Operación Mundo: Xeografía e Historia 2 ESO (muestra)

Índice Os saberes básicos do curso

Destrezas

Comúns: O traballo escolar; O traballo de campo

Históricas: O manexo da información temporal; A biografía histórica; As comparacións en historia;

A análise de obras de arte (I). A arquitectura;

A análise de obras de arte (II). A pintura; A análise de obras de arte (III). A escultura; As comparacións de obras de arte e estilos artísticos

Xeográficas: A pirámide de poboación; O plano urbano; O mapa mental; A enquisa urbana

SITUACIÓN

1 O inicio da Idade Media. Xermanos, bizantinos e musulmáns

1. A Idade Media. Etapas e civilizacións

2. O imperio bizantino (I). Características xerais

3. O imperio bizantino (II). A sociedade e a arte

4. O axentamento dos xermanos en Occidente

5. Os reinos xermánicos (I). Os suevos e os visigodos

6. Os reinos xermánicos (II). Os francos e o imperio carolinxio

7. O islam (I). O nacemento da civilización

8. O islam (II). A expansión

9. O islam (III). A economía

10. O Islam (IV). A sociedade e a cidade

11. O Islam (V). O legado artístico

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Rufaida al-Aslamia e Loujain Alhathloul

2 A Alta Idade Media. O inicio do feudalismo

1. O feudalismo en Europa

2. A economía feudal

3. A sociedade feudal

4. Como vivía a nobreza?

5. Como vivía o clero?

6. Como vivían os campesiños?

7. A arte románica (I). A arquitectura

8. A arte románica (II). A escultura e a pintura

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Gudrid Thorbjarnardóttir e Ann Bancroft

3 A península ibérica entre os séculos viii e xi

1. Al-Ándalus. O islam na península ibérica

2. A organización política e económica de al-Ándalus

3. A sociedade e a vida cotiá

Informe gráfico. A cultura da auga

76

4. A cultura e a arte califais

5. Os núcleos de resistencia cristiáns (722-1035)

6. A organización dos núcleos de resistencia

7. A arte nos séculos ix e x. O Camiño de Santiago

8. A arte románica peninsular

9. Galicia entre os séculos viii e xi

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Ende e Carla Fuentes

4 A Plena e a Baixa Idade Media.

1. O territorio europeo. Un mosaico de reinos e pobos

2. Os progresos agrarios

3. As cidades medievais (I). Recuperación, funcións e espazos

4. As cidades medievais (II). O goberno e a economía

5. A sociedade e a vida cotiá

6. A renovación cultural e relixiosa

7. A arte gótica (I). A arquitectura

8. A arte gótica (II). Escultura, pintura e vidreiras

9. A Baixa Idade Media en Europa

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Hildegarda de Bingen e Margarethe von Trotta

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias

Destrezas: Comúns e históricas

5 A península ibérica entre os séculos xi e xv

1. A decadencia política e territorial de al-Ándalus

2. A Baixa Idade Media en al-Ándalus. O reino nazarí

3. A consolidación e o avance dos reinos cristiáns

4. O goberno e a administración dos reinos cristiáns

5. A repoboación do territorio conquistado

6. As actividades económicas dos reinos cristiáns

7. A sociedade estamental e as formas de vida

8. A cultura e a arte dos reinos cristiáns

9. A Baixa Idade Media nos reinos cristiáns peninsulares

10. Galicia entre os séculos xi e xv

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Zulema, a astróloga e G-CHIME

Situación de aprendizaxe. Portafolio 150

SITUACIÓN DE

APRENDIZAXE

Desafíos que deixan pegada: En busca do ideal de beleza 152

6 O inicio da Idade Moderna. Os séculos xv e xvi

1. A Idade Moderna

2. Os descubrimentos (I). As causas dun proceso

3. Os descubrimentos (II). As viaxes e os viaxeiros

4. O nacemento do Estado moderno

5. As transformacións económicas e os cambios sociais

6. Os cambios e conflitos relixiosos. Reforma e Contrarreforma

7. O humanismo. A nova visión do ser humano

8. O Renacemento en Italia (I). A arquitectura

9. O Renacemento en Italia (II). A escultura e a pintura

10. O Renacemento fóra de Italia

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Luisa de Medrano e Premio Luisa de Medrano

7 O inicio da Idade Moderna en España, Galicia e América

1. O reinado dos Reis Católicos

2. A monarquía hispánica

3. A política dos Austrias

4. A conquista de América

5. A colonización e a organización de América

Informe gráfico. Encomenda, dereitos indíxenas e interpretacións da obra de España en América

6. A economía, a sociedade e a vida cotiá

7. O Século de Ouro (I). A cultura e a arquitectura

8. O Século de Ouro (II). A escultura e a pintura

9. O inicio da Idade Moderna en Galicia

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Catalina de Bustamante e «Eu muller, ti cómplice, elas loitadoras»

8 O século xvii en Europa, España e Galicia

1. O século xvii. As transformacións e os conflitos

2. Os réximes políticos

3. A poboación e a economía de Europa

4. A monarquía hispánica no século xvii

5. A sociedade e a vida cotiá en Europa e en España

6. A ciencia e a cultura

7. O legado artístico. O Barroco

8. O Barroco en Europa

9. O Barroco en España e América

Informe gráfico. O xenio de Velázquez

10. O Barroco en Galicia

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Josefa de Óbidos e Pepa Gamboa

154

Destrezas: Comúns e xeográficas

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

Desafíos que deixan pegada:

Diario 20-30. Información de actualidade 230

9 O espazo humano mundial

1. A distribución espacial da poboación mundial

2. Os movementos naturais da poboación

232

3. O crecemento natural e a evolución da poboación mundial

4. A composición da poboación

5. Os movementos migratorios (I). As migracións interiores

6. Os movementos migratorios (II). As migracións exteriores

Informe gráfico. A muller e as migracións internacionais

7. As consecuencias das migracións

8. O futuro da poboación mundial

Protagonistas: Aletta Jacobs e Afrikable: unha ONG española

dedicada á muller en Kenya

10 O espazo humano en Europa, España e Galicia

178

1. A distribución da poboación europea e española

2. O movemento natural en Europa e en España

3. Os movementos migratorios en Europa

4. Os movementos migratorios en España

5. O crecemento da poboación Europea e Española

6. A composición ou estrutura da poboación

Informe gráfico. As políticas de poboación

7. A poboación de Galicia

254

Protagonistas: Sofonisba Anguissola e M.I.A. (Maya Arulpragasam)

11 Un mundo de cidades

1. As cidades e a urbanización

2. As grandes áreas urbanas no mundo actual

3. A morfoloxía urbana

Informe gráfico. As estruturas urbanas no mundo

4. A xerarquía urbana mundial

5. Os problemas actuais das cidades

6. A cidade como ecosistema

202

Protagonistas: Marion Mahony e A ciudade das mulleres

12 As cidades en Europa, España e Galicia

1. Os poboamentos rural e urbano

2. O proceso de urbanización (I). A etapa preindustrial

274

Situación de aprendizaxe. Portafolio 228

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias

292

3. O proceso de urbanización (II). A etapa contemporánea

4. Características do poboamento urbano. Os tipos de cidades

5. Estrutura da cidade (I). O centro urbano

6. Estrutura da cidade (II). A periferia urbana

7. A xerarquía urbana

8. As cidades de Galicia

Protagonistas: Diana Balmori e Btoy

Situación de aprendizaxe. Portafolio 312

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias; Datos básicos

Así é o teu libro

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

O DESAFÍO Polo tanto, o reto que che propoñemos é a elaboración dun vídeo a través do cal cada grupo explicará o elemento patrimonial elixido. Hai moitas opcións de edición de vídeo que poderedes elixir ao voso gusto.

Unha vez desenvolvida a actividade inicial configuraremos grupos de tres persoas, para enfrontar a actividade da situación de aprendizaxe de xeito colaborativo. Unha actividade que consistirá na elección dun elemento do patrimonio medieval, que pode ser obra arquitectónica, corrente musical, obra literaria... a cal iremos esmiuzando e estudando ao longo do desenvolvemento destas unidades, o que nos facilitará ferramentas diversas para a consecución do reto.

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A...

Propoñer e desenvolver proxectos de forma creativa e cooperativa.

COÑECEMOS O PATRIMONIO

Coñecer o Patrimonio é clave para saber valoralo, protexelo e conservalo, tanto o patrimonio artístico, como o histórico e o cultural, fundamentos da identidade colectiva, considerándoo un ben para o desfrute recreativo e cultural e un recurso para o desenvolvemento dos pobos. O estudo destas unidades servirá para desenvolver esta competencia fundamental.

As Nacións Unidas a través dos chamados Obxectivos para o Desenvolvemento

Sostible (ODS) realizaron unha proposta para que reflexionemos sobre a situación do mundo no que vivimos e sexamos capaces de melloralo. Así no noso proxecto traballaremos fundamentalmente os ODS 4, para garantir unha educación de calidade, e o ODS 11, para protexer e salvagardar o patrimonio cultural. Como dinámica inicial para introducir o tema, realizaremos un Kahoot ou Quizzi que nos axude a ir introducindo algúns dos aspectos fundamentais de arte gótica e islámica: vocabulario, análise de imaxes, elementos arquitectónicos, música, literatura... mediante a tradicional técnica dialéctica de preguntas e respostas.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Activamos os nosos coñecementos previos

A Plena Idade Media

Elaboración do vídeo

Realizar buscas en internet atendendo a criterios de validez, calidade, actualidade e fiabilidade, aprendendo a seleccionar os contidos. Utilizar programas e aplicacións informáticas para a creación de contidos propios que faciliten a aprendizaxe e a comunicación Comunicar a información seleccionada adoptando un punto de vista crítico e persoal á par que respectuoso coa propiedade intelectual. Participar no traballo en grupo, aprendendo a distribuír tarefas, responsabilidades... empregando estratexias colaborativas. Coñecer, apreciar criticamente e respectar o patrimonio cultural e artístico, valorando a riqueza que supón a diversidade cultural e artística. Realizar buscas avanzadas en Internet atendendo a criterios de validez, calidade, actualidade e fiabilidade, seleccionándoas de xeito crítico e arquivándoas adecuadamente para a súa recuperación e referencia. Localizar, seleccionar e contrastar información procedente de diferentes fontes, avaliando a súa fiabilidade e pertinencia en función dos obxectivos de lectura, e integrándoa e transformándoa en coñecemento para comunicala.

Os séculos xi-xiii na península Ibérica A Baixa Idade Media Elaboración do vídeo Actividade final

Unidade 4 Unidade 5

APERTURA DE UNIDADE

Espazo Onde xurdiron as primeiras cidades? Localiza nun mapa a cidade de Chandigarh. En que áreas xeográficas do planeta se dá unha maior taxa de urbanización?

Tempo Desde que ano se desacelerou o crecemento urbano mundial? Que feitos provocaron esta desaceleración? En que ano a poboa

Un mundo de cidades

Jane Drew. Urbanista e arquitecta

O meu nome é Jane Drew, nacín en 1911 en Inglaterra e fun unha das primeiras mulleres en obter un título na Arquitectural Association School de Londres; son urbanista e arquitecta. Tras graduarme, convertinme en asesora de urbanismo do ministro británico en África occidental e, en 1945, fundei unha empresa, na que realizamos obras como a Universidade de Ibadan, en Nixeria. Sempre pensei que a utilización dos espazos das cidades debe adaptarse ás persoas que viven nelas, por iso deseñei edificios adecuados ás necesidades sociais en diferentes lugares de Inglaterra, India e África. No meu traballo, inspiroume a obra dun grande arquitecto, Le Corbusier, co que colaboramos no deseño da

PREGUNTAS E RESPOSTAS Investiga sobre a obra de Le Corbusier e os edificios que deseñou na cidade de Chandigarh. 2 Infórmate sobre os premios Jane Drew de arquitectura. Elizabeth Diller gaño este premio en 2019.

274

cidade de Chandigarh, na India. Cada cidade presenta a súa propia estrutura urbana, que se divide en áreas con diferentes funcións. Para comprender mellor a urbanización do planeta, vas coñecer:

A cidade: concepto e crecemento das cidades. As grandes áreas urbanas no mundo actual. • A morfoloxía urbana. Tipos de planos, edificación e usos do solo. As estruturas urbanas no mundo.

A xerarquía urbana mundial. Os inconvenientes do crecemento urbano e os problemas sociais. A cidade como ecosistema. O ecosistema urbano sostible.

3 Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

Marion Mahony Griffin, que como Jane Drew difundiu e seguiu as ideas do Movemento Moderno. Griffin deseñou a cidade de Canberra, Australia, e traballou co arquitecto Frank Lloyd Wright. Busca información sobre outras mulleres vinculadas a este movemento arquitectónico do século xx e enumera algunhas das súas obras máis relevantes.

Recursos relacionados coas CLAVES do proxecto

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

ÁREAS, MORFOLOXÍA, XERARQUÍA E PROBLEMÁTICA URBANA

4.1 Tras a introdución xeral do que imos estudar, temos que reunir o consello de redacción e analizar que propostas de artigos se nos poidan ocorrer, para determinar que investigación debe desenvolver cada parella.

4.2 Desenvolvemento da investigación e do artigo.

4.3 Ao finalizar o tema novamente reuniremos ao consello de redacción para que cada parella expoña o seu artigo, para iniciar a súa difusión e para revisar os contidos traballados.

Situación de aprendizaxe, unha para cada bloque de contido, que fará que poñas en acción os coñecementos, destrezas e actitudes que traballarás nel, e que contribuirá á adquisición e ao desenvolvemento das túas competencias.

103

Secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

orientacións en anayaeducacion.es

Coñecemos a achega das mulleres no avance de diferentes ámbitos xeográficos e históricos e traballamos os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible.

Pasos da secuencia de aprendizaxe correspondentes á unidade coas explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

Descubrimos algúns contidos da unidade, tanto de forma individual como en grupo.

Compromiso ODS

Desenvolvemento do pensamento Aprendizaxe cooperativa Plan lingüístico

SABERES BÁSICOS E ADQUISICIÓN DE COMPETENCIAS

2

O proceso de urbanización (I).

A etapa preindustrial

O proceso de urbanización consiste na concentración da poboación e das actividades económicas e culturais máis dinámicas nas cidades. En Europa e España, este proceso ten orixes moi antigas, e adoitan diferenciarse varias etapas.

2.1 A Antigüidade – En Europa, o proceso de urbanización comezou milenio a. C. coa creación de cidades no Mediterráneo oriental por civilizacións comerciais como a de Creta. Non obstante, o impulso definitivo da urbanización tivo lugar no século a. C. coa colonización grega, primeiro, e coa dominación romana, despois, que estendeu as cidades por todo o seu imperio. – En España, as primeiras cidades (Cádiz, Empúries) xurdiron no século a. C. grazas ás colonizacións de pobos mediterráneos (fenicios, gregos). O seu número creceu baixo o dominio de Roma coa fundación de novas cidades como Tarragona, Mérida, Zaragoza, Barcelona ou Sevilla. Roma difundiu por todo o seu imperio un modelo de cidade de plano regular e numerosos espazos e edificios públicos: foros, templos, teatros, termas, etc. Tras a desaparición do imperio romano, as cidades decaeron e a maioría dos seus habitantes trasladouse ao campo.

2.2 A Idade Media – En Europa, as antigas cidades mantiveron o seu declive a comezos da Idade Media, pois o feudalismo impuxo unha economía agraria. Non obstante, desde o século xii o desenvolvemento do comercio reactivounas e favoreceu a creación doutras novas. – En España, a conquista musulmá permitiu a coexistencia de cidades musulmás e cristiás. Os musulmáns transformaron as antigas cidades e fundaron outras (Madrid, Almería, Murcia). Os cristiáns crearon novas cidades no Camiño de Santiago e en zonas conquistadas aos musulmáns como Segovia, Ávila e Salamanca. As cidades de ambas as dúas culturas, amuralladas e de plano irregular, contaban con edificios destacados –como mesquitas, zocos, catedrais– e prazas de mercado.

Un proceso histórico en imaxes

A urbanización en España ata a Idade Moderna

Na illa de Creta, a civilización minoica do milenio a. C. desenvolveu cidades baseadas no comercio. Tiñan rede de sumidoiros e auga, e grandes palacios como o de Cnosos. Os estenderon a vida urbana por todo o seu imperio. Un exemplo é a cidade francesa de Nimes. As cidades medievais, como Dubrovnik (Croacia), protexíanse con murallas e torres para evitar os ataques por terra ou por mar.

Na Idade Moderna,

As primeiras cidades foron colonias comerciais fundadas polos fenicios ou os gregos, como Empúries

A Antigüidade Os romanos, tras a conquista de Hispania, fundaron numerodades, como Itálica ás que dotaron de edificios públicos e infraestruturas.

Os musulmáns fundaron ciAlmería transformaron as existentes, dotándoas de murallas, mesquitas e zocos ou mercados.

Os cristiáns impulsaron as cidades nos territorios conquistados aos musulmáns, como Ávila e rodeáronas de murallas.

Variedade de imaxes agrupadas por contidos para facilitar a súa comprensión.

A Idade Moderna Outras, como Madrid remodelaron as rúas e dotáronse de praza maior, portas monumentais, pontes, avenidas ou bulevares e xardíns.

Moitas cidades, como creceron debido ás actividades mercantís.

2.3 A Idade Moderna Entre os séculos xvi e xix creceron as cidades elixidas como capitais polos novos estados europeos, como París, Berlín e Viena.

Ademais, cos descubrimentos xeográficos e a creación de grandes imperios coloniais, o crecemento urbano desprazouse desde o Mediterráneo cara ao Atlántico e o norte de Europa. Este feito explica, por exemplo, o crecemento de Sevilla no século xvi de Antwerpen (Amberes) e Ámsterdam a principios do xvii e de Londres desde o xviii

– No Renacemento proxectáronse cidades ideais, e os novos barrios adoptaron os planos regulares da época clásica.

– No Barroco e na Ilustración, monarcas absolutos como Luís XIV de Francia ou Carlos III de España expresaron o seu poder remodelando e embelecendo as cidades. Para iso, construíron edificios como palacios, concellos, hospitais, igrexas, conventos e prazas maiores en España, e dotaron as cidades de amplas avenidas, prazas, fontes, pontes e xardíns.

Tarefas competenciais, agrupadas en apartados para traballar as subcompetencias.

AVANZA EN COMPETENCIAS Redactar sínteses

1 Resume o proceso de urbanización europeo, e explica como influíron nel a dominación romana, as invasións xermánicas, o desenvolvemento do comercio, os descubrimentos xeográficos e as monarquías absolutas. Xerar ideas propias 2 Pide a un compañeiro/a que redacte cinco preguntas sobre os contidos; respóndeas e pídelle que valore os teus resultados. Se son negativos, escribe que deberías facer para melloralos.

PECHE DA UNIDADE PROTAGONISTAS

APLICA Localiza nun mapamundi os focos de urbanización máis importantes do mundo. Escribe despois un breve comentario citando, como mínimo, estes termos ou conceptos: urbanización, taxa de urbanización, cidade actual, aglomeracións urbanas, megacidades e urbanización do territorio.

2 Utilizando como soporte os esquemas inferiores, explica: a) Que diferenzas existen entre as redes ur banas e os posibles motivos destas. b) A organiza ción da rede mundial de cidades.

4 Realiza un gráfico lineal múltiple coa evolución da poboación urbana no mundo e nos países de alto e de baixo desenvolvemento.

Contesta despois estas preguntas: a) En que data se iniciou o crecemento en cada grupo de países?

b) No futuro, onde se producirá o crecemento da poboación urbana e por que?

ONTE Marion Mahony Datos básicos

Nome: Marion Mahony Griffin

Época: 1871-1961 Nacionalidade: estadounidense

Ocupación: arquitecta Nacín en Chicago, en febreiro de 1871, poucos meses antes de que a cidade sufrise un desvastador incendio que matou 300 persoas e deixou sen fogar a moitas máis. Este desastre marcou a necesidade dunha rápida reconstrución. Nesa época a madeira, que arde doadamente, era o principal material de construción e tras esta catástrofe introducíronse novos materiais e deseños. Daba comezo a arquitectura do Movemento Moderno.

As iconas incluídas nalgunhas actividades suxiren a clave do proxecto que pode aplicarse en cada caso.

Quizais este ambiente de destrución e renovación que vivín na miña infancia influíume na miña decisión de ser arquitecta e que un dos meus traballos máis destacados fose o deseño da cidade de Canberra, capital de Australia. Estudei arquitectura no Instituto Tecnolóxico de Massachusetts e desde 1895 traballei co coñecido arquitecto Frank Lloyd Wright. En 1911 casei co arquitecto Walter Burley Griffin e xuntos presentámonos ao concurso para deseñar Canberra. Gañamos esa convocatoria e mudámonos a Australia para desenvolver o proxecto. Ás veces só citan o nome do meu marido na obra, pero foi unha tarefa conxunta e nos debuxos pode verse claramente a pegada do meu labor.

Na miña carreira sempre tratei de unir a miña preocupación pola paisaxe e o medio ambiente co deseño.

Actividades con diferentes niveis cognitivos para comprobar a aprendizaxe.

e

Viena Río de Janeiro Sydney Fonte: http://www.ub.edu/geocrit/b3w-563.htm

das cidades no

Los Ángeles

3 Busca un plano da cidade de Marrakech, en Marrocos. A continuación, responde: a) Que tipos de planos existen? b) Como é cada un? c) De que épocas históricas poden ser representativos?

HOXE A ciudade das mulleres

Datos básicos

Lozalización: Turbaco, Cartagena de Indias (Colombia) Promotoras e data de creación: Liga de Mulleres Desprazadas, 2003.

Reflexiona e pon a proba as túas competencias

A chamada Cidade das mulleres, na urbanización La Bonanza, é o fogar de moitas familias que fuxiron a Cartagena de Indias desde distintos lugares colombianos escapando da guerra entre os grupos paramilitares e a guerrilla. Moitas mulleres encabezaron esa marcha á cidade, pero encontráronse co duro día a día nos barrios marxinais urbanos. Alí coñeceron á avogada Patricia Guerrero, que as uniu na Liga de Mulleres Desprazadas, para recuperar os dereitos que estas vítimas perderan. (Na imaxe, dúas mulleres da asociación). A principal necesidade destas mulleres era unha vivenda digna para elas e as súas familias, polo que buscaron un lugar no que asentarse e o encontraron en La Bonanza. Chegaron a un acordo co propietario do terreo polo que poderían construírse elas mesmas as súas

CUESTIÓNS

1 Consulta un mapamundi e localiza Chicago e Cartagena de Indias. Despois, sinala as características da cidade norteamericana e da latinoamericana.

2 Que consecuencias pode ter que as cidades que máis crecen estean en países de baixo desenvolvemento? Xustifica a túa resposta.

3 Fai unha lista das necesidades que creas que ten a túa localidade: espazos públicos, ocio e deporte, estado das edificacións, etc.

casas. Tiveron que aprender tarefas de albanelería, pero xuntas conseguiron, nunha primeira fase, crear 98 vivendas con rúas e xardíns. As dificultades non acabaron, a violencia e os problemas económicos continuaron, pero unidas loitan por un futuro mellor.

291 290

Reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe correspondente á unidade.

Proposta na web unha avaliación das túas competencias.

Coñecemos mulleres do pasado que foron construíndo a nosa historia conectadas co mundo actual.

TIC Orientación académica e profesional Avaliación Educación emocional

Así é o teu proxecto dixital

Un proxecto que che ofrece todos os contidos do curso a través do libro activo, xunto cunha gran diversidade de recursos.

Descubre outra forma de aprender sinxela, intuitiva e compatible con calquera plataforma e dispositivo.

Como accedes?

Tes todas as indicacións necesarias para acceder a el xunto á primeira páxina do teu libro.

2.1 O dinamismo da poboación A poboación dun país ou dunha área aumenta ou diminúe, ao longo do tempo, debido á acción combinada de dous movementos: – O movemento natural É o crecemento ou decrecemento da poboación por causas naturais. É dicir, pola diferenza entre a natalidade, que suma habitantes; e a mortalidade, que os resta. O balance entre a natalidade e a mortalidade é o crecemento natural ou vexetativo. – Os movementos migratorios Son os desprazamentos da poboación no espazo. A chegada de poboación doutros lugares, ou inmigración suma habitantes; e a saída de poboación cara a outras áreas, ou emigración réstaos. Estes movementos estúdanse a través do cálculo de índices, chamados taxas que adoitan expresarse en tantos por mil (‰).

2.2 A natalidade A natalidade é o número de nacementos ocorridos nunha poboación durante un ano. Para medila utilízanse dúas taxas a taxa de natalidade índice de fecundidade As diferenzas espaciais En 2020, a taxa de natalidade no mundo era do 18  ‰, e o índice de fecundidade de 2,3 fillos por muller. Ambos os dous son valores moderados. Non obstante, estas cifras medias esconden grandes diferenzas espaciais, sendo altas nos países menos desenvolvidos e baixas nos máis desenvolvidos. Os factores explicativos Os factores que explican estas diferenzas entre países son diversos: – Biolóxicos como a idade da nai. – Demográficos e socioeconómicos como a porcentaxe de mozos ou de anciáns existente, a idade do matrimonio, o custo dos fillos, o traballo da muller fóra do fogar, o acceso a anticonceptivos, ou as crenzas relixiosas. – Políticos como a planificación familiar, a actitude do estado ante o aborto, ou a existencia ou non de axudas ás familias.

236

Os movementos naturais da poboación 2 A distribución espacial dos movementos naturais As taxas demográficas AVANZA EN COMPETENCIAS

datos Calcula as taxas de natalidade, de mortalidade e de crecemento natural destes dous países.

estatístico dous países con taxas de natalidade altas; e dous con taxas baixas. Explica os factores que poden influír en cada un dos grupos aos que pertencen.

2.3 A mortalidade A mortalidade é o número de defuncións ocorrida nunha poboación durante un ano. Mídese coa axuda de tres taxas taxa de mortalida de a taxa de mortalidade infantil e a esperanza de vida As diferenzas espaciais En 2020, a taxa de mortalidade media no mundo era de 8 ‰, un baixo. Neste caso, as diferenzas entre países son menos marcadas. xeral, tende a reducirse nos países menos desenvolvidos; e tende aumentar nos máis desenvolvidos, debido á alta esperanza de ao envellecemento demográfico. Os factores explicativos Os factores que explican estas diferenzas entre países son tamén diversos. Biolóxicos como a herdanza ou o sexo, xa que as mulleres viven máis que os homes. Demográficos e socioeconómicos como porcentaxe de mozos ou de anciáns, os ingresos, a profesión, o cultural, os hábitos de vida ou a dieta. E políticos como a existencia ou non de saneamento público e acceso á auga potable; e dun estado do benestar que garanta a sanidade.

Que che ofrece?

Contén diversidade de recursos, é moito máis que unha reprodución do libro en papel.

Con eles poderás:

Exercitar actividades interactivas

Estudar resumos interactivos, esquemas...

Aprender audios, vídeos, game room

Como é?

Unha resposta global para un contorno educativo diverso.

Intuitivo

Doado de usar para ti.

Multidispositivo

Adáptase e visualízase en calquera tipo de dispositivo (ordenador, tableta, smartphone...) a calquera tamaño e resolución de pantalla.

Descargable

Permíteche traballar sen conexión a Internet e descargalo en máis dun dispositivo.

Sincronizable

Os cambios que realices sincronízanse automaticamente ao conectar calquera dos dispositivos nos que esteas a usalo.

Universal Compatible con todos os sistemas operativos, os contornos virtuais de aprendizaxe (CVA) e as plataformas educativas (LMS) máis utilizadas nos centros escolares.

Antes de empezar

Coñece os teus desafíos

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

COMO SON?

Son tres propostas de situacións de aprendizaxe, unha para cada bloque de contidos:

• Pensadas para mobilizar coñecementos, actitudes e destrezas e fomentar o intercambio de saberes e o desenvolvemento das túas competencias.

• Comprometidas cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible 2030.

• Próximas e respectuosas co teu mundo real e as túas experiencias.

• Cunha estrutura clara e sinxela das tarefas e actividades que terás que levar a cabo.

COMO TRABALLARÁS CON ELES?

AO INICIO DE CADA BLOQUE DE CONTIDOS ATOPARÁS:

O DESAFÍO Inseriremos mulleres de todos os momentos históricos, para facer unha visión xeral. Unha vez desenvolvida actividade inicial, agruparémonos por parellas, para desenvolver esta actividade de xeito colaborativo. Durante o desenvolvemento das diferentes unidades, cada parella deberá investigar sobre unha muller relevante na mesma, facendo en primeiro lugar a súa proposta, para que non coincidan e teñamos un amplo abano de exemplos. Tras o visto prace da proposta, comezará elaboración dunha microbiografía. Polo tanto, o reto que che formulamos é elaboración dunha microbiografía por parellas dunha muller significativa do período en estudo, a cal se expoñerá en clase mediante unha presentación dixital (Genially, Prezi, PowerPoint...), á vez que se elabora un pequeno mural con cartolina que se colocará na aula.

ELAS CONSTRÚEN A HISTORIA A loita pola igualdade que as mulleres levan desenvolvendo desde hai séculos fíxonos conscientes de que normalmente contamos só unha parte da Historia, esquecendo a metade da poboación, poñendo de relevo os descubrimentos e avances impulsados por homes, mentres se esquecían os realizados por mulleres, que en ocasións tiñan que facerse pasar por eles para conseguir recoñecemento ao seu esforzo logros. É por iso que nesta situación de aprendizaxe queremos poñer de relevo que elas tamén son construtoras da Historia. A proposta das Nacións Unidas formulada a partir dos chamados Obxectivos para o Desenvolvemento Sostible (ODS) chámanos a reflexionar acerca do noso mundo e, partir da reflexión, a melloralo.

Así no noso proxecto traballaremos fundamentalmente os ODS 4 5, nos que se incide de xeito importante en dous piares fundamentais para transformar mundo no que vivimos: nunha educación de calidade en igualdade e en lograr a igualdade entre os xéneros e empoderar a todas as mulleres nenas.

Activamos os nosos coñecementos previos O nacemento da Idade Media

Mulleres destacadas

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A... Formular e desenvolver proxectos de forma creativa e cooperativa. Realizar buscas en Internet atendendo a criterios de validez, calidade, actualidade e fiabilidade, aprendendo a seleccionar os contidos. Utilizar programas aplicacións informáticas para a creación de contidos propios que faciliten aprendizaxe e a comunicación. Comunicar a información seleccionada adoptando un punto de vista crítico e persoal á par que respectuoso coa propiedade intelectual. Participar no traballo en grupo, aprendendo a distribuír tarefas, responsabilidades... empregando estratexias colaborativas. Localizar, seleccionar e contrastar información procedente de diferentes fontes avaliando a súa fiabilidade e pertinencia en función dos obxectivos de lectura, integrándoa e transformándoa en coñecemento para comunicala. Coñecer, apreciar criticamente e respectar patrimonio cultural artístico, valorando riqueza que supón diversidade cultural e artística.

A Alta Idade destacadas A península Idade Media destacadas

• Un texto motivador que che descubrirá un marco de desafíos relacionados coas unidades do bloque de contidos.

• A proposta dunha situación de aprendizaxe vinculada a un ou a varios ODS.

• A secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

Dhuoda. Escritora

chamapara que poidan acceder a ela. Neste manual, indícolles como comportarse respectando os valores e as normas de conduta que toda persoa pertencente á nobreza debe seguir ao longo da súa vida.

PREGUNTAS E RESPOSTAS propósito ao facelo? 2 Onde se encontra situado o castelo no que reside nobreza e cal é a súa parte principal?

•

Durante período da Alta Idade Media, a nobreza vivía en castelos situados no feudo; a parte principal destas construcións era torre da homenaxe, que adoitaba dividirse en varios pisos onde se situaban as estancias Para comprender mellor a Alta Idade Media vas coñecer: O feudalismo en Europa. Cronoloxía, orixe e extensión. A economía e a sociedade feudais. O clero: as actividades da igrexa. O clero regular. O campesiñado: a vida e as actividades que desempeñaba. A arte románica: arquitectura, escultura pintura.

3 Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar información contida na unidade.

Espazo A través de que terri-

Nomea algunhas das igrexas románicas e -

Tempo Entre que séculos seIndica o ano da morte de Carlomagno.

Conceptosinvestidura. Sinala as diferenzas entre o clero regular o

Outra mirada Durante a Idade Media, algunhas mulleres viaxaron en busca de novos territorios, como navegante e Thorbjarnardóttir; ao final da unidade coñeexploradora estadou-culo Ann Bancroft. Investiga sobre a forma de vida das mulleres durante Alta Idade Media. Cales eran os deberes que tiñan as

SECUENCIA DE APRENDIZAXE orientacións en anayaeducacion.es

5.1 Para comprender a Alta Idade Media coñeceremos o seu desenvolvemento cronolóxico. Orixe e desenvolvemento do feudalismo. Economía, sociedade e evolución relixiosa. 5.4 Cultura e arte. MULLERES DESTACADAS Por parellas investigamos mulleres destacadas do período de estudo, seleccionamos unha e realizamos unha presentación en cla6.2 Presentamos as biografías realizadas.

Os pasos da secuencia de aprendizaxe correspondentes á unidade, coas explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

CALES SON?

• Comprar, usar, tirar. É sostible?

• Consumimos de forma responsable?

• Goya no século xxi

NAS PÁXINAS FINAIS DE CADA UNIDADE ATOPARÁS:

PROTAGONISTAS

APLICA Explica brevemente a estrutura dun feudo. A imaxe inferior pódeche servir de axuda.

3 Redacta un texto

B

ONTE Gudrid Thorbjarnardóttir Datos básicos

Nome: Gudrid Thorbjarnardóttir

Época: Nacionalidade: islandesa

Ocupación: exploradora, navegante e granxeira Quédanme poucos anos de vida, pero desde o meu retiro en Islandia recordo momentos importantes da miña vida. Sinto, coma se o estivese vivindo, o vento frío sobre o meu rostro adolescente cando

AO FINALIZAR O BLOQUE DE CONTIDOS ATOPARÁS:

REVISA AS TÚAS COMPETENCIAS

A. Reserva señorial. B. Mansos. Bosque.

2. Castelo.

3. Aldea. Contesta estas cuestións: a) En que consistían as relacións de vasalaxe? b) Entre quen se levaban a cabo? A que se comprometía cada unha das partes? c) Que outras relacións de tipo persoal se levaron a cabo en época feudal?

HOXE Ann Bancroft

Nome: Ann Bancroft Época: Nacionalidade: estadounidense Ocupación: exploradora, escritora e profesora Algo máis de novecentos anos separan a chegada de Gudrid a Vin-

croft. Esas terras americanas ás que chegaron os viquingos coinciden

se das costas de Novo Brunswick, Ann Bancroft é de Minnesota, pero coñece ben algúns dos principais asentamentos dos viquingos, pois foi primeira muller en esquiar en Groenlandia e primeira en chegar ao Polo Norte pé, tras 56 días de

tamén os nervios, as esperanzas frustradas e a perda do meu marido, Thorir, no meu primeiro naufraxio. Ao pensar neses anos creo que se forxou en min o desexo de explorar e descubrir terras para fundar asentamentos viquingos. Co meu segundo marido, Thorsteinn, fillo menor de Erik o Roxo, compartía o espírito aventureiro e o desexo de océano. A meta era chegar Vinland. Decidimos viaxar no verán, pero incluso nesa época a forza dos ventos, as néboas e as tormentas fixeron afastarnos do noso destino e unha epidemia acabou con case toda a tripulación, entre eles meu esposo. co meu terceiro compañeiro, Karlse-

fni, nalgunha zona fértil de Escandinavia, pero arredor do ano 1010, conseguín pisar ese territorio do outro lado do océano. Era un lugar de bosques, verdes praderías e ríos repletos de salmóns. Alí naceu meu fillo Snorri, o primeiro escandinavo desa paraxe próspera e afastada habitada por pobos fortes e guerreiros como o noso. Despois de tres anos regresamos Islandia onde, tras enviuvar novamente, dirixín a granxa familiar ata que iniciei un periplo moi diferente, peregrinar a Roma despois volver miña Islandia natal, onde agora

Para poñer a proba as competencias que viñemos traballando no espazo dixital, propoñemos unha serie de actividades, ás que terás que sumar as existentes no banco de recursos, que che servirán para repasar, recordar... A través destas fichas de autoavaliación, tamén poderás comprobar grao de consecución das competencias que tes que desenvolver.

Competencia Expresar feitos, pensamentos ou sentimentos,

Creo que expresión satisfeita/o co expresión oral

Estou satisfeita/o expresión oral

CUESTIÓNS

1 O descubrimento de América tómase como punto de partida da Idade Moderna; non obstante, xa houbo europeos en terras Cantos anos de diferenza hai aproximadamencompañeiros? Que outro

Ann Bancroft compartiu distintos proxectos con Liv Arnessen; busca inforbiográfica.

Ao igual que Gudrid, Ann unha exploradora incansable, as súas primeiras conquistas non calmaron os seus desexos de lograr novos retos; quedáballe aínda outro polo ao que chegar. En 1993 liderou unha expedición de catro mulleres para chegar ao extremo sur do noso planeta. Nesas latitudes, na Antártida, esquiou con Liv Arnessen, con quen fundaría posteriormente a Bancroft Arnesen Explore coa que anos despois, en 2007, participaría nunha dura incursión polo océano Ártico co fin de estudar deterioración ambiental deste ecosistema tan sensible. Tamén, preside unha fundación que leva o seu nome, a Ann Bancroft Foundation, para favorecer que as mulleres desenvolvan os seus soños e proxectos.

• Unha reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe ao longo da unidade.

• Unha proposta de avaliación das túas competencias que poderás descargar de anayaeducacion.es.

Deixade vosa pegada Ao longo desta situación de aprendizaxe fomos coñecendo mulleres do máis diverso que viviron na primeira etapa da Idade Media, valorando a achega que elas fixeron ás súas sociedades e o seu legado co paso do tempo. Na finalización das actividades desenvolvidas, debemos reflexionar sobre traballo realizado. Desta forma, axudaremos sentar os coñecementos adquiridos sobre o papel das mulleres neste período histórico. Debatemos en clase sobre as diferentes biografías estudadas, e seleccionamos desde o consenso a unha destas mulleres, xustificando o porqué da elección, para despois convertela en referente da nosa clase poñendo na porta de entrada da

DIFUNDIDE O VOSO TRABALLO

MELLORAR A CONVIVENCIA Xa temos listas as nosas biografías sobre as mulleres que eliximos, agora chegou o momento de dalas coñecer ao maior número de persoas posible. Para iso, propoñemos un serie de actividades que nos axudarán neste labor: Creamos unha publicación dixital coa suma das diferentes presentacións. A portada será a totalidade das imaxes das diferentes mulleres propostas. Esta publicación colgarase na web do instituto no blog da clase. Desde as redes sociais (Twitter, Instagram, Facebook...) daremos a coñecer cada unha das microbiografías realizadas, publicándoas unha unha e, como colofón, nun formato dixital no que aparecen todas referenciadas. Montamos unha exposición cos murais elaborados sobre cada unha das mulleres seleccionadas na entrada e/ou nos corredores do centro para dar a coñecer o traballo realizado a toda a comunidade educativa. Pódense organizar visitas exposición de cartelería, na que o alumnado sirva de guía explicando brevemente as diferentes biografías e a significación histórica de cada unha desas mulleres.

persoas. próximas.

Creo que expresión oral diversos produtos.

anayaeducacion.es encontrarás esta actividade para avaliar o voso traballo.

AVALIADE O VOSO TRABALLO Aspecto Descritor Nivel Nivel Nivel 2 Nivel Tiven clara en todo momento tarefa encomendada.

En anayaeducacion.es encontrarás esta actividade para revisar o traballo en equipo.

Repartición as preferencias de cada persoa.

O teu portafolio do desafío, con:

• Tarefas de comunicación e de compromiso social.

• Outras propostas de desafíos que che poden interesar.

• Propostas de instrumentos de diagnóstico, descargables de anayaeducacion.es.

• Unha rúbrica do perfil de saída, descargable de anayaeducacion.es, para autoavaliar a adquisición de competencias alcanzada.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

ELAS CONSTRÚEN A HISTORIA

A loita pola igualdade que as mulleres levan desenvolvendo desde hai séculos fíxonos conscientes de que normalmente contamos só unha parte da Historia, esquecendo a metade da poboación, poñendo de relevo os descubrimentos e avances impulsados por homes, mentres se esquecían os realizados por mulleres, que en ocasións tiñan que facerse pasar por eles para conseguir o recoñecemento ao seu esforzo e logros. É por iso que nesta situación de aprendizaxe queremos poñer de relevo que elas tamén son construtoras da Historia.

A proposta das Nacións Unidas formulada a partir dos chamados Obxectivos para o Desenvolvemento Sostible (ODS) chámanos a reflexionar acerca do noso mundo e, a partir da reflexión, a melloralo.

Así no noso proxecto traballaremos fundamentalmente os ODS 4 e 5, nos que se incide de xeito importante en dous piares fundamentais para transformar o mundo no que vivimos: nunha educación de calidade en igualdade e en lograr a igualdade entre os xéneros e empoderar a todas as mulleres e nenas.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Activamos os nosos coñecementos previos

O inicio da Idade Media

O nacemento do Islam

Unidade 1

Mulleres destacadas

Unidade 2

O DESAFÍO

Inseriremos mulleres de todos os momentos históricos, para facer unha visión xeral. Unha vez desenvolvida a actividade inicial, agruparémonos por parellas, para desenvolver esta actividade de xeito colaborativo.

Durante o desenvolvemento das diferentes unidades, cada parella deberá investigar sobre unha muller relevante na mesma, facendo en primeiro lugar a súa proposta, para que non coincidan e teñamos un amplo abano de exemplos. Tras o visto e prace da proposta, comezará a elaboración dunha microbiografía. Polo tanto, o reto que che formulamos é a elaboración dunha microbiografía por parellas dunha muller significativa do período en estudo, a cal se expoñerá en clase mediante unha presentación dixital (Genially, Prezi, PowerPoint...), á vez que se elabora un pequeno mural con cartolina que se colocará na aula.

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A...

• Formular e desenvolver proxectos de forma creativa e cooperativa.

• Realizar buscas en Internet atendendo a criterios de validez, calidade, actualidade e fiabilidade, aprendendo a seleccionar os contidos.

• Utilizar programas e aplicacións informáticas para a creación de contidos propios que faciliten a aprendizaxe e a comunicación.

• Comunicar a información seleccionada adoptando un punto de vista crítico e persoal á par que respectuoso coa propiedade intelectual.

• Participar no traballo en grupo, aprendendo a distribuír tarefas, responsabilidades... empregando estratexias colaborativas.

• Localizar, seleccionar e contrastar información procedente de diferentes fontes avaliando a súa fiabilidade e pertinencia en función dos obxectivos de lectura, integrándoa e transformándoa en coñecemento para comunicala.

• Coñecer, apreciar criticamente e respectar o patrimonio cultural e artístico, valorando a riqueza que supón a diversidade cultural e artística.

Unidade 3

A Alta Idade Media Mulleres destacadas A península Ibérica na Idade Media

Mulleres destacadas

Actividade final

1O inicio da Idade Media.

Xermanos, bizantinos e musulmáns

Kassia de Constantinopla. Compositora e poeta

Nacín a principios do século ix d. C. e vivo na capital do imperio bizantino; o meu nome é Kassia de Constantinopla, son compositora e poeta. Desde a miña xuventude tiven acceso a unha formación baseada na cultura da Grecia clásica e, grazas a estes coñecementos, convertinme en escritora, creando unha extensa produción poética ao longo dos anos.

O imperio bizantino formouse tras a división do imperio romano, levada a cabo polo emperador Teodosio I no ano 395 d. C. O imperio romano de Oriente, a parte na que vivo, perdeu progresivamente os costumes latinos en favor da cultura grega. Entre os séculos viii e ix d. C. estendeuse a prohibición de render culto ás imaxes sagradas que denominamos iconas; estas imaxes pintadas sobre táboa representan a Xesús, a Virxe ou os santos sobre fondos dourados.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 Cal era a capital do imperio bizantino na que viviu Kassia? Cando se formou este imperio?

2 Que son as iconas? Quen está representado nelas?

Defendín a veneración destas imaxes e co tempo decidín retirarme a un mosteiro onde poder seguir realizando as miñas composicións poéticas e musicais, moitas delas de carácter relixioso, dedicadas á Virxe e ás santas.

Para comprender mellor o inicio da Idade Media, vas coñecer:

• O inicio da Idade Media. Etapas e civilizacións medievais.

• O imperio bizantino. Características, sociedade e arte.

• Os reinos xermánicos. O pobo franco e o imperio carolinxio.

• O islam. Nacemento e expansión.

• O islam. Economía, sociedade e legado cultural.

3 Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

Espazo

Que territorios comprendía nos seus inicios o imperio bizantino?

Que cidades foron as capitais dos califatos omeia e abasí?

A través de que territorios se desenvolveron as rutas comerciais musulmás durante a Idade Media?

Tempo

Ata que ano se mantivo o imperio bizantino? Indica en que ano se implantou a dinastía carolinxia.

En que século se inicia a relixión islámica?

Conceptos

Define: Aula Rexia, loitas iconoclastas, sunna, quibla.

Sinala os elementos comúns de todos os árabes antes da chegada de Mahoma.

Outra mirada

Ao final da unidade coñecerás a vida de Rufaida alAsalamia, enfermeira e asistente social que exerceu o seu labor durante o século vii, e a Loujain Alhathloul, activista que loita polos dereitos das mulleres na actualidade.

Cales eran as tarefas principais das mulleres na sociedade musulmá?

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

ACTIVAMOS OS NOSOS COÑECEMENTOS PREVIOS

1.1 Como dinámica inicial para introducir o tema realizaremos un «pasa palabra» ou «ruleta de palabras» (a plataforma Educaplay dá moitas posibilidades).

O INICIO DA IDADE MEDIA

2.1 Estudamos as súas diferentes etapas, o Imperio Bizantino, os pobos xermánicos, o Reino Visigodo , o reino Suevo de Galicia e o nacemento do Imperio Carolinxio.

O NACEMENTO DO ISLAM

3.1 Comprenderemos as principais características, a expansión territorial, a economía, a sociedade, a vida cotiá e o legado cultural e artístico.

MULLERES DESTACADAS

4.1 Por parellas investigamos mulleres destacadas do período de estudo, seleccionamos unha e realizamos unha presentación en clase e un sinxelo mural.

4.2 Presentamos as biografías realizadas.

+ orientacións en anayaeducacion.es

A Idade Media. Etapas e civilizacións

1.1 O inicio da Idade Media e as súas etapas

Desde o século iii o imperio romano sufriu a pene tración dos pobos xermánicos, ata entón localiza dos ao outro lado das fronteiras do Rhein (Rin) e do Danubio. Para defendelo mellor, o emperador Teo dosio dividiuno no ano 395 en dúas partes: o impe rio romano de Occidente, con capital en Roma; e o imperio romano de Oriente, con capital en Cons tantinopla.

A partir de entón, cada parte seguiu unha traxecto ria histórica diferente.

– O imperio romano de Occidente sufriu as inva sións dunha serie de pobos xermánicos, como os visigodos, os suevos, os vándalos e os alanos. Fi nalmente, no 476 caeu en mans do pobo xermá nico dos hérulos, desapareceu, e o seu territorio fragmentouse en distintos reinos xermánicos.

– O imperio romano de Oriente, en cambio, logrou sobrevivir á caída de Roma e ás invasións xermánicas. Adoptou o nome de imperio bizantino e mantívose ata 1453, ano no que os turcos conquistaron a súa capital, Constantinopla.

As datas de 476 e 1453 foron adoptadas por moitos historiadores para delimitar a Idade Media, aínda que outros prolongan o seu fin ata o descubrimento de América en 1492. Este extenso período histórico adoita subdividirse en tres grandes etapas de dura-

Períodos e acontecementos da Idade Media

A división do imperio romano (395)

Teodosio I o Grande (346-395 d. C.). Nacido en Itálica (Hispania), foi o último emperador que gobernou a totalidade do imperio romano.

Á súa morte repartiu o imperio entre os seus dous fillos, Arcadio, que recibiu a parte oriental, e Honorio, que recibiu a occidental.

OCÉANO ATLÁNTICO

No apartado «Aplica as competencias» tes a proba: Monarquías

Créase o Tribunal da Inquisición

I convocou o chamado parlamento modelo

Invención da imprenta de tipos móbiles (Gutenberg)

Os turcos toman Constantinopla

Colón descubre América

Imperio romano de Oriente

Imperio romano de Occidente Roma Constantinopla

Imperio en época de Teodosio I Imperio romano de Occidente Imperio romano de Oriente

1.2 As civilizacións medievais

Durante a Idade Media conviviron e enfrontáronse no territorio do antigo imperio romano tres civilizacións: imperio bizantino, cristiandade latina e islam.

– O imperio bizantino, en Oriente, mantivo ao principio as tradicións romanas; pero co tempo acabou adoptando a lingua e a cultura gregas. Tamén recibiu a denominación de cristiandade ortodoxa, ao non recoñecer a primacía relixiosa do papa de Roma.

– A cristiandade latina, en Occidente, aglutinou os reinos establecidos no antigo imperio romano de Occidente, como os visigodos ou os francos. Estes pobos adoptaron a relixión cristiá católica, que recoñecía a autoridade do papa; e o sistema feudal, polo que tamén se denominan monarquías feudais.

– O islam foi unha nova relixión xurdida das predicacións de Mahoma no século vi. Os seus seguidores, os musulmáns, conquistaron a partir do século vii parte dos territorios do imperio bizantino e do antigo imperio romano de Occidente. Con iso crearon unha nova civilización a cabalo entre Oriente e Occidente que rompeu a unidade cristiá das dúas marxes do Mediterráneo.

Utilizar a cronoloxía Liña do tempo

1 Cantos anos durou a Idade Media? A cantos séculos equivalen?

2 Ordena cronoloxicamente estes acontecementos:

a) toma de Constantinopla polos turcos; b) división do imperio romano; c) descubrimento de América;

d) fundación do islam; e) fin do imperio romano de Occidente.

Utilizar mapas

3 Compara os mapas e resolve estas cuestións:

a) Que cambios territoriais se aprecian en Occidente?

b) Cales son os principais reinos xermánicos e onde se localizan?

c) Que cambios territoriais se producen en Oriente?

Expoñer argumentos

4 Busca a información e anota a resposta:

a) Por que e cando recibiu a Idade Media esta denominación?

b) En que se diferencian os cristianismos católico e ortodoxo?

Consulta o manexo da información temporal

Illas Baleares Creta Chipre

código: o Corpus Iuris Civilis.

– A administración organizouse en provincias dirixidas por un xefe político e militar. Nelas desempeñaron un papel moi importante a cabalería e a armada.

2.3 A economía bizantina

– A agricultura era a base da economía bizantina. A maioría das terras eran latifundios, grandes propiedades que pertencían á nobreza e aos mosteiros, e eran traballadas por servos.

– A artesanía elaborou artigos de luxo, como tecidos de seda, tapices, ourivería, marfís e esmaltes

– O comercio beneficiouse da estratéxica situación de Constantinopla entre Europa e Asia, e entre os mares Mediterráneo e Negro.

A Bizancio chegaban seda de China; especias, marfil e perlas da India; e ámbar, peles e trigo do norte de Europa.

No século vi, Xustiniano intentou restaurar o imperio romano. Con este fin apoderouse do reino vándalo do norte de África, conquistou Italia aos ostrogodos e estableceuse no sur da península ibérica.

A mediados do século vii, as conquistas musulmás reduciran o territorio bizantino á península balcánica, Asia Menor, Sicilia e algúns territorios costeiros da península itálica.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Explica brevemente estes termos: basileus, Corpus Iuris Civilis, esmaltes, especias, ámbar. Antes, consulta o vocabulario final.

Utilizar mapas

2 Fíxate nos mapas superiores para contestar:

a) Que territorios conquistou Xustiniano?

b) Cal era o obxectivo destas conquistas?

c) Que indican as frechas que aparecen no mapa?

d) Que territorios perdeu Bizancio no século vii e quen llos arrebatou?

Os emperadores estableceron a súa corte en Constantinopla a antiga Bizancio. A cidade, defendida por unha tripla muralla en chanzos, albergaba o palacio do emperador, o Senado e o tribunal de xustiza; amplas rúas comerciais; espazos para a vida pública, como o foro e o hipódromo; e edificios culturais e relixiosos notables, como a universidade e a igrexa de Santa Sofía.

Interpretar fontes Preguntas provocadoras

3 Utilizando o texto explicativo e as imaxes, resolve estas cuestións:

a) Por que a situación de Constantinopla era favorable para o comercio? b) Con que países e produtos comerciaba? c) Como era a cidade de Constantinopla?

Hipódromo

Tribunal

Santa Sofía

Muralla

Faro

Foro Porto

Palacio do emperador

O imperio bizantino (II). A sociedade e a arte

3.1 A sociedade bizantina

A sociedade bizantina organizábase en tres niveis. No nivel superior situábanse a aristocracia e os altos cargos da Igrexa, que posuían grandes latifundios e ocupaban postos destacados no goberno e na administración.

No nivel intermedio estaban o resto do clero, os funcionarios do Estado, os ricos comerciantes e os campesiños libres. E no nivel máis baixo, os servos e os escravos.

3.2 A Igrexa e os seus problemas

A Igrexa exerceu unha grande influencia sobre a sociedade bizantina. De feito, estivo estreitamente vinculada ao poder político, pois coroaba ao emperador; posuía grandes propiedades, e controlaba espiritualmente unha sociedade onde as disputas relixiosas adoitaban mesturarse coas sociais. Non obstante, tivo que facer fronte a dous graves problemas:

– As loitas iconoclastas orixináronse cando algúns emperadores prohibiron o culto ás imaxes sagradas, ou iconas, buscando reducir o poder dos mosteiros e apropiarse dos seus bens. A prohibición desatou graves conflitos sociais entre os séculos viii e ix, aínda que ao final se impuxo o culto ás imaxes.

– O Cisma de Oriente debeuse á rivalidade entre o patriarca de Constantinopla e o papa de Roma pola súa primacía sobre a cristiandade. Rematou en 1054 coa separación ou cisma entre a Igrexa occidental ou romana e a oriental. Esta última, que pasou a chamarse Igrexa ortodoxa, estendeu a súa área de influencia por Europa oriental coa evanxelización dos pobos eslavos

3.3 A arte bizantina

– Na arquitectura utilizáronse materiais pobres como o ladrillo, columnas como soporte, arcos semicirculares e cubertas planas ou abovedadas, especialmente a cúpula sobre pendentes. O edificio principal foi a igrexa, que adoptou planta rectangular, cadrada, octogonal ou de cruz grega. Os exemplos máis destacados son a basílica de Santa Sofía de Constantinopla, encargada por Xustiniano; e a igrexa de San Vital, en Rávena, ambas as dúas do século vi

– Os mosaicos decoraban as paredes e cúpulas do interior das igrexas. Entre os máis famosos figuran os de San Vital de Rávena, que representan o emperador Xustiniano e a súa esposa Teodora, co seu séquito, levando ofrendas á igrexa.

– As iconas eran imaxes relixiosas. Na súa maioría estaban pintadas sobre táboa e adoitaban empregar o dourado na representación. A súa forma de representar escenas relixiosas e as imaxes de Xesucristo, a Virxe e os santos exerceu unha grande influencia na arte posterior.

As iconas bizantinas

As imaxes sagradas bizantinas ou iconas (do grego eikon, imaxe) adoitan ser planas, de figuras estilizadas e fondos dourados, e seguen unha serie de convencionalismos ou normas de representación característicos.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Organizar información

1 Completa o cadro sobre os problemas da Igrexa bizantina. Problemas Causas Resolución

Loitas iconoclastas

Cisma de Oriente

Coñecer a arte

2 Que eran as iconas? Cal era a súa temática principal? Paréceche que son representacións realistas? Responde utilizando tres argumentos.

Analizar estilos e obras

3 Localiza nas imaxes trazos da arquitectura bizantina.

4 Explica que sistema de cuberta se utilizou na igrexa de Santa Sofía.

5 Busca os mosaicos de Teodora e Xustiniano en Internet e descríbeos.

O esplendor da arte bizantina

A igrexa de Santa Sofía

Contrafortes

A igrexa de San Vital de Rávena

Mosaicos de Xustiniano e Teodora

Esta igrexa foi encargada por Xustiniano no século vi

A nave central, máis ancha e alta, cóbrese cunha enorme cúpula sobre pendentes que apoia sobre catro piares. O seu peso contrarréstase con dúas semicúpulas e dous grandes arcos, reforzados no exterior por contrafortes. As naves laterais, máis baixas, teñen dous pisos; o superior denomínase tribuna.

Nas paredes da ábsida da igrexa de San Vital de Rávena encóntranse os mosaicos que representan o emperador Xustiniano e a súa esposa Teodora cos seus respectivos séquitos. Mostran as ofrendas, frecuentes naqueles tempos nas igrexas importantes.

Teodora

Cúpula Pendente

O asentamento dos xermanos en Occidente 4

4.1 Os reinos xermánicos

Entre os séculos v e viii, tras a desaparición do imperio romano de Occidente, os pobos xermánicos formaron no seu territorio diversos reinos independentes.

Os máis importantes e estables foron os reinos visigodo e franco, que estudaremos en páxinas posteriores. Outros foron reinos débiles que, co tempo, foron absorbidos polos máis poderosos ou desapareceron. Entre eles destacaron:

– Os ostrogodos. Asentáronse en Italia a finais do século v baixo o mando de Teodorico. O reino desapareceu a mediados do século vi ocupado polo imperio bizantino.

– Os lombardos. No século vi crearon un reino ao longo do val do río Po, na actual Lombardía italiana. Desde aquí ameazaron as terras do centro de Italia e os territorios dos papas. O reino durou unicamente dous séculos.

– Os anglos e os saxóns. Procedían de Dinamarca e dos Países Baixos. Despois de cruzar a canle da Mancha asentáronse na actual Inglaterra.

4.2 As consecuencias do asentamento

O asentamento dos pobos xermánicos en Occidente tivo consecuencias políticas, económicas, sociais e culturais.

– Políticas. As máis importantes foron a desaparición do imperio romano de Occidente e a fragmentación do seu territorio en pequenos reinos independentes. Neles, a minoría xermánica concentrou o poder político.

– Económicas. A crise que vivía o mundo romano agravouse. A agricultura converteuse na actividade máis importante; acentuouse o proceso de ruralización, e cada rexión tendeu á autarquía, é dicir, a producir todo aquilo que necesitaba.

As cidades e as actividades cidadás perderon importancia. Así, os talleres artesanais e o comercio case desapareceron, pois se limitaron a satisfacer as necesidades da clase dirixente.

– Sociais. A sociedade transformouse. Os xermanos convertéronse nunha nova elite, militar e guerreira, que se impuxo sobre o resto da poboación. As clases medias (comerciantes, artesáns, funcionarios e pequenos propietarios urbanos e agrícolas) perderon importancia. E os servos e escravos multiplicáronse.

– Culturais. A cultura entrou nun período de crise. As escolas desapareceron, e o saber quedou reducido a algúns lugares illados, como os mosteiros. Ademais, deixaron de realizarse grandes construcións, que foron substituídas por pequenas igrexas, e a grande escultura desapareceu. Os pobos xermánicos cultivaron en cambio outras artes menores, como a ourivería.

Os ostrogodos

AVANZA EN COMPETENCIAS

Organizar información

1 Realiza un esquema sobre as consecuencias do asentamento dos xermanos. Que outra técnica poderías utilizar para organizar esta información?

Establecer relacións

2 O modo de vida romano xa o coñeces de cursos anteriores. Busca a forma de comparalo co modo de vida dos xermanos.

Os ostrogodos eran unha rama do pobo godo que se estableceu nas beiras do mar Negro.

No ano 493, con Teodorico, controlaron Italia tras depoñer o hérulo Odoacro. Finalmente, foron derrotados en 535 por Xustiniano.

Mausoleo de Teodorico, en Ravenna.

BRETÓNS

BRETÓNS

BÚLGAROS ÁVAROS

Os reinos xermánicos (I). Os suevos e os visigodos 5

5.1 O reino suevo de Galicia (411-585)

Os suevos aliáronse co emperador romano Honorio para gardar a seguridade da provincia romana de Gallaecia. Establecéronse principalmente en Braga (Bracara Augusta), convertida en capital, Porto (Portus Cale), Lugo (Lucus Augusta) e Astorga (Asturica Augusta).

A súa expansión pola Pénínsula comezou no 438 co rei Requila, que dirixiu varias campañas contra as provincias da Bética e da Lusitania. A partir do 448 o rei Requiario conquistou o territorio dos vascóns e tentou dominar outras provincias, ata que foi derrotado no 456, limitando a súa extensión á provincia de Gallaecia. No ano 585 o rei visigodo Leovixildo invadiu o territorio suevo, e este pasou a formar parte do dominio visigodo.

5.2 O reino visigodo de Tolosa (418-507)

Os visigodos instaláronse no ano 418 no sur da provincia romana da Galia, mediante un pacto con Roma que os autorizaba a gobernar a rexión a cambio de defendela dos ataques doutros pobos. Estableceron un reino a ambos os dous lados dos Pireneos e fixaron a súa capital en Tolosa. Alcanzou o seu maior auxe con Eurico (440-484), que o estendeu por case toda a península ibérica. O seu sucesor, Alarico II, foi derrotado polos francos na batalla de Vouillé (507), polo que decidiron trasladarse ao sur dos Pireneos.

5.3 O reino visigodo de Toledo (507-711)

Tras instalarse en Hispania fixaron a capital en Toledo. Primeiro, o rei Leovixildo (569-586) someteu os suevos, cántabros e ástures; e os seus sucesores expulsaron os bizantinos e venceron os vascóns. Despois, integráronse coa poboación hispanorromana tras a conversión de Recaredo ao catolicismo no III Concilio de Toledo (589) e a implantación por Recesvinto dunha lexislación común: o Foro Xuzgo (654). No ano 711 foron derrotados polos musulmáns en Guadalete, o que puxo fin ao seu reino.

5.4 O modo de vida dos suevos e visigodos

– A organización política foi a monarquía electiva, o que provocou graves loitas sucesorias. O monarca estaba asesorado pola Aula Rexia, un organismo formado por nobres e eclesiásticos.

– A economía centrouse na agricultura, baseada no cultivo de cereais, vide, oliveira e hortalizas. Ademais, na Meseta adquiriu un grande auxe a gandería transhumante. Os latifundios continuaron en mans da nobreza, visigoda e hispanorromana, e da Igrexa.

– A sociedade encabezábaa unha minoría rica de nobres e alto clero composto de bispos e abades. Por debaixo, situábanse os pequenos propietarios, os traballadores dos latifundios, os artesáns e comerciantes, e os servos.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Traballar con mapas

1 Que relación existe entre os tres mapas históricos superiores? Explica a información que achega cada un.

As achegas culturais

Igrexas abovedadas

San Pedro de la Nave (Zamora). Interior (1) e planta de cruz grega inscrita nun rectángulo (2) Exterior da ermida de Santa Comba de Bande (3)

Relevos

Traballos de ourivería

A ourivería, ou traballo dos metais preciosos, legounos dous tesouros: o de Guarrazar, Toledo (5); e o de Torredonjimeno, Xaén.

Ambos os dous están compostos por coroas votivas de ouro, que se colgaban como ofrenda no interior das igrexas, e por cruces.

Tamén hai que mencionar as fíbulas para abrochar a roupa (6)

A decoración interior das igrexas realizábase a base de relevos con temas vexetais e xeométricos (4) ou con escenas relixiosas.

5.5 A cultura e as artes

– A cultura empobreceuse e quedou en mans da Igrexa. Destacou San Isidoro de Sevilla, que no século vii escribiu Etimoloxías, unha obra que resumía o saber do seu tempo.

– A arte orixinou pequenas igrexas, como Santa Comba de Bande (Ourense), San Juan de Baños (Palencia) ou San Pedro de la Nave (Zamora), onde utilizaron arcos de ferradura. Tamén realizaron magníficos traballos de ourivería, como fíbulas e coroas votivas

Manexar información temporal

2 Debuxa unha liña do tempo dos reinos suevo e visigodo.

Analizar estilos e obras

3 Describe a arquitectura das imaxes: tipo de edificio, tamaño, material, elementos arquitectónicos.

Os reinos xermánicos (II).

Os francos e o imperio carolinxio

Os francos, despois de cruzar o Rhein (Rin), instaláronse no ano 481 no norte da provincia romana da Galia, onde Clodoveo fundou a dinastía merovinxia.

6.1 A evolución histórica. Do reino ao imperio

No ano 751, Pipino o Breve implantou unha nova dinastía, a caro linxia, que alcanzou o seu máximo esplendor co seu fillo Carlomagno (742-814). Este propúxose restablecer a unidade do antigo imperio ro mano de Occidente. Con este fin, conquistou os territorios de numerosos pobos, como os lombardos no norte de Italia; os bávaros e os ávaros no centro de Europa; e os saxóns no norte de Alemaña.

Tras estas conquistas, Carlomagno foi coroado emperador polo papa León III no Nadal do ano 800. Non obstante, o imperio só durou ata o ano 843, pois ao morrer o fillo e sucesor de Carlomagno, Luís o Pia doso, dividiuse entre os seus fillos.

6.2 O modo de vida carolinxio

– O goberno do imperio carolinxio recaía no emperador, que asumiu tamén o papel de defensor da cristiandade e chegou a intervir nos asuntos da Igrexa. Para a súa administración, o imperio dividiuse en condados, dirixidos por un conde; e en marcas, ou provincias defen sivas fronteirizas, dirixidas por un marqués.

– A economía carolinxia baseouse nas actividades agrarias, que se practicaban en extensos latifundios pertencentes á aristocracia e á Igrexa. Neles cultivábanse cereais, completados cunha escasa gan dería, e con froitos e caza obtidos nos bosques.

– As actividades urbanas decaeron. Así, a artesanía pasou a realizarse nos latifundios, onde se fabricaban todos os artigos necesarios para a vida (tecidos, ferramentas, etc.); e o comercio limitouse a traer os artigos de luxo demandados polos máis ricos e poderosos.

– A sociedade carolinxia organizábase en tres grupos. Os nobres e os altos cargos eclesiásticos ocupaban a posición social máis elevada, posuían a maioría da terra e desempeñaban os principais cargos no goberno e na administración. Seguíanos o resto das persoas libres (campesiños, artesáns e comerciantes). E en último lugar situábanse os servos, descendentes dos antigos escravos que estaban suxeitos á terra e non podían abandonala sen permiso.

6.3 A cultura e a arte

Durante o reinado de Carlomagno produciuse certo renacemento cul tural que tivo o seu centro en Aquisgrán, a residencia imperial. Nesta cidade Carlomagno fundou a Escola Palatina, dirixida por Alcuíno de York e inspirada en modelos romanos.

Coroación de

O rei franco Carlomagno foi coroado como emperador o 25 de decembro do ano 800 na basílica de San Pedro de Roma.

Disgregación do imperio carolinxio

Límites do Imperio en 814

Reino de Carlos o Calvo

de Lotario

Algunhas achegas culturais

Arquitectura

Sala de recepción Entrada

O palacio imperial de Carlomagno en Aquisgrán (1) tiña as funcións de residencia permanente e administrativa do imperio. Entre os seus edificios máis significativos encontrábase a capela palatina (2), construído entre os anos 790 e 805 polo arquitecto Otón ou Eudes de Metz seguindo o modelo da igrexa bizantina de San Vital de Rávena. Interior da Capela Palatina (3)

AVANZA EN COMPETENCIAS

Valorar a evolución histórica

1 Escribe e explica os acontecementos históricos que tiveron lugar nestas datas: 481, 751, 800, 843.

2 Quen foron estes personaxes: Clodoveo, Pipino o Breve, Carlomagno, León III, Luís o Piadoso?

Utilizar mapas

A arquitectura contou con algunhas construcións notables, como palacios, igrexas e mosteiros mandados edificar por Carlomagno nas principais cidades (Ingelheim, Aquisgrán, Nimega) como manifestación do seu poder. Entre elas destacaron o palacio de Aquisgrán, residencia do emperador, do que se conserva a capela construída entre os séculos viii e ix; a abadía de Fulda, e o desaparecido mosteiro de Saint Gall.

As esculturas que chegaron ata nós son moi escasas, como a de Carlomagno a cabalo.

Máis abundantes son as obras menores realizadas en marfil ou metal (relicarios, arquetas); e as miniaturas ou pinturas de pequeno tamaño sobre pergameo que ilustraban libros, como os evanxeliarios.

3 Fíxate nos mapas e redacta un texto coa información que achegan. Nel debes dar resposta, como mínimo, a estas cuestións: cal foi o obxectivo das conquistas de Carlomagno? Logrou os seus propósitos?

Valorar as obras Preguntas provocadoras de arte

4 Observa as imaxes e escribe cales eran os materiais, os soportes, os arcos e as cubertas empregados na arquitectura carolinxia.

do palacio

Capela palatina

Pórtico de entrada (A), torres (B), nave lateral (C), piar (D), nave central (E), cúpula central (F), albanelería (G)

O relicario é unha caixa ou estoxo que serve para gardar as reliquias dos santos.

Ourivería. Relicario

O islam (I). O nacemento da civilización

7.1 Arabia antes de Mahoma

O islam naceu na península de Arabia, un territorio case desértico si tuado no Próximo Oriente, entre o mar Vermello e o golfo Pérsico. A principios do século vii, Arabia estaba habitada por multitude de bos independentes e enfrontadas entre si. As do interior practicaban o pastoreo nómade e a súa relixión era fetichista. As asentadas na costa eran sedentarias, dedicábanse á agricultura ou ao comercio, e eran liteístas. Ese era o caso da rexión do Hiyaz, transitada por caravanas de comerciantes e onde destacaban as cidades da Meca e Yatrib (Medina). Os únicos elementos comúns de todos os árabes eran a lingua árabe e o culto á Pedra Negra, fragmento de pedra basáltica que se venera ba, xunto a numerosos ídolos, no santuario da Kaaba, na Meca.

7.2 Mahoma

No século vii, Mahoma (a quen os musulmáns chaman Muhammad) conseguiu unir os árabes baixo unha nova relixión, o islam. Mahoma naceu no ano 570 na cidade da Meca no seo dunha familia acomoda da. Quedou orfo aos seis anos, e pronto empezou a traballar como guía de caravanas ao servizo de Khadixa, unha viúva rica, coa que casou aos 25 anos.

Transformado nun rico e respectado mercador, adoitaba retirarse a meditar a unha cova do monte Hira, próxima á Meca. Alí, no ano 610, tivo unha visión do arcanxo Gabriel, que lle ordenou memorizar e recitar os versos que conteñen a doutrina de Alá. A partir de entón comezou a predicar unha nova relixión, o islam, que significa submisión á vontade dun Deus único: Alá.

7.3 A relixión islámica

Tras a morte de Mahoma, a relixión islámica foi recollida no Corán, o libro sagrado dos musulmáns. Os seus practicantes chámanse musulmáns, é dicir, submisos ou crentes, e deben cumprir cinco preceptos relixiosos, que se consideran os piares do islam, e unhas normas de comportamento.

– Os preceptos relixiosos son cinco: a profesión de fe, «Non hai máis deus que Alá e Mahoma é o seu profeta»; a oración cinco veces ao día orientado cara a A Meca e a oración comunitaria os venres na mesquita; a esmola aos necesitados; o xaxún no mes de Ramadán desde a saída do sol ao solpor; e a peregrinación a A Meca, polo menos unha vez na vida.

– As normas de comportamento permiten a poligamia e prohiben beber alcohol, comer carne de porco e os xogos de azar. Outras normas din que a vida do musulmán debe rexerse polos principios de igualdade, tolerancia, irmandade e unidade.

A Arabia preislámica

1 Observa o mapa e realiza estas tarefas:

a) Cales eran as principais áreas xeográficas da Arabia preislámica?

b) Localiza Iemen, Yatrib e A Meca e di en cal das áreas anteriores se localizan.

Utilizar termos e conceptos

2 Explica o significado dos termos musulmán, Corán e Kaaba.

3 Cita os cinco preceptos da relixión musulmá, empregando estes termos: Alá, oración, esmola, xaxún, peregrinación.

Manexar imaxes

4 Coa axuda do texto e da fotografía do santuario da Kaaba, resolve estas cuestións:

a) Como está construído?

b) Por que é o lugar máis sagrado dos musulmáns?

c) Onde se sitúa a Pedra Negra?

Antioquía Isfahan Basora

cara a China

Damasco Mar

HIYAZ IEMEN

Vermello GolfoPérsico

OCÉANO ÍNDICO

Mediterráneo

Fontes do islam e lugares santos

O Corán, ou libro sagrado, e a sunna

O Corán é o libro sagrado dos musulmáns. O seu nome provén da palabra qurán, que significa «recitación», pois recolle os versos recitados por Mahoma que conteñen a doutrina revelada por Alá.

Consta de 114 azoras, capítulos ou suras, divididas en aleias ou versículos.

A sunna, ou tradición é, para moitos musulmáns, outra fonte do islam. É unha recompilación de tradicións baseadas no que dixo ou fixo o profeta sobre diversos asuntos. Ata o século  ix, no que foi compilada, transmitiuse de forma oral.

Os lugares santos. A Kaaba

O islam conta con varios lugares santos. Estes son a cidade da Meca, onde se sitúa o santuario da Kaaba (1); a cidade de Medina, onde se encontra a mesquita do profeta; e a mesquita da Cúpula da Rocha (2), situada en Xerusalén e levantada no lugar desde o que, segundo a tradición, Mahoma ascendeu ao Sétimo Ceo.

O santuario da Kaaba (3) ou casa de adoración é o lugar máis sagrado para os musulmáns. Segundo a tradición islámica, foi construído por Abrahán e o seu fillo Ismael por orde de Alá.

Na actualidade, é un recinto de pedra carente de ventás e cuberto cun manto negro que contén textos do Corán escritos en ouro. O interior ten as paredes e o chan de mármore.

Nunha das esquinas exteriores está a Pedra Negra  (4) Esta indica o punto de partida para as voltas rituais que os musulmáns realizan arredor do santuario.

Franxa de textos do Corán

Porta da Kaaba

Tea que cobre a Kaaba

Pedra Negra

O islam (II). A expansión

8.1 Os comezos do islam

Mahoma comezou a predicar a súa doutrina na cidade da Meca, onde se puxo a mal cos ricos comerciantes. En 622 tivo que fuxir da cidade e trasladarse a Yatrib, que desde entón adoptou o nome de Medina, a cidade do profeta. Este ano, chamado da fuxida ou héxira, tomouse como punto de partida do calendario musulmán.

Tras converterse en xefe político e relixioso da cidade de Medina, recrutou un exército e conquistou A Meca en 630. Á súa morte, ocorrida dous anos máis tarde, case toda Arabia era musulmá.

8.2 A creación dun grande imperio

Tras a morte de Mahoma en 632, os musulmáns, impulsados pola forza da súa fe e un poderoso exército, formaron un grande imperio durante os séculos vii e viii. A expansión musulmá desenvolveuse en tres etapas:

– O califato ortodoxo (632-661). Os sucesores de Mahoma elixíronse entre os seus familiares e amigos; adoptaron o título de califa ou «sucesor do mensaxeiro de Deus»; e residiron en Medina. Neste período, o islam estendeuse por Siria, Palestina, Exipto, parte do norte de África, Mesopotamia e Persia.

– O califato omeia (661-750). Nesta etapa implantouse a sucesión hereditaria na familia dos omeias, e a capital do califato trasladouse a Damasco. O imperio musulmán alcanzou agora a súa máxima expansión, ao estenderse polo norte de África e a península ibérica polo oeste; e ata o Turquestán e o val do Indo, polo leste.

– O califato abasí (750-1055). Tras o destronamento dos omeias pola dinastía abasí, a capital trasladouse a Bagdad, e, tras a conquista de Creta e Sicilia, a expansión musulmá detívose. Finalmente, os turcos conquistaron o califato en 1055, aínda que os reis abasís se mantiveron baixo dominio turco ata a toma de Bagdad polos mongois, en 1258.

8.3 A organización das terras conquistadas

– O goberno do imperio estaba en mans do califa. Este era considerado «a sombra de Deus sobre a Terra», polo que concentraba o poder relixioso e político. Como xefe relixioso, presidía a oración comunitaria dos venres; e como xefe político, gobernaba, administraba xustiza e dirixía o exército. O califa axudábase do visir ou primeiro ministro, que dirixía os demais funcionarios da administración.

– A administración do imperio organizouse en provincias ou koras, ao mando das cales se situaba un gobernador, emir ou valí. Outros cargos da administración califal foron o superintendente financeiro; e o xuíz ou cadí, que administraba xustiza. Os habitantes das provincias pagaban dous tipos de impostos: un pola cantidade de terras que posuían e outro persoal. Este último cesaba cando se convertían ao islam.

A liña do tempo

Os mongois toman Baghdad. Fin do califato abasí

Os turcos selxúcidas toman Baghdad, pero manteñen os reis abasíes

Batalla de Poitiers. Derrota musulmá polos francos

y 717-718)

Expansión do islam

Conquistas á morte de Mahoma (632 d.C.)

Conquistas dos califas ortodoxos (632-660)

Os

Reino franco (cara ao 750)

Zona disputada entre bizantinos e musulmáns

Conquistas dos omeias (660-750) Batalla

Imperio bizantino (na segunda metade do século VII)

Fronteiras actuais

1. Os símbolos do califa eran o selo do profeta, o cetro de extremo curvo, e o manto e a lanza.

2. As causas que permitiron a rápida expansión musulmá foron varias: o desexo de estender a súa fe; a organización dun exército no que a cabalería desempeñaba un papel esencial, o afán de conseguir botíns de guerra e a debilidade interna dos seus adversarios.

Utilizar mapas

3 Localiza no mapa superior os seguintes territorios e sitúaos nunha fase da conquista: Marrakech, Damasco,

ortodoxo, omeia e abasí). Debe incluír: cronoloxía, sistema sucesorio, capitais dos califatos e principais conquistas.

Consulta o manexo da información temporal

DESTREZA

O islam (III). A economía 9

9.1 As novas prácticas agrarias

A gandería nómade de camelos e cordeiros seguiuse practicando nas áreas desérticas.

Non obstante, como consecuencia da enorme extensión xeográfica que alcanzou o imperio, a agricultura converteuse na base da economía musulmá e ocupou á maioría da poboación.

– A diversidade dos cultivos foi a nota dominante. Así, nos vales regados de Oriente cultiváronse trigo duro, arroz, algodón, cana de azucre, azafrán, moreira, cítricos (laranxa amarga, limón, lima) e verduras (espinaca e berenxena). Moitos destes cultivos difundíronse desde alí ata a parte occidental do imperio musulmán.

– As técnicas agrarias tamén cambiaron. Así, os sistemas de rega melloraron coa utilización de noras para extraer a auga, a construción de canles para distribuíla, e de pozos e alxibes para almacenala. Tamén se cultivaron as ladeiras das montañas mediante socalcos.

– A propiedade privada da terra conquistada mantívose en xeral en mans dos seus antigos donos, a cambio do pagamento de impostos. En cambio, as terras do estado sometido repartíronse entre o califa, ao que lle correspondía unha quinta parte, e a aristocracia musulmá.

9.2 A artesanía e o comercio

Outras actividades económicas esenciais foron a artesanía e o comercio, que adoitaban localizarse nas cidades.

– A artesanía realizábase en pequenos talleres, onde tamén vendían os produtos fabricados. Entre eles, podemos citar tecidos de algodón e liño; alfombras e tapices; artigos de coiro, cerámica e metal; perfumes e papel

– O comercio beneficiouse da posición xeográfica do imperio entre Europa e Oriente. Os produtos transportábanse por terra mediante grandes caravanas de camelos; e por mar utilizando barcos de vela.

As rutas comerciais percorrían grandes distancias, ao longo do Mediterráneo e do océano Índico; e polo interior de África, Extremo

Oriente –China e a India– e o norte de Europa.

– Os produtos que circulaban por elas eran sobre todo artigos de luxo como metais, peles, sedas, tecidos, sal, especias e escravos.

Para os intercambios comerciais, os musulmáns utilizaron diversos métodos como a moeda de ouro –o dinar–, a letra de cambio e o cheque

AVANZA EN COMPETENCIAS

Sinalar achegas históricas

1 Que novidades agrarias introduciron os musulmáns nas terras conquistadas?

En que territorios do imperio predominaron e por onde se estenderon?

Manexar conceptos

2 Consulta no vocabulario os termos subliñados e explica que teñen en común e en que se diferencian o dinar, a letra de cambio e o cheque.

Utilizar mapas

3 Fíxate no mapa e responde:

a) De onde proviñan o ouro, a seda, o ámbar, as especias, o sal, os escravos, a porcelana e o marfil?

b) Razoa: quen serían os clientes dos artigos mencionados?

c) Agrupa os produtos comerciais que figuran na lenda do mapa nestas cinco categorías: metais, tecidos, condimentos, escravos, artigos de luxo.

Manexar imaxes

4 Que medios utilizaban os musulmáns para transportar os produtos comerciais? Busca en internet imaxes sobre estes medios de transporte.

Organizar información

5 Realiza un esquema ou un mapa conceptual sobre as actividades económicas dos musulmáns.

Novas técnicas agrarias

A escaseza de auga en boa parte dos territorios do seu imperio levou os musulmáns a desenvolver as técnicas de rega.

A auga extraíase utilizando noras (1), rodas movidas por correntes de auga ou por animais, que se colocaban parcialmente somerxidas e contaban con alcatruces ou recipientes para extraer a auga.

Principais rutas comerciais no mundo musulmán durante a

Danubio

As principais rutas comerciais unían o Mediterráneo e o océano Índico co interior de África, Extremo Oriente e o norte de Europa.

O transporte dos produtos por terra facíase en caravanas de camelos que contaban ao longo das rutas con construcións ou caravansarás para o aloxamento das mercadorías e dos comerciantes. Para o transporte por mar empregábanse barcos de velas triangulares.

O dinar ou moeda de ouro era un dos sistemas de pagamento que se utilizaba nos intercambios comerciais.

O Islam (IV). A sociedade e a cidade 10

10.1 A organización social

A sociedade musulmá era moi diversa, debido á grande extensión alcanzada polo seu imperio. Existían diferentes grupos étnicos, como árabes, bérberes e escravos negros ou eslavos; e varias relixións, como a musulmá, a cristiá e a xudía. Esta pluralidade étnica e relixiosa condicionou a estrutura social, composta por tres grupos fundamentais:

– A aristocracia era un grupo moi reducido, na súa maioría de orixe árabe. Posuía grandes propiedades procedentes dos botíns de guerra e ocupaba os altos cargos do goberno e da administración.

– A masa popular incluía campesiños, artesáns e comerciantes libres. Dentro deles diferenciábanse os convertidos ao islam, ou mawali; e as poboacións protexidas, ou dimmís, cristiáns e xudeus que non se converteron ao islam e conservaron a súa relixión, a súa forma de goberno e as súas propias leis. Estes últimos pagaban máis impostos que os conversos.

– Os escravos eran prisioneiros de guerra ou procedían do comercio.

10.2 A cidade musulmá

As cidades musulmás eran a sede do goberno, e concentraban as actividades artesanais, comerciais, relixiosas e culturais. Estaban amuralladas, tiñan plano irregular e constaban de medina e arrabaldes.

– A medina era a parte da cidade situada dentro das murallas. Incluía unha fortaleza ou recinto fortificado, situado na parte máis elevada e utilizado para a defensa da poboación, e diversos barrios. En todas as medinas había uns edificios e espazos públicos esenciais, como mesquita maior, zoco, baños públicos e celeiros.

• A mesquita maior era o edificio para a oración colectiva do venres a mediodía, obrigatoria para os varóns, dado que a oración diaria se realizaba en mesquitas de barrio, máis pequenas.

• O zoco situábase nas rúas próximas á mesquita maior; era o mercado onde os artesáns vendían os seus produtos: vestidos, teas, perfumes, calzado.

• Os baños públicos constaban de salas de auga temperada, quente e fría; a eles acudían os homes e as mulleres en distinto horario.

• Os celeiros eran grandes almacéns. Neles gardábanse as mercadorías e hospedábanse os mercadores vidos de lonxe.

– Os arrabaldes eran barrios situados fóra do recinto amurallado. Estaban habitados por persoas de baixos ingresos e, cando crecían moito, rodeábanse da súa propia muralla.

Máis alá dos arrabaldes estendíase o campo, no que se intercalaban as almunias ou terreos de recreo dos máis adiñeirados.

Muralla

Almunia Mesquita principal

ARRABALDES

A vida doméstica

MEDINA

Na familia musulmá, o marido tiña a autoridade absoluta sobre a esposa e os fillos. Os homes ricos, segundo a lei coránica, podían ter ata catro mulleres, sempre que as súas condicións económicas permitisen a súa manutención e a dos seus fillos.

As mulleres estaban sempre baixo a tutela do varón; primeiro, do pai e, máis tarde, do marido. Vivían recluídas nunha parte especial da casa, o harén, da que só saían acompañadas e con permiso.

A súa tarefa principal era atender a casa e coidar dos fillos. Non obstante, permitíaselles desempeñar certos oficios, como comadroa, ama de cría, cantora ou bailarina. Tamén houbo poetisas e médicas entre as clases máis altas.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Entender a realidade cultural

1 Cales eran os criterios polos que se organizaba a sociedade musulmá?

2 Realiza un esquema sobre a organización social que inclúa os criterios da actividade anterior. Acompáñao de imaxes obtidas de Internet.

3 Contesta a partir do texto e das ilustracións:

a) Cales eran os dous elementos da cidade musulmá que tiñan unha función defensiva?

b) Cales eran os principais espazos relixiosos? Para que se utilizaban?

c) Cales eran os espazos e edificios cunha función pública? Para que se utilizaban?

Zoco (mercado)

Palacio señorial Alcazaba

Hospital

Aljama (barrio xudeu)

Nora de irrigación

Baños

O Islam (V). O legado artístico 11

11.1 Arquitectura e decoración

A relixión islámica prohibe representar figuras humanas e animais. Por iso, as manifestacións artísticas principais son a arquitectura e as artes aplicadas, que inclúen unha gran variedade de pequenos obxectos realizados en cerámica, madeira, marfil, bronce e coiro.

A decoración exterior dos edificios era moi sobria, pero os interiores recubríanse con mármores, azulexos e pranchas de xeso e de madeira. Os seus motivos principais foron debuxos vexetais estilizados, denominados ataurique; figuras xeométricas entrelazadas formando estrelas ou polígonos, coñecidas como lacería; e inscricións con versículos do Corán, ou epigrafía.

11.2 A mesquita e outros edificios

A mesquita é o edificio musulmán máis destacado. A súa estrutura baséase na casa de Mahoma, en Medina, e consta de dúas partes: o patio e a sala de oración.

– O patio é un espazo aberto, rodeado por un pórtico. Nel sitúanse unha fonte das ablucións, onde os fieis se lavan e purifican antes de orar; e unha torre ou minarete, desde a cal o muecín chama os fieis á oración.

– A sala de oración é un espazo cuberto, dividido en naves por soportes e arcos. Un dos seus muros, a quibla, oriéntase cara á Meca, e identifícase porque no centro ten o mihrab ou nicho baleiro que alberga o Corán.

Entre as mesquitas máis destacadas encóntranse as de Medina, A Meca, Damasco, Kairuan, Samarra, Xerusalén e Córdoba. Algunhas mesquitas teñen planta central, como a da Rocha, en Xerusalén, construída no século vii

Os palacios eran a residencia dos califas. Tiñan unha parte pública, onde se localizaba o salón do trono; e unha parte privada, onde se encontraban os apousentos, os baños e o harén. Todos eles contaban con xardíns e fontes.

Outros edificios construídos polos musulmáns foron fortalezas, ou recintos fortificados; mausoleos, ou enterramentos, e madrasas, ou centros de estudos coránicos ou seculares.

As achegas islámicas

Na arquitectura utilizáronse materiais pobres, como o ladrillo, o xeso e a madeira. Os soportes empregados foron a columna e o piar, sobre os que descansan arcos de ferradura, apuntados ou lobulados.

E as cubertas eran alinteladas ou abovedadas.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Analizar estilos Vexo, penso, pregúntome

1 Observa as ilustracións das dúas páxinas e identifica os elementos construtivos propios da arquitectura musulmá.

DESTREZA A análise de obras de arte (I). A arquitectura

2 Cales eran os principais tipos de edificios musulmáns? Cal era a función de cada un deles?

3 Describe o tipo de decoración que mostran as imaxes. En que tipo de materiais adoitaba realizarse?

A decoración interior realizouse con ataurique (1), lacería (2) ou epigrafía (3)

A mesquita. Elementos e espazos

Coñecer a arte

4 Contesta estas cuestións sobre a mesquita:

a) En que se inspirou o seu modelo de construción?

b) Sitúa as seguintes partes no patio ou na sala de oración e di para que se utilizaban: a fonte, a quibla, o mihrab, o minarete.

1. O mihrab é un nicho que identifica a quibla ou muro orientado cara a A Meca ao que deben mirar os musulmáns para rezar. Nel pode colocarse o Corán sobre un atril e a persoa que dirixe as oracións.

2. O minbar é un púlpito onde se sitúa o imán que dirixe a oración do venres. Consta dunha escaleira e unha plataforma superior. Segundo a tradición, esa plataforma está reservada a Alá, polo que o imán non ocupa ningún deses dous espazos e colócase no chanzo inmediatamente anterior.

3. A sala de oracións divídese en naves separadas por soportes e arcos.

5 Que contraste aprecias entre o exterior e o interior dos edificios da arquitectura musulmá?

6 Indica por que a escultura e a pintura non son significativas e teñen tan poucos exemplos na arte musulmá?

Sala de oracións

Sala de oracións

Alminar

Mihrab Muro da quibla Patio

APLICA

1 Escribe unha definición breve dos conceptos representados polas seguintes imaxes.

4 A relixión predicada por Mahoma fundaméntase en cinco preceptos relixiosos. Explícaos con axuda das seguintes frases:

«Non hai máis Deus que Alá e Mahoma é o seu profeta».

«Observa a oración, porque ela preserva do ilícito e da obscenidade.»

«Toma das súas riquezas unha caridade para purificalos e enriquecer as súas almas con ela».

«Quen xaxúe no mes de Ramadán con fe e esperanza na recompensa de Deus, seranlle perdoados os seus pecados».

«Quen peregrine correctamente, é coma se tivese nacido novamente».

5 Copia no teu caderno os seguintes termos e conceptos e relaciónaos entre si:

Califato abasí

Damasco Califato omeia

2 Explica quen foron estes personaxes e di por que feito ou feitos históricos destacaron.

Conquista de Creta e Sicilia

Califato ortodoxo

Máxima expansión do imperio islámico Medina

Bagdad

6 Observa esta imaxe e explica as características da arquitectura bizantina.

Familiares e amigos de Mahoma

3 Ordena cronoloxicamente estes feitos. A continuación, sitúaos nun eixe cronolóxico sinxelo: a) Toma de Constantinopla polos turcos. b) Conquistas de Xustiniano. c) Fundación de Constantinopla. d) Conquista musulmá de Siria, Palestina e Exipto. e) III Concilio de Toledo. f) Coroación de Carlomagno.

REFLEXIONA E VALORA

Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Comproba as túas competencias realizando a autoavaliación competencial en anayaeducacion.es

7 Identifica e escribe no teu caderno os elementos da mesquita sinalados nesta imaxe.

Mosaico Corpus Iuris Civilis

Carlomagno Teodosio I

PROTAGONISTAS

ONTE Rufaida al-Aslamia

Datos básicos

Nome: Rufaida al-Aslamia

Ano de nacemento: século vii

Ocupación: enfermeira

Son de Medina, un dos lugares santos do mundo musulmán, xa que o noso profeta Mahoma fuxiu desde

A Meca á miña cidade no ano 622 e tiven a honra de coñecelo e de ensinar algunhas das destrezas para atender ás persoas enfermas.

HOXE Loujain Alhathloul

Datos básicos

Nome: Loujain Alhathloul

Ano de nacemento: 31 de xullo de 1989

Nacionalidade: saudita

Ocupación: activista

Rufaida al-Aslamia foi unha muller recoñecida no seu tempo, pero non todas as mulleres musulmás tiveron a mesma sorte e nalgúns países árabes a igualdade de dereitos entre mulleres e homes segue sendo unha utopía. A loita por acabar coas diferenzas de xénero en Arabia Saudita é longa e difícil. Tras dous anos de negociacións, en 2008, o Ministerio de Asuntos Sociais deste país recoñecía a existencia da primeira asociación en favor da loita dos dereitos das mulleres, Ansar al-Marah.

Dez anos máis tarde, no verán de 2018, legalizábase que as mulleres puidesen poñerse tras o volante do seu propio vehículo.

O meu interese pola medicina vénme desde o berce, xa que o meu pai, Saad al-Aslamy, foi médico e sempre intentei aprender e coidar persoas enfermas. Aínda que non realizo traballos de cirurxía, conseguín que se me considere a primeira enfermeira da miña comunidade. Esta época na que vivo é un tempo cambiante; os árabes están abandonando, grazas ás palabras do Profeta, as falsas crenzas politeístas e a fe en Alá estase a estender por todo o mundo desde a península arábica. Non obstante, a expansión do islam non sempre se realiza de xeito pacífico e, en ocasións, prodúcense ba-

tallas que causan mortos e feridos. Axudo coordinando o labor das enfermeiras e atendendo a soldados islámicos no hospital de campaña. Unhas veces, só podemos acompañalos no seu tránsito ao máis alá, pero, outras, grazas á experiencia médica e á axuda de Deus, conseguimos que se recuperen.

Nos períodos de paz, o meu traballo tamén é importante porque hai moitas familias que necesitan asistencia médica e social. Ademais, ensino nocións básicas de hixiene e alimentación para favorecer a saúde de todos os meus veciños e veciñas.

Loujain foi detida por primeira vez en 2014 por conducir desde os Emiratos Árabes Unidos ata Arabia Saudita; un ano despois presentábase ás eleccións, aínda que o seu nome non figuraba nas papeletas de voto. En maio de 2018 era levada de novo a prisión por opoñerse ao sistema de tutela; case un ano despois, en marzo de 2019, producíase a primeira vista xudicial dese proceso, onde a moza denunciaba ter sufrido abusos sexuais, torturas e coac -

CUESTIÓNS

1 Localiza nun mapa Arabia Saudita e indica cales son as súas fronteiras, que cidade é a súa capital e sinala onde está a cidade de Medina.

2 Amnistía Internacional leva a cabo unha campaña de recollida de firmas para pedir a liberdade de Loujain Alhathloul; imaxínate que ti tes que elaborar un slogan, un cartel ou unha campaña para apoiar ese obxectivo. Que farías?

ción durante os interrogatorios aos que foi sometida.

Tanto ela coma outras compañeiras de loita seguen en prisión. Acúsaselles de promover a desorde e de desestabilizar o reino árabe, pero realmente o seu delito é loitar por un país no que homes e mulleres teñan os mesmos dereitos. Esta situación coñécese en parte polo labor de Amnistía Internacional, que trata de que esta moza e outras activistas sauditas sexan liberadas.

2

A Alta Idade Media. O inicio do feudalismo

Dhuoda. Escritora

O meu nome é Dhuoda e nacín no século ix d. C. nunha familia da alta nobreza e, por iso, recibín unha boa educación. Como era costume, pronto se concertou o meu matrimonio co duque de Septimania, parente de Carlomagno. Co paso dos anos, o meu esposo e os meus fillos trasladáronse á Corte Real, mentres tanto eu permanecía en Uzès, ao sur de Francia, onde tiven que xestionar os nosos territorios e posesións. Quero transmitir aos meus fillos a formación que recibín, e como eles encóntranse na corte co seu pai, decidín escribir un tratado chamado Liber manualis para que poidan acceder a ela. Neste manual, indícolles como comportarse respectando os valores e as normas de conduta que toda persoa pertencente á nobreza debe seguir ao longo da súa vida.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 Que tratado escribiu Duhoda de Uzès e cal foi o seu propósito ao facelo?

2 Onde se encontra situado o castelo no que reside a nobreza e cal é a súa parte principal?

Durante o período da Alta Idade Media, a nobreza vivía en castelos situados no feudo; a parte principal destas construcións era a torre da homenaxe, que adoitaba dividirse en varios pisos onde se situaban as estancias familiares.

Para comprender mellor a Alta Idade Media vas coñecer:

• O feudalismo en Europa. Cronoloxía, orixe e extensión.

• A economía e a sociedade feudais.

• A nobreza: modo de vida e residencia.

• O clero: as actividades da igrexa. O clero regular.

• O campesiñado: a vida e as actividades que desempeñaba.

• A arte románica: arquitectura, escultura e pintura.

3 Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

Espazo

A través de que territorios europeos se estendeu o feudalismo?

Nomea algunhas das igrexas románicas e indica onde están situadas.

Tempo

Entre que séculos se desenvolveu o feudalismo en Europa?

Indica o ano da morte de Carlomagno.

Conceptos

Define: vasalaxe, homenaxe e investidura.

Sinala as diferenzas entre o clero regular e o clero secular.

Outra mirada

Durante a Idade Media, algunhas mulleres viaxaron en busca de novos territorios, como a navegante e exploradora Gudrig Thorbjarnardóttir; ao final da unidade coñecerás a súa vida e a da exploradora estadounidense, nacida no século xx, Ann Bancroft. Investiga sobre a forma de vida das mulleres durante a Alta Idade Media. Cales eran os deberes que tiñan as damas nobres?

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

A ALTA IDADE MEDIA

5.1 Para comprender a Alta Idade Media coñeceremos o seu desenvolvemento cronolóxico.

5.2 Orixe e desenvolvemento do feudalismo.

5.3 Economía, sociedade e evolución relixiosa.

5.4 Cultura e arte.

MULLERES DESTACADAS

6.1 Por parellas investigamos mulleres destacadas do período de estudo, seleccionamos unha e realizamos unha presentación en clase e un sinxelo mural.

6.2 Presentamos as biografías realizadas.

+ orientacións en anayaeducacion.es

O feudalismo en Europa 1

1.1 Cronoloxía e trazos do feudalismo

O feudalismo foi o sistema político, económico e social característico de Europa occidental entre os séculos ix e xv

O sistema adquiriu os seus trazos característicos durante a Alta Idade Media; é dicir, entre os séculos ix e xi

Os trazos máis destacables foron a perda de poder político dos reis, unha economía principalmente agraria, unha organización social baseada en relacións de dependencia entre as persoas, e unha enorme influencia da relixión cristiá.

Nos seus inicios, ademais, a época feudal diferenciouse polo empobrecemento cultural e artístico, ata que co tempo xurdiu un estilo artístico común en toda Europa: o románico.

1.2 Orixe e extensión do feudalismo

A orixe do feudalismo remóntase ao século ix, pois foi unha consecuencia da inseguridade e dos momentos de crise e pobreza que seguiron á morte do emperador Carlomagno en 814.

Os motivos desta inseguridade foron as loitas entre os sucesores do emperador; os ataques dos musulmáns ás costas cristiás do Mediterráneo, sobre todo de Italia e Sicilia; e unha segunda incursión de

AVANZA EN COMPETENCIAS

Utilizar mapas

1 Que reinos existían no século ix nas actuais España, Francia, Alemaña e Italia? Onde se situaban os territorios musulmáns?

2 Observa o mapa das invasións nos séculos ix e x e responde as seguintes preguntas: a) Que pobos ameazaban a seguridade de Europa? b) Que territorios atacaba cada un deles e como se representan estes ataques no mapa?

Establecer relacións

3 Que relación existe entre o feudalismo e a inseguridade da época?

4 Quen integraba a Curia Rexia e cal era a súa función?

Musulmáns Normandos

Ante esta situación, os reis, incapaces de protexer todo o seu territorio, confiaron a súa defensa a poderosos nobres locais, que lles xuraban fidelidade e axuda militar a cambio de concesións.

O campesiñado, pola súa banda, buscou a protección dos nobres, entregándolles a cambio a súa terra ou o seu traballo.

Todo iso provocou a concentración de grandes extensións de terra en mans de nobres, bispos e abades, aos que estaban subordinados unha gran masa de homes e mulleres sen propiedades.

O feudalismo estendeuse polos territorios europeos situados entre o litoral atlántico e as chairas rusas, e entre as costas do norte do continente e o mar Mediterráneo.

1.3 A monarquía feudal

A Europa feudal encontrábase fragmentada en numerosos reinos e estados independentes, cuxo goberno recaía en reis que consideraban que o seu poder procedía de Deus.

En teoría, polo tanto, a súa autoridade era moi ampla: dirixían o exército, lexislaban e xulgaban. Pero na práctica o rei só era «o primeiro entre os seus iguais», xa que os grandes nobres e eclesiásticos actuaban con grande independencia.

Os reis axudáronse para gobernar da Curia Rexia ou Consello Real, unha asemblea política de nobres e eclesiásticos que os aconsellaban nos principais asuntos.

Para a súa administración, os reinos dividíronse en condados, dirixidos por condes; e en ducados, gobernados por duques.

Os viquingos, aos que os seus contemporáneos chamaron normandos, procedían de Escandinavia. Desde mediados do século vii e ata 1100 aproximadamente, a bordo das súas naves dragón con capacidade para 50 persoas, saquearon as costas europeas en busca de botín. Co tempo establecéronse en diversos territorios europeos. Outros pobos invasores foron os búlgaros e os maxiares, que procedían de Asia occidental e establecéronse en Hungría. Desde alí atacaban os territorios de Europa occidental.

Cando os reis tiñan que tomar decisións importantes, pedían opinión aos membros da Curia Rexia, un organismo composto por nobres, cabaleiros, bispos e abades.

Utilizar estratexias de investigación

5 A seguridade, tanto pública como privada, é un ámbito profesional que abrangue moitas profesións (vixilancia, seguridade cidadá, seguridade internacional, ciberseguridade, etc.). Se tiveses que converterte en experta ou experto en seguridade, en que ámbito che gustaría desenvolver o teu traballo? Investiga este mundo profesional e traza un itinerario para chegar a el.

Os reis e a Curia Rexia

Bispo Nobres

A economía feudal 2

2.1 A organización do señorío

A Europa medieval era un mundo agrario no que a riqueza se fundamentaba na posesión da terra. O centro da actividade económica eran os feudos ou señoríos, grandes territorios pertencentes ao rei, ou concedidos por este á nobreza e ao clero a cambio dos seus servizos. Os señoríos constaban de dúas partes: a reserva señorial e os mansos.

– A reserva señorial era o territorio explotado directamente para o señor. Incluía a súa residencia (o castelo ou a casa señorial); as mellores terras de labor, que eran cultivadas por servos ou campesiños libres; prados con pastos para o gando; bosques onde cazar e obter leña; e ríos onde pescar e aprovisionarse de auga.

– Os mansos eran pequenas parcelas outorgadas ou arrendadas polo señor aos campesiños. A cambio, debían entregarlle unha parte da súa colleita e traballar as terras da reserva señorial algúns días ao ano, como arar en primavera, cortar a herba ou recoller a colleita. Tamén debían prestarlle ao señor certos servizos: domésticos, de construción, facer reparacións, etc.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Define os termos señorío, reserva señorial e manso.

2 Que significa que o señorío era autosuficiente?

Valorar a evolución histórica

3 Explica o porqué destas afirmacións:

a) A produción agraria era escasa.

b) O comercio era escaso.

c) Os campesiños debían pagarlle impostos ao señor.

Prensa

Campos de cultivo

Igrexa

Ponte

O feudo ou señorío

MANSOS

2.2 O traballo no señorío

Os señoríos eran autosuficientes; é dicir, neles realizábanse as tarefas agrarias e fabricábanse todos os artigos necesarios para a vida cotiá.

– O traballo da terra empregaba ferramentas rudimentarias, como a aixada, a fouce, a gadaña e o arado romano tirado por bois, que era pouco pesado e apenas afondaba no terreo. E para manter a fertilidade da terra practicábase a rotación bienal, que deixaba cada ano en barbeito a metade da superficie. Como consecuencia, os rendementos da terra eran moi escasos.

– A fabricación dos artigos necesarios para a vida realizábase nos talleres do señorío: ferrería, carpintería, tonelería, etc. Algunhas instalacións, como o muíño, o lagar, o forno, a prensa ou a ponte, eran propiedade do señor, que lles cobraba impostos aos campesiños por utilizalas.

O comercio, polo tanto, era moi escaso. Del adoitaban encargarse mercadores ambulantes que se desprazaban entre os señoríos.

Manexar imaxes Preguntas provocadoras

4 Coa axuda da ilustración e do texto resolve estes interrogantes:

a) Cales son as partes do señorío que se aprecian?

b) Que edificacións e terras se inclúen en cada unha destas partes?

c) Que tarefas agrarias se realizan? Que instrumentos se empregan para iso?

d) Que alimentos se obteñen?

e) Que artigos se producen no señorío? En que instalacións se realizan?

ALDEA

Horta

Muíño

Ponte

A sociedade feudal 3

3.1 Unha sociedade dividida en estamentos

A sociedade feudal era estamental; é dicir, dividíase en ordes, estamentos ou grupos sociais aos que se pertencía por nacemento, agás no caso do clero. Os estamentos eran tres, e cada un desempeñaba unha función social:

– A nobreza guerreaba e defendía a sociedade.

– O clero oraba pola salvación da humanidade.

– Os traballadores realizaban as tarefas necesarias para manter e alimentar os outros dous grupos. Na súa maioría eran campesiños libres ou servos, que xunto aos escasos artesáns e comerciantes constituían o groso da poboación.

A nobreza e o clero eran estamentos privilexiados, xa que non traballaban, non pagaban impostos, gozaban de leis especiais e ocupaban en exclusiva certos cargos. Os traballadores, en cambio, carecían de privilexios.

3.2 As relacións de dependencia

Na época feudal, as persoas estaban unidas entre si por relacións de dependencia persoal. Pero estas relacións eran distintas segundo o estamento ao que se pertencía.

– As relacións feudo-vasalo ou de vasalaxe establecíanse entre o señor, que podía ser o rei ou un gran nobre ou eclesiástico; e o vasalo, xeralmente outro nobre de menor categoría.

Eran pactos de alianza militar a cambio de concesións económicas. Levábanse a cabo nunha cerimonia solemne, coñecida como acto de vasalaxe, á que asistían familiares e parentes. Esta cerimonia constaba de dúas partes: a homenaxe e a investidura.

• Na homenaxe, o vasalo, axeonllado, introducía as súas mans nas do señor aceptando ser o seu vasalo. Despois, xuráballe fidelidade, comprometéndose a non o prexudicar e a prestarlle axuda militar e consello.

• Na investidura, o señor entregáballe ao seu novo vasalo un símbolo do beneficio que lle concedía, como un puñado de terra, unha vara, un anel ou, no caso dos bispos, un báculo. Na maioría dos casos, este beneficio era un feudo; é dicir, unha grande extensión de terra que aseguraba o sustento do vasalo e o dereito de gobernala.

– As relacións de servidume establecíanse entre os campesiños e os señores.

O señor dáballes aos campesiños protección, xustiza e permiso para traballar a terra. A cambio, o campesiño estaba obrigado a traballar a reserva señorial, entregarlle unha parte da súa colleita e pagar os chamados dereitos señoriais

A sociedade estamental Pirámide social

PRIVILEXIADOS

NON-PRIVILEXIADOS

Servos

Campesiños Artesáns

Os contemporáneos opinan

… «Guerreiros son os que gardan os nosos burgos e tamén a nosa terra, loitando con armas contra exércitos que se nos aproximen.

… «Clérigos son os que rezan a Deus por nós e promoven o cristianismo entre os pobos cristiáns, ao servizo de Deus como traballo espiritual, dedicados soamente a isos labores para beneficio de todos nós».

… «Campesiños son os que proporcionan alimentos, labradores e granxeiros dedicados a iso».

Aelfric, arcebispo de Canterbury. Coloquio, 1005.

Rei

Papa

Alta nobreza

Baixa nobreza

Alto clero Baixo clero

As relacións desiguais

As relacións de vasalaxe

As relacións de vasalaxe regulaban as obrigas entre os grupos sociais superiores; é dicir, entre o señor e os seus vasalos. Establecíanse mediante o acto da vasalaxe.

No apartado «Aplica as competencias» tes a proba: Ouros, copas, espadas e bastos!

As relacións de servidume regulaban as obrigas entre señores e campesiños. O señor dáballes aos campesiños protección, xustiza e permiso para traballar a terra. A cambio, o campesiño estaba obrigado a traballar a reserva señorial, entregarlle unha parte da súa colleita e pagar os chamados impostos señoriais.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Elaborar produtos orixinais

1 Elabora unha pirámide sobre a sociedade estamental. Debe incluír os membros de cada estamento e as funcións que desempeñaban.

Redactar sínteses

2 Fai unha frase que inclúa todos estes termos: estamentos, nobreza, clero, traballadores, privilexiados, non-privilexiados, relacións de vasalaxe e relacións de servidume.

Manexar imaxes Preguntas provocadoras

3 Fíxate nas ilustracións e responde:

a) Que momentos do acto de vasalaxe se representan?

b) Que compromisos se adquirían en cada un deles?

c) Quen eran os señores nas relacións de vasalaxe? E os vasalos?

d) Entre quen se establecían as relacións de servidume? A que se comprometía cada unha das partes: señores e campesiños?

Traballo na reserva do señor

4 O castelo e a nobreza

Como vivía a nobreza?

4.1 O estamento nobiliario

A nobreza era un estamento social composto por un reducido número de persoas. Dividíase en dous grupos, diferenciados pola súa riqueza e poder:

– A alta nobreza, formada polos vasalos directos do rei, como os duques, os condes, os marqueses e os baróns.

– A baixa nobreza, integrada por nobres de menor categoría, como os fidalgos, os cabaleiros ou as persoas que podían manter un cabalo e o armamento de guerra.

4.2 A vida da nobreza

A vida dos varóns nobres xiraba arredor da á actividade militar, para a que se adestraban desde moi novos. En tempos de guerra prestábanlle axuda militar ao señor coas súas tropas. E en tempos de paz adestrábanse para a guerra practicando a equitación, a caza e o combate en torneos.

As damas nobres casaban coa persoa elixida polos seus pais. Debíanlle obediencia total ao marido e dedicábanse a dirixir os serventes, educar os fillos, orar e bordar. As que quedaban solteiras, adoitaban ingresar en mosteiros.

A nobreza diferenciábase dos demais grupos sociais pola indumentaria, caracterizada pola calidade e o colorido das teas, e a riqueza dos adornos. Tamén pola alimentación, cun maior consumo de carne, a condimentación con especias caras (azafrán, canela, pementa) e a elaboración dos alimentos con refinadas receitas.

4.3 O castelo, residencia do señor

Os nobres residían en castelos, onde tamén se refuxiaba a poboación do lugar en caso de perigo.

Adoitaban situarse no centro do feudo, sobre un lugar elevado, e estaban protexidos por un foso e por grosas murallas e torres. No interior, a parte principal era a torre da homenaxe. Nela situábanse os apousentos do señor e da súa familia, e o gran salón ou estancia principal, onde o señor celebraba os banquetes, recadaba os impostos e impartía xustiza. Ademais, os castelos contaban con pozo, cortes e talleres que producían os artigos necesarios para a vida cotiá.

1. Adarve. Camiño que percorre a parte superior do castelo.

2. Barbacá. Abertura estreita no muro, que servía para disparar en caso de ataque.

3. Foso. Escavación do terreo arredor do castelo para impedir a aproximación das máquinas.

4. Matacán. Construción realizada no alto dunha torre ou porta para defenderse ou atacar o inimigo.

5. Ponte levadiza. Ponte pola que se cruzaba o foso. Denominábase así porque podía subir ou baixar para illar o castelo.

6. Rastro. Reixa pesada para impedir a entrada ao castelo.

7. Torre da homenaxe. Residencia do señor e da súa familia. Dividíase en varias plantas, onde estaban os apousentos do señor e da súa familia (A); o gran salón ou estancia principal (B) coas paredes cubertas de ricas teas e tapices; a capela; a cociña; o corpo de garda (C), e os almacéns (D). Estes cuartos eran fríos, escuros e pouco amoblados.

Quen eran os cabaleiros?

Os cabaleiros eran as persoas que podían manter un cabalo e pagarse o armamento de guerra. As armas eran defensivas, como o helmo, a cota de malla e o escudo, e ofensivas, como a espada, a lanza, a daga, etc.

A cerimonia para armar un cabaleiro

A cerimonia era longa e complicada. O día da cerimonia, o aspirante tiña que lavarse o corpo enteiro, permanecer en xaxún, rezar as súas oracións, vestirse de branco, símbolo de pureza, e cubrirse cun manto vermello, como símbolo de que estaba disposto a derramar a última gota de sangue na guerra. Despois cortábanlle o cabelo, como sinal de servidume.

Pasaba a noite velando as súas armas e, á mañá seguinte, recibía a bendición do sacerdote, axeonllábase ante o señor feudal ou rei, e prestaba o xuramento de cumprir os seus deberes como cabaleiro. Logo, recibía as armas, cinguíanlle a espada e o señor dáballe o recoñecemento, un golpe sobre o ombro.

Lanza

Helmo

Cota de malla

Escudo

Espada

Habitantes do castelo. Os homes e as mulleres vestían baixotúnica, sobretúnica suxeita cun cinto (1), manto forrado de pel no inverno (2) e calzado pechado. As mulleres cubrían a cabeza con variados toucados (3)

AVANZA EN COMPETENCIAS

Elaborar coñecemento

1 Explica as diferenzas entre a alta e a baixa nobreza, e entre unha batalla e un torneo

Manexar imaxes

2 Fíxate nas ilustracións e responde:

a) Que momento da cerimonia de armar como cabaleiro se representa?

b) Escribe unha relación das armas ofensivas e defensivas dun cabaleiro.

c) Anota a función destas partes do castelo: foso, torre da homenaxe, talleres, torres aos lados da porta e ameas.

Buscar información relevante

Os torneos eran falsas batallas que constaban de diversas probas. A principal era a xusta, na que dous cabaleiros galopaban desde direccións contrarias ata encontrarse co fin de romper a súa lanza contra o adversario e desmontalo do cabalo. O vencedor recibía regalos, como fitas, xoias e armaduras.

3 En parellas, buscade información sobre un destes dous temas: a) Os torneos medievais; b) A vida dos cabaleiros.

As diversións. Os torneos

A residencia. O castelo

Corte Almacéns 3 4 6 5 2

1 7 A B C D 3 1 2

Como vivía o clero? 5 O clero

5.1 O estamento eclesiástico

O clero non era un estamento homoxéneo, pois existían grandes diferenzas entre o alto e o baixo clero, que tamén dependían do lugar de residencia dos seus membros.

– O alto clero incluía o papa, os bispos e os abades e as abadesas dos grandes mosteiros, que gozaban de importantes feudos e rendas. O baixo clero comprendía os sacerdotes e os monxes e as monxas dos mosteiros, que vivían máis pobremente.

– O lugar onde habitaban distinguía o clero secular, que vivía entre os laicos e estaba integrado por bispos e sacerdotes; e o clero regular, que vivía en comunidade nunha orde relixiosa dentro dun mosteiro e estaba integrado por abades e monxes, ou por abadesas e monxas.

5.2 As actividades da Igrexa

A sociedade feudal era profundamente relixiosa. Nela, a Igrexa predicaba a doutrina cristiá e administraba os sacramentos. Pero tamén influía noutros ámbitos da vida diferentes ao relixioso.

– No terreo político, interviña nos asuntos dos reinos cristiáns, aconsellaba os reis e arbitraba nas súas disputas.

Tamén freaba a violencia a través da «paz de Deus», que prohibía atacar a persoas ou lugares indefensos; e a «tregua de Deus», que prohibía facer a guerra en domingos, días de festa e certas épocas do ano.

– No terreo económico, a Igrexa era un estamento privilexiado que non pagaba impostos, posuía grandes feudos e recibía doazóns. Tamén tiña dereito ao décimo, ou décima parte de todas as colleitas.

– No terreo social, controlaba o comportamento das persoas e o cumprimento das obrigas relixiosas. Tamén asistía a pobres e a enfermos, recollía os orfos, refuxiaba os perseguidos e hospedaba os peregrinos. As campás das igrexas e dos mosteiros, incluso, regulaban as horas de traballo e descanso, e eran a referencia máis habitual para medir o tempo.

– No terreo cultural, a Igrexa organizaba o ensino e financiaba numerosas obras de arte.

Na Alta Idade Media a Igrexa tiña un gran prestixio. Por iso estaba presente nos momentos máis importantes da vida das persoas: o nacemento, a través do bautismo; o casamento, a través do matrimonio; e a morte, a través do enterro.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Establecer conexións

1 Clasifica os seguintes membros do clero segundo a súa riqueza e o lugar onde habitan: sacerdote, monxa, bispo, abadesa.

Organizar información

2 Realiza un esquema sobre as actividades da Igrexa.

Manexar imaxes Preguntas provocadoras

3 Fíxate nas ilustracións e resolve estas cuestións: a) Que actividades realizaban os monxes nos mosteiros? b) Como era o seu hábito? c) Cales eran as partes do mosteiro dedicadas á oración e ao uso exclusivo dos monxes? Para que se utilizaba cada unha? d) Que espazos do mosteiro se destinaban ás actividades económicas, sociais e culturais?

O clero regular

5.3 A vida do clero regular. Os mosteiros

A vida monástica tivo unha grande importancia na Idade Media. Os mosteiros construíanse no campo e incluían diferentes partes destinadas a cada función: igrexa para orar e dependencias para os monxes. Tamén contaban con espazos para as distintas actividades económicas, como horta, lagar, corte, forxa e carpintería; sociais, como hospedaxe e enfermería; e culturais, como escola, biblioteca e scriptorium ou escritorio, un lugar onde se copiaban a man códices ou libros moi antigos que se ilustraban con miniaturas.

Os monxes obedecían a regra ou normativa propia de cada orde, e vestían o seu hábito. Na Alta Idade Media, a principal foi a orde dos beneditinos, fundada no século vi por San Bieito de Nursia.

Os beneditinos levaban hábito negro; tiñan votos de pobreza, obediencia e castidade; rexíanse polo principio de «ora et labora» («reza e traballa»), que combinaba a oración co traballo manual; e levaban unha alimentación austera consistente en sopa, pan, verdura, ovos, froita, viño e cervexa. A carne e o peixe eran excepcionais.

A regra beneditina establecía que os monxes debían repartir o seu tempo entre a oración e o traballo

O seu hábito era unha túnica negra que se suxeitaba cun cinto; un escapulario, que colgaba sobre o peito e sobre as costas; unha capa ou cugula cun capuchón e grandes mangas; medias e zapatos.

Túnica

Escapulario

Cinto

Igrexa

Claustro

Celeiro

Sala capitular

Scriptorium

Celas ou cuartos

Cortes

Portería

Enfermería

Hospedaxe

Refectorio ou comedor

Copiábanse os libros antiguos

Estancia para reunirse

Atendíase os peregrinos

Como vivían os campesiños? 6

6.1 O estamento dos traballadores

Os campesiños dos feudos constituían a maior parte do estamento dos traballadores. Entre eles distinguíanse dous tipos:

– Os viláns eran persoas libres, que podían vivir onde quixesen e mesmo marchar do feudo.

– Os servos eran persoas que non podían abandonar o manso que cultivaban, ao que estaban vinculados, e transmitían a súa condición por herdanza aos seus fillos e fillas. Non obstante, posuían algúns bens persoais, e o señor, que lles debía protección e xustiza, non podía golpealos, matalos ou vendelos como escravos.

6.2 A vida dos campesiños

As tarefas agrarias e outras actividades complementarias realizábanse coa participación de toda a familia campesiña.

– Os homes realizaban os labores agrarios máis pesados, como arar, segar ou tallar árbores. Algúns desempeñaban tamén certos oficios, como carpinteiros, albaneis, panadeiros ou ferreiros.

– As mulleres axudaban nas tarefas agrarias, como a sementeira, a colleita e a vendima; realizaban as faenas domésticas; e coidaban dos nenos, fiaban e tecían. Algunhas traballaban tamén como serventas, lavandeiras ou xornaleiras.

– Os nenos encargábanse dos traballos menos duros. A partir dos catro anos comezaban a colaborar nas tarefas de casa, buscando leña ou coidando os animais domésticos. E a partir dos 14 anos, unha vez alcanzada a maioría de idade, empezaban a traballar nas faenas agrícolas.

A vida diaria dos campesiños era moi dura. Traballaban de sol a sol con ferramentas primitivas que proporcionaban baixos rendementos. Ademais, debían pagarlle ao señor feudal impostos por traballar a terra e por usar certas instalacións do feudo, como o muíño, o forno e a prensa; traballar gratuitamente na reserva e na casa do señor; e pagarlle á Igrexa o décimo ou décima parte das súas colleitas e do gando.

6.3 A indumentaria e a alimentación

A vestimenta, confeccionada habitualmente polas campesiñas, era de tecidos bastos de la sen tinguir e de cor apardazada. Cada persoa tiña un vestido, que utilizaba durante todo o ano.

A alimentación era escasa e monótona. Nun 70 % consistía en pan de cereais pobres, como centeo, paínzo ou avea, que completaban con potaxes de legumes, verdura, leite e ovos. A carne limitábase a contadas ocasións, como Nadal e algúns días de festa. Procedía das aves de curral e da matanza dun porco, realizada no mes de novembro ou decembro.

Roca para fiar

Túnica longa

Os campesiños vestían camisa e túnica curta; e as campesiñas, camisa e túnica longa ou corpiño e faldra longa.

Ambos os dous sexos usaban medias ou polainas; chancos de madeira onde introducían os zapatos para evitar o barro; e gorros, carapuchas ou panos para protexerse do frío e do sol.

Como era o aseo na Idade Media

O aseo era moi escaso e reducíase ás partes visibles do corpo: mans e rostro.

Con estas escasas condicións hixiénicas, era moi frecuente a proliferación de piollos, pulgas e chinches, que nunca se asociaban á falta de hixiene. Un remedio habitual para librarse deles era introducir a persoa nun barril, pensando que a falta de luz e aire mataba os parasitos.

Gadaña

Capucha

Túnica curta

Pano

O campesiñado

6.4 A aldea e as súas vivendas

As aldeas estaban habitadas por persoas dependentes dun mesmo señor feudal. Construíanse en terreos gañados ao bosque co esforzo dos campesiños e campesiñas. Para iso, unha vez elixido o lugar, incendiábanse as árbores, tallábanse os troncos queimados, arábanse os campos e levantábanse as vivendas.

A contorna da aldea subministraba certos recursos. Así, o bosque proporcionaba pastos para o gando, caza menor, madeira coa que construír as casas, leña para acender o lume e froitos cos que completar a escasa alimentación. E os pantanos e os ríos achegaban canas, xuncos e peixe.

As vivendas das aldeas eran moi modestas. En xeral, os muros construíanse cos materiais do lugar, como madeira, barro ou pedra; a cuberta, con palla; e o chan, con terra apisoada. Adoitaban contar cun ou dous cuartos, a miúdo sen ventás, e posuían escasos mobles: un banco, varios catres de palla, unhas cantas cazolas de barro, e escudelas e xerras de madeira.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Define conceptos: vilán, servo e décimo.

Valorar a evolución histórica

2 Por que era moi dura a vida campesiña? Que diferenzas aprecias respecto á vida do campesiñado actual?

Manexar imaxes Análise asociativa

3 Coa axuda da ilustración e do texto explica como era a aldea campesiña, que tarefas se realizaban e que instrumentos se empregaban.

4 Describe como eran as vivendas: materiais, distribución e mobiliario.

Aldea

Forquita

Anciño

Arado romano Legón

A arte románica (I). A arquitectura

7.1 O primeiro estilo europeo

A arte románica, desenvolvida principalmente entre o século xi e o século xii, foi o primeiro estilo medieval que adquiriu uns trazos comúns en toda Europa. O seu nome procede da forma do seu arco característico, que recorda o utilizado polos romanos.

Á súa difusión colaboraron a orde beneditina, que adoptou este estilo na súa casa nai de Cluny (Francia), e desde alí o estendeu polos demais mosteiros fundados en Europa; as cruzadas e as peregrinacións a lugares santos. Tamén contribuíu a difundilo a existencia de mestres canteiros, que dirixían cuadrillas de albaneis, carpinteiros e escultores, e viaxaban de xeito itinerante polas rexións europeas ofrecendo os seus coñecementos técnicos.

7.2 A arquitectura románica

Os elementos arquitectónicos

A arquitectura románica utilizou a pedra como material principal; os soportes interiores a base de columnas e piares cruciformes; os arcos semicirculares ou de medio punto; e as cubertas con bóveda de canón, conseguida pola sucesión de arcos de medio punto, ou con bóveda de aresta, formada polo cruzamento de dúas bóvedas de canón. Estas bóvedas de pedra son moi pesadas. Por iso no interior refórzanse con arcos faixóns transversais, que traspasan o peso da bóveda aos soportes. E no exterior o edificio apuntálase con contrafortes, para evitar que o muro puidese envorcar co peso. Os edificios teñen tamén grosos muros e poucas ventás; por iso, os interiores son escuros. No exterior, o muro decórase con faixas verticais que sobresaen do muro, con galerías de pequenos arcos cegos e con diferentes tipos de molduras.

Os tipos de edificios

A igrexa foi o edificio principal. Adoitaba ter planta de cruz latina, composta por unha, tres ou cinco naves separadas por arcadas; transepto, ou nave trasversal con ciborio ou torre no centro; e unha cabeceira formada por varias ábsidas semicirculares. As de peregrinación tiñan, ademais, un deambulatorio ou nave semicircular que rodeaba o altar maior e permitíalles aos peregrinos transitar pola igrexa sen interromper o culto; e unha tribuna ou segundo piso sobre as naves laterais, para acoller máis fieis.

Entre as igrexas románicas destacan as de Santa Fe de Conques, Santa Magdalena de Vezelay e San Pedro de Moissac, en Francia; a catedral de Durham, no Reino Unido; a catedral de Worms, en Alemaña, e o conxunto de Pisa, en Italia.

Outros tipos de edificios románicos foron os mosteiros, os castelos e as murallas.

Interior de Santa Fe de Conques

Arco faixón

Bóveda de canón

Piar

Bóveda de aresta

Tribuna

Arco de medio punto

A igrexa románica

AVANZA EN COMPETENCIAS

Coñecer a arte

1 Explica o porqué destas afirmacións: a) o románico considérase o primeiro estilo internacional europeo; b) as igrexas románicas teñen muros grosos e resultan escuras; c) as igrexas de peregrinación tiñan deambulatorio e tribuna.

Analizar obras de arte

2 Describe a planta da igrexa románica. Centra a túa atención na forma que ten e nos trazos das naves e da cabeceira.

3 Que tipos de bóvedas se utilizaron no románico? Explica as súas diferenzas. Indica que tipo de bóveda se aprecia na fotografía de Santa fe de Conques.

Valorar o patrimonio

4 Busca imaxes de interiores e exteriores dunha igrexa románica. Explica, despois, as características da arquitectura románica que se observan.

Exterior e planta de Santa Fe de Conques

Consulta a análise de obras de arte (I). A arquitectura

A arte románica (II).

A escultura e a pintura

8.1 Caracteres xerais

As esculturas e pinturas románicas tiveron como destino principal as igrexas. A súa función era ensinar a doutrina cristiá a través de imaxes ao pobo, na súa maioría analfabeto.

Esta función explica por que as figuras non buscan a beleza nin o realismo, senón a expresividade ou a comunicación clara da mensaxe que queren transmitir. Como esta mensaxe é eterna e intemporal, as figuras son ríxidas, alongadas, impasibles e, en certo modo, antinaturais.

Os temas principais son escenas do Antigo Testamento e da vida de Cristo, lendas de santos, e as virtudes e os pecados. Tamén se representan con frecuencia os temas relacionados ca fin do mundo, entre os que destaca o Xuízo Final presidido polo pantocrátor ou Deus Todopoderoso.

8.2 O relevo e a escultura exenta

A escultura en relevo, realizada en pedra, aplicábase á arquitectura, onde se situaba nas portadas de entrada e nos capiteis, nos interiores ou nos claustros. En todos os casos, as representacións seguen a chamada «lei do marco», é dicir, adaptan a súa forma ao marco que as contén; e tenden a encher todo o espazo dispoñible.

A escultura exenta realizábase en madeira policromada ou en marfil, e os seus temas eran pouco variados. O Cristo crucificado está cravado na cruz con catro cravos, coroa de rei, longa vestidura e sen expresión de sufrimento ou dor. A Virxe represéntase como trono de Deus, sentada, sostendo o neno sobre os seus xeonllos e sen relación maternal con el.

8.3 A pintura. Frescos e táboas

A pintura realizábase ao fresco, sobre os muros interiores das igrexas; ou sobre táboas recubertas cunha capa de xeso, colocadas diante do altar (frontais de altar). Tamén as miniaturas, que ilustraban os libros, alcanzaron un gran desenvolvemento.

Caracterízase por ser unha pintura lineal, na que predomina un groso debuxo negro; polo uso de cores planas e uniformes, con predominio do azul e do vermello, e polo desinterese na representación do volume das figuras ou na profundidade do espazo.

O tímpano de Santa Fe de Conques

O tímpano está decorado con esculturas que representan o Xuízo Final.

Na parte central e superior encóntrase o Todopoderoso cos anxos. Á súa dereita está o paraíso onde os que se salvaron entran ao ceo conducidos pola Virxe, seguida por san Pedro. Á súa esquerda está o inferno cos condenados e o demo.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Define os seguintes termos: escultura exenta, lei do marco, pantocrátor.

Coñecer a arte

2 Explica por que as esculturas e as pinturas románicas son inexpresivas, ríxidas e impasibles.

3 Selecciona unha escultura e unha pintura románicas e realiza un comentario sobre elas. Debe incluír, polo menos, estes aspectos: localización, material, trazos estilísticos e tema representado.

Consulta a análise de obras de arte (II) e (III). A pintura e a escultura

DESTREZA

A iconografía. Escultura e pintura

1. Anxos. 2. Cruz. 3. San Pedro coas chaves. 4. Virxe. 5. Todopoderoso nunha auréola mística rodeado dos catro evanxelistas. 6. Anxo impedindo que os condenados entren no ceo. 7. Santa Fe portando a igrexa. 8. Condenados entrando no inferno. 9. Castigo dos condenados. 10. Demo. 11. Elixidos entrando no paraíso.

Virxe de Ger. A Virxe non mostra ningunha relación maternal co seu fillo.

Pintura mural románica da ábsida da igrexa de San Pedro de Burgos (séculos xi-xii).

APLICA

1 Explica brevemente a estrutura dun feudo. A imaxe inferior pódeche servir de axuda.

3 Redacta un texto de dez liñas comentando a información recollida nesta ilustración.

defenden a

4 Compara a vida cotiá da nobreza e do campesiñado.

5 Escribe no teu caderno algunhas consecuencias do uso de pedra nas bóvedas románicas.

2 Contesta estas cuestións:

a) En que consistían as relacións de vasalaxe?

b) Entre quen se levaban a cabo? A que se comprometía cada unha das partes?

c) Que outras relacións de tipo persoal se levaron a cabo en época feudal?

REFLEXIONA E VALORA

Continuaremos co estudo da Alta Idade Media e o inicio do feudalismo. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Comproba as túas competencias realizando a autoavaliación competencial. Poderás encontrala en anayaeducacion.es

A. Reserva señorial.

B. Mansos.

1. Bosque.

2. Castelo.

3. Aldea.

PROTAGONISTAS

ONTE Gudrid

Thorbjarnardóttir

Datos básicos

Nome: Gudrid Thorbjarnardóttir

Época: c. 980-1050

Nacionalidade: islandesa

Ocupación: exploradora, navegante e granxeira

Quédanme poucos anos de vida, pero desde o meu retiro en Islandia recordo momentos importantes da miña vida. Sinto, coma se o estivese vivindo, o vento frío sobre o meu rostro adolescente cando me dirixía, coa miña familia, desde Islandia a Groenlandia. Rememoro

HOXE Ann Bancroft

Datos básicos

Nome: Ann Bancroft

Época: 1955

Nacionalidade: estadounidense

Ocupación: exploradora, escritora e profesora

Algo máis de novecentos anos separan a chegada de Gudrid a Vinland co nacemento de Ann Bancroft. Esas terras americanas ás que chegaron os viquingos coinciden hoxe en día co territorio canadense das costas de Novo Brunswick, Nova Escocia e a illa de Terra Nova.

Ann Bancroft é de Minnesota, pero coñece ben algúns dos principais asentamentos dos viquingos, pois foi a primeira muller en esquiar en Groenlandia e a primeira en chegar ao Polo Norte a pé, tras 56 días de viaxe, en 1986.

tamén os nervios, as esperanzas frustradas e a perda do meu marido, Thorir, no meu primeiro naufraxio. Ao pensar neses anos creo que se forxou en min o desexo de explorar e descubrir terras para fundar asentamentos viquingos.

Co meu segundo marido, Thorsteinn, fillo menor de Erik o Roxo, compartía o espírito aventureiro e o desexo de alcanzar as terras do outro lado do océano. A meta era chegar a Vinland. Decidimos viaxar no verán, pero incluso nesa época a forza dos ventos, as néboas e as tormentas fixeron afastarnos do noso destino e unha epidemia acabou con case toda a tripulación, entre eles o meu esposo.

Quizais debería quedarme asentada co meu terceiro compañeiro, Karlse-

fni, nalgunha zona fértil de Escandinavia, pero arredor do ano 1010, conseguín pisar ese territorio do outro lado do océano. Era un lugar de bosques, verdes praderías e ríos repletos de salmóns. Alí naceu o meu fillo Snorri, o primeiro escandinavo desa paraxe próspera e afastada habitada por pobos fortes e guerreiros como o noso. Despois de tres anos regresamos a Islandia onde, tras enviuvar novamente, dirixín a granxa familiar ata que iniciei un periplo moi diferente, peregrinar a Roma e despois volver á miña Islandia natal, onde agora vivo como unha ermitá.

Ao igual que Gudrid, Ann é unha exploradora incansable, e as súas primeiras conquistas non calmaron os seus desexos de lograr novos retos; quedáballe aínda outro polo ao que chegar. En 1993 liderou unha expedición de catro mulleres para chegar ao extremo sur do noso planeta. Nesas latitudes, na Antártida, esquiou con Liv Arnessen, con quen fundaría posteriormente a Bancroft Arnesen Explore e coa que anos despois, en 2007, participaría nunha dura incursión polo océano Ártico co fin de estudar a deterioración ambiental des-

CUESTIÓNS

1 O descubrimento de América tómase como punto de partida da Idade Moderna; non obstante, xa houbo europeos en terras americanas moito antes. Cantos anos de diferenza hai aproximadamente? Por onde realizarían a viaxe Gudrid e os seus compañeiros? Que outro feito histórico se toma como inicio da Idade Moderna?

2 Ann Bancroft compartiu distintos proxectos con Liv Arnessen; busca información sobre esta muller e fai unha breve recensión biográfica.

te ecosistema tan sensible. Tamén, preside unha fundación que leva o seu nome, a Ann Bancroft Foundation, para favorecer que as mulleres desenvolvan os seus soños e proxectos.

Ann Bancroft

Liv Arnesen

© GRUPO ANAYA, S.A., 2023 - C/ Valentín Beato, nº 21 - 28037 Madrid.

Reservados todos los derechos. El contenido de esta obra está protegido por la Ley, que establece penas de prisión y/o multas, además de las correspondientes indemnizaciones por daños y perjuicios, para quienes reprodujeren, plagiaren, distribuyeren o comunicaren públicamente, en todo o en parte, una obra literaria, artística o científica, o su transformación, interpretación o ejecución artística fijada en cualquier tipo de soporte o comunicada a través de cualquier medio, sin la preceptiva autorización.