasontzietan, porrota eragotzita. Filipe V.aren erreinaldiaren bigarren etapan, kanpo-gerrekin, berriz itzuli zen porrot-arriskua.

Erreforma-premiak hobekuntza ekarri zuen diru-bilketan: bitartekariak ezabatu, eta erregearen enplegatuak arduratzen ziren dirua biltzeaz. Baina argi zegoen sistema guztia erreformatu behar zela. Katalunian ezarritako ereduan oinarritutako proiektu bati ekin zion Ensenadako markesak, eta, lehenik eta behin, Gaztelako biztanleriaren eta baliabideen estatistika bat egitea zen asmoa. Horregatik egin zen Ensenadaren katastroa 1749-1756 bitartean, «kontribuzio bakarra» aplikatzeko. Karlos III.arekin, Cabarrús ministroak errege-bonuak sortu zituen, zor publikoaren eredu berri bat, Ogasunaren defizit iraunkorrari erantzuteko.

2.7. Erreformismoaren mugak

2.7.1. Nobleziaren eta kleroaren erresistentzia.

Esquilacheren aurkako matxinada

Esquilache markesak bultzada handia eman zion erreformari. Talde pribilegiatuak beldurtu egin ziren haren neurri progresistekin; izan ere, talde haiek probetxua atera nahi zioten ogiaren prezioaren igoerak eta gobernuan zeuden napolitar ministro ugariek elikatutako herri-xenofobiak eragindako herritarren nahigabeari. 1766ko dekretuak —Madrilen eta madrildarren irudia hobetzera bideratua, Karlos III.ak bultzatutako hiri-erreforma handiaren barruan— iskanbilak ekarri zituen, eta erregeak amore eman zuen. Italiako ministroak Espainiatik alde egin behar izan zuen. Hiriburuari jarraituz, goseak areagotutako matxinada zen Espainia osoa. Altxamendua, nobleziak eta Elizak manipulatua, politika ilustratuaren arbuioaren ikur bihurtu zen, eta erreformak geraraziko zituzten zailtasunen lehen oharpena.

Esquilacheren aurkako matxinadaren ikerketetan, jesuitak jo zituzten erantzule. Jesuitek, zituzten aberastasunengatik eta hezkuntzan zuten kontrolagatik, mesfidantza sortzen zuten gobernu ilustratuetan; izan ere, gobernu haiek estatuarekiko desleialtasuntzat jotzen zuten jesuitek Erromarekiko zuten mendekotasuna. Kleroaren gorespenarekin eta Portugal eta Frantziako aurrekariekin, Karlos III.ak 1767an kanporatu egin zituen monarkiaren lurralde guztietatik, eta, hala, koroak berretsi egin zuen botere erlijiosoaren ordezkariei gailentzeko zuen konpromiso ilustratua.

Despotismo ilustratuaren printzipioetako bat erregalismoa da: politikaren gidaritzan estatuak Elizaren gainetik duen kontrola. Espainian, Karlos III.ak mota horretako neurri asko ezarri zituen, baina politika erregalista, Elizaren eta estatuaren arteko harremanak ilundu arren, saialdietan geratu zen, gobernua ez baitzen Inkisizioa erreformatzen ausartzen.

Ariketak

8 Kataluniak abantaila handiak lortu zituen Gaztelarekin egindako elkartze ekonomikotik. Testua irakurrita, idatzi gertaera garrantzitsu horri buruzko azalpen labur bat.

9 Bilatu informazioa, eta egin eskema bat erreforma ilustratuen aldeko eta kontrako gizarte-taldeak aipatuta. Azaldu elkarren kontrako bi joera horien arrazoiak eta interesak.

Obra hau xviii mendeko margolari kostunbrista garrantzitsu batena da, eta herritarren erlijiozaletasuna erakusten du. Espainiako Eliza herrialdeko aberastasunaren ia % 20ren jabe zen, eta oso eragin handia zuen herritar gehienen kontzientzian. Ilustratuen eta kanpoko bidaiarien ustez, Espainiako herri xehearen erlijiozaletasuna erlikietan, mirarietan, induljentzietan, prozesioetan eta Ama Birjina eta toki bakoitzeko patroiarekiko debozio garbian oinarritzen zen. Ilustratuek, bestalde, arrazionaltasuna eta zehaztasuna goresten zuten, baita fede kontuetan ere, eta, horregatik, praktika horiek sineskeriatzat jotzen zituzten, eta Espainia gutxi «kristaututako» herrialdea zela esan ohi zuten.

Arrosarioa errezatzen, Luis Paret y Alcázar.

Herritarren erlijiozaletasuna

Espainiako ilustratuak

Frantziako filosofoek zabaldu zuten Europan zehar Ilustrazioa. Poliki-poliki klase burgesen espiritua bereganatu zuen, eta, azkenean, noble eta orduan erreinatzen zuten dinastia askotako buruengana ere iritsi zen. Horrela sortu zen despotismo ilustratua: monarkia absolutuek Antzinako Erregimenean, batez ere xviii. mendearen bigarren erdian, abian jarri zuten politika erreformista. Erregea gutxiengo ilustratuen aliatu modura agertzen zen, eta erreformak bultzatzen zituen ekonomian, administrazioan eta kulturan. «Dena herriarentzat, baina herria aintzat hartu gabe» adierazpideak erreferentzia egiten zion estatuaren eta nazioaren aurrerapen orokorrari, baina soilik monarka absolutu baten agintepean.

Espainiako Ilustrazioari buruzko ikuspuntuak

«Espainian, Ilustrazioa oso azalekoa izan zen. Eta mende osoan zehar erreformen politikarekin eskuratu ziren lorpenak hutsalak izan ziren. Ilustratu gutxi zeuden, eta, seguruenik, haien fraseologia erreformista beti bera, errepikakorra eta jasanezina izango zen herri xehearen begietara. Gizon haiek, ordea, ohartu egin ziren zein ziren Espainiaren atzerapenaren arrazoiak (...). Baina helburuak ez ziren lortu. Borboiko etxeko dirigismoa erabateko porrota izan zen (...)».

Moreno Alonso, M.: La generación española de 1808. Madril, Alianza, 1989, 31. or.

«Gizon-talde ausart batek (...) zientzia modernoaren bidez autoritate nabarmenen uztarritik askatua eta ekonomia-gaietan beren gogo-ohiturak eta behaketarako eta zorroztasunerako duten joera bizia aplikatzeko irrikaz, beren herrialdea nahigabetuta zeukaten gehiegikeriak deskribatu zituen, eta deuseztatu nahi izan zituen. Gizon haiek ohartu ziren askatasunak eta justiziak izan behar zutela ekonomia publikoaren oinarriak; interes komunari kalterik egin gabe, jarduera guztien eragile den norbanakoaren interesa bidezko legeek babestu behar zutela; ondasunak, batez ere lurrak, pribilegiatu gutxi batzuen esku “metatzearen” mendetako eskandaluak amaitu beharra zeukala. Gogor gaitzetsi zituzten gaitz horiek. Ez zen estreinako aldia, eta azkena ere ez zen izango, zoritxarrez. Hala, xviii mendeko gutxiengo aparteko hark bere amaiera aldean eskua eman zien xvi mendeko erreformatzaile handiei, eta indar menderakaitzen eta beti berritzen diren gehiegikerien kontra atergabe eta kementsu borrokatu ziren 1898. eta 1931. urteetako belaunaldi modernoen iragarle izan zen».

Sarrailh, J.: La España ilustrada de la segunda mitad del siglo xviii Mexiko, Fondo de Cultura Económica, 1957, 572. or.

Hala, «modernitatearen» benetako aitzindariak egon ziren, hala nola Benito Jerónimo Feijoo, Gaspar Melchor de Jovellanos, Pablo de Olavide eta Pedro Rodríguez de Campomanes, eta Espainiako historian estreinakoz, kondaira eta sinesmen mitikoetan oinarritutako kultura baztertu, eta garrantzia ematen hasi zitzaion zientziaren eta teknikaren garapenari.

Espainiako ilustratuak, etengabe gatazkan Elizarekin eta Inkisizioarekin, benetan modernoak ziren lehen gizarte- eta ekonomia-proiektuak bultzatzen saiatu ziren. Aro berri bat ageri zen aurrean, onura, oparotasun eta zoriontasunean oinarritua, baina betiere gobernu egokia eta hezkuntza modernoa zeukatenen eskura soilik.

Liburuen zentsura Antzinako Erregimenean

«(...) 1551. urtean hasitako liburu debekatuen eta zentsuratuen indizeen argitalpenak ez ziren eten xviii mendean zehar ere (...).

Kontua zen —Agustín Rubin de Celis inkisidore nagusiak zioen bezala— “gizon harro eta burgoi asko eta askok beren idatzietan Eliza Santuaren doktrina hutsik gabearen kontra azaldu ohi duten tema mugagabea eta alferrikako ausarkeria” borrokatzea eta deuseztatzea.

Erreforma protestantearen garaietatik bertatik Inkisizioaren zentsuraren helburu behinena izan zena bereziki beharrezkoa bihurtu zen, halaber, xviii mendearen bigarren erdialdean, hau da, “kanpoko prentsa askok hainbat eta hainbat neke hartzen dituzten garaietan Jainkoaren eremuan belar txarra ereiten, baina behin eta berriz aterea, moztua eta errea anatema bikainen bitartez; Bere Maiestate Katolikoaren eremuetan ere berrargitaratu dira 1747. urteko liburu debekatuen indizean jasotako lanetako batzuk” (...). Bestalde, liburuen debekuak ausaz egiten ziren; izan ere, sarri askotan, debekatzen zituzten liburuen berri salaketen bidez izaten zuten. Horrek esan nahi du liburu haietako asko eta asko jada Espainian zebiltzala debekatzen ziren unean bertan (...)».

Capel, H.: «El público y la circulación de las obras de Geografía en España», in Ordóñez, J., eta Elena, A.: La ciencia y su público. Madril, CSIC, 1990, 75. or.

10 Egin eskema labur bat Espainiako Ilustrazioari buruzko iritzi bakoitzari buruz; nabarmendu desberdintasunak, eta begiratu zein egokitzen den ondoen unitateko testuan azaldutakoarekin.

Ariketak

3.1. Ilustratuen modernizazio-proiektua

Ezer ez zen geratzen ilustratuek erreformatu nahi zituzten gauzetatik kanpo. Besteak beste, atzerapen ekonomikoa, nekazaritzaren ahuldadea, aristokraziaren eta Elizaren boterea, herri xehearen ezjakintasuna, Mesta eta Amerikaren gobernua modu kritikoan aztertu zituzten pentsalariek, eta gogoeta haietan oinarrituta egingo zuten Karlos III.aren gobernuek Espainia modernizatzeko programa.

Besteak beste, merkataritzaren loraldiak, atzerritarrekiko harremanek eta argitalpen entziklopedisten sarrera libreak espiritu erreformatzailea eta praktikoa bultzatu zuten, eta espiritu hura iltzatua geratu zen mediku, militar, merkatari eta elizgizon kritikoengan, hau da, espiritu ilustratu berrian prestatzeko interes handiena zuten pertsona askorengan.

Inkisizioaren jazarpen ideologikoa gorabehera, kostako hirietatik barrena —Bartzelona, Valentzia, Bilbo eta, noski, Cádiz— Frantziako entziklopedismoa sartu zen. Ideia berriek, Europako argiek, harrera hobea izan zuten hiriburuetan herrietan baino; horren ondorioz, harrezkeroztik, hiriaren eta landa-eremuaren arteko bereizketak esanahi berria hartu zuen.

3.1.1. Berrikuntza kulturala

Gutxiengo ilustratu hark Espainiako kultura-panorama berriztu zuen. Mendean zehar intelektual-belaunaldiak sortu ziren bata bestearen jarraian:

• Mende hasieran, Benito Jerónimo Feijook dibulgaziolan handia egin zuen Teatro Crítico Universal idazlanaren bidez. Mende hasierako bigarren belaunaldian, Gregorio Mayans y Siscar eta Enrique Flórez nabarmendu behar dira, Europako kulturarekin harreman sendoak izan baitzituzten.

• Mendearen bigarren erdian, asko ziren ilustratuak, eta haietako batzuk gobernurako deitu zituzten: Campomanes eta Olavide dira nabarmenetako bi.

• Mende amaieran beste talde bat sortu zen, eta hor Cabarrús eta Jovellanos nabarmendu behar dira.

Ilustrazioak eragina izan zuen literaturan eta zientzian: Antoni de Capmany eta Juan Francisco Masdéu jesuita nabarmendu ziren historiografian; Hervás eta Panduro filologian; Jerónimo de Ustárizek eta aipatutako beste batzuek pentsamendu ekonomikoa garatu zuten.

Natura-zientziei dagokienez, José Celestino Mutis-ek eta Antonio Cavanilles-ek botanikari buruzko obra interesgarria osatu zuten; Elhuyar anaiek tungstenoa aurkitu zuten. Matematiketan, Jorge Juan aipatu behar da.

3.1.2. Hezkuntza-politika

Ilustratuak sinetsita zeuden herrien jokabidea jasotako hezkuntzaren araberakoa zela, eta ikusi zuten hezkuntza hobetu behar zela edozein politika-erreformari ekin aurretik. Hala, estatuaren esku utzi zuten hezkuntzaren hobekuntza, eta hark pentsamendu zientifikoan eta ikerketaren hobekuntzan oinarritu behar zuen. Espainiaren atzerapenari Europako aurrerapena kontrajartzen zioten. Hala ere, Karlos III.ak zuen erreformarako borondateak aurrez aurre izan zituen klase menderatzaileak eta Eliza, haiek edozein aldaketaren aurka egiteko erabaki irmoa baitzuten. Hezkuntza nazio-integraziorako faktore bihurtzeko nahiak eta estatuak herritarrak prestatzen hartutako konpromisoak hurrengo mendeko liberalismorako bidea prestatu zuten. San Isidroren Errege Ikasketak eta halako hezkuntza-erakundeak sortu ziren; Madrilgo Nobleen Seminarioa berritu zuten, eta unibertsitate-erreformarako planak egin ziren, ikastetxe nagusietako lehengo pribilegioak deuseztatzeko. Kultura-politikan, emakumeak kontuan hartzen zituzten lehen neurriak hartu ziren; izan ere, emakumeak gizarte-bizitzatik zeharo aparte zeuden, eta, oso tartean behin, goi-nobleziako edo komentuetako emakumeren bat nabarmentzen zen. Mende amaieran, herrialdearen adiskideen elkarteetan (Madril, Zaragoza…) goi-mailako emakume batzuk egon ziren, hala nola Josefa Amar eta Osunako dukesa. Gizonezko ilustratu gutxi batzuek (Feijoo, Jovellanos) gizarte- eta hezkuntza-eskubideak erreibindikatu zituzten emakumeentzat. Nesken eskolak sortu zituzten Karlos IIII.aren erreinaldiaren azken urteetan.

JOSEFA AMAR Y BORBÓN (1749-1833)

XVIII. mendeko emakume idazle gailena. Zaragozan jaio zen, familia burges ilustratu batean. Prestakuntza humanista izan zuen, eta Arias Montano, Leibniz eta halako autoreak ikasi zituen. Discurso en defensa del talento de las mujeres (1786) eta Discurso sobre la educación física y moral de las mujeres (1790) lanetan, gaitasun intelektual eta praktikoa garatzeko orduan, gizonen eta emakumeen arteko berdintasuna defendatu zuen, baita biek hezkuntza-aukera bera izateko politika ere.

Hona haren hitzak: «Pixka bat ikasia denak ezin du ukatu aurrerapenak egin dituzten emakumeak egon direla, baita zientzia abstraktuenetan ere (…). Espainian (…) Luisa Sigea, (…) Juliana Morrell eta Oliva de Sabuco. Azken horrek Fisikan sistema berri bat asmatu zuen. Emakumeek gizonek duten hezkuntza balute, haiek beste edo gehiago egingo lukete. Baina zein desberdina den batzuena eta besteena!».

3.1.3. Kultura-erakunde berriak

Kultura berritzeko ahalegin haiek erakunde berri batzuen bidez zabaldu eta garatu ziren. Errege-akademiek monarkiaren laguntza eskaintzen zuten maila gorenean (hizkuntza, arte ederrak...).

Herrialdearen adiskideen errege-elkarteak ziren erakunde dinamiko eta hedatuenak. xviii. mendearen bigarren erdian sortu ziren, eta pertsona ezagun ilustratuek osatzen zituzten. Lehena, 1765ean sortua, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea izan zen; Campomanes ministroak oso gogoko izan zituen elkartearen lanak, eta haren hedapena akuilatu zuen Discurso sobre la educación popular de los artesanos y su fomento (1774) lanean. Elkarte haiek atzerriko lanak argitaratu eta itzultzen zituzten, berrikuntza teknikoak bultzatzen zituzten, egunkariak kale-

Hezkuntzaren gaineko kezka

«Eta non eta noiz izan daiteke hori premiazkoagoa gure herrialdean eta garai triste hauetan baino? Jar ditzagun begiak nazio guztian, eta egin dezagun negar haur tolesgabeengatik, estatuaren itxaropen sortu berria direnengatik, egin dezagun negar orain jasotzen duten zorigaiztoko hezkuntzarengatik. Hutsa, arbitrarioa, inkoherentea da, ikus beza Berorren Maiestateak mertzenario gaizki ordainduen eskuetan utzia; onenean, ezgaien esku, hondagarrien esku ez bada. Kaltegarri eta ahazgarri zaiguna ikasten dugu, eta ikasi beharrekotik, gutxi edo ezer ez. Eskolak eta ikasbideak falta ditugu, eta daudenetan, ordena eta zaintza falta ditugu; bakoitza bere kabuz ari da, besteekiko loturarik gabe, bertako buru den talentuaren arabera. Magistratu bat falta dugu, eskola guztiak zuzendu eta plan orokor ondo pentsatu bat zuzen betearaziko duena. Plan premiazko hori falta dugu. Oinarrizko ikasmaila falta dugu, lehen urteetako heziketa guztia argi eta erraz bilduko duena. Liburuak eta irakurgaiak falta ditugu, modu onuragarrian eta jostagarrian alderdi hauek bilduko dituztenak: moral zibilaren printzipio on batzuk; gure historiaren eta gure legeen printzipioak, zenbaketarenak eta aritmetikarenak; zientzien definizio batzuk; naturaren zenbait edertasun, ezagutzeko eta miresteko, baita nekazaritzatik eta arteetatik zerbait ere; bitxikeria interesgarriak; sentsibilitatearen ezaugarriak, errukian eta barkamenean prestatu gaitezen, hainbeste axola digun horretan guztian. Menturaz, aipatu ditudan ipuinetan ikasiko ditugu? Edo obra hauetan: Karlomagno burugabea, San Patrizioren koba, Kristal fineko ispilua, Belarminoa, eskoletan eta, ez hain gutxi, herri xehearen eskuetan dabiltzanak? (...)».

ratzen zituzten, eztabaidak antolatzen zituzten... 1789an, halako 70 elkarte baino gehiago zeuden Espainia osoan; garrantzitsuena Madrilgoa zen; adibidez, Jovellanosi Informe sobre la Ley Agraria obra enkargatu zion

Beste berritasun garrantzitsu bat kazetaritzaren sorrera izan zen, ideia berrien hedapen masiborako bitarteko modura: El Mercurio, El Pensador, El Diario Pinciano, El Semanario Histórico Erudito, Diario de Madrid, Diario de Barcelona (1792)... Denetariko gaiak argitaratzen zituzten: aurrerapen teknikoei buruzko informazioa, atzerriko berriak, gogoeta politiko-ekonomiko burutsuak, lurra ustiatzeko metodo berriak...

3.2. Estetika berria: borboien gortea

Borboiek Frantziako gorteko eredua ezarri zuten Espainian, hau da, Versaillesen Luis XIV.aren garaian nagusi zena. Gortearen egoitza nagusia Madrilen zegoen, baina El Escorial, La Granja, El Pardo edo Aranjuezera ere aldatzen zen, toki horietan errege-egoitzak baitzeuden. Hauek izan ziren borboien gorteko ezaugarrietako batzuk: habsburgotarren zorroztasuna galdu zen; naturara hurbildu zen, eta hori lorategiei eta are basoari (Riofrío, Segovia) emandako garrantzian ikus daiteke, eta erlijiozaletasun tradizionala epeldu zen. Gortean, distira handiko ekitaldi ofizialez gain, antzerkia, musika-emanaldiak, maskara-dantzak eta beste ere egiten ziren.

Frantziako gorteko estiloa eraikinetan ere nabarmendu zen; adibidez, Madrilgo Errege Jauregian eta La Granjako jauregian. Madrilgo Errege Jauregia garai batean alkazarra —1734an sute handi baten ondorioz galdua— egondako lekuan eraiki zuten. Elisabet Farnese erreginaren aginduz eraiki zuten, eta lanen buru Juvara italiar arkitektoa jarri zuen, baina 1738tik aurrera Sachetti haren ikasleak jarraitu zuen obrarekin.

Halaber, Karlos III.arekin estilo neoklasikoa ere heldu zen Espainiara. Izan ere, Napoliko gobernuan egon zen bitartean Ponpeiaren hondakinen aurkikuntza miresteko eta Antzinate klasikoaren inguruan sortutako interesa ezagutzeko aukera izan zuen. Neurritasun arkitektonikoa, zorroztasuna, harmonia eta erregulartasuna bat zetozen Ilustrazioko balioekin, alegia argitasunarekin, eraginkortasunarekin eta arrazionaltasunarekin. Ventura Rodríguez eta Juan de Villanueva arkitektoek beren eraikinak erreinaldi emankor hartan diseinatu zituzten.

Ariketak

11 Testua eta anayaharitza.es webguneko dokumentu erantsiak irakurri ondoren, azaldu zein ziren erreformista ilustratuek lortu nahi zituzten helburu funtsezkoenak.

In Esteban, J. (argtz.): Meléndez Valdés. Discursos Forenses. Madril, Banco Exterior Fundazioa, 1986.

Ilustrazioa Euskadin

Euskal ilustratuetatik, Frantzisko Xabier Maria Munibe

Idiakez, Peñafloridako kondea (1729-1785) da gehien nabarmentzen dena. Gipuzkoako pertsona aberatsenetako bat zen, bere aitak Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarrean egindako merkataritza-jarduerei esker. Gaztetan, Tolosan (Frantzia) ikasi zuen eta ideia ilustratuak bereganatu zituen.

Gizarteko goi-mailako taldeetakoa zen, herrialdearen premia ekonomikoak ondo ezagutzen zituen, ideia berritzaileak bere egin zituen, eta Ilustrazioaren espiritua islatzen zuen erakunde nagusiaren bultzatzaileetako bat izan zen.

4.1. Euskalerriaren Adiskideen

Elkartea

1748tik aurrera, Peñafloridako kondeak kultura-solasaldiak antolatzen zituen Azkoitiko bere jauregian inguruko beste zaldun batzuekin (Azkoitiko Zalduntxoak). Solasaldi horietan, euskal probintzietan aurrerapena bultzatzeko ideia mamitu zen.

1765eko apirilean, errege-agindu baten bidez, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortzea onartu zen. Elkarteak helburu hauek zituen:

• «euskal nazioan zientziekiko, letra ederrekiko eta artearekiko grina eta zaletasuna lantzea; nazioaren ohiturak zuzentzea eta fintzea, alferkeria eta haren ondorio kaltegarriak desagerraraztea, eta hiru euskal probintzien batasuna areagotzea, are gehiago».

Ideia berriekiko beldurra

«(...) 1776an, eman zioten jesulagunen eraikinean, Bergarako Mintegia sortu zuen. Zientzien arloko ikasketa-plan bat antolatu zuen, helburu hau izanik: zientzia horien alderdi praktikoak lantzea (nautika, mineralogia..).

Dirudienez, doktrina iraultzaileen eta erlijioaren aurkakoen infiltrazioa oso txikia izan zen, baina Inkisizioak mesfidantza handiz jokatzen zuen probintzia horietan, kostaldea eta Frantziako muga debekatutako liburuak sartzeko guneak baitziren. Mesfidantza horren ondorioz sortu ziren Samaniegoren eta Narrosko markesaren aurkako auziak, gertaera objektiboetan oinarrituta baino gehiago. Samaniegori zigor arin bat ezarri zioten, eta Narros, berriz, inkisizioaren ahaide egin zen, haren atzaparretatik ihes egiteko. Peñafloridako kondeari bakean utzi zioten. Entziklopediaren ale bat erosi zutela eta zenbait kidek nolabaiteko askatasunez hitz egiten zutela baino ezin zuen frogatu Inkisizioak (...)».

Domínguez Ortiz, A.: Sociedad y estado en el siglo xviii español. Editorial Ariel, Bartzelona, 1988, 493.–494. or.

Artikuluetan, gizarte-erregenerazioko proiektua biltzen zen, hezkuntzaren eta zientziaren hedapenaren bidez egitekoa. Erakunde horretan, lehentasuna eman zioten teknika modernoak eta berehala aplika zitzaketen ezagutzak aztertzeari. Balio handiko planteamenduak eta antolaketa zituzten, eta horren adierazgarri da erakunde hori izan zela Espainiako gainerako lurraldeetan horrelako elkarteak sortzeko baliatu zen eredua. Borboiko etxekoen erreformismoa sustatu zuten zenbait elkarteren aitzindaria izan zen. Hauek dira elkarteko kideek Espainiako erreformismo ilustratuaren baitan idatzitako lan garrantzitsuenetako batzuk:

• Recreación política (Nicolas Arrikibar).

• Noticias de algunas producciones curiosas de la naturaleza (Ramon Maria Munibe).

• Fábulas (Samaniego).

• Historia del ilustre País Bascongado (Landazuri). Lan hori zentsuratu egin zuten eta ezin izan zuten argitaratu.

Ekoizpen-egituran aldatzea proposatu zuten, nekazaritzaeta industria-ekoizpena eta merkataritza handitzeko, eta, horrez gain, gizarte-neurriak martxan jarri zituzten; esaterako, Gasteizko Erruki-etxea sortu zuten.

Insausti jauregia (Azkoitia) Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen egoitza nagusia izan zen.

1 Zer euskal erakunde sortu ziren Ilustrazioaren espiritu erreformatzailearekin?

Ariketak

Arkitektura neoklasikoa

Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Mutriku). Euskadiko estilo neoklasikoko erlijio-eraikin goiztiarra. Silvestre Pérezek egin zuen elizaren proiektua (1798). Ventura Rodríguezen jarraitzailea zen, eta 1803an hasi zituen eraikuntza-lanak, Manuel V. de Laca arkitektoaren zuzendaritzapean.

Era berean, espiritu ilustratua eta goi-mailako ikasketak hedatzeko ardurak bultzatuta, elkarte horietako kideek Bergarako Errege Mintegia sortu zuten. Erakunde horretako ikasketen helburua espezializatutako teknikariak trebatzea zen, matematika, fisika, kimika, marrazketa eta beste irakasgai tekniko batzuen ikaskuntzaren bidez. Erakunde horretan emandako irakaskuntzaren kalitateak ekarritako emaitza positiboetako bat wolframaren aurkikuntza izan zen (Elhuyar anaiak).

Arteei dagokienez, Ilustrazioaren idealak estilo neoklasikoko arkitekturan gauzatu ziren, estilo horretan uztartzen baitziren Argien Mendea eta errenazimentu soil, arrazional eta geometriko berri bat. Euskadin, estilo horretako adibideak dira Mutrikuko eliza, Gasteizko Plaza Berria eta Gernikako Batzar Etxea (Antonio Etxebarriak egin zuen, 1824an).

Hala ere, erreforma-programa horren ahulgune handiena finantziazioa izan zen. Hain zuzen ere, koherentzia handiko planteamenduak egin arren, ez zuten lortu xviii mendearen azken herenean jada iragartzen zen krisia geldiaraztea, eta sustatu nahi zituzten eraldaketa sakonetarako, diru asko behar zen. Izan ere, euskal banku bat sortzeko ideia zuten buruan, baina ez zuten proiektu-fasetik aurrera egitea lortu.

Gernikako Batzar Etxea oso lan adierazgarria da euskal arkitektura neoklasikoaren historian, xix. mendean izandako hedapen-fasean. 1827an, Antonio Etxebarria arkitektoak proiektua amaitu zuen, eta urte horretan bertan hasi ziren multzo monumentala eraikitzen.

4.2. Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra (1728)

Ekonomian, handiki eta merkatari donostiar batzuek Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra sortu zuten 1728an. Merkataritza-konpainia modernoa zen, eta Gipuzkoa merkataritza-zirkuitu berri batean sartzeko helburua zuen, probintziara Venezuelako produktu kolonialak ekartzeko. Konpainiaren emakidak bere baitan hartzen zituen kakaoaren merkataritzaren gaineko monopolioa, eta bidelapurreten eta kontrabandoaren aurkako errepresioa Karibeko eremu hartan.

Konpainia horren fundazioa zerbait berritzailea izan zen, Sevillak eta Cádizek itsasoz haraindiko merkataritzan zuten monopolioa hautsi zuelako, eta britainiarrek eta herbeheretarrek itsasoz harago arrakasta handiz baliatzen zuten konpainia-sistemen eredua Espainiara ekarri zelako. Baina lehiak, prezioen beherakadak eta Venezuelako kreoleen oposizioak tarteko, konpainiak gainbehera izan zuen eta, azkenean, bat egin zuen Filipinetako Errege Konpainiarekin, 1778an.

Hala ere, horren guztiaren ondorioz, Pasaiako portuaren nagusitasuna ezarri zen, Debaren haranean armagintzako industria garatu zen, eta euskal burgesiaren enpresaekimena sendotu zen. Ekimen horren emaitzak xix. mendeko industria-garapenean islatuko ziren.

Hispaniar Amerika XVIII. mendean

5.1. Ameriketako kolonien hazkundea

xviii. mendean Amerikak hazkunde handia izan zuen. Espainiar Amerikako populazioa % 50 inguru handitu zen. 1797ko erroldaren arabera, hemezortzi milioi biztanle inguru zeuden, eta garbi ikus zitekeen indigenak asko gutxituz zihoazela, eta mestizoak eta zuriak, berriz, gehituz. Hazkunde hori ikusgarria izan zen zenbait hiritan, hala nola Habanan eta Buenos Airesen. Latifundio handiak nagusitu ziren, Erdi Aroko Europako jaurerri zaharren antzekoak. Asko igo zen Mundu Zaharrarekiko merkataritza-trafikoa, eta trafiko horretan, batez ere, Ameriketako merkatari burgesak irteten ziren irabazten. Amerikak, industriako produktuen truke, tabakoa, kakaoa, azukrea eta halakoak ematen zituen. Baina Mundu Berritik irteten zen urre eta zilar kopuruak behera egin zuen. Koloniekiko merkataritza errazteko, merkataritza-konpainiak sortu ziren, eta haiek, errege-kontzesioen bidez, monopolioak eskuratzen zituzten kolonietako gune garrantzitsuekin merkataritzan aritzeko. Hauek izan ziren nabarmenenak: Caracasko Konpainia, Habanako Konpainia, Sevillako San Fernandoko Konpainia eta Bartzelonako Konpainia. Ameriketan unibertsitate berriak sortu ziren, hemezortzi guztira. Halaber, zientzia-espedizio garrantzitsuak egin ziren; adibidez, honako hauenak: Jorge Juan eta Antonio Ulloa, Félix de Azara, Celestino Mutis eta Alejandro Malaspina. Inprentak eta prentsak ere aurrerapen handia izan zuten, eta elite kultural bat sortu zen, biztanle gehienak analfabetoak baziren ere.

5.2. Ameriketako erreformismoa

Espainiak xviii mendearen hasieran Europako bere jabetza guztiak galduta, ahalegin guztiak Ameriketan bildu zituen, eta kontinente hartan integrazio ekonomiko eta administratibo handiagoa lortzen saiatu zen. Madrilen politika berria eta biztanle kreoleen —amerikar zuriak— kopuruaren igoera nabarmena batera gertatu ziren. Kreoleek administrazio zentralaren gero eta behar gutxiago zuten beren posizioa eta ondasunak indiarrengandik babesteko. Lider kreoleak, kontinenteko unibertsitateetan ikasiak, uzkur ziren Ogasunari laguntzeko, eta Sevilla-Cádiz monopolioa ere gaitzesten zuten. Kariben eta Hego Amerikan metropolikoak baino prezio hobeak zituzten merkatariak agertu izanak egoeraren bidegabekeriaz ohartarazi zien.

5.2.1. Merkataritza-askatasunaren ondorioak

1765eko eta 1778ko merkataritza-askatasunak, giroa baretu ordez, are gehiago haserretu zituen merkatari kreoleak. Izan ere, Kubako espedizioa alde batera utzita, askatasunak Penintsulako merkatariei egiten zien mesede koloniekiko salerosketetan, eta inoiz ez amerikarrei metropoliarekikoetan. Halaber, merkantziaz bete ziren Ameriketako merkatuak, batez ere Kataluniako ehunez eta pattarrez, Ameriketako bertako produktuen kaltetan. Horrela, metropoliak azpigarapenean murgilarazten zituen Ameriketako eskualde batzuk, eta horrek Madrilgo gortearen kontrako herra eragiten zuen.

xviii. mendeko zientzia-espedizioak

«Espainian, Juanek eta Ulloak egindako lanen argitalpena balentria nazional baten pare hartu zen (…).

Zientzialari modura zuten maila ahaztu gabe, haien jakin-minaren eremua nabarmen zabaldu zen amerikar gizonari buruzko oharretara, haren kultura eta erakundeen, haren ingurune naturalaren eta hiri-habitataren behaketara. Eta hori bortizkeriarik gabe eta zorroztasunez; argien garaiko gizonak ziren aldetik, espainiarren artean ezagutzen ez zen gizaki ilustratu baten eredua mamitzen zuten, zientziak eta politikak zarata handirik gabe batzen ziren jakintsuaren mutanteak ziren (…).

Hona hemen Voltaireren hitzak haien lorpenei buruz (1745): “Peruko misioak behaketa-programa ikaragarri handia inauguratu eta gauzatu zuen, eta eredu gisa geratu da haren ondotik egin diren zientzia-espedizio guztientzat” (…)».

Lafuente, A., eta Mazuecos, A.: Los caballeros del punto fijo. Ciencia, política y aventura en la expedición geodésica hispanofrancesa al virreinato del Perú en el siglo xviii Bartzelona, Ediciones del Serbal-CSIC, 1987, 11. eta 62. or.

Jorge Juanen eta Antonio Ulloaren espainiar-frantziar espedizioa (1735-1746), La Condaminerekin batera egina, proiektu kosmografiko bat izan zen, Lurraren meridianoa eta Lurraren neurriak zehazteko. 1748an argitaratu zituzten emaitzak, bi lanetan. Irrikaz hartu zituzten Europa osoan.

5.2.2.

Kolonietako gizartearen erreakzioa: denak erregearen aurka

Ekonomia-auziez gain, gizarte- eta politika-auziak ere baziren, eta horrek guztiak ahaltsuak haserretu egiten zituen.

Zenbait proiektu, hala nola enkomienden abolizioa, ez ziren mexikar eta perutar lur-jabeen gustukoak; izan ere, haiek indigenen eskulan merkeaz baliatzen jarraitu nahi zuten.

Ilustratuek zurien eta mestizoen arteko arraza-bereizketa arintzeko helburua zuten, eta horrek nahigabetu egiten zituen beltzekin beti mesfidati zeuden kreoleak.

Halaber, Karlos III.aren politika erreformistak gobernu koloniala gehiago kontrolatzea zekarren, kreoleei boterea murriztuta. Hala, funtzionarioak kontu handiagoz aukeratuta, burokrazia hobetu eta onbideratu egin zen, baina horrek kolonietakoen ezinegona eragin zuen, eta Penintsulatik iristen ziren emigrante-talde handiek areagotu egiten zuten ezinegona, Administrazioan eta merkataritzan lanpostu onenak kentzen baitzizkieten.

Eliza ere ez zen axolagabe agertu Ameriketan egindako aldaketen inguruan. Elizari, batez ere, estatuaren jokabide erregalistak eragiten zion; izan ere, jokabide horrekin estatua Elizaren pribilegioak murrizten ahalegintzen zen. Eliza adeitsu ageri zen Madrilgo gortearekin, hari zor baitzion bere sustapena, baina bazirudien Elizako goiko hierarkiakoak ez zirela ohartzen behe-mailako kleroa monarkiatik urruntzen ari zela.

5.2.3. Liskarrak eta herri-erreboltak

Amerikarrek zerga-presio handia zuten, eta presioa gero eta handiagoa zen Koroaren gastua ere handituz zihoalako: alkabala hirukoiztu egin zen; zerga, monopolio eta bahimendu berriak sortu ziren, gatz, bolbora, pattar eta, batez ere, tabakoaren fabrikazio eta merkataritza librea debekatzeko. Horrek produktuen garestitzea, lan-baldintzen gogortzea eta gizartearen ondoeza ekarri zuen. Esklaboen erreboltak eta ihesak gertatu ziren Habanan eta Santiagon (1731) eta Espainia Berriko azukre-plantazioetan (1762). Muga-eremuetan, herri indigenek uko egin zioten Espainiako Administrazioaren mende jartzeari; adibidez, Sonorako indiarren (1740), maputxeen (1723), Chacoko guaranien (1746) altxamenduak gertatu ziren. Biztanleek aurka egin zieten konpainien eta gobernuko ordezkarien monopolio eta debekuei, eta gizarte-asaldura gogorrak egon ziren Venezuelan (1730 eta 1749), Quiton eta Liman (1777). Granada Berrian Socorroko komuneroen matxinada gertatu zen (1781): Espainiako errege-bisitariarekin akordio batzuk sinatu zituzten, baina ez ziren bete, eta komuneroen buruzagiak exekutatu egin zituzten. Perun, Tupac Amaru II.aren matxinadak garrantzi berezia izan zuen. Tupac Amaru II.a mestizoa izan zen indigenek mitaren eta zergen kontra hasitako altxamenduko burua, eta Cuzco setiatzea lortu zuen. 1781ean garaitu zuten, Checacupen, eta gero exekutatu egin zuten. 1784an amaitu ziren altxamenduak. Mende amaierako protesta haiek hurrengo belaunaldiko emantzipazio-mugimenduen aurrekaritzat hartu izan dira.

Beltzen matxinada Santo Domingon. Emile Antoine Bayarden grabatua. 1790eko hamarkadan Toussaint Lowuverturek gidatutako, Afrikar esklaboen altxamendua irudikatzen du.

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula

ARIKETAK

1 Interpretatu ardatz kronologiko bat

Espainia xviii. mendean

Utrechteko Ituna Ensenadaren katastroaren hasiera

Hizkuntzaren Errege Akademiaren sorrera Ensenadaren erortze politikoa

Oin Berriko Dekretuak Kataluniarako

Fernando VI.aren heriotza. Karlos III.a Napolitik heldu

Guadalajarako Oihalen Errege Fabrika Hirugarren Familia Ituna

Filipe V.aren abdikazioa. Luis I.a, Espainiako errege

Luis I.aren heriotza

B.J. Feijooren Teatro Crítico Universal lanaren argitalpena

Euskalerriaren Adiskideen Ekonomia Elkartearen sorrera

Esquilacheren aurkako matxinada

Lehen Familia Ituna Frantziarekin Jesuitak kanporatzeko dekretua Olavide, Andaluziako intendente Sierra Morena kolonizatzeko dekretua

Karlos, Napoliko errege (gerora, Espainiako Karlos III.a) Floridablanca, estatu-idazkari (lehen ministro)

Historiaren Errege Akademiaren sorrera

Ensenada, Ogasuneko, Gerrako, Marinako eta Indietako idazkari (ministro)

Bigarren Familia Ituna

San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiaren sorrera

Filipe V.aren heriotza. Fernando VI.aren erreinaldia hasi

• Egiaztatu. xviii mendeko gertaera garrantzitsuenak azaltzen dituen ardatz horren gainean, azaldu zeinek duten lotura kontzeptu hauekin:

a) Erreformismo ekonomikoa (adibidez: 1782, San Carlos bankuaren sorrera).

b) Erregalismoa.

2 Kontzeptu-mapa bat egin garai historiko bati buruz

Kontzeptu-mapa batean fenomeno edo prozesu historiko bat deskribatzen edo azaltzen duten kontzeptuak ordenatuak eta bata besteari lotuak ageri ohi dira.

Kontzeptuak geziekin lotzen dira, bata bestearekin duten eragina edo dependentzia agertuz. Gai bati buruzko kontzeptu-mapa bat egiteak ekintza hauek ditu berekin:

Espainia Estatu Batuen Independentzia Gerran sartu

San Carlos bankuaren sorrera

Bakea sinatu Britainia Handiarekin

Karlos III.aren heriotza. Karlos IV.a, Espainiako errege

c) Zentralismoa.

Horren ondoren, idatzi testu labur bat hiru kontzeptu horiek xviii . mendean izan zuten esanahi historikoari buruz.

Idazlana egin aurretik, lagungarria izan daiteke alderdi garrantzitsuenak jasoko dituen eskema bat egitea.

1. Testua irakurri eta ulertu.

2. Funtsezko kontzeptuak identifikatu eta idatzi.

3. Kontzeptu horiek sailkatu, zer motatakoak diren eta zer garrantzi duten kontuan hartuta.

4. Kontzeptuen arteko loturak ezarri.

Demografia Gizartea Ekonomia Politika Ideologia eta kultura

Estamentuetan oinarritua

• Populazioa: etengabe handitzen

• Antolaketa

espaziala: erdiguneaperiferia

• Nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritua

• Merkataritzaren garapena eta manufakturak

• Iraupen-krisiak

• Noblezia eta goimailako kleroa: talde pribilegiatuak

• Hirugarren estatua: nekazariak nagusiki

• Burgesia komertziala

• Monarkia absolutua

• Jauntxo feudalen egituren iraupena

• Estatuaren erreformismoa: despotismo ilustratua

• Erregalismoa

• Sortu - SailkatuLotu - Garatu Erreparatu goiko kontzeptu-mapari, Antzinako Erregimeneko Espainiako gizarte-egiturak ageri dira bertan.

Adibide hori kontuan hartuta, egin ezazu antzeko kontzeptu-mapa bat hispaniar Amerikako populazioari eta ekonomiari buruz. Horretarako, erabili testuan agertu den informazio guztia eta bestelako iturri batzuetatik lortu dezakezuna.

3 Ekonomiako serie estatistiko baten azterketa

Serie mota hauek zenbakizko datuak erakusten dituzte neurri-unitate beraren bitartez, eta ekonomia-fenomeno batek denboran izandako bilakaera irudikatzen dute. Datuen artean korrelazio bat ezar daiteke, serieari esanahi historikoa eman ahal izateko.

Serie estatistiko bat interpretatzeak berekin dakar honako lan-gidoi hau betetzea:

1. Datuak aurkeztu: jatorria, zer denbora-tarte eta tokitakoak diren; irudikatzen diren kontzeptuak.

2. Seriearen bilakaera deskribatu: serieak zer fase eta etapa irudikatzen dituen (hazkundea, atzeraldia, geldialdia...).

3. Seriearen irudikapen grafikoa.

4. Azterketa eta iruzkina: seriearen bilakaeraren azalpen-hipotesia, ezagutzen ditugun gertaera historikoekin loturak eginez (populazioaren eta eskariaren hazkundea, eskaintzaren geldialdia, erreformismorako zailtasunak nekazaritzan…).

Ilustrazioa

• Arrazionaltasuna eta zientifismoa

• Hezkuntza

• Kultura tradizionalaren erresistentzia

• Inkisizioaren zapalkuntza

• Aztertu honako serie hau, datuak Antzinako Erregimeneko iraupen-krisien fenomenoarekin eta nekazaritza-produktuen eskaintzaren geldialdiarekin lotuz. Seriea grafiko batean irudikatu, datuen eta haien bilakaeraren azterketa errazagoa izan dadin.

Gariaren prezioa Gaztelan (1754-1767)

Antzinako Erregimenaren egiturak

4 Dokumentu ikonografikoen azterketa eta iruzkina: erretratua

Margolanen azterketa eta iruzkina egiteak bidea ematen digu garai bateko mentalitatea ulertzeko, garai hartan zer balio nagusitzen ziren edo erakundeek zer funtzio zuten ikusteko. Margolanari arretaz begiratzeak, eta zer elementu eta xehetasun ageri diren, zer konposizio duen, irudikatzen diren pertsonek zer jarrera duten eta beste idazteak historia hobeto ulertzen laguntzen digu.

• Egin idazlan bat Espainiako monarkiako printze garrantzitsu hauen erretratuaren iruzkina eginez. Printzeak ez dira garai eta gizarte berekoak: bata, gain behera zetorren Espainia inperialekoa da, eta bestea, Ilustrazioa hasi berria zen garaiko Espainiakoa. Kontuan hartu koadroen eskemen ondoko oharrak, eta bilatu beste elementu esanguratsu batzuk.

Idazlana egiteko, lan-gidoi hau lagungarria izango zaizu:

1. Identifikatu irudikatzen diren pertsonak, garaia, bi garaietako gertaera garrantzitsuak eta bi printzeek historian izandako rola.

2. Deskribatu elementu esanguratsuak: jarrera, jantziak, objektuak…

3. Egin bi erretratuen interpretazio konparatua: Zer kontzeptu sozial, politiko eta estetiko nagusi ageri dira margolan bakoitzean?

4. Amaierako ebaluazioa: Zer testuinguru historikotan zegoen Espainia garai bakoitzean? Printzeen irudia bat al dator bakoitzaren garaiarekin?

aginte-makila/ahalmen militarra

Guadarramako paisaia/ lurraldea, agindupean

jantzia/ noble-jantzia

zaldia, atzeko bi hanketan zutik/ jarrera arranditsua eta borrokazalea

gortesau-jantzia/

1

liburua/Ilustrazioko balioak

landareak eta animalia exotikoak/ bestelako errealitate batzuk ezagutzeko interesa

Baltasar Karlos printzea zaldi gainean, Velázquez (1635).

Karlos III.a umetan, Jean Ranc (1724. urte ingurua).

dotoretasun zibila

Antzinako Erregimenaren

krisia (1788-1833)

1788an, Karlos IV.a tronura iritsi zen urtean, Espainia jauntxo feudalen gizarte bat zen. «Artean han jarraitzen zuten Mestak, Inkisizioak, jaurgoek, udalerri oligarkikoek, premutasunak, estamentuen pribilegioek; laburbilduz, ilustratuek gaitzetsitako erakunde guztiek» (Domínguez Ortiz).

Absolutismo ilustratuaren eredu politikoa ez zen gauza gizarteko arazo larriak konpontzeko: Ogasunaren defizita, iraupen-krisiak eta ekonomiaren geldialdia.

Frantziako Iraultzaren eraginak eta hark Espainian izan zuen esku hartzeak areagotu egin zituzten lehendik krisian zegoen gizarte baten kontraesanak. Une gorena 1808an izan zen, zenbait dimentsiotako gerra bat hasi baitzen: gerra patriotikoa, Napoleonen armaden aurka; gerra zibila, herrialdearen zati bat Josef I.aren alde baitzegoen, eta, azkenik, nazioarteko gerra, Espainia Britainia Handiko eta Frantziako armaden operazioen gune nagusia izan baitzen.

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

1. Iraultzaren beldur

2. Aliantza Frantzia napoleonikoarekin

3. Independentzia Gerra (1808-1814)

4. Independentzia Gerra Euskadin

5. Cádizko Gorteen programa iraultzailea

6. Absolutismoaren berrezarpena

7. Hispaniar Amerikaren emantzipazioa • Landu edukiak

Unitate honetako edukiak eta ariketak oso baliagarriak izan daitezke Botoa eman ala ez? diziplina anitzeko proiektua egin ahal izateko.

Cádiz, San Antonio plaza, 1812ko Konstituzioa aldarrikatu zen egunean.

Iraultzaren beldur

1.1. Frantziako albisteak

Frantziako Iraultzak berehala eragin zuen Espainiako autoritateen erreakzioa, beldur baitziren mugimendu hura ez ote zen zabalduko. Frantzian arrakasta izaten ari ziren ideien sustatzaileak filosofo arrazionalistak baziren ere, Espainiako ilustratu gehienak, ordea, ez ziren iraultzaren aldekoak, baizik eta Antzinako Erregimenaren mugen barruko erreforma-politika baten aldekoak. Hala ere, Frantziatik albisteak heldu ahala, kostaldeko hirietako gobernu-ordezkariak ohartu ziren ideia iraultzaileak gero eta begikoagoak zituztela burges ilustratuek eta kolonietako frantziar merkatariek. Kolonia haiek Parisko eta Madrilgo borboiek sinatutako Familia Itunen babesean garatu ziren.

Iraultza Espainiako aldean ere lehertu zitekeen, lehenbailehen neurririk hartu ezean hura zabaltzearen kontra. Bien bitartean, herri xeheak uzta txarren ondorioak nozitzen zituen, eta horrek altxamenduak eragin zituen zenbait hiritan, eta errebolta haiek guztiek monarkiaren aurkako mugimendu baten leherketa ekarriko zuten beldur zen gobernua. Beldur hori agerian geratu zen Gorteetan, Karlos IV.a errege berria izendatzeko egindako bilkuran. Gorteetan 1713an sinatutako Auto Hitzartua baliorik gabe uztea erabaki zuten, eta, hala, Lege Salikoa indargabetzea. Baina indargabetze horren errege-berrespena ez zen argitaratu, eta Floridablancak, presaka, Gorteak desegin zituen.

1.2. Floridablancaren bakartze-politika

Berriro ere bazirudien bakartzea zela biderik onena, eta, hala, eten egin ziren Frantziarekiko harremanak. Inkisizioak ilustratu susmagarriak mehatxatzeko eta propaganda politikoari ateak ixteko agindua jaso zuen. xviii mendeko «argi» erreformisten eta xix mendeko liberalismoaren arteko erdibidean, Jovellanosek Asturiasen egindako egonaldietako bat aprobetxatu zuen Nekazaritza Legeari buruzko txostena lana idazteko. Obra horretan jabetza pribatuaren eta interes indibidualen balioaren alde ageri zen. Frantziako argitalpenak, kristautasunaren kontrakotzat joak, debekatuta zeuden, eta horrek are interes handiagoa piztu zuen jendearen artean, eta Cádiz liburu-denda eta inprenta klandestinoz bete zen.

Halaber, atzerriko unibertsitateetan ikasi nahi zuten ikasleek debekatua zuten Espainiatik irtetea, eta kanpotik irakastera etorri nahi zuten irakasleek ere galarazia zuten sarrera. Neurri horrek ondorio latzak izan zituen, une hartan herrialdeak ezagutza teknikoen premia handia baitzuen.

Gobernuko kideen artean hainbestekoa zen iraultza zabalduko zen beldurra, non Floridablancako kondeak frantsesa irakasteko debekua ezarri baitzuen, monarkiaren eta Elizaren kontrako irakurgaiak eragozteko. Prentsa ere begiz jota zuten agintari beldurtuek, eta ez zuten onartu egunkari politikorik argitaratzerik. Herrialdearen adiskideen errege-elkarteen ekitaldiak ere debekatu zituzten.

«Frantziako sutea gero eta handiagoa da, eta izurria bezala zabaldu daiteke, mugako herrietan ekaia prest egonik (…). Izurri horren kontra hesia osatzeko premia egunetik egunera gero eta handiagoa da, eta beharrezkoa da ahalik eta tropa gehien bidaltzea mugako zenbait gunetara Gipuzkoa eta Bizkaiko probintzietan, Nafarroako eta Aragoiko erresumetan eta Kataluniako printzerrian (…).

Hesi horretako aginte nagusia kapitain jeneralen esku egon beharko du (…). Hesi hori osatzeko zilegizko aitzakia honako hau izango da, ezertan aipatu gabe Frantziako Iraultzari eta Konstituzio berriari dagokien ezer: Frantziako gaizkileek eta haiengana bildu diren gutarrek lapurtu, arpilatu eta gure herrietako jendeari kalte egiteko helburuz muga igarotzeko duten pentsamenduaren jakinaren gainean jartzen gaituzten jakinarazpenen eta beldurraren berri zabaltzea (…)».

Floridablancak Karlos IV.ari aurkeztutako txostena. 1791ko iraila.

«Floridablancaren izua»

1.2.1. Hurbiltze labur bat Frantzia iraultzailera

Floridablancak Frantziarekin zuen politikak, iraultzaren propaganda deuseztatzeko zuen ezintasunak eta Gortean zituen aurkarien presioek Karlos IV.aren konfiantza galarazi zioten, eta hark, 1792ko otsailean kargutik kendu, eta gobernuaren ardura Arandako kondeari eman zion. Arandako kondea Frantziako agintariekiko harremanak hobetzen saiatu zen, iraultza geratu eta Luis XVI.aren bizia salbatuko zuen itxaropenarekin; ez zuen lortu. Frantziak gerra hasi zuen Prusia eta Austriaren aurka —monarkia absolutuak, Espainia bezala—, eta 1792ko abuztuan, Parisko altxamenduaren bidez, Luis XVI.a tronutik kendu eta errepublika aldarrikatu zuten.

1.3. Godoy: gerra Frantziaren kontra,

eta aliantza

1792ko azaroan, Manuel Godoyk Arandaren tokia bereganatu eta lehen estatu-idazkari kargua hartu zuen —lehen ministro karguaren parekoa—. Maria Luisa erreginaren eta Karlos IV.aren begikotasunari esker, 1808ra arte gidatu zuen Espainia, bi urteko tarte batean izan ezik (1798-1800). Despotismo ilustratuko gobernari tipikoa izan zen: batetik, iraultzaren beldur, eta, bestetik, hezkuntza eta ekonomia erreformatzeko neurrien bultzatzaile. Sarkintzat jotzen zuten, eta bai ilustratu-sektoreek bai atzerakoi absolutistek gorroto zuten.

1.3.1. Konbentzioaren Gerra.

Espainiako Armadaren aitzinamendua

1793an, Luis XVI.a exekutatu ondoren, familia-itunak bertan behera geratu ziren, Espainiak Frantziarekin zituen loturak hautsi zituen, eta gerra deklaratu zion. Etsaitasunaren agerpenak errege-etxe bereko kideen arteko elkartasunadierazpena baino gehiago esan nahi zuen: erregeen absolutismoan, nobleziaren pribilegioetan eta Elizaren hegemonian oinarritutako ordena tradizionala hautsi zutenei Antzinako Erregimeneko Espainiak ematen zien erantzuna zen. Konbentzioaren Gerrak bere predikatzaile laikoak eta eklesiastikoak izan zituen. Haiek masa-mugimendu handia eragin zuten, eta erregea hil eta erlijioaren etsai zen herrialde oso baten kontrako gurutzada bultzatu zuten.

Ricardos jeneralaren armadak aurrera egin zuen Katalunia frantsesean zehar, hasierako garaipenak bake-hitzarmena sinatzeko baliatu gabe, gortesau batzuek Godoyri kontrakoa eskatu arren. Konbentzioaren kontrako aliantza koiunturalak ez zituen arindu Madrilgo gobernuak Britainia Handiarekiko zituen errezeloak: Britainia Handia tematuta zegoen Espainiako Itsas Armada ahaltsuak parte har zezan Frantziaren kontrako itsas blokeoan. Londresko diplomaziak Frantziako flotarekiko konfrontazioa behartu nahi zuen, munduko itsasoen eta haietako merkataritzaren gaineko nagusitasuna ziurtatzeko. Espainiako Itsas Armadak entzungor egin zien eskakizun haiei, eta Amerikarekiko komunikazioak libre utzi zituen.

1.3.2. Frantziaren erreakzioa

Lehorrean, laster iritsi ziren arazoak, prestakuntza tekniko txarragatik —ilustratuek lehendik ere salatua zuten hori—, hornikuntza penagarriagatik eta Espainiako tropen kemen eskasagatik, frantziar iraultzaile sutsuen adorearekin alderatuta. 1794an zehar, Konbentzioaren indarrek Kataluniaren zati handi bat hartu zuten, baina gobernuak ez zituen indartu tropak; gerora, defentsa-batzordeak eratu zituen Bartzelonan, eta tokiko armada bat jarri zuen martxan. Hondamena are handiagoa izan zen Gipuzkoan, frantziarren esku erori baitzen, eta diputazioak, bere eskumenak gaindituz, haiekin bakea negoziatu zuen. Nahiz eta agintari batzuen jokabideak duda sortu haien leialtasunaz, ez zen sezesio-arriskurik egon lurralde horietan. Frantsesei betidanik zieten ezinikusiak, pulpituetatik aldarrikatzen zen patriotismoak eta sentimendu tradizionalistak, Konbentzioaren antiklerikalismoak zauritua, koroaren alde jokatzen zuten. Konbentzioak, gainera, milaka apaiz frantses deserriratu zituen, eta haiek Espainian babestu ziren.

1.3.3. Bakea eta aliantza

Godoy kezkatuta zegoen, aurkaria azkar ari zelako aurrera egiten Nafarroan eta Araban, eta gerra geratzen saiatu zen aliatuak kontuan hartu gabe; hala, akordioa lortu zuen frantziarrekin 1795eko uztailean, Basileako Bakearen bidez: Espainiak bere lurralde osoa berreskuratu, eta Frantziari Santo Domingo uhartearen bere zatia eta zenbait abantaila komertzial emango zizkion trukean.

1796an, San Ildefontsoko Itunaren bidez aliantza franko-espainiarra berritu zen, Britainia Handiaren kontra borrokatzeko. Izan ere, Godoy erabat sinetsita zegoen Karlos IV.aren monarkiarentzako benetako mehatxua britainiarrak Amerikako merkatuan sartzea zela. Handik hilabete gutxira, ingelesen kontrako borrokan, Espainiako Itsas Armada guztiz hondatuta geratu zen San Bizente lurmuturreko Guduan (1797); horrenbestez, itsasoz haraindiko merkataritza babesik gabe geratu zen.

1.3.4. Erreformismo ahula

Koroa bere izen ona galtzen ari zen, Godoyk ez zuelako onarpenik; beraz, Godoyk tarte batez aurreko erreinaldiko espiritu erreformista itzularazi zuen gortera: nekazaritza-legea babestu, zerga batzuk kendu, manufakturen prezioak liberalizatu, eta gremioen boterea apaldu zuen. 1797an, ilustratu itzaltsuenekin, gobernua ere osatu zuen. Hala ere, frantziar iraultzaileen kontrako gerrak erreforma nazionalaren ideia bera ere auzitan jarri zuen. Kontserbadoreen arabera, erreformatik federik eza eta anarkia baino ezin zen espero, Frantzian bezala. Iraultza, salatutako gaitzen sinbolo, bere desordenarekin, absolutismo monarkikoaren bakearen kontrakoa zen.

Elizgizon askok zabaldu zituzten ideia horiek, baina ilustratu ospetsu batzuek ere programa aldatu zuten, gertaerak hartzen ari ziren itxura ikusita eta Inkisizioaren beldur zirelako. Porrot egin zuten auzitegi hura deuseztatzeko ahalegin guztiek; erregeak berak ere babestu egin zuen Inkisizioa kleroaren barruko joera aurrerazaleak zapaltzeko orduan; arrazoi eman zien Elizaren erreformak iraultza-arriskua areagotuko zuela pentsatzen zutenei.

Ariketak

1 Zergatik esan ohi da Godoyren politika despotismo ilustratuaren jarraipena dela?

2 Godoyk zer arrazoirengatik ez zuen onarpenik, ez sektore atzerakoietan, ez erreformistetan eta iraultzaileetan?

Manuel Godoy (1767-1851)

Karlos IV.a eta Maria Luisa errege-erreginen konfiantzazko gizona izan zen; ibilbide politiko distiratsua izan zuen, eta botere absolutua izan zuen 1792tik 1808ra bitartean. Haren kanpo-politika Frantziarekin aurrez aurre egotetik —Konbentzioaren Gerra, 1793an— Napoleonekin erabateko sintonian egotera igaro zen; sintonia hura Fontainebleauko Itunean islatu zen, eta isilpeko klausuletako batzuetan Godoyrentzako konpentsazioak jasotzen ziren. Fernando oinordeko printzearekin pertsonalki eta politikoki liskartuta, agintetik kendu zuten, errege-erreginekin batera, gerora errege izango zenak sustatutako Aranjuezko altxamenduan, 1808ko martxoan.

Godoyren nortasuna

«Godoyk bere egiten ditu ilustratuen postulatuak, eremu politikoan eta ekonomiko-sozialean erresuma-

ren agintea indartzea, Elizarenaren aldean (…), hezkuntza eta zientzia-ezagutza babestea eta zabaltzea. Bakearen Printzeak mezenasgo politikoa erabili zuen zenbait proiektu gauzatzeko; besteak beste, lehenengo Albaitaritza Eskola eta Medikuntza, Kirurgia eta Zientzia Fisikoaren Errege Ikastetxea sortzeko (…)».

Kantauri itsasoa

Bilbo

Gasteiz

Miranda

Ebro

Baiona

Donostia Iruñea

FRANTZIAKO ERREPUBLIKA ROSSELLÓ

Perpinyà

Espainiaren erasoa (1792-93)

Frantziaren kontraerasoa (1794-95)

Frantziaren propagandako guneak

Boulou

Colliure Bellegarde

Roses

Figueres

Mediterraneo itsasoa

Konbentzioaren Gerrari Pirinioetako Gerra edo Rossellóko Gerra ere esaten zaio. Iraultzaren garaiko Frantziari gerra deklaratu izana jotzen da Godoyren kanpopolitikaren okerrik handienetakotzat. Arandaren neutraltasunjarrerarekin kontrajarrita, Godoyk gerra baten arriskua hartu zuen, Espainiako lehorreko armada inolaz ere prestatua egon ez arren.

Díez, F.: Prensa agraria en la Ilustración. Madril, Nekazaritza Ministerioa, 1980.

1.4. Ekonomia- eta zerga-krisia

Karlos IV.aren erreinaldian agerian geratu ziren Antzinako Erregimeneko ekonomia-kontraesanak: elikagaien prezioen igoera eta estatuaren finantza-egoera eutsiezina. Alde batetik, mende amaieran asko igo zen nekazaritzalurren prezioa, lur-eskaintza txikia zelako eta biztanleria eta eskaria handitu egin zirelako, eta uzta txarrek egoera okertu egiten zuten. Funtsean, iraupen-krisien mekanismo ezaguna zen, lurraren zati handi bat merkatutik kanpo zegoelako, amortizatua eta lotua. «Nekazaritza-errentak prezioak berak baino azkarrago igo ziren. Tesi horrek (…) azaltzen du lantzeko lursailak garestitzea batez ere jabeen onerako izatea, eta haiek interes berezia izatea lur landugabeak goldatzeko, Mestaren pribilegioak murrizteko eta esku hilen ondasunen kontra egiteko» (Domínguez Ortiz).

1.4.1. Ogasunaren arazoak

Estatuaren defizita —Errege Ogasuna— errege-bonuen (zor publikoko tituluak) etengabeko jaulkipenean islatu zen; haien helburua zen 1793an Konbentzioaren kontra hasitako gerrarekin hasi ziren gastuei aurre egitea. Errege-bonuen jaulkipenari 1780an ekin zioten, eta arazorik gabe amortizatu ziren, balio nominalaren gainetik % 2 kotizatzera iritsi baitziren. Baina 1795etik aurrera jaulkipenak izugarri gehitu ziren (968 milioi jaulki ziren 1795ean), haien kotizazioa jaitsi, eta estatuaren zorra handitu egin zen, eta jaulkipen gehiago egin ziren (800 milioi 1799an). Egoera horretan, gatazka larria sortu zen kleroarekin, eta bereziki okertu zen Karlos IV.aren Ogasunak Elizaren ondasunak begiz jo zituenean estutasunetik irteteko.

1.4.2. Lehen desamortizazioak

1798. urtean, estatuak ongintzazko erakunde eklesiastikoen ondasunak saldu zituen, udalen ondasun komunalekin eta kanporatu zituzten jesuiten ondasunekin batera. Elizaren jabetzen estreinako salmenta izan zen, eta horrela ekin zioten desamortizazioen aroari, hau da, estatuak «esku hilen» ondasunak desjabetzeko prozesuen aroari, gero haiek salgai jartzeko. Bildutakoa estatuaren zorra ordaintzeko erabiltzea zen asmoa, baina 1804tik aurrera ezinezkoa izan zen asmoa aurrera eramatea, porrot ekonomikoa gertatu baitzen.

Desamortizazioak 1808ra arte iraun zuen; Elizaren jabetzen seirena esku pribatuetara igaro zen. Landa-eremuan gizarte berri bat sortzen hasi zen lurren salmentaren ondorioz; salmenta haiek merkatariei eta lur-jabeei egin zieten mesede, lur haiek lantzen zituzten nekazariek ez baitzuten enkanterako dirurik. xix mendeko liberalek ordena berri baten aldeko borrokan erabilitako bitartekoak gizarte tradizionalari eusten saiatzeko balio izan zion Karlos IV.ari.

Karlos IV.a 40 urte zituela iritsi zen tronura, eta, testigantza askoren arabera, axolagabea zen, «ikaragarri jainkozalea» (Gil Novales), eta ez zuen interes handirik gobernuko auzietan. Karlos III.aren guztiz kontrakoa ere bazen; Karlos III.ak, halaber, ez zuen fede handirik oinordekoaren gaitasunetan. Aitak aholkatuta mantendu zuen Floridablanca lehen estatu-idazkariaren karguan. Frantziako Iraultzak eta Espainiako Antzinako Erregimenaren krisiak bat egin zuten haren erreinaldiarekin, eta Karlos IV.arentzat eta haren familiarentzat ere garai tragikoa izan zen. 1819. urtean hil zen, erbestean, Fernando VII.a semeak gaitzetsia.

Ariketak

3 Bilatu informazioa Interneten eta anayaharitza.es webguneko baliabideetan, eta azaldu desamortizazioak zer modutan lagundu zezakeen Errege Ogasuna onbideratzen.

Karlos IV.a

Goya Antzinako Erregimenaren krisiaren lekuko pribilegiatua zen. Gorteko eta aristokraziaren margolaria eta gizartearen erretratugilea zen aldetik, orduko gatazkak zuzenean bizi izan zituen: modernizazioaren kontrako erresistentzia, Frantziarekiko harreman zailak, Fernando VII.aren itzulerarekin heldu zen absolutismoaren errepresioa eta oskurantismoa. Kultura-arloan zegoen giro itogarria zela eta, 1824an Frantzian erbesteratu zen, eta ez zen Espainiara itzuli.

«Karlos IV.aren familia Goyak erretratugile modura egindako lan handiaren sintesi modukoa da. Forma aldetik, maisulana da, urrutiko mugetara iristen da; bestalde, haren zorroztasun psikologikoak agerian uzten du irudikatutako pertsona guztien benetako fisionomia.

Bakarrak gordetzen du xalotasuna eta ez da ageri margolariaren begirada zorrotzak joa: De Paula infantea, zeinak Godoyren antz handia baitu (…).

Kapritxoak 84 grabatu dira, eta lau gai nagusi nabar-

Karlos IV.aren familia, Francisco de Goya (1800), Prado museoa.

Lan honetan

Goyarengan funtsezkoak diren bi elementu ageri dira. Batetik, Velázquezi zion miresmena; konposizioari begiratuta, badirudi hari egindako omenaldia dela. Eta, bestetik, aurpegi eta izatasun arruntak, errege-familiakoak bezalakoak, margotzeko trebezia. Koadroa, hiru pertsona-taldetan antolatua, Maria Luisa Parmakoa erregina azpikari, buru-argi eta probokatzailearen inguruan ardaztuta dago. Goyak erregefamilia barregarri utzi nahi zuela dioen baieztapenak ez du inolako funtsik. Erretratu fidela eta zehatza da, eta erreginari asko gustatu omen zitzaion.

mentzen dira: ohiturek hartutako galbidea, eta hor prostituzioa, agerikoa zein ezkutukoa, eta amodio-kontuen estalgile-lanak azpimarratzen dira; superstizioa (batez ere, sorginkeria moduan); antiklerikalismoa (elizgizonen bizioetan eta pertsonengan zuten eraginean oinarritua) eta ezjakintasuna (garai hartako irudietako batzuk erabiltzen ditu) (…).

Gerran ikusten duena ez da bi talderen arteko borroka, baizik eta gogorkeria eta krudelkeria, gizakiaren miseria eta zitalkeria, errugabearen zanpaketa, hondamena eta suntsipena.

(…) Mundua azpikoz gora, mundua alderantzikatua. Eszena kostunbristek kutsu makurra dute (…). Zentzugabekeria da nagusi alderantzikatze horretan (…). Bigarren mailan, hondamena. Hondamena ageri da obra hauetan guztietan (…). Espainia beltz batean, pintura beltza (…)».

Bozal, V.: Historia del Arte en España. Madril, Istmo, 1973.

Francisco de Goya (1746-1828)

Aliantza Frantzia napoleonikoarekin

1799an, Napoleon Bonapartek boterea lortuta, Espainiako gortea Frantziaren politika espantsionistaren konpartsa baino ez zen.

Karlos IV.aren ahuldadea akuilagarria izan zen frantziarrek esku hartzeko. Esku-hartze haren baitan, 1801ean Manuel Godoy behartuta egon zen Portugalen inbasioa gidatzera —Laranjen Gerra—, britainiarren merkataritzari hango portuak ixteko helburuarekin.

1802an, Frantziak eta Ingalaterrak Amienseko Bakea sinatu zuten, baina laster hasi ziren berriro liskarrak, eta Espainia nahi gabeko beste gerra batean sartu zen, ondorio tragikoak izan zituena bere flotarentzat: Trafalgarko Guduan (1805) Nelson almirantearen ontzidiak suntsitu egin zuen. Amerikako koloniak bakartuta geratu ziren, eta Espainiaren gainbehera ekonomikoa geraezina zen.

2.1. Gizarte-zatiketa eta botere-borroka

Gerraren hondamenak, goi-nobleziaren zokoratze politikoak eta kleroak desamortizazioengatik zuen nahigabeak bultzatuta, oposizioa Asturiasko printzearen inguruan bildu zen, alegia, Fernando VII.a izango zenaren inguruan. Hura ez zen ondo moldatzen Godoyrekin. Bestalde, beste espainiar atsekabetu batzuek Napoleon Bonaparterengan jarri zuten esperantza, haren iraultza liberalak gutxiengo ilustratu baten aldaketa-nahiari erantzuten baitzion.

Fontainebleauko Itunak (1807) bultzatu zituen kontserbadoreak konplota antolatzera: itunarekin Godoyk baimena ematen zuen frantziarren tropak Espainian kantonatzeko, Portugal konkistatu eta bi herrialdeen artean banatzeko.

Godoyren egoera delikatua zen, eta hori lagungarria izan zen Fernando printzeak boterea bere esku hartzeko. Soldadu, nekazari eta jauregiko mirabeek, oinordekoaren aldekoek akuilatuta, matxinada antolatu zuten Aranjuezen (1808ko martxoaren 19a); horrek Godoyren erortze politikoa ekarri zuen, eta Karlos IV.a abdikatzera eta erregetza Fernando VII.a bere semearen esku uztera behartu zuten.

Ariketak

4 Zer gizarte-taldek antolatu zuten Aranjuezko matxinada? Zer arrazoi zituzten Godoyren politikaren kontra egoteko?

Zenbat ontzi atera ziren Kataluniatik Amerikara

Bartzelonako Diputazioko Artxiboa, Fontana, J.-k aipatua: Cambio económico y actitudes políticas en la España del siglo xix Bartzelona, Ariel, 1973.

El Escorialgo 1807ko amaierako konspirazioan zein Aranjuezko matxinadan, konspiratzaileen helburua zen Godoy deuseztatzea, Karlos IV.a tronutik kentzea eta Fernando jartzea haren lekuan.

Aristokrata-talde batek, tartean Infanterriko dukea eta Orgazko eta Montijoko kondeak, Escóiquiz kalonjearekin ados jarrita, Godoyren izena zikintzeko eta herri-sektoreak mobilizatzeko lanak gidatu zituzten, beren helburuak lortzeko. Godoy, Frantziako armadaren babesari esker, ozta-ozta atera zen bizirik. Irudian, 1808ko Aranjuezko matxinada. Godoy, eroria eta atxilotua. Zacarías González.

Informazio gehiago Interneten eta anayaharitza.es webguneko baliabideetan.

2.2. Errege-familia, Frantzian: Baionako abdikazioak

Napoleonek ez zuen onartu Fernando. Karlos IV.ari laster damutu zitzaion abdikatu izana, eta, bitartean, frantziarren tropak, Murat jeneralaren agindupean, Madrilen sartu ziren. Bi aldeek eskatuta, enperadoreak esku hartu zuen koroaren lehian, eta aita-semeak Baionan desadostasunak konpontzera behartu zituen. Erregeak Frantzian zirela, eta haien artean konponbiderik ikusten ez zuela, Napoleonek, gehiago itxaron gabe, erregetza bere esku uztera behartu zituen biak, eta berak, bere aldetik, «Baionako abdikazioen» bidez, bere anaia Josef Bonaparteren esku utzi zuen.

Frantziako Iraultzaren oinordekoek Espainiako koroa eskuratu zuten, eta, espainiar ilustratu-talde baten laguntzaz, Antzinako Erregimena lurperatzeko prestatu ziren. Josef I.ak, bere gobernua erakargarriagoa egiteko, Baionako Estatutua argitaratu zuen, konstituzio moduko bat: erregeari eskumen asko ematen bazizkion ere, Antzinako Erregimenaren oinarriak auzitan jartzen zituen kutsu liberal berritzaile bat ere bazuen.

Espainiako Junta, Elizako, nobleziako eta hirugarren estatuko 91 kidez osatua, Baionan bildu zen, eta Josef I.ak, Junta hari lau proiektu aurkeztu ondoren, legea aldarrikatu zuen. Ez zen indarrean jarri; izan ere, 1813ra arte legea mailaka ezartzea jasotzen zuen, eta gerrak eragotzi egin zuen.

Josef I.a Bonaparte (1768-1844)

Josef I.a Napoliko tronuan egon zen (1806) enperadoreak Baionan Handikien Batzarrean aurkeztu aurretik. Josef I.a 1808ko uztailean sartu zen Espainian; baina, Bailéngo porrotaren ondorioz, Madril utzi behar izan zuen, eta haren erreinaldia ez zen hasi 1809aren hasiera arte. Besteak beste, Administrazioa erreformatzeko eta monasterioetako ondasunak desamortizatzeko neurriak hartu zituen. Zenbait ilustratu nabarmenek —Urquijo, Cabarrús, O’Farrill, Mazarredo almirantea— osatutako gobernu batean oinarrituta, eta Ocañako garaipenaren ondoren (1809ko azaroa), bere posizioa indartu zuen, eta Ebroren iparraldeko lurraldeak anexionatzeko nahi inperialei aurka egin zien, baina arrakastarik gabe. 1812an, Gorte Nagusietarako deialdia ere prestatzen ari zen, Baionako Estatutuan jasota zegoen bezala. Estatutu hura gutun aitortu bat zen, Baionako Juntari aurkeztua 1808ko uztailean: ez zen onartzen subiranotasun nazionala; erregearen boterea apenas murrizten zuen, ordezkaritza eskaseko hiru ganberaren eta sistema exekutibotik apur bat bereizitako sistema judizial baten bidez. Ez zen indarrean jarri. Wellingtonek Arapilesen irabazita, Madrildik atera behar izan zuen 1812ko abuztuan. 1813ko ekainean utzi zuen Espainia behin betiko.

Abdikazioak

1. Karlos IV.aren gutuna Napoleonentzat (1808, martxoa):

«Jauna, nire anaia: Berorren Maiestateak ziurrenik badu Aranjuezko gertaeren eta haien ondorioen berri (…). Egoerak behartuta uko egin behar izan dut nire semearen alde, armen zalapartak eta guardia matxinatuaren deiadarrek jakinarazten zidatenean bizia edo heriotza aukeratu behar nuela (…). Uko egitera behartu ninduten (…). Berorren Maiestate Inperialari Aranjuezko gertaeren kontrako protesta jakinarazten diot (…). Berorren Maiestate Inperial eta Errege, zure anaia eta lagun maitea. Karlos».

2. Fernandok Karlosi, Baionan zeudela:

«Aita eta jaun beneragarria: Berorren Maiestateari nire maitasun, obedientzia eta mendekotasunaren froga azaltzearren (…) uko egiten diot nire koroari Berorren Maiestatearen alde, urte askoan goza dezala opatuz (…)».

3. Karlosek Napoleoni, Baionan:

«Berorren Maiestate Karlos erregeak, bizitzan bere basailuen zoriona beste helbururik izan ez duenak (…), erabaki du Espainiako eta Indietako tronurako eskubide guztiak Berorren Maiestate Napoleon enperadoreari lagatzea, gutun honen bidez lagatzen dion

moduan, gauzak iritsi diren egoerara iritsita, ordena berrezar dezakeen bakarra delakoan. Lagapena basailuei honako egoera hauetaz gozarazteko baino ez da izango: 1. Erresumaren osotasunari eutsiko zaio (…). 2. Erlijio katoliko, apostoliko eta erromatarra izango da Espainiako bakarra (…)».

Ohar bat gaiari buruz: «Karlos IV.ak tronua utzi zion Bonaparteri; Fernandok, Asturiasko Printzerria eta, harekin batera, koroa, eta haren anai-arrebek, beren titulu eta ohoreak. Laburbilduz: errege-familiak Napoleonen esku utzi zituen bere basailuak artalde bat eskualdatzen den bezala. Ez zuten aurre egiteko adorerik izan, ezta ihes egiteko ere, Maoko dukeak proposatu zien bezala. Herritar salduak haiengatik sakrifikatzen ziren bitartean, beren odola eskainiz, gosea eta egarria, beroa eta hotza pasatuz, babesik eta ohatzerik gabe, haiek erosotasun guztiez gozatzen ziren Compiègne eta Valençayko jauregietan (…). Eta, gerora, Napoleon zoriontzen ikusiko genituen frantziar soldaduek espainiarren kontra lortutako garaipenengatik (…). Eta espainiarrak haien alde ari ziren!».

Rodríguez-Solís, E.: Los guerrilleros de 1808. Bartzelona, La Enciclopedia Democrática, 1895, 1. lib., 121. or.

Independentzia Gerra (1808-1814)

Espainiako errege-familia Frantziarantz abiatu izanak, han biltzekoak baitziren Napoleonekin, izugarri haserretu zituen madrildarrak, eta, 1808ko maiatzaren 2an, hiriburua hartua zuten frantziar indarren kontra altxatu ziren. Ordu gutxira, Murat jeneralak altxamendua zapaldu zuen ehunka pertsona fusilatuz eskarmentu modura, eta Fernando VII.ak alde egin ondoren utzitako Gobernuko Juntak ez zuen ezer egin zigorra eragozteko. Baionako abdikazioen eta Madrilgo gertaeren berri jakin zirenean, Espainia osora zabaldu ziren frantziarren kontrako altxamenduak.

3.1. Gerra nazionala eta gatazka internazionala

1808ko maiatzaren 2ko altxamenduak gerra bilakatu ziren (1808-1814). Gerra hura, Espainia osoan zabaldu, eta bost urte luze iraun zuen, eta ondorio latzak izan zituen: 300 000 hildako baino gehiago, suntsiketa eta harrapaketak. Gerra nazionala eta herritarrena izan zen, baina ez iraultzailea; Espainiako gerra eta, aldi berean, nazioarteko gatazka izan zen.

Frantziarren kontrako borrokak komunitate bereko kide izatearen sentimendua handitu zuen, eta mentalitate berri bat eratu zuen espainiarren artean, bateko edo besteko eskualde edo erresumen gainetik. Hala ere, al-

txamendua ahalbidetu zuen ideologia erlijioaren eta monarkiaren defentsan oinarrituta zegoen, hau da, gizartearen ikuspegi tradizional batean, gutxiengo liberalak onartzen ez zuena; izan ere, liberalek, nazioa Frantziaren aurrean sendotzeaz gain, beren iraultza propioa ere egin nahi zuten.

Gerraren diskurtso ideologikoa behe-kleroak egin zuen, herriari sinetsarazi baitzion gerrillaren bidez edo erresistentziako behin-behineko autoritateei men eginez frantziarren fedegabekeriaren kontrako benetako gurutzadan lagunduko zuela. Estatuko burokrazia jokoz kanpo geratu zen, eta, hala, Elizak zuen antolakunde nazional zentralizatu bakarra, herrialdeko bazter guztietara iristeko eta, bere eragin doktrinalaren bidez, altxamenduaren eragile izateko gai zena.

Berez, gerrako bost urteak aukera paregabea izan ziren masa-mugimendu iraultzaile bat eratzeko, baina ez zen posible izan, kleroa Antzinako Erregimenarekin identifikatuta baitzegoen. Elizak, baina, ezin izan zuen eragotzi gutxiengo aurrerakoi batek —gerraren ondorioz Cádizen bilduta zeuden, eta kleroko kide batzuk ere baziren bertan—, iraultza liberalaren oinarriak ezarri izana.

Esan ohi da Independentzia Gerrarekin lehen aldiz agertu zirela herri-masak Espainiako agertoki politikoan.

1808ko maiatzaren 2a Madrilen edo Mamelukoekin borrokan. Francisco de Goya.

Obra honetan (1814), Goyak «ez du ageri inolako begikotasunik frantziarren alde, baina abertzaleen alde ere ez dirudi sinpatia handirik duenik. Gerran ikusten duena ez da bi talderen arteko borroka, baizik eta gogorkeria eta krudelkeria, gizakiaren miseria eta zitalkeria, errugabearen zanpaketa, hondamena eta suntsipena… Jende multzoaren irudia interesatzen zaio… dena hartzen duen indarkeriarena. Obra honetan ez daude protagonista batzuk edo bakarra indibidualizatuak; masa da protagonista (…)». (V. Bozal).

3.2. Josef I.aren gobernua. «Frantsestuak»

Kleroak nekazariak mugiarazi zituen frantziarren kontra, baina Josef Bonapartek, ordea, ez zuen behar besteko babesa lortu gutxiengo ilustratuen aldetik, oso agerikoa zelako haren anaia Napoleonek konkistarako zuen espiritua. Frantziako tropek hartua zuten Espainia hartan, Josef I.a Baionako Estatutuan jasota zeuden erreformak egiten saiatu zen, frantsestuen babesarekin —erreformismo ilustratuaren aldekoak, baina neurri iraultzaileen kontrakoak—, baina ez zuen lortu. Beste ilustratu batzuk bezala, Francisco de Goya margolaria bonapartetarrez fidatu zen, eta, bestalde, Gerraren hondamenak grabatuseriean, lehertutako bortizkeria erretratatu zuen.

Josef I.ak ez zituen eskuak libre eduki bere erreforma-politika aplikatzeko. Gorte bonapartistak eratzeko deialdiak ez zuen Napoleon anaiaren babesa izan. Hezkuntzaren inguruan zuen kezka —Prestakuntzaren Batzorde Publikoa sortu zuen— ezerezean geratu zen gerrarengatik. Eta, halaber, ez zuen herritarren estimua lortu; izan ere, Frantziako enperadorearen eta haren jeneralen mendean zegoen txotxongilo bat balitz bezala ikusten zuten.

Frantsestu asko estatuko funtzionario ziren, eta, pragmatismoz, nahiago izan zuten boterean zegoenari fidel izaten jarraitu; beste batzuk elizgizon ilustratuak ziren, eta, Frantziako armadaren indarra eta Antzinako Erregimenaren erakundeen gaitasun eza ikusita, inbaditzailearen alde egin zuten. Benetako frantsestu gehienak hala ziren erreformak egin nahi zituztelako hezkuntzan, zuzenbidean edota erlijioan, eta bat zetozen inbaditzailearen kontrako borroka

Frantsestuak

Espainiako elite ilustratu batek —«frantsestuek»— pentsatzen zuen Napoleoni men eginda eta herrialdea borboi ustelez libre egonda aberriak aurrera egingo zuela eta berpiztu egingo zela. Adibidez, uste horretakoa zen Marchena abadea (1768-1821), Frantzia iraultzailearen miresle handia. Hauxe idatzi zuen 1808. urtean:

«Napoleonen talentua orain arte ez da Espainiaren gloria sortzeko lanari baino lan ederragoari eskainia izan. Kezka guztien gainetik, Printze handi honek nazioen artean nobleenari ezinbestean ikusi dizkio barnean dituen handitasun-haziak. Europako gainerakoek gure urte-liburuetatik ateratako memoriak baino ez dizkigute jartzen aurrez aurre; Napoleonek zuzenean jakingo du ez gaudela, ezta hurrik ere, bueltarik gabeko gainbehera batean, baizik eta gure gurasoak berdintzeko, are gainditzeko, moduan gaudela».

Fuentes, J. F.-k aipatua: José Marchena. Biografía política e intelectual. Bartzelona, Crítica, 1989.

zela-eta Cádizko Gorteetan bilduak ziren zenbait espainiarrek partekatzen zuten ideologiarekin. Baina gutxiengo frantsestuak garesti ordaindu zuen bere kolaborazionismoa, eta gerra guztietan gertatu ohi diren etxe barruko mendekuen biktima izan ziren, eta, geroago, erbestearen biktima.

3.3. Probintzietako juntak

Altxamenduen eta Baionako abdikazioen eraginez, botere-hutsune handia eta Espainiako lurraldearen zatiketa gertatu zen. Frantziako armadak hartu gabeko eskualdeetan egoera kontrolatzearren, herritar prestigiotsuenek probintzietako juntak eratu zituzten; hala, kanpoan zegoen erregearen izenean, subiranotasuna bereganatu eta beren aginpidea legeztatu zuten. Aristokraziako eta kleroko gizonek, militarrek eta ideologia desberdineko legelariek osatzen zituzten lurraldeetako botere haiek, eta berehala ezarri zuten gobernu nazional bateratua. 1808ko irailean, Aranjuezen, Junta Zentral Gorena eratu zen probintzietako juntetako ordezkariekin —Jovellanos tartean zen— Floridablancako kondearen zuzendaritzapean. Hala, Junta Zentral Gorenak hartu zituen botere subiranoak, eta gobernu-organo gorena bihurtu zen.

5 Laburbildu «frantsestuak» esaten zitzaienen jarrera politikoaren printzipio nagusiak. Zertan desberdintzen ziren garai hartako beste espainiar erreformistetatik?

Noren ordezkari dira juntak?

Juntak herrialde osoan ugaritu ziren maiatzaren 2az geroztik. Erakunde heterogeneoak ziren, eta herritarrek haien esku uzten zuten aginpidea, errege-familia herrialdetik kanpo egoteak eragin zuen «boterehutsunearen» sentipenak eraginda.

«Herritarrek, hautatzeko orduan, esperientziarik eta prestakuntza politikorik ez dutenez, goragoko klaseetako kideak izendatzen dituzte juntetarako, eta horrek jada berarekin dakar herriak berak boterea galtzea (…) Juntak, berez, beti dira beharrezkoak, bai eta haiek Zentralean biltzea ere, gerra bideratzeko arlo politiko-militarrean, eta, halaber, beti dira aristokraten, aberatsen eta boteretsuengandik sortutako ekinbidea, eta, haien bidez, herriari berez dagokion boterea kentzen diote. Juntak herria kontrolatzeko bide bat dira, herria arrotz zaizkion interesetara lotzeko bide bat».

Gil Novales, A.: «Reinado de Fernando VII», in Tuñón de Lara, M.: Historia de España, VII. lib. Bartzelona, Labor, 1980, 270. or.

3.4.3. Gerrillak betekizun erabakigarria izan zuen

Espainiarrak askoz gutxiago ziren militarki; hala, borroka modu berri bat erabili zuten, gerrilla: soldadu ohiek, zibilek eta baita bidelapurrek ere osatutako taldeek erasoa jotzen zuten ustekabean eta ekintza azkarretan, eremua ezagutzen zutela eta herritarrak alde zituztela aprobetxatuz. Oso famatuak izan ziren honako hauek: El Empecinado, Julián Sánchez el Charro, Pedro Villacampa, Espoz Mina. Frantziarrak ziren nagusi hirietan, baina gerrillariek —1809tik Penintsula guztian zabaldu ziren— kontrolatzen zuten landa-eremua. Atzeguardiako soldadu-talde txikiei, hornikuntza-karabanei eta nekeagatik eta zauriengatik atzean geratutako soldaduei erasotzen zieten. Frantziarrek ez zuten lortu gerrillak deuseztatzea, haiek eraso bakoitzaren ondoren herritarren artean nahasten baitziren, eta bereizketarik gabeko zapalkuntzak herritarren babesa handitu baino ez zuen egiten.

3.4.4. Josef I.a inperioaren buru

Gerra luzatu ahala, Josef identifikatuago sentitzen zen bere agindupeko frantsestuen ideia bakezale eta erreformistekin, anaiaren konkista-ideiekin baino. Napoleonek, Josefengandik espero zuen mendekotasuna lortzen ez zuenez, zuzenean esku hartu zuen, eta 1810ean Ebroko iparraldeko probintziak autoritate militarrari transferitu zizkion, anexioa prestatu, eta Frantziaren esku gera zitezen. Josef kontra zegoen. Holanda, Alemaniako portu hanseatikoak eta Italiako zenbait estatu ere, hala nola Elizaren Estatua, Frantzia inperialari gehitu zitzaizkion. Frantziarrek 1810eko otsailean Ocañan irabazi ondoren, Sevilla eta Andaluzia osoa erori ziren haien esku, Cádiz izan ezik. Egun haietan, Josef Andaluziako hiri askotan ibili zen, eta, oro har, harrera beroa egin zioten. Bien bitartean, Cádizen Gorteak osatzeko deialdia prestatzen ari ziren.

3.4.5. Frantziako armadaren porrota eta erretiratzea

1812ko udaberrian, gerra erabat aldatu zen. Ibilalditxo militar bat izango zela ematen zuena ataka gaiztoa bihurtu zen, eta Napoleon Espainian tropa multzo handiak edukitzera behartzen zuen, baina tropak Errusiako frontean ere behar zituen. Soldaduak erretiratzea frantziarrentzat hondamena izan zitekeen, eta halaxe gertatu zen 1812ko uztailean: Wellington jeneralak, britainiar, portuges eta espainiarren tropen buruan, eta gerrillari-taldeek lagunduta, Marmont mariskalaren frantses tropak garaitu zituen Arapilesen, Salamanca ondoan, eta Madrileraino heldu zen. Frantziarrek atzera egin zuten Burgoserantz, eta Josefek, abuztuan, Madrildik Valentziarantz egin zuen. Irailean, Soult frantziarra Sevillatik Valentziaraino iritsi zen, 75 000 soldaduko armada bat osatuta. Josef I.aren jeneralek lehen aldiz ekin zioten Wellington gerarazi zuen kontraeraso bati. Wellington, azaroan, Ciudad Rodrigora erretiratu zen.

Frantziako armadak bere posizioak berrezarri zituen, baina Wellingtonen kanpaina arrakastatsuak erakutsia zuen zein zen frantziarrei irabazteko estrategia egokia. 1812aren amaieran, argia zen Josef I.aren porrot-sentipena, eta frantziar soldaduek berriro Europarantz erretiratu izanak areagotu egin zuen sentipen hori. 1813ko udaberrian, britainiar jenerala berriro oldartu zen, eta frantziarrek ezin izan zuten gerarazi. Madril utzi, eta Gasteizeraino iritsi ziren. Gasteizen porrot latza izan zuten, eta, gero, baita Irunen ere, San Martzialgo Guduan. Napoleon Alemanian ere garaitu zuten; beraz, Fernando VII.arekin akordioa berehala lortzen saiatu zen: Espainiako koroa itzuli zion Valençayko Itunaren bidez (1813ko abendua).

Ariketak

6 Napoleonen armadek 1808ra arte ezin izan zuten Espainiaren kontrola hartu. Azaldu horren arrazoiak.

7 Zergatik esan ohi da gerrak «hiru dimentsio» zituela?

Setioak

Goyak 1814an egin zuen Palafox jeneralaren erretratu hau. Militar horrek fama handia lortu zuen Zaragozaren bi setioetan (1808ko uda eta 1809ko urtarrila-otsaila) hiria defendatzeko egindako antolaketa-lanengatik. Hiriaren «setioek» milaka biktima utzi zituzten, baita 1809ko bigarren erdian izan zen Gironako setioak ere, Álvarez de Castrok defendatua. Hiri gotortuen 50 setio baino gehiago izan ziren gerra napoleonikoen barruan Penintsulan izandako borroka modu berezi haietan.

Independentzia Gerra Euskadin

4.1. Frantziarren inbasioa

Frantziarrek Euskadi inbaditzean, destakamentu militarrak ezarri zituzten zenbait udalerritan. Frantziarren presentziak eragina izan zuen landakoen eta hirietakoen arteko desadostasunetan, neurri batean. Desadostasun horiek euskal historiaren ezaugarrietako bat izan ziren denbora luzean. Bizkaian, hain zuzen, Bilboko hiribilduaren eta Jaurerriko lur lauen arteko etsaitasunean adierazten ziren.

Borroka horren aurrekaria Zamakolada izan zen, 1804an. Gertaera horretan, Zamakola jauntxoak, landako handikien liderrak, portu bat eraiki nahi izan zuen Bilboko mugetatik kanpo, erregearen baimena izanda. Portu hori eraikitzea eragozpen handia izango zen hiriaren merkataritza-garapenerako, eta oso tentsio handia sortu zen, eta matxinada bat piztu zen. Horren baitan, elizateetako (landa-barruti edo auzoak) biztanleek Bilbo inbaditu zuten. Azkenean, portuaren proiektua atzera bota zuten eta gauzak bere horretan geratu ziren, hiriaren mesederako.

Frantziarren inbasioan, merkataritza-elitea frantsestu egin zen, ezkutuan. Burgesia horrek lotura onak zituen Josef I.a

Bonaparterekin, haren ministro Mariano Luis Urkixo eta Jose Mazarredo almirantearen bitartez. Mazarredo Bizkaiko Batzar Nagusien buru izan zen 1808an, eta, hor, Josef Bonaparte Bizkaiko jaun gisa egin zuen zin.

Hala ere, herriak, bere tradizioei eraso egiten zitzaiela sentitu zuen, eta, horrez gain, behe-kleroak frantziar iraultzaileen aurkako grina piztu zuen. Hori dela eta, jendeak frantziarren presentziaren kontra egin zuen, ahal izan zuen modu guztietan. Bitartean, foru-agintariak duda-mudatan zeuden: batetik, Napoleonen beldur ziren, eta, bestetik, elkartasun-sentimenduak zituzten armetan altxatutako herriarekiko. Azkenean, matxinatuen mugimenduaren bidea hartu behar izan zuten.

Gertaera politiko-militarrak desberdinak izan ziren Bilbon eta gainerako euskal hiriburuetan. Donostia eta Gasteiz frantziarren mende egon ziren gerra osoan, eta Bilbo, berriz, eskuz aldatu zen zenbait aldiz.

Nolanahi ere, Bilbon 1808ko abuztuan gertatutako matxinada hirian bizi ziren fraideek sustatu zuten, eta frantziarrek gogortasun handiz zapaldu zuten.

1810eko otsailaren 8ko dekretua

«Kontuan hartuta Espainian dugun armada dirutza kostatzen zaigula eta horrek gure altxorra pobretzen duela, eta, horregatik, gure herriek jasan ezin dituzten sakrifizioak egin behar dituztela. Kontuan hartuta, halaber, Espainiako administrazioak zenbait probintziatan behar adina adorea eta boterea ez duela, eta, horren ondorioz, ezin dituela herrialdearen baliabideak baliatu, eta, horrez gainera, bertakoei matxinatuen alde egiten uzten diela, honako hau xedatu dugu:

IV. TITULUA

Bizkaiko gobernua

1. artikulua. Bizkaiko probintziak berariazko gobernua eratuko du: Bizkaiko gobernua.

2. artikulua. Thouvenot jenerala izango da probintzia horretako gobernadorea.

Jose Mazarredo Salazar (1745-1812). Barakaldon (Bizkaia) jaio zen, eta almirantearen maila zuen frantziarren inbasioa gertatu zenean. Ideia ilustratuen aldekoa zen, eta Bizkaiko Batzar Nagusien buru izan zen –Josef I.a Bonapartek zin egin zuen Batzar horietan–, eta Josef Bonaparteren gobernuan parte hartu zuen. Euskal almirantea frantsestu garrantzitsuenetako bat izan zen, eta Espainiak behar zuen politika erreformista egiten saiatu zen.

3. artikulua. Gobernadorea polizia- eta justizia-administrazioaz arduratuko da, bai eta finantzez ere. Behar diren lanpostu guztiak hornituko ditu, eta behar diren erregelamenduak idatziko ditu.

4. artikulua. Probintziak ohiko eta ez-ohiko zergen bidez lortzen dituen diru-sarrera guztiak armadaren kutxan sartuko dira, tropen ordainsariak eta armada mantentzeko egin behar diren gastu guztiak ordaindu ahal izateko».

MAE: Corr. Diplomatique. Espagne, 687, 129.-131.orriak. Mémoires, VIII, 439. or.

Jose Mazarredo Salazar

4.2. Napoleonen politikaren porrota

Politikan, frantziarren presentziak zerga-sistema bat ezartzea ekarri zuen, tradizioz salbuetsita egoten zen lurralde batean. Gainera, lurraldeak bere foru-bilketako sistema zuen. Beste neurri garrantzitsu bat Baionako Konstituzioaren onespena izan zen, 1808ko uztailean. Emandako konstituzio bat zen, eta Antzinako Erregimeneko oinarrien kontra egiten zuen. Hain zuzen ere, 144. artikuluan, etorkizunean euskal probintzietan indarrean zegoen foru-sistema berrikusiko zela xedatzen zen. Frantziako ereduaren arabera egindako uniformetasun-ahalegin horrek euskal ordezkarien oposizioa izan zuen Baionan, ez oso handia, eta azkenean, artikulu eztabaidatsu hori onartu behar izan zuten.

Nolanahi ere, konstituzioa ez zen aplikatu. Bai ordea 1810eko otsaileko dekretu bat, Ebroren iparraldean kokatutako lurraldeak Espainiako gainerako lurraldeetatik bereiztekoa. Ebroren hegoaldekoak Josef Bonaparteren mende geratuko ziren. Dirua biltzeko premia zuenez, enperadoreak Espainiako iparraldea anexionatzea pentsatu zuen, gobernu militarren bidezko trantsizio-aldi bat eginda. Hala, lau gobernu militar eratu ziren: Katalunia, Aragoi, Nafarroa eta Euskadi. Thouvenot jenerala izan zen Bizkaiko gobernadorea, baina izendapen horrek bere baitan hartzen zituen Araba eta Gipuzkoa probintziak ere.

Gobernua zen ordenaren eta ekonomiaren arduradun gorena, eta enperadorearen zuzeneko aginduak jasotzen zituen. Gobernuak hartutako neurrietatik, foru-aldundiak eta batzar nagusiak kentzea izan zen eztabaidatsuena. Nolanahi ere, gerrillariek lurraldean presentzia eta indar

handia zutenez, frantziar erakundeak ez ziren sendotu. 1813an, frantziarrek Gasteizko Gudua galdu zuten, eta hor amaitu zen Napoleonen boterea behin betirako. Handik gutxira, Wellington dukearen agintepeko tropek Donostia hartu zuten, eta hiria suntsitu zuen sutea eragin zuten, eta geroago, garaipena lortu zuten San Martzialeko Guduan, eta Napoleonen tropek Espainiatik irten behar izan zuten. Donostian, abuztuaren 31n, hiriaren suntsiketa eta berreraiketa oroitzeko tradizioa dago.

Frantziako euskal herria (Iparralde)

Frantziako Iraultzak Antzinako Erregimena abolitu zuen eta herrialdea uniformizatu zuen. Berrantolamendua departamentuen bidez egin zen, irizpide geometriko bat baliatuta, irizpide historikoa baliatu ordez. Hala, Iparraldeko lurraldeak bere foru bereizgarriak galdu zituen, eta Pirinio Apalen departamentuan sartu zuten. Euskadiko eta Nafarroako bereizgarritasunek familia-ohituretan iraun zuten. Egilearen oharra.

1 Zer-nolako eragina izan zuen frantziarren inbasioak Iparraldeko lurraldean (Frantziako euskal herria)?

2 Zer jarrera izan zuten frantziarrek euskal foru-erregimenarekiko?

Donostia xix. mendearen hasieran. Hiriak bere hedapena hasi zuen Amerikarekiko merkataritzari esker. Britainiarrek suntsitu zuten, eta, geroago, Pedro Manuel Ugartemendiaren lanari esker berreraiki zuten. Gipuzkoako hiriburuaren hirigintza-lanak diseinatzean, Ugartemendiak estilo neoklasikoa erabili zuen Kontxa hondartzaren inguruan.

Cádizko Gorteen programa iraultzailea

Independentzia Gerraren beste alderdian, dudarik gabe, Cádizko Gorteen lana dago. Alde batetik, espainiar gehienak frantziarrei armen bidez aurre egiten ari zitzaizkien, eta, bestetik, ilustratu gutxi batzuek Espainian ezarri nahi zituzten Frantzian benetako iraultza burgesa eragin zuten ideiak.

Horretarako aukera heldu zen porrot militarren ondorioz Junta Zentralak bere ospea galdu zuenean. Junta Cádizen babestuta zegoen, eta, 1810eko urtarrilean, desegin, eta erregeordetza kolektibo bati eman zion bidea, hau da, bost kidez osatutako behin-behineko gobernu moduko bati. Kide haiek oso kontserbadoreak ziren, baina hirian zegoen giroaren presioaren eraginpean zeuden; izan ere, Cádizen merkatari burges asko bizi ziren, eta atzerriko merkatarien koloniak ere baziren. Burges liberal, funtzionario ilustratu eta intelektual asko, gerratik ihesi helduak Josef erregearen armadak hartutako hirietatik, Cádiz babes-hirian bilduta zeuden, hura Britainia Handiko Itsas Armadak babestua baitzegoen.

5.1. Gorteak: deialdia eta osaera

Gorte Nagusien batzarra egitea aurretik ere aztertu zuten 1809ko maiatzeko Junta Zentralean, gerra-denboran bizitza publikoa berrantolatzeko eta botere-hutsunea betetzeko. Gorteetako Batzordearen bidez —Jovellanos zen buru—, herrialdeari kontsulta bat egin zitzaion, hau da, erakundeei eta iritzi publikoaren ordezkariei inkesta bat igorri zieten, beren txostenak bidal zitzaten, gerrari, erresumako funtsezko legeei, Ogasunari, Amerikako egoerari eta beste hainbat gairi buruz... Erantzunak, oro har, herrialdearen antolaketan erreforma sakonak egitearen aldekoak

ziren. Erregeordetzak ez zuen erabaki Gorteak biltzea, harik eta Cádizen jakin zuten arte Ameriketako zenbait hiritan agintaritza lokalak sortu zituztela; izan ere, agintaritza haiek arriskuan jar zezaketen espainiar inperioa.

Ehun urteren ondoren, Gorteek bilerei ekin zieten 1810eko irailean, borboiek tarte horretan guztian Gorteak behin ere bildu gabe gobernatu baitzuten. Diputatuek Espainiako nazioaren osotasuna defendatzeko zina egin zuten, eta 1814ko udaberrira arte iraun zuen haien jarduerak. Zenbait dekretutan, eta batez ere 1812ko Konstituzioan, agerian geratzen zen herrialdea eraldatzeko nahia zegoela Espainia monarkia liberal eta parlamentarioa bihurtuko zuten erreforma garrantzitsuen bidez.

5.1.1. Ordezkaritza eta ordezkaritzaren arazoak

Gerraren ondorioz, goi-nobleziak eta goi-kleroak ia ez zuten ordezkaritzarik izan Cádizen. Probintzia okupatuen ordezkariak ere ez ziren joan Gorteetara, eta haientzat ordezko cadiztarrak bilatu zituzten, edota Cádizen zeuden probintzia haietako jatorrizkoen artean bilatu zituzten ordezkoak, eta Espainiaren Ameriketako lurraldeen ordezkariekin ere berdin jokatu zuten.

Gorteetan nagusi ziren prestakuntza intelektualeko erdi-mailako klasekoak, elizgizonak, abokatuak, funtzionarioak, militarrak eta katedratikoak, eta burgesia industrialeko eta komertzialeko kideak. Baina ez zegoen herri-masen ordezkaririk: nekazari bakar batek ere ez zuen lekurik izan Cádizko biltzarrean. Ezta emakumeek ere, ez baitzuten inolako eskubide politikorik. Gorteetako lehen saioetan ehun diputatu inguru bildu ziren, baina kopurua handituz joan zen, hirurehunera iritsi arte.

Cádizko hiriak 1812an bertan erabaki zuen Gorteen oroitzapen-monumentu bat eraikitzea, baina 1812ko Konstituzioaren lehen mendeurrena bete zenean eraiki ahal izan zen. Monumentua, aberriari eta ekonomia berriko balioei buruzko alegoriaz betea, Antzinako Erregimenaren krisi-garaian gertatu ziren aldaketa politiko eta ekonomikoetan Cádizek izan zuen protagonismoaren sinbolo bikaina da. Cádiz, xviii mendearen bigarren erditik, Espainiako hiri kosmopolitena eta irekiena zen; kanpo-merkataritzaren balioaren erdia kudeatzen zuen. 80 000 biztanle inguru zituen, eta etapa gorabeheratsu hartako asaldurak nozitu zituen. xix mende osoan ekimen liberalen eta aurrerakoien sorlekua izan zen.

Cádiz

Cádizko Gorteen monumentuaren xehetasuna, Cádiz.

5.1.2. Cádizko Gorteen izaera eta joerak

Hasiera-hasieratik agerian geratu zen Gorteek ez zutela aurrekoen antzik. Batzar Konstituziogilea eratuta eta subiranotasun nazionala beren gain hartuta, diputatuek abian jarri zuten iraultza liberala; iraultza hark Frantziako aurrekariak zituen (1789). Herritar guztiei, Ameriketakoak barne, eskubide berberak onartuta, Espainia eta haren koloniak ozeanoaren bi aldeetan banatutako nazio bakarra bihurtu ziren.

Cádizko ganberan bi joera nagusi sortu ziren:

• Liberalak —termino hau lehen aldiz erabili zen etiketa politiko modura— erreforma iraultzaileen aldekoak ziren, eta tartean intelektual famatuak, legelariak eta hizlari handiak zeuden; adibidez, Agustín Argüelles, José María Calatrava, Torenoko kondea eta Manuel José Quintana.

• Absolutistek, erdeinuz «zuri» deituak, ordena monarkiko zaharra iraunarazi nahi zuten. Adibidez, Pedro Inguanzo eta Blas Ostolaza izan ziren kide nabarmenetako bi.

Cádizko prentsak, oro har, liberalak babestu zituen; haiek izaten ziren nagusi Gorteetako eztabaidetan, eta elizetako pulpituak, berriz, ideologia absolutistaren alde ageri ohi ziren. Kleroa, oro har, kontserbadorea bazen ere, apaiz-talde batek parte hartu zuen Cádizko erregimenaren diseinuan; adibidez, Diego Muñoz Torrero apaiza eta politikaria zegoen Konstituzioa idatzi zutenen artean, oso pertsona nabarmena liberalen artean.

5.2. Gorteen ekintza legegilea

Cádizko Gorteek zenbait dekreturen bidez eta pentsamendu ilustratuak bultzatuta lortu zuten Antzinako Erregimenaren egitura desegitea.

5.2.1. Adierazpen-askatasuna

Liberalek, mende askoko informazio-blokeoaren ondoren eta prentsa alde zutela, inprenta-askatasuna dekretatu zuten —adierazpen-askatasunerako eskubidearen lehen formulazioa—. Dekretuak zentsura deuseztatzen zuen idatzi politikoetarako, ez, ordea, idatzi erlijiosoetarako (1810).

Cádizko diputatuentzat, ideia-adierazpenaren askatasuna giltzarria zen subiranotasun nazionalean oinarritutako sistema batean eta tresna eraginkorra kontzientziazio politikorako eta botere-abusuetatik babesteko.

4.2.2. Erregimen feudalaren deuseztapena

Estatua sendotzeko prozesuan, erabakigarria izan zen jurisdikzio-jaurerrien abolizioa (1811); izan ere, Espainiako herrien erdiek eta hirien bi herenek artean nolabaiteko

mendekotasuna zuten kleroarekin eta nobleziarekin, eta horrek eragotzi egiten zuen Administrazioaren modernizazioa.

Gremioak indargabetu (1813), eta ekoizpen liberal-kapitalistako harreman modernoak ezarri zituzten. Gremioak Erdi Aroko egitura bat ziren, eta Karlos III.aren erreinalditik eraginkortasunik gabekotzat jotzen ziren.

1813an, udalerrietako herri-lurren eta ordena militarren eta jesuiten lurren desamortizazioa dekretatu zuten; Mestaren pribilegioak indargabetu zituzten, eta herriei eta herritarrei beren lurrak hesitzeko baimena eman zieten, eta Inkisizioa abolitu zuten.

Jauntasunak abolitzeko dekretua

«Gorte nagusiek eta ezohikoek, erregimen onarentzat, biztanleriaren hazkundearentzat eta Espainiako Monarkiarentzat eragozpen diren trabak kendu nahian, honako hau dekretatzen dute:

I. Hemendik aurrera, naziora bilduta geratzen dira jurisdikzio-jaurerri guztiak, edozein mota eta izaeratakoak.

II. Justizia guztiak eta gainerako funtzionario publikoak ordena beraren arabera eta koroaren herrietan egiaztatuta ageri den bezala izendatuko dira (…).

IV. Indargabetuta geratzen dira basailu eta basailutzako aginduak, bai eta jurisdikzioak emandako prestazioak, direla errege-prestazioak, direla prestazio pertsonalak (…).

VII. Indargabetuta geratzen dira jauntasun-oinarria duten pribilegio esklusibo, pribatibo eta debekuzkoak, hala nola arrantzarako, ehizarako, labeetarako pribilegioak, eta uren, mendien eta bestelakoen aprobetxamendukoak; herriek libreki erabiltzeko geratzen dira horiek, zuzenbide erkidearekin eta herri bakoitzean ezarritako udal-arauekin bat etorriz, baina jabeek ez dute galduko banakako modura erabiltzeko duten eskubidea».

8 Zertan desberdintzen dira Cádizko Gorteak Erdi Aroko Gorte tradizionaletatik eta Antzinako Erregimenekoetatik?

9 Laburbildu Cádizko Gorteetan liberalen eta absolutisten artean zeuden desadostasunak. Absolutistei, erdeinuz, «zuri» esaten zitzaien. Zergatik?

10 Zerrendatu eta azaldu Cádizko Gorteen zer dekretuk erreformatu zituzten sakonki Antzinako Erregimeneko nekazaritza-egiturak.

Ariketak

Inkisizioaren abolizioa

Gai honek eztabaida biziak eragin zituen Cádizko diputatuen artean. Hona hemen Ostolaza apaiz absolutistaren iritziak, Gorteetako saioen egunkarian jasoak:

«(…) Berriro ere, Ostolaza jaunak —une guztian oso oldarkor agertu da— luze kritikatu du Batzordearen irizpena, eta honako hau azaldu du: “Zein lotsagarria litzatekeen Batzordeak kazetari ahobero horien antzera jardutea, Fedearen Auzitegiari buruz deskribapen beldurgarria eta okerra egiten baitute (…); izan ere, Inkisizioa Elizak fedea mantentzeko duen tresna baita”. “Fernandoen, Santua eta Katolikoa, garaien” mira ere egin du: “Haien garaian, eta Inkisizioari jarraikiz, Espainia loratu egin zen eta eredu izan zen Europa osoarentzat”. Esan du ez dagoela zenbait gauza erreformatzearen aurka, horrek ez diolako eragiten erakundearen muinari. Ukatu egin du, ordea, Erakunde Santua argien eta aurrerapenaren aurka doala; esan du, halaber, Inkisizioa ez dela argiaren aurkakoa, ezpada doktrina ilunen aurkakoa. Bestalde, Inkisizioaren jardunbideetako bat defendatu du, hau da, ezkutuko salaketa, eta, agerraldia bururatzeko, eztabaida amaitutzat emateko eta txostena Kontzilio Nazionalari eskualdatzeko proposatu du, “auzi hau, Gorteekin bat etorriz, behin betiko konpon dezan”».

Inkisizioaren Auzitegiari buruzko dekretuproiektuaren eztabaida. 14. testu inprimatua.

5.2.3. Erlijio-arloko legeak

Gorteek erlijio-arloan ere eman zituzten legeak, diputatuen artean eztabaida sutsuak izan ondoren. Eztabaida haiek Inkisizioaren abolizioa dekretatu zenean iritsi ziren gorenera; pentsamendu-askatasunerako eta zientziaren garapenerako oztopo modura aurkeztu zuten erakundea. Hamabi kide baino gutxiagoko komentuak ixtea dekretatu zuten, eta erlijio-ordenen ondasunak sekularizatu zituzten. Neurri horiek hierarkia eklesiastikoarekiko loturak haustea ekarri zuten, baina, hala ere, elizgizon ilustratuek, Gorteetan asko baitziren, ideia horiek zabaltzen lagundu zuten.

5.2.4. Administrazioaren erreforma eta lurraldearen antolaketa

Lurralde-antolaketari buruzko eztabaida bereziki bizia izan zen, diputatu katalan baten ekarpen erregionalistak zirela eta, ez baitzegoen ados proposatutako proiektuarekin. Proposamena Frantziako departamendu-ereduan inspiratuta zegoen.

Gorteek ordura arteko erresumak, probintziak eta intendentziak deuseztatu zituzten, eta bestelako probintziabanaketa bat dekretatu, lurralde-uniformetasuna eta zentralizazio politikoa lortzeko helburuarekin, baina ez zen gauzatu. «Nazio bakar bat osatzen dugu, eta ez nazio multzo bat», azaldu zuen liberalen buruzagi Agustín Argüellesek liberalen asmoa berresteko, hau da, berehala planteatzea lurralde-antolaketa berri bat.

5.3. 1812ko Konstituzioa

1812an, san Josef egunez, Cádizko diputatuek konstituzio bat onartu zuten, Espainiako historiako lehena: Konstituzioaren beraren legegintza laburbiltzen zuen, eta Espainiako liberalismoaren ideiak eta hizkuntza ezartzen.

La Pepa oso testu luzea zen. Izan ere, Konstituzioaren espirituaren kontrako interpretazioak eragoztearren, Cádizko legegileek zehatz-mehatz arautu zituzten bizitza politikoarekin eta herritarren eskubideekin lotutako auzi guztiak.

5.3.1. Estatu bakarra, eskubide berberak

Nazioari buruz zuten ideia estatu bateratu baten diseinuan irudikatu zuten, eta Konstituzioak espainiar guztien eskubideak baieztatzen zituen, erresuma bakoitzaren eskubide historikoen gainetik. Diputatuak ziren nazioaren ordezkariak, eta horrek beste edozein ordezkaritza deuseztatzen zuen, zela eskualdekoa zela korporatiboa, horrek jada ez baitzuen zentzurik probintzia eta udalerritan banatutako Espainia batean.

Era horretan, aurrerapauso bat eman zen lehen borboiek hasitako zentralizazio politiko eta administratiboaren bidean. Aldi berean, eskubide indibidualak eta kolektiboak baieztatuta, salbuespen eta pribilegiotan oinarritutako gizarte-ereduari amaiera emateko oinarriak ezarri ziren. Herritarren berdintasuna lortzeko, burokrazia zentralizatua, zerga-sistema komuna, armada nazionala eta barneko muga-zergarik gabeko merkatu librea ezarri zuten.

5.3.2. Estatu konstituzionala eta subiranotasun nazionala

Cádizko biltzarraren lehen adierazpenarekin bat, Konstituzioak nazioaren subiranotasuna aldarrikatzen zuen, erregearen kaltetan. Erregeari funtzio legegilea kendu, eta Gorteei esleitzen zien, eta haiek ganbera bakarra izango zuten, gizonezkoen sufragio unibertsalez hautatua, konpromisarioen sistema korapilatsu baten bidez. Hala ere, diputatu izateko, ugazaba izan behar zen, kanpo geratzen ziren soldatapekoak eta lurrik gabeko nekazariak.

Subiranotasuna nazioari esleituta, aldaketa funtsezko bat gertatzen zen: testuaren arabera, herritarrek Fernando VII.a Espainiako errege modura onartzen zuten, baina ez errege absolutu modura, baizik eta errege konstituzional modura.

Konstituzioak, liberalismo erradikalaren sinbolo bazen ere, erlijioaren eta nobleziaren eragina zuen, estatua konfesionala zela zehaztu, eta talde pribilegiodunen ondasunak onartuta.

Gerrak eta Fernando VII.ak eragotzi egin zuten Konstituzioak aldarrikatutako erreformak gauzatzea. Dena den, urteak geroago, Konstituzio hartan oinarritutako beste testu batzuen bidez, Espainiako gizarteak aurrera egingo zuen eskubide indibidualen eta kolektiboen lorpenean. 1812ko Konstituzioa mende osoan zehar iltzatuta geratu zen jendearen gogoan Espainiarren askatasun-nahiaren sinbolo modura, eta Hego Amerikako eta Europako liberalen ideietan ere izan zuen eragina.

Ariketak

11 Cádizko Konstituzioaren zein dekretuk agintzen zuten herritarren askatasun politikoa eta berdintasun juridikoa?

12 Azaldu hitz gutxitan zergatik esan dezakegun 1812ko Konstituzioa aurrerakoia zela, eta are, demokratikoa ere bai.

1812ko Konstituzioaren garrantzia

«Baionako Konstituzioa alde batera utzita, gure lehen Konstituzioa, Cádizen idatzia 1810etik 1812ra bitartean, funtsezko mugarria izan zen, gaur egunera arte iristen den dialektika konstituzionalari ekin baitzion. Orduko testuinguruan kokatuta, funtsezko aurrerapen progresista izan zen Espainiako bizitza politikoaren modernizazioan (…) Espainiako liberalismoaren eta, kasu batzuetan, Europakoaren oinarrizko sorrera izan zen. Jakina den bezala, haren eragina Europa eta, Espainiaren kolonien emantzipazioaren unetik bertatik, Latinoamerika osora zabaldu zen. Noski, Konstituzio horretan artean ere ikus daitezke Antzinako Erregimenaren zantzuak,

baina, aldi berean, garai hartarako iraultzaileak ziren kontzeptuak eta erakundeak ere biltzen zituen. Izan ere, haren idazketan kide progresistek edo liberalek eta atzerakoiek edo ultramontanoek parte hartu izanak azaltzen du hori».

De Esteban, J.: Las constituciones de España. Madril, Taurus, 1990.

«Mendebaldeko lehen konstituzionalismoaren barruan, Cádizko testua eredu onenetako bat da, Frantziako 1791. urteko Konstituzioa edo Ameriketako 1787. urtekoa bezainbestekoa. Baina, Mirkine Getzevitxen arabera, Frantziakoa baino hobea zen, eta Europan eragin handiagoa izan zuen, Frantziakoak ez zuen espiritu nazionala biltzen zuelako».

Solé Tura, J., eta Aja, E.: Constituciones y períodos constituyentes en España (180-1936). Madril, Siglo xxi, 1985, 20. or.

1812ko Konstituzioaren aldarrikapena, Salvador Viniegra.

Cádiz, toki estrategikoan eta Gibraltarko britainiarren flotatik eta basetik gertu zegoenez, 1810. urteaz geroztik «subiranotasun nazionalaren babeslekua» izan zen. Lehorretik iristea zaila zen, baina itsasotik, nahiko erraza; hala, probintzia periferikoetako ordezkari asko zeuden han, eta kontuan hartu behar da garai haietan probintzia haiek Espainiako aurreratuenetakoak zirela.

Absolutismoaren berrezarpena

6.1. Seiurteko absolutista (1814-1820)

Frantziarren kontrako operazioen amaierak ez zuen herrialdea guztiz baretu, liberalen eta absolutisten arteko liskar politikoaren mende baitzegoen: bi aldeak zain zeuden Fernando VII.ak deserritik bueltan zer jokabide hartuko zuen. 1814ko udaberrian argitu zen zalantza, erregea Espainiako lurretara iritsi bezain pronto: Gorteek indargabetutako absolutismo monarkikoa berrezartzen laguntzeko eskatu zioten jeneral batzuek, eta erregeak onartu egin zuen. Armadaren ekintza kontrairaultzaileak, gainera, Persiarren Manifestua sinatu zuten diputatu absolutisten babesa zuen; diputatu haiek erabat arbuiatzen zituzten Cádizko legeak.

6.1.1. 1812ko Konstituzioaren abolizioa

1814ko maiatzean, Fernando VII.ak legez kanpokotzat jo zuen Cádizko Gorteen deialdia, eta baliorik gabe utzi zuen haien legegintza guztia. Bat-batean, kolpe batez, soilik paperean idatzita zeuden erreforma guztiak deuseztatu egin ziren, eta inor ez zen kalera atera haiek defendatzera. Fernando VII.aren estatu-kolpearekin, Espainia «frantsestu» aurreko egoerara bueltatu zen, eta errepresioaren biktimak, batez ere, liberalak eta Bonaparteren gobernuaren laguntzaileak izan ziren; haietako askok erbestera joan behar izan zuten.

Hala, Napoleon erori ondoren, Aliantza Santuaren Europak diseinatutako kontrairaultzak beste bultzada bat eman zion Fernando VII.aren absolutismoari, hau da, subiranotasuna nazioaren esku, eta ez erregearenean, utzi zuen Konstituzioaren oroitzapena espainiarren gogotik ezabatu nahi zuen erregimenari.

Elizaren eta lur-jabe handien babesarekin, prentsa-askatasuna bertan behera utzi, eta Inkisizioa berpiztu zuen; hark berehala ekin zion gerra garaiko ehunka argitalpen erretiratzeari. Jesuitak Espainiara bueltatu ziren, eta herrialdean geratu ziren liberalen hurrengo leherketa gertatu arte.

6.1.2. Buelta Antzinako Erregimenera: errepresioa eta konspirazioa Errege absolutuaren onespen eta babesarekin, Elizak «desordena eta krimen garai baten kontrako» gurutzadari ekin zion, eta pozik lagundu zion Inkisizioari liberalak salatuz. Hala ere, tronuaren eta aldarearen arteko aliantzak ez zituen esperotako fruituak eman: Elizaren errentak urrituz zihoazen, eta kleroa bera ere behera zetorren gerrak eragindako nahasmenduaren ondorioz.

Elizak bere lurrak itzultzeko eskatu zuenean —aurreko erreinaldian saldu zituen—, Fernando VII.ak uko egin zion eskaerari, eta jabetzaren bestelako banaketa bat berretsi zuen. Jabetza, orain, gobernuaren aldekoak ziren latifundisten esku zegoen.

Fernando VII.aren itzuleraz geroztik, frantziarren kontra borrokatu ziren militar askok aurka egin zioten Antzinako Erregimena berrezartzeari, eta haietako zenbaitek Cádizko legeak berriz ezartzearen alde egin zuten konspirazioen bidez, ezkutuko erakundeetan edo logia masonikoetan bilduta.

1814ko erreakzioak zapuztu egin zituen Armada modernizatzeko lanak. Armada hark 200 000 soldadu eta 16 000 ofizial zituen, eta batera zeuden borboi estiloko profesionalak eta gerrillatik graduz igotako herritarrak, jeneral absolutistak eta liberal amorratuak ziren ofizialak.

Monarka idolatratua, gorrotatua eta beldurgarria izan zen. Espainiaratu zenean (1814ko martxoa), sektore atzerakoienetan bilatu zuen aholkua eta babesa. Maiatzaren 5ean sartu zen Madrilen, eta maiatzaren 10ean indargabetu zuen Cádizko Konstituzioa. Elio eta Egia jeneralek Erregeordetza Kontseilua eta lider liberal nagusiak suntsitzeko laguntza militarra eman zioten. Geroztik, lagun, kide fidel eta bere ibileretan ondoan izaten zituenek osatutako «presio-talde» batek inguratuta gobernatu zuen. Talde horretan zeuden, adibidez, Alagóngo dukea, Chamorro urketaria, Vicente Sáiz apaiza eta Francisco Calomarde. Egoera hura zenbait absolutista nabarmenek ere gaitzetsi zuten, hala nola Juan Escóiquiz erregearen irakasle izanak eta Miguel Lardizábalek.

Fernando VII.a

Ariketak

13 Deskribatu eta azaldu zer argudio erabiltzen zituzten Persiarren Manifestuaren sinatzaileek absolutismoa gobernu modu perfektua zela esateko.

14 Identifikatu Espainiako historian lehenago erbesteratze masiboak gertatu ziren garaiak, eta zer gizarte-talderi eragin zieten; azaldu erbesteratze haien arrazoiak eta ondorioak. Zer berdintasun eta desberdintasun dituzte «Espainia Garaikideko lehen erbesteratze handia» dokumentuan azaltzen denarekin?

Persiarren Manifestua

69 diputatu «zurik» sinatu zuten —haietako 34 elizgizonak ziren—, eta Fernando VII.ari aurkeztu zioten, hark Cádizko Gorteen konstituzioa indargabetzeko dekretua atera aurretik. Izen bitxi hori hasierako hitzetatik datorkio: «Jauna: antzinako persiarren artean ohitura zen bost egun anarkian igarotzea erregea hil ondoren; hilketa, lapurreta eta bestelako zoritxarren bizipenek eraginda erregearen ondorengoarekin fidelago izatera behartzea zen helburua».

Manifestuan gobernu modu absolutistara bueltatzearen defentsa teorikoa egin zuten.

«(…) 20. Denen bihotzean iltzatuta utzi nahiko genuke, gurean dagoen bezala, demokrazia ezegonkortasunean eta aldakortasunean oinarritzen den ustea (…). Gobernu hauetan edo nobleek soilik egon behar dute, edo herri xeheak soilik, baina ez biek: noblezia baztertzeak ordena hierarkikoa suntsitzen du, distira gabe uzten du gizartea.

21. Nobleziak bereizketa lortu nahi du beti; herria berdintasunak lortzen saiatzen da, eta beti dago noblezia nagusituko den beldurrez (…).

40. Laburbilduz, Jauna, hau dio Konstituzio honek (…): Espainiako nazioa libre eta independente dela, eta ez dela eta ezin dela izan inoren ondare, ez ezein familiarena, ez ezein pertsonarena. Eta 14. artikuluan dio Espainiako nazioko gobernua oinordetza-monarkia dela: artikulu bateraezinak dira (…).

134. Monarkia absolutua arrazoiaren eta adimenaren emaitza da: Jainkoaren legearen, justiziaren eta estatuko oinarrizko arauen mende dago; konkistaeskubidearen edo beren erregeak hautatu zituzten lehen gizonen borondatezko mendetasunaren bidez ezarri zen (…). Gobernu absolutista batean pertsonak libreak dira, ondasunen jabetza hain da zilegi eta hautsezin, non erregearen gainetik baitago (…). Madril, 1814ko apirilaren 12a».

Rodríguez Alonso, M.: Los manifiestos políticos en el siglo xix (1808-1874). Bartzelona, Ariel, 1988.

Espainia Garaikideko lehen erbesteratze handia

Fernando VII.aren itzulerak joera liberalekoa zela susmatzen zen edozein pertsonaren kontrako eta, are gehiago, Josef I.aren laguntzaileen, hau da, frantsestuen kontrako zapalkuntza-aldia ekarri zuen. Haietako askok Frantziara edo Ingalaterrara ihes egin behar izan zuten.

«Espainiarren lehen erbesteratze handia, beste espainiar batzuek hiltzeraino jazarriak izan zirelako, hain zuzen, xix mendearen hasieran gertatu zen, bi etapatan eta, Marañónen eta ahobatezko iritziaren arabera, gure historiako errege deitoragarrienaren burutapenez. Lehen aldian (1813-1814), 10 000 militar baino gehiago eta 5 000 zibil inguru atera ziren Napoleonen tropen atzeguardian (…) eta haiei bildu zitzaizkien aipatutako abertzale liberalak, 15 000 inguru, errege traidoreak jazarriak. Jazarpenaren bigarren aldian, 1823. urtean hasia, Marañónen arabera, 30 000 iheslari izan ziren hasieran, eta gerora beste 20 000 erbesteratu gehitu zituen Marañónek berak (…).

Erbesteratze handi horren esanahi kualitatiboari dagokionez (…), gizonik onenak atera ziren Espainiatik kanpora, bai eta idazle, irakasle, zientzialari bikainak ere (…). Herrialdeak zituen funtzionario onenek eta buruargienek alde egin behar izan zuten, eta kontuan hartu behar da herrialdeak inoiz ez zuela jende trebea sobera izan. Frantsestuak eta liberalak erbestean zirela, herrialdeko buruzagitzako gutxiengoak desagertuak ziren bizitza publikotik».

Sueiro, D.: «El amargo pan del exilio», in Triunfo, 691. zk., 1976.

Inprenta-askatasunaren abolizioa

«Nahigabeturik ikusita inprentaz egin beharreko erabilera zuhurrari egiten zaion kaltea, eta, hura jendea modu sanoan ilustratzeko edo zuzen entretenitzeko erabili beharrean, batzuek beren barruak lasaitzeko eta erantzun pertsonaletarako erabiltzen dutela, eta ez dituztela soilik iraintzen zuzentzen zaizkien pertsonak, baizik eta nazio zentzudun baten duintasuna eta lotsa ere laidoztatzen dutela, haiek irakurtzera ematen baitizkiote, eta Neure kabuz ondo sinetsita nagoenez ohitura gaizto hori bereziki egunkari esaten zaien horiek eta haiek eragindako zenbait eskuorrik dutela, Gorte barruan eta kanpoan argitara ematen diren mota horietako guztiak debekatzera nator, eta nire borondatea da Gazeta eta Diario de Madrid soilik argitaratu daitezela (…)».

1815eko martxoaren 25eko Errege Dekretua.

6.1.3. Altxamendu militarrak

Beren burua liberalismoaren zaintzailetzat hartuta, ofizial batzuek zenbait estatu-kolpe saiatu zituzten (altxamenduak), Fernando VII.aren absolutismoa deuseztatzeko eta Cádizko Konstituzioa indarrean jartzeko. Espoz Minak Iruñean (1814), Díaz Porlierrek Coruñan (1815) eta Lacyk Bartzelonan (1817) porrot egin zuten beren asmoetan; baina, 1820. urtean, Riegoren garaipena gerora mende osoan izango ziren altxamendu arrakastatsuen artean lehena izango zen; haiek, buruzagi militarren eta prentsaren arteko itunaren bidez, erregimenari buelta emateko aukera eskaintzen zuten.

Armadaren konspirazioak herritarren nahigabeaz elikatzen ziren; izan ere, Espainia egoera negargarrian zegoen gerraren ondoren. Hiriak, bideak eta fabrikak suntsituta

Monarkia absolutuaren porrota

«1814. urtetik 1820. urtera arteko tartean herrialdea lur jota zegoen Independentzia Gerraren ondorioz eta Europan orokorra zen atzeraldia. Testuinguru horretan, Espainiako gobernua sarrera osagarri hauek gabe geratu zen: Indietako ondasunak eta zor publikoa. 1785-1808 bitartean, urtean diru-sarrerak, guztira, 1 200 milioi erreal inguru izan ziren, eta 1814-1820 tartean, berriz, 700 milioitik beherakoak; baina kopuru hori orain ia zergetatik bakarrik lortzen zen, eta, hala, altxorraren miseria larriari gero eta gehiagora zihoan eta herrialdearentzat zama gogorra zen zerga-presioa gehitu zitzaion. Batzuen eta besteen egoera okertu ondoren, (…) kanpo-merkataritzaren krisia heldu zen, poliki-poliki merkatu kolonialak galtzearen ondorioz (…).

Egoeraren larritasuna ikusita (…) bazirudien Espainiak beste irtenbiderik ez zuela aldaketa iraultzaileenak baino, Frantzian xviii mendearen amaieran izandakoen antzekoak, latifundismoak eta jauntxoen ustiapen moduen iraupenak nekazaritza-ekoizpenaren garapenari jartzen zizkioten oztopoak deuseztatuko zituztenak (…).

Porrot egiten ikusi ditugun gobernariek —sei urtean Ogasuneko bederatzi ministro kendu zituzten kargutik, bata bestearen atzetik— ez zuten huts egin aplikatu behar ziren formulekin okertu zirelako, baizik eta lan ezinezko bat eskatu zitzaielako; alegia, erregimen absolutista garai berrietako beharretara egokitzea, indarrean zegoen gizarte-egitura aldatuko zuen neurririk hartu gabe eta estamentu nagusien pribilegioak ukitu gabe (…)».

Fontana, J.: La quiebra de la monarquía absoluta. Bartzelona, Ariel, 1983.

zeuden, eta nekazaritza eta abeltzaintza, deskapitalizatuta, abereak eta uztak galdu ondoren. Halaber, Amerikak laster lortuko zuen independentzia, eta horrek ekonomia suspertzeko balioko zuen merkaturik gabe utziko zituen espainiarrak, eta estatua, berriz, lurraldea berreraikitzeko beharrezko bitartekorik gabe. Egoera makur hura are makurragoa egiten zuen Fernando VII.a erregearen politika immobilistak, Antzinako Erregimena suspertzen tematuta baitzegoen, eta industria aroaren hasiera atzeratzen baitzuen. Halaber, ministroak etengabe aldatzen ziren eta haietako askok ez zuten prestakuntza handirik, eta horrek ere trabatu egiten zuen zerga-sistema zaharreko kontraesanak zituen gobernuaren politika ekonomikoa.

6.1.4. Ekonomia- eta finantza-krisia

Cádizko iraultzaren ondoren, espainiar guztiak behartuta zeuden estatuaren sostenguan laguntzera, eta bertan behera geratu ziren salbuespenak eta habsburgotarren garaitik indarrean zeuden diru-bilketarako mekanismo katramilatsuak. Gobernuaren kontabilitatea erraztearren, Cádizko Gorteek, lehen aldiz Europan, aurrekontu nazionala egin zuten, hau da, estatuaren sarreren eta gastuen aldez aurreko ikuskapen bat. Horretatik ezerk ez zuen aurrera egin 1814an absolutismoa berrezarri zenean. Aurreko zerga-erregimenera bueltatu zen, eta bi urtean baino gutxiagoan, zor publikoa modu arriskutsuan handitu zen. Martín Garay ministroak egoera baliatu zuen erregea konbentzitzeko beharrezkoa zela Cádizen onartutako kontribuzio orokorra berrezartzea, eta zergen zama hobeto banatzea, bai lurraldearen aberastasuna, bai merkataritzako eta industriako aberastasuna baloratuta. Nahiz eta erreformaren emaitzak ez ziren esperotakoak izan, nahikoa izan ziren estatuko Ogasunaren arduradunaren izena belzteko, bertso satirikoen bidez egindako zenbait kanpainetan.

Industriaren geldialdiarekin alderatuta —horrek eragotzi egiten zuen Espainian klase burgesa sendotzea—, nekazaritzak nolabaiteko hedapena izan zuen. Lursail landuak gehitu ziren, landa-eremuko presio demografikoak bultzatuta eta, ondorioz, behar-beharrezko elikagaiak premiazkoak zirelako; adibidez, garia. Baina nekazaritzan ere, absolutismoa berrezarri izanak oztopatu egiten zuen Espainiaren garapena; izan ere, Cádizko erreformak bertan behera utzita, Mestak bere pribilegioak, hain kaltegarriak nekazaritzarako, berreskuratu zituen.

Ariketak

15 Azaldu zergatik gutxitu ziren diru-sarrerak Errege Ogasunean absolutismoa berrezarri ondoren. Informazio gehiago aurkitu dezakezu anayaharitza.es webguneko baliabideetan.

6.2. Hirurteko Konstituzionala (1820-1823)

Absolutismoak ezarritako zailtasunek eta espainiarren ondoezak egoera larria eragin zuten, eta 1820. urtean lehertu egin zen: Rafael del Riego komandantea, Ameriketara joateko Cádizen zeuden tropa batzuen buruan, 1812ko Konstituzioaren alde altxatu zen. Altxamenduak babesa izan zuen Penintsulako beste soldatu-talde batzuen artean, eta Fernando VII.a erregeari ikusarazi zioten politika aldatu behar zuela, eta konstituzio-erregimena onartu. Bitartean, junta liberalak sortzen ari ziren hainbat hiritan, eta Gorteak bildu arteko 1808. urteko ereduaren arabera gobernatzen zituzten udalak. Horrela ekin zitzaion Espainiako bigarren esperientzia iraultzaileari. Hiru urte iraun zuen, eta bizitza publikoan Cádizkoa baino sakonago barneratu zen, baina porrot egin zuen, Espainian liberalismoak ez zuelako babes sozial eta politiko handirik.

6.2.1. Hirurteko Konstituzionaleko erreformak

Boterera iritsita, liberalek Inkisizioa deuseztatu, Cádizen onartutako zerga-sistema ezarri, jaurerriak bertan behera utzi, jesuitak kanporatu, eta herritarren eskubideak eta askatasunak ziurtatzen zituzten legeak berretsi zituzten. Eliza izan zen erregimen-aldaketarekin gehien sufritu zuen erakundea, gobernuak ordena monastikoen deuseztapena eta monasterioetako lurren desamortizazioa onartu baitzuen. Elizaren ondasunak salduta, liberalek nahi zuten zor publikoa murriztu eta atzerriko gobernuen eta Espainiako hartzekodunen konfiantza eskuratu. Hala eta guztiz ere, zuloa nazioaren aurrekontuaren laurdena baino handiagoa zen, eta ordainketa-etendura saihetsezina zen.

Iritzi-askatasunaren babesean, hainbat hizketaldi-talde eta eztabaidagune sortu ziren, eta, elkarte aberkoi modura, ordena konstituzionalaren aldeko lehen egunkariak sustatzen hasi ziren; talde haiek, halaber, geroko alderdi politikoen aurrekoak izango ziren. Prentsa ugari egon zen hirurtekoan, eta, «laugarren boterea» izateaz harantzago, ekintza politikorako alderdien zerbitzura zegoen tresna boteretsua bihurtu zen, Gorteen saioak ere itzalean uzteraino.

6.2.2. Espainiako liberalismoaren zatiketa

Erreformen aplikazioak berehala ekarri zuen bloke liberalaren zatiketa. Gerora transzendentzia handia izango zuten eta belaunaldi eta filosofia politiko desberdinak irudikatzen zituzten bi talde sortu ziren. Alde batetik, Cádizko Gorteetan parte hartu zuten gizonak zeuden, orain moderatuak, eta, beste alde batetik, Riegoren jarraitzaileak, gazteak, asaldatuak, 1820ko iraultzaren garaipena beren gain hartzen zutenak.

1814ko irakaspena ikasita, orduan inor ez baitzen mugitu ordena konstituzionalaren alde, doceañistek (moderatuak), desilusionaturik, Konstituzioa erreformatu nahi zuten, herriaren subiranotasun osoa murriztearren sufragio mugatu baten bidez eta Gorteetan goi-ganbera osatuta. Haien artean Hirurteko Liberaleko lehen gobernuetako politikariak zeuden, hala nola Ballesteros jenerala, Eusebio Bardají, Pérez de Castro eta Martínez de la Rosa. Ordea, asaldatuek sufragio unibertsala eta ganbera bakarreko Gorteak defendatzen zituzten, subiranotasun nazionalaren adierazpide gisa. Haien artean militar itzaltsuenetako batzuk zeuden, hala nola Riego bera, Antonio Quiroga eta Evaristo San Miguel jenerala, eta politikari nahiko gazteak; adibidez, Calatrava eta Mendizábal. Postulatu haietatik abiatu zen Espainiako liberalismoaren haustura, eta moderatuen eta aurrerakoien arteko banaketa.

Asturiasko familia noble batean sortu zen. Corpseko guardia izan zen, eta Independentzia Gerran borrokatu zen. 1808an, Espinosa de los Monterosko Guduaren porrotaren ondoren, Frantziara deportatu zuten. Han masoneria ezagutu zuen. Ingalaterran eta Alemanian ibili zen bidaian. 1820an, Cabezas de San Juanen, Quiroga koronelarekin batera eta Cádizko gune liberalen babesarekin, altxamendu bat gidatu zuen, eta, porrot egitekotan zegoela, Galiziako, Aragoiko eta beste zenbait tokitako garnizioetan babes-oldea eragin zuen. Hala, Konstituzioa berrezarri zuen. Hirurteko Liberalean, jarrera demokratikoen alde egin zuen, eta, 1823an, armada inbaditzailearen aurkako erresistentzia gidatu zuen (Trocaderoko erasoa, Cádiz). Atxilotu, eta modu laidogarrian urkatu zuten. Riego Espainiako liberalismoaren mitoetako bat zen, baita bizirik zegoela ere.

Ariketak

16 Azaldu Espainiako liberalismoaren bi joeren artean Hirurteko Konstituzionalaz geroztik agertu ziren desadostasun azpimarragarrienak.

Riego jenerala

Absolutismoaren berrezarpena

Veronako isilpeko ituna

Austriak, Frantziak, Prusiak eta Errusiak sinatutako itunaren (1822-11-22) laburpena. San Luisen Ehun Mila Semeek (60 000 frantziar eta 35 000 espainiar errealista) 1823ko apirilean Espainian esku hartzea ahalbidetu zuen itun hark, Angulemako dukearen agindupean, Fernando VII.a errege absolutu modura berrezartzeko helburuarekin.

«Hemen sinatzen duten ahal osoko kideek, beren Subiranoek bereziki ahaldunduek Aliantza Santuaren itunari zenbait zehaztasun gehitzeko (…), honako artikulu hauek onartzen dituzte:

1. artikulua. Goi-mailako Alderdi Kontratatzaileek, guztiz sinetsita ordezkaritza-gobernuaren sistema bateraezina dela printzipio monarkikoarekin, herriaren subiranotasuna esapidea jainkozko zuzenbidearen kontrakoa den bezainbat, bitarteko guztiak erabiltzeko eta ahalegin guztiak biltzeko konpromiso sendoa hartzen dute ordezkaritza-gobernuaren sistema deuseztatzeko halakorik duten Europako estatuetan, eta sistema horren sarrera eragozteko halakorik ez dutenetan.

2. artikulua. Ezin da dudarik egin inprenta-askatasuna dela nazioen eskubideen defendatzaile ustekoek baliatzen duten bitarteko eraginkorrena printzeen eskubideei kalte egiteko; hala, Goi-mailako Alderdi Kontratatzaileek elkarri agintzen diote behar diren neurri guztiak hartuko dituztela bitarteko hori deuseztatzeko, bai beren estatuetan, bai Europako gainerakoetan.

3. artikulua. Guztiz sinetsita egonik printzipio erlijiosoak direla oraindik ere nazioak obedientzia pasiboan eduki ditzaketen printzipio sendoenak, eta aintzat harturik, halaber, nazioek obedientzia hori zor dietela beren Printzeei, Goi-mailako Alderdi Kontratatzaileek aitortzen dute bakoitzak bere estatuetan babestu egingo dituela Kleroak bere interes propioarengatik gauzatzen dituen neurriak, Printzeen autoritatea mantentzeko, eta denek elkarrekin beren onarpena erakusten diote Aita Santuari (…), eta etengabeko laguntasuna eskatzen diote nazioak apalarazteko.

4. artikulua. Zoritxarrez, gaur egungo Espainiako eta Portugalgo egoerak itun honetan ageri diren inguruabar guzti-guztiak biltzen dituenez, Goi-mailako Alderdi Kontratatzaileek Frantziako herrialdeari ematen diote egoera hori indargabetzeko ardura, eta beren herriarekin ahalik eta gutxien konprometituko dituen eran lagunduko diotela ziurtatzen diote: bakoitzak urtean 20 milioi frankoren dirulaguntza emango dio itun hau berresten den unetik eta gerrak irauten duen denbora guztian.

5. artikulua. Penintsulan Cádizko iraultzaren aurretik zegoen egora berrezartzeko helburuz (…) Goi-mailako Alderdi Kontratatzaileek, harik eta beren helburuak bete arte, elkar behartzen dute agindurik zorrotzenak ematera (…) lau potentzia kontratatzaileen artean harmonia erabatekoa izan dadin, itun honen helburuari dagokionez (…)».

Fernando VII.a Puerto de Santa Marían lehorreratzen, goi-kleroak eta aristokraziak inguratua, Cádizko liberalen erresistentzia indargabetuta geratu ondoren. Angulemako dukea, San Luisen Ehun Mila Semeen jenerala, agurtzen ageri da. 1820ko martxoan, erregeak hitz hauek esan zituen: «(…) Hartuak ditut behar diren neurriak Gorteetako deialdi propioa egiteko (…). Joan gaitezen zintzoki, eta ni lehena, Konstituzioaren bidetik, eta Europari erakutsiz zuhurtzia, ordena eta neurritasun bikaineko eredua (…), espainiarren izena miretsi eta gurtu dezatela (…)». Orain, hiru urte geroago, guztiz kontrakoa esango zuen. Liberalek «Traidore» epitetoa ezarriko zioten.

Errege traidorea

6.2.3. Barneko oposizioa eta kanpoko esku-hartzea

Moderatuek zuhur jokatu zuten erreformak egiteko orduan, baina ia ezin izan zuten gobernatu, erreakzio absolutistak eta kontrairaultzaileak eragozten baitzien. 1821erako eratuta zeuden soldadu-talde errealista armatuak; erregearen babesa zuten, eta hura liberalen gatibu modura aurkezten zuten. Elizako hainbat sektorek akuilatuta eta gobernuaren politika antiklerikalak haserretuta, jaikialdiak aurrera egin zuen Nafarroan eta Katalunian. Katalunian, hain zuzen, bere burua Urgellgo Erregeordetza izendatu zuen gobernuorganoak baliogabetzat jo zuen 1820tik agindutako guztia. Kontrairaultza gero eta gehiagora zihoala ikusita, liberalak erradikalizatu egin ziren, eta 1822an gobernu asaldatu bat eratu zuten, errebolta-guneak itotzeko prest armadaren eta milizia nazionalaren laguntzarekin. Liskarrak ia-ia gerra zibil bihurtzen ari ziren, harik eta, 1823ko apirilean, Frantziako armada bat, San Luisen Ehun Mila Semeak izenez ezaguna, eta Aliantza Santuan bilduta zeuden Europako potentzia absolutistek babestua eta finantzatua, Espainian sartu zen arte, Fernando VII.a boterean berrezartzeko helburuarekin. Liberalek ezin izan zuten ezer egin haienak baino bi aldiz gehiago ziren tropen kontra; herritarrak ere ezin izan zituzten mobilizatu gizartean artean errotu gabe zegoen erregimen baten alde.

Eskuak libre zituela, erregeak baliogabetu egin zituen Hirurteko Konstituzionaleko legeak, eta bertan behera utzi zuen iraultza liberalaren bigarren saialdia. Absolutismoaren itzulera ziurtatzeko, Frantziako armadaren parte bat Espainian geratu zen bost urtez.

6.3. Zorigaiztoko Hamarkada (1823-1833)

6.3.1. Zapalkuntza eta erbestea

1823tik hil zen arte (1833), Fernando VII.ak monarka absolutista modura gobernatu zuen. Tronua berreskuratu eta, lehen-lehenik, zapalkuntza latza ezarri zuen politikari, funtzionario, letra-gizon eta armadako ofizialen kontra. Garbiketa odoltsu hari prozesio eta liturgia itxuragabeen erakuskeriak lagundu zion, haien bidez Elizak, autofede modura, bere eragina eta Hirurteko Konstituzionalaren aurreko «normaltasun» erlijiosora bueltatu izana aldarrikatzen zuen.

Herrialdea berriz ere itxita zegoen pentsamenduaren eta zientziaren berritasunentzat, eta Calomarde ministroak bere Poliziarekin ordezkatu zuen Inkisizioa, Frantziako buruzagi militarrak hura berpiztea debekatu baitzuen. Milaka espainiar erbestean babestu ziren, baina ez ziren geldirik egon, baizik eta nabarmenki konspiratzen zuten Fernando VII.aren gobernuen kontra, beren aukera noiz iritsiko zain.

Erregimen neoabsolutistako lehen sei urteetan, haiek Britainia Handiari begiratzen zioten, baina, 1830az geroztik,

Ariketak

17 Blanco Whitek zer gizarte-klase eta -talderi egozten die Espainiako gizarte- eta kultura-atzerapenaren erantzukizuna? Zergatik?

Londresen erbesteratua

José María Blanco Whitek orduko Espainiako gizartearen kritika bipila egin zuen Cartas de España (1822) obran:

«Erlijioa, edo hobeto esanda superstizioa, sakon sartuta dago Espainian, bizitza publikoan zein pribatuan, eta beldur naiz ez ote naizen nekagarri bihurtuko hori behin eta berriz aipatuz. Oraintxe bertan ere ideien segidak gai amaigabe horri heltzera behartzen nau (…).

Espainian erlijioak ez du mugarik, eta espainiarrak bi multzotan banatzen ditu: fanatikoak eta hipokritak. Heriotza- edo laido-mehatxua du Erromako Elizaren tiraniazko dogmatismo teologikoaren disidente orok, (...) Ez al daude ezkutuko disidenteak otzantasun laidogarrira edo isiltasun desesperatura kondenatuak? (…).

Espainiako Handikiak degradatu egin dira gortean duten jokabide zuria dela-eta, eta herriarentzat gorrotagarri egin dira gortetik kanpo duten harrokeria handia delaeta. Haien administrazio eskasaren eta nabarmenkeriaren ondorioz, beren etxeak hondatu dituzte, eta, beren

ondasun ikaragarriak aintzat hartu ez, eta haiekin utzikeriaz jokatu dutenez, herrialdea pobretu dute. Espainian iraultza gertatuko balitz, ziur nago urguilu zaurituak eta alderdi-espirituak konstituzioan ez liekeela boterean parte hartzeko duten eskubidea —beren estatuek, beren antzinako pribilegioek eskaintzen diena— baliatzen utziko (...). Herrialdearentzat zama handia izaten jarraituko dute, eta, bestalde, gehiegizko pribilegioak galtzeko beldurrak eta erreformak onartzeko ukoak (...) beti koroaren aldean jarriko dituzte, gobernu despota baten gehiegikeriak eta bidegabekeriak berrezartzeko (…).

Espainian gazte batek abantaila gutxi atera dezake unibertsitate-ikasketetatik. Inkisizioa etengabe zelatan dagoen herrialde batean ikasketa-plan arrazoizko bat espero izateak gure erlijioaren ezaugarrien inguruko ezjakintasun erabatekoa adieraziko luke (…).

Nor ausartuko da kulturaren bidean ibiltzera, bide horrek zuzenean Inkisizioaren presondegietara eramaten badu?».

Frantziako liberalismoaren garaipenak fisikoki Espainiara gerturatzeko aukera eskaintzen zuen.

Europako iritzi bereko kideekin harremanetan egonda, iheslariek bizirik mantendu zuten Espainiako iraultzaren sua. Londresen, gaztelaniaz argitaratzen ziren zazpi egunkari zituzten; Penintsulan, berriz, errepresioaren beldurrez, bizitza intelektuala ezkutuan gorde behar zen, adibidez, antzerki erromantikoan, finantzei buruzko berrietan edo Mariano José de Larrak eta Ramón de Mesonero Romanosek hainbesteko arrakastaz idazten zituzten artikulu kostunbristetan.

6.3.2. Ekonomia-erreformak: nahitaezkoak baina eskasak

Fernando VII.aren absolutismoaren berrezarkuntza berriak, aurrekoak bezala (1814), Antzinako Erregimena partzialki berrezartzea esan nahi zuen, nahiz eta Hirurteko Konstituzionalaren esperientziaren ondoren garbi zegoen herrialdeak nozitzen zituen arazoei beste bide batetik eman behar zitzaiela konponbidea eta zenbait erreforma egin behar zirela garai bateko ilustratuen eta liberalismo moderatuaren aldekoen lankidetza lortzeko.

Horregatik, hamarkada honetan gobernuak egindako lanak garrantzi handiagoa izango zuen, gobernu absolutistaren aurreko aldiko lanak baino.

Lehendik zeuden sailez gain, 1823an, Ministro Kontseilua sortu zuten, erregearen kontsulta-organoa, botere betearazlea erregeak zuelarik. Luis López Ballesteros izan zen Fernando VII.aren kabineteetako ministro egonkorrenetako bat, eta hark Ogasuna berrantolatu zuen; estatuaren urteko aurrekontua ezarri zuen; zor publikoaren aspaldiko arazoari heldu zion, 1824tik are okerrago baitzegoen Ameriketako inperioa galdu zelako; merkataritzako kode bat aldarrikatu zuen, eta Madrilgo Burtsa sortu zuen.

Ameriketako koloniak galdu ondoren, autarkia ekonomikoko aldi bat hasi zen, galdutakoa konpentsatzeko; hala, lur berriak goldatu ziren eta kanpo-merkataritza murriztu zen, industria nazionalaren alde.

Fernando VII.aren gobernuek sustatutako aldaketek oihartzuna izan zuten ekimen pribatuan. Izan ere, ekimen pribatuaren bidez, lehen siderurgia modernoa sortu zen Marbellan eta ehun-fabrikak mekanizatu ziren Katalunian; aldi berean, Madrilgo Burtsak ateak ireki zituen.

Baina ez hobekuntza ekonomikoak, ez hazkunde demografikoak lortu zuten porrot egindako herrialdea aldatzea, aspalditik baitzekartzan gaitzak arrastaka: estatuaren sinesgarritasun eskasa, bere zorra ordaintzeari zegokionez; nekazaritzaren geldialdia; bidelapurretak, administrazioen nahasmendua; bide- eta errepide-sare penagarria...

Madrilgo «Merkataritza Burtsa» legez sortu zen, 1831ko irailean. López Ballesteros ministroari Pedro Sáinz de Andinok lagundu zion legea egiten. Sáinz de Andino erbestetik bueltatutako frantsestu bat zen, eta zenbait proiektu idatzi zituen, hala nola Merkataritza Kodea (1829) eta San Fernando bankua antolatzeko legea. Eraikina hamarkada batzuk geroago eraiki zuten.

MARIANA PINEDA, LEHEN LIBERALISMOKO EMAKUME NABARMENA

Mariana Pineda (1804-1831) Granadan jaio zen, Hirurteko Liberalean konstituzionalismoaren alde egin zuen familia aberats batean. Zorigaiztoko Hamarkadan haren senide eta gertuko asko erbesteratu egin ziren, eta Fernando VII.aren poliziak Mariana zelatatu zuen.

Torrijosek altxamendua prestatzen zuen bitartean (1831ko otsaila), Ramón de Pedrosak, Granadako Krimenaren epaileak, Fernando VII.aren Grazia eta Justizia ministro Calomarde «zuriaren» aginduei jarraikiz, Mariana atxilotzeko eskatu zuen.

Epaiketan argudiatu zuten haren etxean lelo liberalak zituen (Askatasuna, Berdintasuna, Legea) eta altxamendu baterako seinale modura balioko zuen banderatxo bat aurkitu zutela. Mariana Granadako liberalen eta Gibraltarren erbesteratuen artean lotura-lanak egiteaz akusatu zuten. Uko egin zion bere ustezko laguntzaileen kontra deklaratzeari; heriotza-zigorra ezarri, eta garrotean hil zuten, jendaurrean. Jendeak berehala zabaldu zuen haren lasaitasun, ausardia eta leialtasunezko irudia, eta Espainiako liberalismoaren mito bihurtu zen.

Haren oroitzapenak luzaro iraun zuen herriaren memorian. Dramaturgo nabarmenek, hala nola

6.3.3. Etenik gabeko krisi politikoa

Baina 1823-1833 bitarteko Espainiarentzat ezer ez zen makurragoa gidaritza politiko sendo baten falta baino, ezta Fernando VII.aren gobernuek herrialdearen arazoak Antzinako Erregimenaren lege- eta ekonomia-bitartekoekin konpontzeko zuten egiturazko ezintasuna ere. Gainera, gobernu-aldaketa etengabeek agerian utzi zituzten erregeak zituen zailtasunak 1823ko absolutismo berrituaren joera guztiak boterean biltzeko.

Bi mehatxu larri izan ohi zituzten Fernando VII.aren gobernuek. Alde batetik, liberal asaldatuak; buruzagi nagusiak, erbestean edo ezkutuko elkarteetan gordeta, beti zeuden altxamendu bat prestatzeko gertu, baina ez zutenez lortzen gizartearen babesik, gehienetan buruzagiak exekutatuta itotzen ziren altxamendu haiek; gero, haien izenak askatasunaren aldeko mito bihurtzen ziren. Beste alde batetik, berriz, errealista porrokatuak edo ultrak zeuden, hau da, absolutismoko sektore atzerakoiena eta klerikalena; ez ziren fidatzen Fernando VII.arekin, eta liberalei gehiegi amore ematea aurpegiratzen zioten. Haien adar armatua boluntario errealisten taldea zen, liberalismoaren kontra borrokatu ziren taldeak, batez ere nekazariz osatuak, eta orain militar profesionalen aldetik mespretxatuak sentitzen zirenak eta gaizki ordainduta zeudenak.

Villanuevak (1837), F. García Lorcak (1925) eta J. Martín Recuerdak (1972), haren epaiketa eta heriotzari buruzko antzezlanak idatzi zituzten. Alemaniako film batean (1965) eta TVEko serie batean (1984) ere heldu zioten gaiari.

Ultrarrealisten nahigabeak berehala ekarri zituen altxamenduak: batzuetan altxamendu militarrak ziren —adibidez, Bessières jeneralaren konspirazioa (1825); porrot egin zuen, eta fusilatu egin zuten—, eta beste batzuetan, errebolta antolakuntzarik gabeak.

1826tik aurrera mugimenduak indar handiagoa hartu zuen, eta, Benetako Errealisten Manifestuan agerian geratu zen bezala, Karlos Maria Isidro elizkoiaren irudiarekin identifikatu zen, hau da, erregearen anaia eta ustez haren oinordeko izango zenarekin, erregeak ez baitzuen ondorengorik. Fernandok printzipio absolutistekin ez zuela leial jokatzen salatu zuten manifestuan.

1827ko udaberrian, errealista «laidotu» edo, haiek beren buruari esaten zioten bezala, malcontenten matxinada irabazle atera zen Kataluniako landa-eremuetan, baina ez, ordea, hirietan. Behin altxamendua itota Fernando VII.a Bartzelonara iritsi zenean, burgesiak dirua mailegatuz eman zion babesa, eta erregeak neurri protekzionisten bidez ordainduko zien. Nafarroan, Gaztelako iparraldean eta Mantxan izan ziren errealista muturrekoen beste altxamendu batzuk gogor zapaldu zituzten. Beren idatzietan, ultrarrealistak, argi eta garbi, «karlinotzat» jotzen zuten beren burua, erregearen anaiaren aldekotzat. Bestalde, ordurako, erregearen anaia, Calomarde eta gorteko eta Errege Kontseiluko beste politikari batzuk elkar hartuta zeuden.

Mariana Pineda kaperan. Juan Antonio Vera Calvo (1862). Diputatuen Kongresua.

6 Absolutismoaren berrezarpena

6.4. Ondorengotzaren auzia

1830ean, absolutismoaren etorkizuna eta Karlos Maria Isidroren jarraitzaileen, hau da, karlisten esperantza iluntzen zuten beste gertaera batzuek areagotu egin zuten desegonkortasun politikoa. Frantzian, iraultza liberalak irabazi zuen; beraz, Espainiako absolutistek jada ezin zuten auzokoen laguntzarik espero, eta Madrilen, Fernando VII.aren laugarren emazte Maria Kristinak 1830ean oinordeko bat eman zion, Elisabet printzesa.

Hura jaio aurretik, aitak Berrespen Pragmatikoa argitararazi zuen, Gorteek idatzia 1789an: haren bidez, hispaniar monarkiaren ondorengotza tradizionala berrezarri zen, eta, hala, emakumeei ere baimentzen zitzaien erreinatzea. Lege-auzi horrek transzendentzia politiko argia zuen. Karlos Maria Isidro ultrarrealista tronutik bazter uzteak gortean isilpean zeuden talde moderatuen eta liberalen garaipena adierazten zuen. Talde haiek Maria Kristinaren inguruan biltzen ziren, erregimenaren nolabaiteko irekitasuna sustatzeko.

Karlosen aldekoek ez zuten etsi eta, 1832an, erregea larri gaixorik zegoela aprobetxatuz, Calomarde ministroa-

ren bitartez, beste dokumentu bat lortu zuten, Berrespen Pragmatikoa indargabe uzten zuena. Baina konplota kontra bihurtu zitzaien. Fernando VII.ak, osatu ondoren, bere alaba Elisabeten ondorengotza-eskubideak berretsi zituen, laguntzaile atzerakoienak kanporatu zituen eta kabinete berri bat eratu zuen, Cea Bermúdezek zuzendua. Hark liberalismo moderatuan bilatu zuen babesa, erbesteratuen itzulera baimendu zuen eta neurriak hartu zituen boluntario errealisten kontra.

1833ko irailean hil zen Fernando VII.a, eta Maria Kristina alargunak hartu zuen oinordetzan Espainiako koroa, Elisabet alabaren izenean. Karlos Maria Isidrok, baina, Antzinako Erregimenaren azken defendatzaileek babestuta, hau da, karlistek babestuta, beretzat erreklamatzen zuen koroa. Karlistek zenbait hil zeramaten altxamendua prestatzen.

Ariketak

18 Liberalen eta absolutisten arteko liskarrean, zergatik esan daiteke ondorengotzaren auzia «aitzakia» baino ez zela?

«Nire bihotza hunkitu egin da nire anaia maitearen heriotzarekin! Atsegin handia ematen zidan, hainbeste atsekabe samingarriren erdian, hura bizirik zegoela jakiteak, haren bizia estimu handian bainuen: Eska diezaiogun den-denok Jainkoari bere loria santuan eduki dezala (…).

1833aren hasieran, Karlos Maria Isidrok uko egin zion bere iloba Elisabet erregina modura onartzeari. Espainiatik alde egiteko agindu zion Fernando VII.ak, eta Portugalen babestu zen. Erregea hil zela jakin zuenean, Abrantesko Manifestua atera zuen, eta alde zituenei mobilizatzera deitzen zien; hori gerrarako deia izan zen:

Ez dut tronuaren irrikarik; ondasun galkorrak nahi izatetik urruti nago; baina erlijioak, ondorengotzaren lege oinarrizkoa begiratzeak eta betetzeak eta nire seme-alaben eta nire odoleko maiteen eskubide preskribaezinak defendatzeko behar paregabeak indarra ematen didate Espainiako koroari eusteko, hartaz gabetu nauen eta legearen kontra doan eta legea bera hausten duen berrespen bortitz baten kontra (…). Nire anaia maitea —goian bego— hil zen zorigaiztoko unetik bertatik uste nuen behar ziren aginduak emanda egongo zirela nire alde, nire onarpenerako; eta ordura arte hori egiten saiatzen zena traidore bazen ere, orain, ordea, traidore izango da nire banderen zina egiten ez duena, eta horiei, batez ere jeneralei, gobernadoreei eta gainerako agintari zibil eta militarrei dagozkien karguak ezarriko dizkiet, Jainkoaren errukiak, hala nahi izanez gero, nire aberri maitearen altzora eta fidel zaizkidanen gidaritzara eramaten nauenean (…).

Abrantes, 1833ko urriaren 1a Karlos Maria Isidro Borboikoa».

Karlos Maria Isidroren erreakzioa

Hispaniar Amerikaren emantzipazioa

7.1. Independentismoaren faktoreak

Zenbait faktorek eragin zuten hispaniar Amerikan espiritu independentista sortzea. Batetik, metropoliak merkataritza kontrolatzearen kontrako jarrera zegoen, kreoleek (Ameriketara emigratutako espainiarren ondorengoak) ezin baitzuten prezio eta kalitate hobean libreki merkataritzan aritu lehiakide anglosaxoiekin. Hala, merkataritza librearen erreibindikazioa arrazoi ekonomiko pisutsua izan zen. 1796an, Ingalaterraren kontrako itsas gerraren ondorioz, bi kontinenteen arteko komunikazioak eten egin ziren, eta horrek behartu zuen Espainiako Gobernua koloniei erabateko askatasuna ematera herrialde neutralekin merkataritzan aritzeko, baina ordurako berandu zen.

Bestetik, Karlos III.aren erreformismoaren ondorioz, kontrol handiagoa zegoen kolonien Administrazioan, bai

Bestalde, Ameriketako Elizak ere, batez ere behe-kleroak, identitate propioa zuen. Karlos IV.aren desamortizazio-neurrien berri Ameriketara iritsi zenean, edota handik gutxira Cádizko Gorteetan iragarri ziren erreformetako batzuen berri, apaiz eta fraide askok egina zuten altxamenduaren hautua. Espainiak Frantziaren kontra izandako gerran bezala, Pulpituak eta komentuak iraultzaren zerbitzura jarrita, Eliza erreboltarien eta gerrillarien harrobi ezin egokiagoa zen.

Halaber, iparraldean (Estatu Batuetan), Britainia Handiak zituen kolonien emantzipazioa etengabeko akuilua zen, eta haiek mugimendu independentistei eman zieten laguntza materiala, ekonomikoa eta politikoa ere guztiz erabakigarria izan zen. Prozesu horretan oso faktore garrantzitsua izan zen, adibidez, «Monroe doktrina» (1823), Ameriketako Estatu Batuetako presidentearena. Doktrina

xix mendearen hasieran, Espainiak Ameriketan eremu kolonial ikaragarria zuen bere mende. Iparraldean, Florida, Louisiana (Frantziari eman zitzaion 1801ean), Texas, Mexiko Berria eta Kalifornia Garaia; Erdialdeko Amerika eta Antilla nagusiak; hegoaldean, berriz, Peru, Txile eta Argentina. Bere agintepean zituen, halaber, Filipinak eta ekialdeko Pazifikoko beste artxipelago ba-

tzuk, baita Fernando Poo uhartea ere, Gineako golkoan. Espainiako Independentzia Gerran hasi ziren mugimendu independentistak, burgesia kreoleak gidatuak. Independentziaren aldeko mugimendu haien ondorioz, Espainiak mendearen lehen herenean Ameriketako lurralde ia gehienak galdu zituen, Kuba, Puerto Rico eta Ozeano Bareko uharteak izan ezik.

7.2. Burgesia kreolearen ideologia

xviii. mendearen amaieraz geroztik, Ameriketako nahigabe guztia Frantziako Ilustrazioaren idatzietatik eta Estatu Batuen eredutik —kreoleak beren independentzia-nahia gauzatzera animatzen zituen— elikatzen zen, eta haietan aurkitzen zuen oinarria eta justifikazioa.

Halaber, kontinenteko zenbait lurraldetan, jesuitek ideia amerikanistak zabaldu zituzten, erresuminduta baitzeuden Karlos III.ak kanporatu egin zituelako. Ideia berriek adoretuta, berdintasunaren eta botere politikoaren aldeko erreibindikazioek (pentsamolde liberalaren ezaugarriak) bat egiten zuten beren burua espainiar-amerikar deitzeaz harro ageri ziren eliteen subiranotasun-eskakizunekin.

Ilustrazioaren doktrinan oinarritzen ziren burgesia kreolearen idealak, eta teorikoki hark justifikatzen zuen etortzekoa zen iraultza, baina inolaz ere ez zuen balioko politikan eta gizartean aurrerapenak sustatzeko. Beraz, Ameriketako matxinada guztiz klasista zen, eta, halaber, kreoleen kausarekin bat egiten zuten Espainiako Armadako ofizialek ere parte hartuko zuten hartan.

Patriotismoaren banderapean, kreoleen nazio-eredua ezkutatzen saiatzen ziren; izan ere, eredu hartan herritar gehienak baztertuta geratzen ziren, eta militarismoak eta kaudillismoak bereganatu zituzten boterearen bitarteko guztiak. Nazionalismo trauskila zen, inperioa estatutan zatikatzen zuen, Espainiak sortutako sail administratiboei jarraikiz, eta makineria burokratikoa erabiliko zuen bere politika indartzeko.

7.3. Independentzia-prozesuaren etapak

7.3.1. Prozesuaren hasiera (1808-1814)

Ameriketako independentziak 1806an izan zuen atarikoa: Francisco Miranda militar kreolea, britainiarrek finantzatuta, gaur egun Venezuela dena inbaditzen saiatu zen, baina porrot egin zuen. Urte hartan bertan, Britainia Handiak Buenos Airesi eraso egin zion, Espainiaren kolonien merkatuan sartu nahi baitzuen, Estatu Batuek bezala. Tropa kreoleek adoretsu defendatu zuten Buenos Aires, eta garaipenak areagotu egin zuen haien amerikar harrotasuna, eta beren etorkizuna gobernatzeko gai zirela sinetsarazi zien. Fernando VII.ak abdikatu (1808), eta hura Bonapartek ordezkatu izana aukera paregabea izan zen gaitasun hura mamitzeko.

Espainiar-amerikarrek ere arbuiatu zuten ordezkapen hura, eta toki-batzordetan antolatu ziren (Caracas, Buenos Aires, Asuncion, Bogota, Santiago...), erregearen aginpidea zaintzeko aitzakiarekin. Baina handik gutxira Penintsulako agintari asko kargutik kendu, eta politika- eta merkataritza-askatasunaren aldeko aldarriak hasi ziren.

Frantziarren kontrako gerrak eragindako metropoliko botere-hutsunea baliatuz, batzorde batzuek independentzia aldarrikatu zuten, eta, aldi berean, abian jarri ziren zenbait matxinada. Espainiako inperioa azkenetan zegoela adierazten zuen horrek guztiak.

Britainia Handiak egoera baliatu zuen, eta bi aurpegiko estrategia erabili zuen:

• Penintsulan, Frantziaren kontrako aliatua zen.

• Ameriketan, Espainiaren kolonien posizio independentistak sustatzen zituen.

Espainiako gobernuek ezin zuten ezer egin agerraldi independentisten kontra; Cádizko Gorteek ere, monarkiaren segurtasunari eusteko asmo sendoa zutelarik, ez zuten konponbiderik ematen.

Lurralde haien independentziaren aldeko borrokek gerra zibila ekarri zuten: sezesioaren aldekoen eta metropoliari fidel zitzaizkionen artean, edo burgesia nazionalistaren eta bi bandoek manipulatzen zituzten mestizo eta indiar zapalduen artean.

Hainbatetan, altxamenduetako batzuek arrazaren eta nekazaritzaren karga handia zeukaten, lider kreolak beldurtzeraino eta nahi independentistentzat kontrakoa ere izateraino. Laburbilduz, emantzipazio-nahia, gizarte-liskarrak eta liberalismoaren eta erreakzioaren arteko lehia zeuden Ameriketako gatazkaren muinean.

7.3.2. Espainiaren erantzuna (1815-1824)

Espainiaren eta Frantziaren arteko gerra amaituta, Fernando VII.aren gobernuak armada txiki bat bidalita erantzun zien sezesionistei. Lurralde batzuk baketzea lortu zuen horrekin, baina ez, ordea, 1816an Argentinaren independentzia formala eragoztea.

Metropoliak ez zuen ezein autonomia-formularik onartzen, eta horrek konponbidea eragozten zuen, Ameriketako buruzagiak haserretu eta borroka beste irtenbiderik ez baitzuten ikusten. 1816tik aurrera izan ziren kanpaina handiak; Espainiako espedizio-taldeak amerikar abertzaleekin borrokatu ziren haietan. Halaber, Simón Bolívar eta José de San Martín amerikar abertzaleen buruzagi militarrek estrategia onez gidatzen zuten altxamendua, eta koroaren baliabide faltaz baliatzen ziren. Askatzaile haiek Kolonbian eta Txilen irabazi egin zuten, baina, hala ere, erregeak ez zuen amore eman. Erregea tropak Andaluzian bil tzen ari zen errepresalia prestatzeko, baina ez ziren Atlantikoa igarotzera heldu, Andaluzia 1820an Cádizko Konstituzioaren alde altxatu baitzen.

Espainiako monarkiak arazoak zituela baliatuz, errebeldeek aurrera egin zuten, harik eta 1824an, Ayacuchoko Guduaren ondoren, Peruko lurraldeak askatu zituzten

arte. Haiek ziren Espainiari leial zitzaizkion azken lurraldeak, eta, hala, Espainiak betiko galdu zituen Ameriketako lurraldeak, Kuba eta Puerto Rico izan ezik. Mexikon, lur-jabe, burges eta goi-kleroko kideek, iraultza berdinzale eta indigenista baten beldurrez, metropoliaren alde egin zuten. Baina Hirurteko Liberalean nekazaritza eta Eliza erreformatzeko egindako saialdiak egon zirenez, handikiek eta Elizak Agustín Iturbide jeneralaren mugimendu independentista babestu zuten. Iturbidek, 1822an, bere burua estatu berriko enperadore aldarrikatu zuen.

7.4. Independentziaren ondorioak

Kolonien independentziak, metropoliaren eta Amerikaren artean mendeetan izandako harreman politikoa bertan behera uzteaz gain, Atlantikoaren alde banatan aldaketa sakonak ere eragin zituen.

Espainia, Ameriketako lurraldeak galduta, bigarren mailako potentzia bihurtu zen, eta merkatu izugarri handi bat eta oso beharrezkoak zitzaizkion bitartekoak galdu zituen; hain zuzen, beste herrialde batzuek industrializazioari ekin zioten une berean. Ameriketan, berriz, porrot egin zuen Bolívarrek zuen ametsak, hau da, Kolonbia Handi elkartua lortzeko nahiak.

Ameriketako estatu berriak aukera ezin hobea ziren Estatu Batuetako eta Britainia Handiko neokolonialismoarentzat. Hispaniar Amerikaren zatiketatik sortutako errepublika berriak xix mende osoan euren artean gerran ibiliko ziren Txile, Peru, Argentina edo Erdialdeko Amerikako hainbat tokitan, eta liskar armatu haiek identitate nazional berriak sortzeko edo sendotzeko bidea emango zuten.

Ariketak

19 Zerrendatu Ameriketako kolonietako independentistek zer arrazoi azaltzen zituzten burujabetzarako. Azaldu arrazoi haiek zer lotura zuten Espainiako orduko egoera politikoarekin eta militarrarekin, identifikatu zein gizarte-taldek proposatzen zuen independentzia, eta aztertu dokumentuan azaldutako argudioak benetakoak ziren edo aukera baliatzeko aitzakia hutsak ziren.

20 Independentziaren auziari dagokionez, zer desberdintasun zeuden Perun buru ziren eliteen eta beste eremu batzuetakoen artean? Zergatik?

21 Estatu Batuek eta Britainia Handiak hispaniar Amerikaren independentzia babestu zuten, baina, bestalde, lurraldea hainbat estatutan zatitzearen alde zeuden. Ados zaude baieztapen horrekin? Zer abantaila lortzen zituzten zatiketarekin?

Simón Bolívar

Simón Bolívar caracastarra izan zen askatzaile nagusia Amerikaren emantzipazio-prozesuan. Prestakuntza akademiko eta militar sendoa izan zuen. Urte erabakigarrietan, Espainiara, Frantziara eta Italiara bidaiatu zuen. Mirandaren 1806ko altxamendusaioaz geroztik, ideia independentistaren

zerbitzura jarri zen, eta 1810etik aurrera argi eta garbi jardun zuen haren alde. Buru militar modura, garaipen garrantzitsuak lortu zituen tropa errealisten aurka (Boyacá, 1819; Carabobo, 1821). Lider politiko modura ere itzal handia izan zuen: Granada Berria erregeorderritik abiatuta Kolonbia Handi bat sortzea defendatu zuen. 1830ean hil zen, eta ordurako porrot egina zuen haren proiektu bateratzaileak.

Ameriketako merkatuaren galera

«Espainiako kanpo-merkatuak birmoldaketa gogorra izan zuen inperio koloniala galdu ondoren. Ordura arte, Espainiak, metropolia zen aldetik, salgaiak berriz esportatuz, bitartekari-lanak egiten zituen bere kolonien eta Europaren artean, eta lan handia zuen horretan. Mundu Berrian zuen merkataritzamonopolioari esker, produktu manufakturatu asko esportatzen zituen hara, gehienak Europako beste herrialde batzuetatik inportatuak aurretik, baina baita Espainian bertan ekoitzitakoak ere. Aldi berean, Europara, herrialdean bertan egindako produktuez gain, Indietatik ekarritako lehen sektoreko beste zenbait ere esportatzen zituen. Inperioaren amaierak erabat aldatu zuen kanpo-merkataritza haren egitura. Metropoli koloniala izateari utzita (edo ia izateari utzita), Espainiak albo batera utzi behar izan zuen hainbeste etekin ematen zion bitartekari-lana. Ameriketara egiten zituen esportazioak ikaragarri jaitsi ziren, eta Europara egiten zituen berresportazioak ere asko gutxitu ziren. Urte gutxian inperio kolonial handi bateko burua izatetik Europako periferiako herrialde azpigaratu bat izatera igaro zen (…)».

Tortella, G.: El desarrollo de la España contemporánea. Madril, Alianza, 1995, 121. or.

Espainiaren Ameriketako kolonien independentzia

MEXIKO (1821)

Buena Vista (1847)

Dolores

Mexiko Hiria

OZEANO

KUBA (1898)

BELIZE JAMAIKA

PROBINTZIA BATUAK (1823)

Boyacá (1819)

DOMINIKAR ERREPUBLIKA (1821)

PUERTO RICO (1898)

Carabobo (1821)

Caracas

VENEZUELA (1819)

Angostura

PANAMA (1903, Kolonbia Handitik independizatu)

KOLONBIA (1819)

Quito

Guayaquil

Pichincha (1822)

PERU (1821)

Junín (1824)

Lima

GUYANAK

Mugak 1830ean

OZEANO BAREA

Independentziaren aldeko lehenengo altxamenduak

Simón Bolívarren

kanpainak (1819-1824)

San Martínen

kanpainak (1817-1822)

Sucreko kanpaina

Errealistak (monarkikoak)

Guduak eta urtea

Kolonbia Handia (1819-1830)

Herria eta independentzia-urtea

Independentzia-eskubidea

EKUADOR (1822)

Bogota Cuzco

Ayacucho (1824)

Salta (1813)

TXILE (1818)

BRASIL (1822)

BOLIVIA (1825)

La Paz

Chuquisaca

PARAGUAI (1811)

Asuncion

Tucumán Rio de Janeiro

Mendoza

Buenos Aires Montevideo Santiago Concepción

Maipú (1818)

ARGENTINA (1816)

URUGUAI (1828)

ATLANTIKOA

MALVINA UHARTEAK/ FALKLAND UHARTEAK (1833an Erresuma Batua)

«Monarkia desegin egin da, eta Espainia galduta dago. Ez al gaude gu familiako aitaren heriotzan adin nagusitasuna lortzen duten haurren egoeran? Haur horietako bakoitzak, bere eskubide indibidualez baliatu, familia osatu, eta bere burua gobernatzen du».

C. Torres, Granada Berriko mugimendu iraultzaileko buruzagia, 1810.

«Jainko Ahalguztidunaren izenean. Guk, Venezuelako Ameriketako Konfederazioa osatzen duten Caracas, Cumaná, Margarita, Barcelona, Mérida eta Trujillo probintzia elkartuen ordezkariok, (…) eta aintzat hartuz gure eskubideen guztiz jabe garela, era bidezko eta zilegizkoan eskuratuak 1810eko apirilaren 19az geroztik, Baionako batzarraren ondoren, eta gure onespenik gabe Espainiako tronua beste dinastia batek konkistatu eta ordezkatu ondoren: nahi dugu, hiru mendez baino gehiagoz indarraren bidez galarazitako eta giza gertaeren ordena politikoak berriz ekarritako gure eskubideak

Bolívarrek eta beste zenbait buruzagi independentistak, Granada Berriko eta Peruko erregeorderriak batuta, lurralde-estatu handi bat sortu nahi zuten: Kolonbia Handia. Proiektuak porrot egin zuen, besteak beste, oligarka kreoleen arteko borroken ondorioz. San Martín askatzaileak hegoalderantz egin behar izan zuen (1822); Sucre jenerala —Juníngo eta Ayacuchoko guduen garailea (1824)— hil egin zuten (1830), Kolonbia Handiaren batzar batetik bueltan Quitora zihoala, Boliviako presidente izateari uko egin ondoren. Erdialdeko Amerikan, 1824an Mexikoko hegoaldean sortutako errepubliken federazioak, zenbait gerra zibilen ondoren, 15 urte baino ez zuen iraun, eta sei estatutan banatuta geratu zen.

erabili aurretik, unibertsoari jakinarazi gertaera horietatik sortu diren arrazoiak, eta baieztatu gure burujabetzaz libreki baliatuko garela (…)».

Venezuelako Independetzia Aldarrikapena.

Mestizoek gerran izan zuten eginkizuna

Espainiaren Ameriketako kolonizazioak mestizaje-prozesu konplexua eragin zuen hiru mendetan, eta tipoeta kultura-mosaiko aberatsa izan zen horren emaitza. Independentzia lortzeko orduan, lurralde bakoitzeko egitura sozial eta etnikoa kontuan hartuta, Ameriketako komunitateen portaera desberdina izan zen. Hala, bada, Venezuelako kreoleek beltzen eta mestizoen komunitateen laguntza bilatu zuten, eta Mexikon, berriz, indigenek protagonismo handia izan zuten. Bestalde, beste toki batzuetan, adibidez Peru Garaian, kreoleen eta indigenen artean oso handia zenez beren arteko distantzia soziala eta mesfidantza, buru ziren eliteen artean ia ez zegoen espiritu independentistarik, eta nahiago zuten metropoliari lortuta jarraitu.

ARIKETAK

1 Mapen azterketa eta iruzkina

Mapa historikoak ezinbesteko baliabidea dira historia ikasteko. Izan ere, gizarteen bilakaera osatzen duten prozesu guztiak espazio batean kokatu daitezke, eta espazio hori ere, bere aldetik, dinamikoa da. Mapak koloreekin, ikurrekin edo seinaleekin irudikatzen dira grafikoki.

Mapa historikoen iruzkina egiteko, mapari arretaz erreparatu behar zaio, hura irakurri eta oharrak hartu: izenburua, gakoak eta ikurrak, legenda, eta zer espazio aztertzen den, gero zuzen interpretatzeko mapako informazioa, eta, hala, irudikatzen dituen gertaera edo fenomeno historikoak azaldu ahal izateko.

San Luisen Ehun Mila Semeen inbasioa Angulemako dukearen

Bourkeren armadaren

Molitorren armadaren

OZEANO

Jódar Campillo de Arenas Trocadero

• Goiko mapak San Luisen Ehun Mila Semeen inbasioa (1823) deskribatzen du. Mapa horretan oinarrituta eta jarraibide hauek kontuan hartuta, egin iruzkin bat:

1. Zer mapa mota den, zer informazio duen, eta nolakoa, zer motatako iturri historikoa den, autorea...

2. Elementu nagusien deskribapena, tropen mugimenduak, zer abiaduratan egin zuten aurrera...

3. Inbaditzailearen estrategia, aurkitutako erresistentzia, eta haren garaipenak zer emaitza izan zituen.

4. Gertaera interpretatu, berrezarkuntzaren garaian Europan liberalismoaren eta absolutismoaren artean zegoen lehiaren argitan. Espainiarentzat zer ondorio izan zituen.

5. Ondorioa.

Gogoratu unitate honetako materiala zure porfoliorako aukeratu behar duzula

2 Testu konstituzionalen iruzkina

Idatzi mota horien iruzkinak bidea ematen digu jakiteko zein ziren konstituzio bakoitza egin zen unean buru ziren indarren printzipio politikoak, sozialak, ekonomikoak eta kulturalak.

Hona hemen testu horien azterketa eta iruzkina egiteko pausoak:

1. Dokumentua aurkeztu: nork eta zein egoeratan egin zuen.

2. Edukia aztertu, honako alderdi hauek kontuan hartuz, besteak beste: subiranotasunaren kontzeptua, estatu mota, herritarren eskubideak eta betebeharrak, estatuaren lurralde-antolaketa, Elizaren eta estatuaren arteko harremanak...

3. Azaldu dokumentuaren garrantzi historikoa, zer interes sozial, politiko eta ekonomiko ordezkatzen dituen.

4. Dokumentuaren indarraldia eta eraginkortasuna baloratu, eta nabarmendu Espainiako konstituzio-prozesuari egindako ekarpen nagusiak, ekarpenik egin bazuen.

1812ko Konstituzioa:

«1. art. Espainiako nazioa bi hemisferioetako espainiar guztien batasuna da. (…)

Subiranotasun nazionala

3. art. Subiranotasuna nazioan datza izatez, eta, arrazoi beragatik, nazioari bakarrik dagokio funtsezko legeak ezartzeko eskubidea. (…)

4. art. Nazioa, lege zuhur eta bidezkoen bitartez, behartuta dago mantentzera eta babestera Nazioa bera osatzen duten pertsona guztien askatasun zibila, jabetza eta gainerako zilegizko eskubideak. (…)

Estatu konfesionala

12. art. Espainiako erlijioa katolikoa, apostolikoa eta erromatarra da eta izango da beti, egiazkoa den bakarra. Nazioak lege jakintsu eta bidezkoekin babesten du, eta beste edozein praktikatzea debekatzen du. (…)

14. art. Espainiako gobernua oinordetza-monarkia moderatua da.

15. art. Legeak egiteko ahala Gorteek dute, erregearekin batera. (…)

17. art. Auzi zibil eta kriminaletan legeak aplikatzeko ahala legeak ezarritako auzitegiek dute.

18. art. Herritarrak dira bi aldeetatik espainiar jatorria dutenak bi hemisferioetan, eta horko edozein herritan bizi direnak. (…)

27. art. Gorteak Nazioa ordezkatzen duten eta aurrerago esango den eran herritarrek izendatutako diputatu guztien batzarra dira.

28. art. Ordezkaritza nazionalerako oinarria bera da bi hemisferioetan. (…)

34. art. Gorteetako diputatuak hautatzeko, parrokia, alderdi eta probintziako hauteskunde-batzarrak egingo dira. (…)

92. art. Hautatua izateko (…) norberaren ondasunetatik lortutako urteko errenta egokia eduki behar da. (…)

168. art. Erregearen pertsona sakratua eta ukiezina da, eta ez du inolako erantzukizunik. (…).

225. art. Erregearen agindu guztiek gaiari dagokion saileko estatu-idazkariak sinatuta egon beharra daukate. (…)

Berdintasun juridikoa

248. art. Gai arruntetan, zibiletan eta kriminaletan, pertsona guztientzat eskumen bakarra egongo da (…)

339. art. Kontribuzioak espainiar guztien artean banatuko dira, beren eskumenekiko proportzioan, ezein salbuespen eta pribilegiorik gabe. (…)

366. art. Monarkiaren herri guztietan lehen letretako eskolak ezarriko dira, eta horietan haurrei irakurtzen eta idazten irakatsiko zaie, bai eta erlijio katolikoaren doktrina ere. Doktrinak betebehar zibilen laburpena jaso beharko du. (…)

371. art. Espainiar guztiek dute euren ideia politikoak idatzi, inprimatu eta argitaratzeko eskubidea, argitalpenaren aurreko lizentzia, berrikuspen edo onarpenik gabe, legeak xedatutako mugapen eta erantzukizunen pean. (…)».

• Iruzkindu 1812. urteko Konstituzioaren artikulu horiek azaldutako pausoei jarraituz. Artikulu bakoitzeko edukiari dagozkion kontzeptuei buruzko albooharrak egin, nabarmendu diren hiru kasuetan egin den bezala (3, 12 eta 248. artikuluak).

3 Ekonomiako serie estatistikoen azterketa eta iruzkina Antzinako Erregimenaren krisiaren ondorioz, Espainiak Ameriketako merkatua galdu zuen. Ondorengo taulan prozesu haren zenbait alderdi garrantzitsu azaltzen dira.

• Aztertu serie estatistikoa, jarraibide hauek kontuan hartuta:

1. Zer iturri historiko den, informazio mota, autorea...

2. Serieak zer datu deskribatzen dituen, eta nola multzokatzen dituen.

3. Taulako bi urteen artean izandako aldaketen iruzkina eta azterketa. Balioek zer esanahi zuten lurralde bakoitzarentzat. Nafarroak zergatik zuen kontabilitate desberdina? Filipinek zergatik zuten egoera berezia?

4. Fenomenoa interpretatu mendearen lehen herenean Espainian izandako aldaketa orokorren argitan. Nola geratu zen Espainiako ekonomia Europako beste herrialde batzuekin alderatuta?

Espainiako kanpo-merkataritzaren balioa (milioi erreal)

4 Zergei buruzko serie estatistikoen iruzkina

Datu mota horien azterketan, serie estatistikoen iruzkinetarako jarraibide orokorrez gain, honako hauek ere kontuan hartu behar dira:

1. Zer zerga motak osatzen zituzten estatuaren dirusarrerak, eta denboran zehar zer bilakaera izan zuten. Batzuetan, datuei esker, boterean zeudenen joera ideologikoaren eta ekonomikoaren berri jakin dezakegu.

2. Diru-sarrera bakoitzak zer proportzio zuen estatuak jasotzen zuen guztizko sarreran. Informazio horri esker, estatuaren finantza-kaudimena handia edo txikia zen jakin dezakegu.

• Egiaztatu. Aztertu taula, emandako jarraibideak kontuan hartuta. Idatzi hiru kontzeptuetako bakoitzak zer bilakaera izan zuen denboran zehar, eta bilakaera horiek zer gertaera historikorekin lotzen diren.

– Zergatik ez dago 1806-1814 bitarteko daturik?

– Zergatik falta dira 1814-1819ko zor publikoaren datuak? Zergatik handituko zen zor publikoa 1793-1806 bitartean?

Datuak testuinguruan jartzeko, kontuan hartu autorearen arabera zenbat zen diru-sarreren guztizko bolumena, urtean batez bete eta milioi errealetan: 1785-1807: 1 169; 1814-1833: 711.

Espainiako Estatuaren guztizko diru-sarreren osaera (%)

Fontana, J.: Op. cit (egokitua)

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Valentín Beato, 21 - 28037 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.