HERENTALSEBAAN
Griet Hauspie Britt Pellens Flore Cotton Rupert Vanstapel Tuur Van den Steen 2Ba Architectuur
INHOUD INLEIDING — 8 GESCHIEDENIS —12 METHODE — 16 ANALYSE —20 STRAATBEELD — 22 FUNCTIES — 30 CIRCULATIE — 36 OPBOUW VAN DE STRAAT — 44 VOL/LEEG — 52 GROEN/ASFALT — 58 ERVARING — 64 CONCLUSIE — 72 EIGEN GEVEL — 76 BRONNEN — 99 7
INLEIDING
De straat heeft zich doorheen de tijd ontwikkeld als de plaats waar het eigenlijke leven zich afspeelt, niet enkel de huizen of publieke ruimtes, maar in eerste plaats de straat zelf. Dit gebeurde uit de zuivere logica dat het in een eerste, oppervlakkige instantie, een plek is waar mensen zich verplaatsen van punt A naar punt B. Het is het verlengde van elke functie die hiermee in contact staat, van een private woning tot de kruidenierszaak op de hoek en het gemeentehuis aan het plein. De straat is van iedereen. Door de evolutie van de stad en de mens is de straat alsmaar verder gefragmenteerd geraakt. En als we kijken naar hoe de mens steeds meer voor comfort kiest en meer teruggetrokken en op zichzelf is gaan leven, is het niet vreemd dat we ook verder buiten de stad tegen grote hoeveelheden grillige gevels aankijken. De hedendaagse straat kan niet anders meer dan opgedeeld worden in zones. Dit door de toegenomen complexiteit en schaal van de samenleving en de verwachtingen en eisen van elke mens voor zichzelf. Dit is wat we ook verder in dit werk zullen herkennen. inleiding
9
ANTWERPEN STENENBRUG
HERENTALSEBAAN
BOTERLAARBAAN
“OUDE” HERENTALSEBAAN
SILSBURG
WOMMELGEM
casus: architectuur en omgeving
De Herentalsebaan is door zijn lengte en locatie gevormd tot een weg van grote diversiteit. Het is om die reden dat bij de analyse van een geheel als dit, we moeten kijken naar bepaalde eigenschappen die we kunnen groeperen in geografische zones. Zeer logisch is dat het in de eerste plaats de functie van verplaatsing vervult wat fundamenteel is voor een “weg�. De Herentalsebaan trekt de connectie tussen Antwerpen stad, haar directe omgeving en Wommelgem.
foto 1
inleiding
Naast dit ruwe gegeven, is het ook duidelijk dat de baan doorheen de tijd is gaan functioneren als een kleine gemeenschap op zich. Dit speelt zich af op en langs de straat. Huizen staan in lintbebouwing aan de straat omdat hier wonen praktisch is in termen van bereikbaarheid. Ook de grote hoeveelheid aan nutsvoorzieningen speelt hierbij een belangrijke rol.
11
GESCHIEDENIS
foto 2
Al sinds het begin van de 18de eeuw vormde de Herentalsebaan de connectie tussen Antwerpen en het huidige Wommelgem. Wegens overstromingen en moddervorming was deze weg vaak moeilijk te betreden. Dit had voornamelijk te maken met het feit dat het geen heirbaan was, maar een simpele, verharde aarden weg. Pas in 1850 werd het eerste stenen wegdek aangelegd in een connectie tussen drie herbergen. De Herentalsebaan van Silsburg tot Wommelgem werd heraangelegd, verhard en verbreed in 1946.
foto 3
geschiedenis
In de jaren ‘90 werd de aangrenzende Boterlaarbaan doorgetrokken, zodat er een nieuwe, tweede verbinding kwam met de Herentalsebaan. Sindsdien zijn er nog extra rijvakken toegevoegd aan de Herentalsebaan en de Boterlaarbaan. De bebouwing blijft tot de dag van vandaag toenemen.
13
1777
casus: architectuur en omgeving
1841
1842
1854
1971
geschiedenis
1990
2000
2015
15
METHODE
Als we ons toeleggen op de analyse merken we dat we de straat kunnen opdelen in verschillende zones op basis van een gelijkaardige sfeer, bebouwing, functie, etc. We starten dit onderzoek dan ook via het bepalen van 8 zones/viewports verdeeld over de Herentalsebaan. Hierbij nemen we voor elk van deze zones eenzelfde grootte voor de viewport. Het doel van de analyse is om uiteindelijk een selectie van diverse condities te kunnen presenteren. Denkelijk zullen de zones na afloop van het onderzoek verschillend zijn in aantal, grootte en vorm.
foto 4
methode
Bij het indelen van de Herentalsebaan in verschillende viewports merken we dat er enkele plaatsen zijn die “toevallig� buiten onze aangeduide zones liggen. Deze plekken zijn overgangszones. Ze kunnen niet gevat worden onder 1 viewport net omdat ze de grens tussen de ene en de andere vormen. Als een aaneenschakeling liggen deze viewports tussen scharnierpunten die telkens een typische en belangrijke plek vormen voor de straat in kwestie.
17
I
II III IV V VI
VII VIII
ANALYSE
STRAATBEELD FUNCTIES CIRCULATIE OPBOUW VAN DE STRAAT VOL/LEEG GROEN/ASFALT ERVARING
analyse
21
STRAATBEELD
I
II III IVa V VI IVb
VII VIII
straatbeeld
23
I
II
III
casus: architectuur en omgeving
IV a
IV b
V
VI
straatbeeld
25
VII
VIII
casus: architectuur en omgeving
Worden de overbodige elementen gefilterd uit het straatbeeld, dan bekomen we een contour of omtrek van de volledige straat. Per viewport verkrijgen we zo een geabstraheerd beeld van de Herentalsebaan. De hoogte en dichtheid van de bebouwing neemt af naarmate je de Antwerpse stadskern verlaat. Dit is een logisch gevolg van de afnemende bevolkingsgraad.
straatbeeld
27
casus: architectuur en omgeving
Het is vanuit acht gelijke viewports dat de analyse zich verder ontwikkelt. Als we per viewport bekijken wat de korrel van de gevels is, vinden we weinig terugkomende materialiteit of textuur. Elk gebouw heeft een licht verschillende gevelsteen, dorpel, verhouding van ramen enzovoort. Toch zijn er bepaalde typologieën zoals onder andere het herenhuis, appartementsblokken, villa’s die op meerdere plaatsen in de straat terugkeren. Het is via deze verscheidenheid aan gebouwen en intuïtief denken dat deze eerste viewports tot stand gekomen zijn. Op macroniveau kunnen wel 2 verschillende straatbeelden onderscheiden worden. Viewports 1 tot 5 zijn voornamelijk rijhuizen, al dan niet met voortuintjes of erkers. Bij de laatste 3 viewports verandert dat beeld geleidelijk naar grotere huizen, villa’s en veel open ruimte. straatbeeld
29
FUNCTIES
I
II III IV V VI
VII VIII
functies
31
I
II
Woning Dienst Horeca Ontspanning casus: architectuur en omgeving
III
IV
V
VI
VII
VIII
Zieken-/rusthuis Onderwijs Bedrijf Religie functies
33
casus: architectuur en omgeving
Als we ons toespitsen op verschillende functies die zich organiseren doorheen de straat is het vrij logisch om de eerste twee viewports te groeperen. De derde viewport wordt gekenmerkt door verscheidene grootwarenhuizen. Vanaf de splitsing volgt de Boterlaarbaan dan weer een lang traject zonder veel noemenswaardige functies. De “oude� Herentalsebaan beschikt over een grote hoeveelheid aan winkels, zelfstandigen en andere nutsvoorzieningen. Waar deze twee straten terug samenkomen volgt de weg het stramien van de Boterlaarbaan. Verderop wordt de straat steeds meer omgeven door grote magazijnen en bedrijven.
functies
35
CIRCULATIE
circulatie
37
ANTWERPEN
WOMMELGEM
casus: architectuur en omgeving
circulatie
39
casus: architectuur en omgeving
Een eerste opmerkelijke overgangszone is de ring van Antwerpen. Dit is een zeer prominente verkeersader die de Herentalsebaan doorkruist en de grens vormt tussen binnen – en buitenstad. De baan splitst zich vervolgens in twee en deelt het verkeer op in een weg voor auto’s, bussen, vrachtwagens en fietsers enerzijds en de tram, voetgangers anderzijds. Op dit gegeven punt ontwikkelt er zich dus een duidelijk contrast tussen beide banen en kan men spreken van een tweede overgangszone. Later op de weg komen beide straten weer samen en eindigt ook het tramspoor. Deze plaats vormt de derde overgangszone. Het fietspad en de busbanen lopen verder tot in het centrum van Wommelgem. Deze drie overgangszones zijn bepalend voor iedere vorm van circulatie.
circulatie
41
foto 5 casus: architectuur en omgeving
foto 6 circulatie
43
OPBOUW VAN DE STRAAT
AA’
BB’
CC’
DD’ EE’
FF’
GG’
HH’ II’ opbouw van de straat
45
AA’
BB’
casus: architectuur en omgeving
CC’
DD’
EE’
opbouw van de straat
FF’
47
GG’
HH’
casus: architectuur en omgeving
II’
foto 7
opbouw van de straat
49
casus: architectuur en omgeving
De stadskern wordt veelal gekenmerkt door smalle straatjes. Dit is ook het geval bij de Stenenbrug. Eenmaal de ring gepasseerd verandert het straatbeeld aanzienlijk. Er wordt plaats gemaakt voor fietspaden, parkeerplaatsen en een groene middenberm waartussen de tramlijnen zich bevinden. Vanaf de splitsing onderscheidt de oorspronkelijke Herentalsebaan zich van de Boterlaarbaan. De weg versmalt, het fietspad verdwijnt en de auto’s rijden op een kasseiweg vlak naast de tram. Ook een groene omgeving ontbreekt hier. Op de Boterlaarbaan verdwijnen de groene middenbermen en worden deze vervangen door de doorgaans groene voortuinen. Verder naar het einde toe verbreedt de open ruimte rond de weg door de verscheidene parkings van de bedrijven en grotere percelen van de woningen.
opbouw van de straat
51
VOL/LEEG
I
II III IV V VI
VII VIII
vol/leeg
53
I
casus: architectuur en omgeving
II
III
IV
V
vol/leeg
VI
VII
VIII
55
casus: architectuur en omgeving
Het is evident dat de densiteit van de bebouwing aan de Herentalsebaan toeneemt naarmate je het centrum van Antwerpen nadert. Hoe verder van het centrum verwijderd, hoe meer de open ruimte domineert. Deze gedachte wordt verbroken ter hoogte van het samenkomen van de Boterlaarbaan en de Herentalsebaan. Dit valt enigszins te verklaren door de Autolei die de baan loodrecht kruist. Deze weg neemt veel verkeer met zich mee waardoor we vanaf dit punt een lichte stijging merken in de bebouwingsdichtheid.
vol/leeg
57
GROEN/ASFALT
I
II III IV V VI
VII VIII
groen/asfalt
59
I
II
III
II
casus: architectuur en omgeving
IV
III
V
VI
VII
VIII
VI
groen/asfalt
61
casus: architectuur en omgeving
We bekomen hier ongeveer eenzelfde besluit als bij de vol/leeg-analyse. Deze twee analysepunten zijn dan ook onlosmakelijk verbonden met elkaar. Naargelang we ons verder verwijderen van de stadsring treedt er een algemene stijging van het groen op ten opzichte van het asfalt. Een uitzondering hierop zien we bij de bedrijfsgebouwen in viewport 8 waar de open ruimte steeds meer gevuld wordt met asfalt.
groen/asfalt
63
ERVARING
I
II III IV V VI
VII VIII
ervaring
65
I
II
III
II
IV
III
VIEWPORT I
VIEWPORT II
VIEWPORT III
VIEWPORT IV
“We zijn hier komen wonen vanwege de bereikbaarheid van mijn werk. Nu ben ik ’s ochtends binnen het kwartier ter plaatse. Ik vind het dus zeer praktisch om te wonen in een stad en tegelijk zo dicht bij de ring. Ik vind het ook leuk om continu omgeven te zijn door mensen. In een stad ontmoet je voortdurend nieuwe mensen, of je het nu wil of niet.”
“We wonen vlak naast de ring en een zeer drukke straat. Dit zorgt natuurlijk voor vrij veel lawaai. Aan de andere kant is de ligging wel positief omdat we ons dicht bij het centrum van Antwerpen bevinden. Voor winkels hoeven we zelfs de straat niet uit, want alles is namelijk op wandelafstand. Zeer praktisch natuurlijk!
“Wat het wonen hier vooral aangenaam maakt is dat ik te voet mijn boodschappen kan doen of bijvoorbeeld naar de kapper kan gaan. Als ik dan toch eens wat verder moet zijn neem ik de tram. Deze stopt toch op 100 meter van ons huis. Er is natuurlijk altijd vrij veel lawaai in de straat maar dat wisten we al voor we hier kwamen wonen. Mij stoort het alleszins niet.”
“Wij wonen hier graag. We bevinden ons dicht bij het stadscentrum en maken optimaal gebruik van de vele winkeltjes in onze straat. Als ik iets zou mogen veranderen zou ik graag wat meer groen zien. Ook hebben we jammer genoeg weinig contact met de buren aangezien het een vrij drukke straat is.”
casus: architectuur en omgeving
V
VI
VII
VIII
VI
VIEWPORT V
VIEWPORT VI
VIEWPORT VII
VIEWPORT VIII
“We wonen hier ondertussen al 17 jaar en ik moet toch wel toegeven dat wij last hebben van het geluid van de drukke straat. We zijn hier komen wonen vanwege de locatie. We bevinden ons dicht bij ons werk en er is plaats voor het parkeren van een auto.”
“We zijn hier komen wonen vanwege het groen en de relatief rustige omgeving. Bovendien beschikken we over al de voordelen van het wonen in een stad. Het is ook gemakkelijk wonen met een bus – en tramhalte voor de deur. Een ander pluspunt is dat we voor het boodschappen doen en andere nutsvoorzieningen nooit de straat uit hoeven.”
“Wij wonen nu ondertussen al 40 jaar aan de Herentalsebaan en we zijn hier zeer tevreden over. We hebben weinig last van geluidshinder door onze voortuin, de bomen en het dubbel glas. Winkelen doen we in het centrum van Wommelgem of in de Colruyt aan de Herentalsebaan. Het is leuk wonen hier aangezien we over een vrij groot huis met voor- en achtertuin beschikken en toch kunnen genieten van de voordelen van een stad.”
“Door mijn bedrijf aan de Herentalsebaan te vestigen heb ik genoeg plaats om voldoende stockageruimte te voorzien. Het laden en lossen van de goederen kan vlot verlopen doordat de baan breed genoeg is. Bovendien passeren er dagelijks veel potentiële klanten. De ligging is ook handig voor de werknemers, die niet tot in het stadscentrum van Antwerpen hoeven te rijden. ”
ervaring
67
Via ervaringen van de plaatselijke bewoners van de Herentalsebaan wordt het duidelijk dat er een sterke wisselwerking aanwezig is tussen de verschillende zones. Bepaalde gebieden bevatten essentiĂŤle functies die onmisbaar zijn voor de andere waardoor ze kunnen gelinkt worden met elkaar. Vanuit de eerste zeven zones gaan er mensen naar zone 8 voor de diverse speciaalzaken, grotere aankopen en de magazijnen die er gevestigd zijn.
casus: architectuur en omgeving
Vanuit zone 1, 2 en 3 gaan mensen naar zone 4, 5 en 6 om een meer ontspannen wandeling te maken langs de kleine winkeltjes in de “oude� Herentalsebaan of om onder andere het kerkhof, het ziekenhuis, de scholen en de horeca te bezoeken.
ervaring
69
Veel grootwarenhuizen bevinden zich in viewport 3. Bewoners van zones 1, 2, 4, 5 en 6 komen vaak naar hier om hun inkopen te doen. Sommigen doen hun inkopen dan weer in Wommelgem centrum. Vanuit alle zones is er ook een migratie naar zone 1, dit bevestigt dat er een constante verplaatsing is richting de stad.
casus: architectuur en omgeving
Door het plaatsen van voortuinen hebben de bewoners minder last van het drukke verkeer. Dit verhoogt de levenskwaliteit, maar mag niet als gevolg hebben dat daardoor de fiets-of voetpaden worden ingekort. Deze interviews bevestigen dat de stedelijke functies voorbehouden zijn voor de bewoners. De meeste passanten beleven de straat oppervlakkig en gebruiken deze enkel om zich te verplaatsen.
ervaring
71
CONCLUSIE
conclusie
73
densiteit
Herentalsebaan
afstand
casus: architectuur en omgeving
foto 8
conclusie
Doorheen de analyse hebben we geprobeerd om het dynamische collectief van “de straat” te onderzoeken tot een duidelijk geheel naar boven kwam. Dit door het afbakenen van zones, functies, ervaringen, bebouwingsgraad enzovoort. Het is een feit dat de moderne straat zeer moeilijk onder één noemer geschaard kan worden. Maar het is deze aanpak op mesoniveau die licht werpt op de verschillende condities doorheen de Herentalsebaan. Toch duiken er enkele gebieden op die een algemene waarheid delen. Zo zien we op een macroniveau dat de stad en zijn omgeving in drie grote zones opgedeeld kan worden. Een eerste zone die het stadscentrum bevat, gekenmerkt door hogere bebouwing en een mix van functies. Een tweede zone wordt bepaald door eenzelfde bebouwingsdensiteit en bredere straten: de typische buitenwijken. Vervolgens is er een derde zone die nog meer openbreekt met woongelegenheid zoals villa’s en grote complexen van bedrijven en magazijnen. Er is een duidelijke daling van de densiteit op elk vlak, naarmate we ons verder van de stad verwijderen.
75
EIGEN GEVEL
foto 9
eigen gevel
77
casus: architectuur en omgeving
eigen gevel/ Rupert Vanstapel
79
casus: architectuur en omgeving
Rupert Vanstapel Aan de kant van de “oude” Herentalsebaan loopt de gevel op het gelijkvloers schuin af wat voor een verbreding van het voetpad zorgt. Dit dient mede als een verwijzing naar de vele winkelluifels in de straat. Deze vergroting van het voetpad wordt doorgetrokken naar de kleinste gevel wat de circulatie omheen het gebouw vergemakkelijkt. Op basis hiervan wordt er boven de overkraging een opening in de gevel met buitenruimte gecreëerd, wat fungeert als uitkijkpunt. Bij de gevel aan de kant van de Boterlaarbaan bevindt zich op de bovenste verdieping een hoekraam met een breed zicht over de uitgesproken diversiteit van de Boterlaarbaan. Voor de materiaalkeuze lijkt baksteen de meest evidente oplossing. Het versterkt de verbinding waarvoor het hoekgebouw centraal staat.
eigen gevel/Rupert Vanstapel
81
casus: architectuur en omgeving
eigen gevel/Tuur Van den Steen
83
casus: architectuur en omgeving
Tuur Van den Steen Het ontwerp moet uiteraard rekening houden met en inspiratie halen uit de omgeving. Met dit in het hoofd en de unieke locatie op de hoek waar de Herentalsebaan opsplitst in de Boterlaarbaan en de “oude” Herentalsebaan, ben ik tot een ontwerp gekomen. Als materiaal gebruik ik logischerwijs baksteen zoals de meeste omliggende gebouwen. Twee raamtypologieën worden gehanteerd. Een meer letterlijk overgenomen type met dezelfde afmetingen als de andere ramen in de aangrenzende gebouwen. Om dit te doorbreken zijn er twee grote hoekramen die voor contrast in de gevel zorgen. Dezelfde frieshoogte als het aangrenzend gebouw wordt overgenomen voor dit ontwerp. Het gebouw heeft een L-vorm. Dit zorgt ervoor dat er een uitwendige ruimte/steeg ontstaat die dienst doet als verbreding van het voetpad, een connectie vormt tussen de twee straten en beschutting biedt tegen het weer.
eigen gevel/Tuur Van den Steen
85
casus: architectuur en omgeving
eigen gevel/Flore Cotton
87
casus: architectuur en omgeving
Flore Cotton Dit is een site waar twee soorten straten samenkomen. De overkraging verwijst naar beide straten: de Herentalsebaan met zijn vele luifels aan de ene kant en de Boterlaarbaan, gekenmerkt door de huizen met erkers, aan de andere kant. Door de gevel een stuk naar achter te trekken en het gelijkvloers deels uit glas te maken, wordt het voor voetgangers aangenamer de hoek om te wandelen. Het aantal verdiepingen is gelijk aan de aanliggende gevels. Aan de kant van de Boterlaarbaan wordt de kroonlijst van het aanliggende huis doorgetrokken en ook de plint van ĂŠĂŠn verdieping hoog loopt door in de nieuwe gevel. De plaatsing van de raamopeningen verwijst naar het algemene beeld in een straat: ongeveer een raster, maar toch met kleine verspringingen. Op deze manier wordt dit een hoek die de Boterlaarbaan met de Herentalsebaan verbindt.
eigen gevel/Flore Cotton
89
casus: architectuur en omgeving
eigen gevel/Griet Hauspie
91
casus: architectuur en omgeving
Griet Hauspie De splitsing met de Boterlaarbaan en Herentasebaan is een belangrijk punt in het straatbeeld. Door het doortrekken van de plint in beton, wordt de verbinding met de twee straten benadrukt. Hiernaast is de uitkraging een knipoog naar de luifels van de winkeltjes in de Herentalsebaan. Er is voor een rode baksteen gekozen, omdat dit materiaal het sterkst aanwezig is in de omgeving. Het contrast van deze twee materialen verwijst naar het ‘nieuwe’ en ‘oude’ deel die de splitsing te weeg brengt.
eigen gevel/Griet Hauspie
93
casus: architectuur en omgeving
eigen gevel/Britt Pellens
95
casus: architectuur en omgeving
Britt Pellens In de gevel aan de Boterlaarbaan werd een opening gemaakt waarachter een open, groene buitenruimte schuilt. Deze verwijst naar de vele voortuintjes in de rest van de straat. Dit koertje krijgt zenitaal licht door de opening in het dak dat erboven ligt. Het lessenaarsdak doet denken aan de vorige bestemming van het pand. ‘Het Mestputteke’ was een authentiek stamcafé dat sinds begin 19e eeuw de splitsing van de Herentalsebaan en de Boterlaarbaan siert. Op vlak van materiaalgebruik heb ik geopteerd voor baksteen, omdat dit een veel voorkomend materiaal is in de straat.
eigen gevel/Britt Pellens
97
BRONNEN Foto’s Fotografen: Griet Hauspie en Britt Pellens foto 1: Tramlijn net voor ‘Het Mestputteke’ foto 2: Oude foto van ‘Het Mestputteke’ (zie bron schatten van Deurne) foto 3: ‘Het Mestputteke’ in huidige toestand foto 4: Enkele gevels in de Boterlaarbaan foto 5: Splitsing Boterlaarbaan en Herentalsebaan foto 6: Samenkomst Boterlaarbaan en Herentalsebaan foto 7: Het verkeer in het smalle deel van de Herentalsebaan foto 8: Straatnaambord Herentalsebaan Plannen/schema’s Auteurs: Britt Pellens, Tuur Van den Steen, Griet Hauspie, Rupert Vanstapel, Flore Cotton Schetsen Door: Tuur Van den Steen Bronnen Internet Geopunt Vlaanderen. Geraadpleegd tussen 01-18/03/2016 via http://www.geopunt.be Google Maps. Geraadpleegd tussen 01-18/03/2016 via https://www.google.be/maps Schatten van Deurne: Deurne in oude postkaarten. Geraadpleegd op 03/03/2016 via http://www.schattenvandeurne.be/deurne_in_ oude_postkaarten Krugerplein & peperbus. Geraadpleegd op 05/03/2016 via http://krugerpleinpeperbus.blogspot.be/search/label/herentalsebaan Boeken Mortelmans, K. 2000. Wommelgem. Brussel Denissen, F. 2015. WO II. van Albertkanaal tot Erlafabrieken: (Wijnegem, Wommelgem, Borsbeek, Mortsel). (2de druk). Wommelgem: Wommelgemse Heemkundige Kring De Kaeck. Mortelmans, K. 1989. De Aloude Heerlijkheid Wommelgem: Bijdrage tot de geschiedenis van Wommelgem. (1e druk). Wommelgem: Wommelgemse Heemkundige Kring De Kaeck. 1973. Wommelgem in oude prentkaarten. Zaltbommel: Europese bilbliotheek. Sledsens, A. 1982. Wommelgem: waar is de tijd?. Wommelgem: Wommelgemse Heemkundige Kring De Kaeck. 99
Casus: Architectuur en omgeving | Analyse Herentalsebaan door: Rupert Vanstapel, Britt Pellens, Griet Hauspie, Flore Cotton, Tuur Van den Steen