Dziecięca twórczość plastyczna w diagnozie i terapii by dr Grażyna Szafraniec

Grażyna Szafraniec

Dziecięca twórczość plastyczna w diagnozie i terapii „Rysowanie to forma dialogu między gestami a umysłem” Wprowadzenie Dziecięca1 twórczość plastyczna jest przedmiotem licznych opracowań teoretycznych oraz analiz badawczych. Najciekawsza moim zdaniem dziedzina wiedzy, związana z psychologią dziecka, opisana jest w publikacjach S. Szumana, I. Wojnar, S. Popka, B. Hornowskiego, M. Żebrowskiej, W. Sikorskiego. „Rysunki dzieci stanowią od dawna przedmiot zainteresowań badawczych psychologii rozwojowej i wychowawczej niemal od początków jej istnienia. (…) stały się w Polsce i na świecie częstym, wdzięcznym i stosunkowo łatwo dostępnym przedmiotem badań i analiz, prowadzonych przez psychologów, pedagogów, antropologów, etnografów i teoretyków sztuki” (M. Tyszkowa, 1993, s.7). Rzetelna wiedza psychologiczna w tym zakresie może być przydatna także w pracy pedagogicznej, zwłaszcza nauczycieli edukacji artystycznej czy prymarnej. Twórczość plastyczna dzieci często nie jest przedmiotem analiz psychologiczno – projekcyjnych, gdyż nauczyciele sztuki prowadząc artedukację, skupiają się na wartościach artystycznych powstałych prac. Fascynujący obszar badań wyłania się wówczas, gdy do dziecięcej plastyki podejdziemy w aspekcie diagnostyczno-projekcyjnym. Niektórzy nauczyciele potrafią wykorzystać tę wiedzę, chociaż profesjonalnie mogą to czynić wyłącznie psycholodzy i czynią to niestety rzadziej. Nowe podejście do rysunków dzieci związane jest z osiągnięciami językoznawstwa, z semiologią i semiotyką. „Ujmowanie aktywności graficznej i jej wytworów w kategoriach znaków, znaczeń i procesów komunikowania, pozwoliło dostrzec nowe aspekty rysunku i ujawnić jego nieprzewidywalne wartości” (M. Tyszkowa, 1993). Można zatem traktować rysunki jako formę ekspresji przeżyć, ale i jako środek komunikowania się ze światem. Aktywność graficzna może być wstępną, uzupełniającą lub zastępującą środki werbalne formą komunikacji. W rysunkach kodowane są znaczenia, doświadczenia dziecka ulegają w nich transformacji symbolicznej. Dzięki analizie rysunków, obserwacji i rozmowie można poznać małego autora, jego marzenia, zainteresowania, problemy emocjonalne, sytuację rodzinną, relacje z innymi ludźmi. „Obserwując rysujące dziecko, słuchając jego komentarzy, 1

Określenie „dziecięca” oznacza w tym tekście twórczość do 13 roku życia.

możemy zapewnić sobie dostęp do pola skojarzeń semantycznych i afektywnych, do którego zwykły dialog rzadko nas przybliża” (D. Wildlöcher, 1993, s. 13). Podejmując temat funkcji twórczości w rozwoju S. Popek (1988, s. 29) pisał: „nasza wiedza jest refleksją. (…) jest dzisiaj bardziej wiarą niż aksjomatem, że twórczość jest najlepszą strategią rozwoju dzieci, młodzieży i dorosłych”. Dzięki nowszym publikacjom, także tłumaczeniom z j. francuskiego, nasza wiedza jest wciąż uzupełniana. Wielu badaczy podkreśla jednak fakt uwarunkowań i kontekstów kulturowych oraz problemów natury metodologicznej, jakie towarzyszą interpretacjom rysunków . 1. Podstawy twórczości plastycznej Autorzy wielu publikacji na temat rysunku dziecka rozpatrują to zagadnienie z różnych punktów widzenia. Jedni zajmują się grafizmem dziecka jako przejawem procesów psychomotorycznych. Drudzy interesują się sztuką dziecka (porównując ją do folkloru czy prymitywu). Inni szukają w rysunku obrazu osobowości dziecka, określając jego rozwój intelektualny i społeczny, pragnąc poznać jego przeżycia i dążenia, także i nie uświadamiane. „Obrazek, który dziecko rysuje czy maluje, w chwili tworzenia stanowi wyraz całej osobowości dziecka. (...) Każdy z nich odzwierciedla uczucia, zdolności intelektualne, poziom fizycznego rozwoju, świadomość percepcyjną, pierwiastek twórczy, smak estetyczny, a nawet poziom rozwoju społecznego dziecka. W rysunku dziecka odzwierciedla się także jego dojrzewanie i rozwój” (V. Lowenfeld, W. L. Brittain, 1977, s. 17). 1.1 Rozwój twórczości rysunkowej. Prawidłowo wychowane dziecko potrafi już w 2 roku życia posługiwać się ołówkiem. Jednak sposób trzymania ołówka („w garści”) i to, co dziecko rysuje powoduje, że rysunek małego dziecka jest zupełnie niepodobny do wytworów rysunkowych starszych dzieci. Dziecko 2 letnie nie jest zdolne do wyodrębniania istotnych cech oglądanych przedmiotów, nie potrafi odtworzyć nawet uproszczonych ich kształtów. Jest to etap bazgroty, kreślenia zwojów chaotycznych linii – doskonałe ćwiczenie dla ruchów rąk. W 3 roku życia dziecko uczy się prawidłowo trzymać ołówek, coraz lepiej opanowuje drobne ruchy swoich palców i dłoni. Z chaosu linii zaczynają stopniowo wyodrębniać się proste kreski, łuki, spirale, pojedyncze punkty. Dziecko potrafi już narysować kółeczko, na kartce pojawiają się słoneczko, drabina, płotek, pierwsze proste schematy postaci ludzkiej – „głowonogi” – twory składające się z kółka i kilku kresek. W prosty i sobie tylko właściwy sposób dziecko zaczyna rysować człowieka, domek, samochód, pieska, konika, ptaszka. Jest to okres schematu prostego. Rysunek staje się środkiem komunikatywnym. S. Szuman (1927) twierdzi, iż rysunki dziecka są przejawami dziecięcej, odrębnie zbudowanej psychiki, są obrazem modelu wewnętrznego, który jest wynikiem przekształcania

modelu rzeczywistego przez wyobraźnię dziecięcą na swoisty dziecięcy schemat. Ta transformacja rzeczywistości nadaje pracom plastycznym małego dziecka swoisty artyzm, stanowi podstawowy (obok kolorystyki) składnik wartości artystycznych wytworów dziecięcych. Dzieci nie należy uczyć rysowania, gdyż tłumi się ich własną twórczość. Należy kierować

ich spostrzeżeniami, zwracać uwagę na istotne cechy przedmiotów, ważne

szczegóły. Rozwój rysunku dziecka

następuje od

ideoplastyki (odtwarzania wewnętrznych

modeli przedmiotów i zjawisk) do fizjoplastyki (kopiowania natury, ścisłego trzymania się modelu zewnętrznego). Ideoplastyka dotyczy twórczości rysunkowej dzieci 4-10 letnich, które ukazują rzeczywistość odczuwaną i indywidualnie spostrzeganą. Jest to „realizm intelektualny”. Faza fizjoplastyki pojawia się w twórczości 11-15 latków, które obraz świata przedstawiają przez własną obserwację, jest to „realizm wizualny”. S. Szuman wyodrębnia 3 okresy rozwoju twórczości rysunkowej: 1. okres bazgrania (formowania się schematu) 2. okres schematu (ideoplastyka) – każde dziecko ma swój indywidualny, specyficzny schemat 3. okres poschematyczny – (w kierunku fizjoplastyki). Postacie ludzkie dziecko rysuje początkowo tylko z przodu, en face, dopiero po 7 roku życia pojawiają się rysowane z profilu. Przekształcaniem afektywnym Szuman nazywa powiększanie ważnych dla dziecka postaci. A. Trojanowska (1983) wyodrębnia dwa typy twórcze: •

typ wzrokowy – spostrzega najpierw całość, potem analizuje szczegóły, jest uważnym obserwatorem.

•

typ haptyczny – emocjonalny, wyraża wrażenia zmysłowe, kinestetyczne, dotykowe, koryguje obraz w zależności od czynników osobistych, jest mniej skoncentrowany na doświadczeniach

wzrokowych.

jego

pracach

występuje

przewaga

sądów

subiektywnych. 1.2 Klasyfikacja okresów rozwoju – różne ujęcia Badacze z wielu krajów w bardzo różny sposób podchodzą do problemu podziału twórczości rysunkowej dziecka na kolejne stadia czy fazy. S. Popek (1985, s. 41- 46) zestawia tabelarycznie podejścia następujących psychologów: G. Kerschensteinera (1905), S. Szumana (1927), M. Debesse’a (1952), J. F. Boutonier (1953), V. Lowenfelda i W. Lamberta Brittaina (1964), C. Burta (1947). 1.3 Problem kryzysów w twórczości plastycznej okresu fizjoplastyki między 11 a 15 rokiem

życia

Zagadnienie niezwykle interesujące, podejmowane przez takich badaczy jak: Kerschensteiner, Wagner, Stern, Szuman, Burt, Debesse, Luquet, Jacques, Boutonier, Lowenfeld, Brittain, Lam, Hornowski. Kryzys w twórczości plastycznej jest zjawiskiem rozwojowym, zależnym od szkoły i nauczyciela plastyki, środowisk pozainstytucjonalnych. Do objawów podstawowych badacze zaliczali: schematyczność form, poprawianie rysunków, niezdecydowanie,

nieśmiałość

ruchów,

zanik

zainteresowań,

zanik

świeżości

spontaniczności wypowiedzi, rozczarowanie, zniechęcenie, zanik ekspresji, brak inwencji twórczej. Próbowano także ustalić przyczyny kryzysu, upatrując ich w czynnikach związanych z nauczaniem (monotonne ćwiczenie, nauczanie wg wzorów, złe metody nauczania, krytycyzm, wpływ obcych wzorów i in., zob. S. Popek, 1985, s.127-156). 2. Diagnozowanie poprzez rysunek - projekcyjne aspekty rysunku. Rysunek dziecka może być swobodny, spontaniczny, samodzielny, (wynika z motywacji

wewnętrznej),

narzucony

przez

dorosłych

(motywacja

zewnętrzna),

podpowiedziany, zaplanowany, tematyczny i atematyczny. Akt rysowania jako specyficzna forma aktywności dziecka, ujawnia jego cechy osobowości w zakresie myślenia, pamięci, spostrzegawczości, uwagi, a także jego potrzeby i zainteresowania. Rysunek służy od dawna jako metoda badania inteligencji, zwłaszcza te propozycje, w których dziecko rysuje postać ludzką, a analizie poddawane są poszczególne elementy w narysowanej postaci. Spontaniczna twórczość jest źródłem wiedzy o stosunku dziecka do otoczenia, o wpływie rodziców, o adaptacji dziecka do najbliższego otoczenia (np. chłopcy wychowywani bez ojców pomniejszają jego postać na rysunku, ma ona mniej szczegółów i jest wyraźnie odseparowana od pozostałych osób). Rysunki dziecka można opisywać także w kategoriach technik projekcyjnych, są metodą poznawania osobowości dziecka oraz jego środowiska wychowawczego. Projekcja - jest rzutowaniem na zewnątrz własnych, nie zawsze uświadamianych pragnień, obaw, lęków i niepokojów. W metodach projekcyjnych z odpowiedzi bądź pozawerbalnej działalności osoby badanej wnioskujemy nie o jej zdolności odpowiadania na pytania, nie o jej uzdolnieniach, lecz o podstawowych cechach jej osobowości. Metodami tymi badamy symptomy zaburzeń osobowości, dzięki nim realizujemy proces leczenia poprzez działanie, poprzez odreagowywanie lęków symptomatycznych dla zaburzeń nerwicowych. Na pojęcie "metody projekcyjne" składa się ogół technik projekcyjnych mających pewne wspólne cechy tylko dla nich charakterystyczne, jak na przykład oddziaływanie na osobę badaną bodźcami specyficznego typu - o znacznym stopniu niejednoznaczności i oczekiwanie na zamanifestowanie się skutku działania tych bodźców.

Wśród nich wyróżnić można między innymi techniki ekspresyjne, których zasadniczą ideą jest manipulowanie przez dziecko różnymi materiałami, przedmiotami bądź urządzeniami. Podstawowym, niezwykle cennym źródłem informacji o osobie badanej jest tutaj sam proces "tworzenia", niezależnie od tego, czy daje on w efekcie jakiś produkt końcowy czy nie. Przy stosowaniu technik projekcyjnych - ekspresyjnych istnieją możliwości bezpośredniego, niekontrolowanego wyrażania pewnych postaw, przekonań, cech osobowości - stąd ich wartość nie tylko diagnostyczna, ale i zarazem terapeutyczna, katartyczna. Do tej kategorii technik można zaliczyć swobodne zabawy dzieci z lalkami oraz ich swobodną twórczość artystyczną (m.in. techniki rysowania i malowania). Techniki malowania i rysowania szczególnie nadają się do badania dzieci, zbierania danych projekcyjnych, są bardzo przydatne również w psychoterapii dzieci. Projekcja jest więc przypisywaniem własnych myśli, życzeń, zahamowań i błędów przedmiotom lub osobom z otoczenia, przy czym wyrażające się w projekcji cechy osobowości w większości przypadków są produktem dawnych przeżyć i doświadczeń. Aktualnie najbardziej rozpowszechnione jest w psychologii rozumienie projekcji w znaczeniu atrybutywnym - jako przypisywanie własnych motywów, uczuć i zachowań innym osobom, "emitowanie procesów emocjonalnych i myślowych na zewnątrz". Celem badania projekcyjnego jest uzyskanie wglądu w psychikę człowieka dla wydobycia różnorodnych jej treści wyznaczających stosunek badanego do siebie i do otaczającej go rzeczywistości. Przeprowadzanie badań technikami projekcyjnymi u dzieci dowiodło, iż to, co jest trudne do uchwycenia u osób dorosłych, bywa czymś łatwym i naturalnym u dzieci, dzieci łatwiej dokonują projekcji, niż dorośli. Wartość uzyskanych danych zależy nie tylko od stopnia zdolności dziecka do projekcji ujawniającej mechanizm jego zachowania, ale i od umiejętności skutecznego ingerowania osoby badającej oraz jej kontroli nad własnymi reakcjami na zachowanie się dziecka. U osób dojrzałych występuje obrona przed poddaniem się, natomiast dziecko nie używa takiego mechanizmu, nie wie jak to czynić i dlatego jest gotowe bez większych oporów współdziałać z eksperymentatorem, ("poddanie się badającemu"). Metoda projekcyjna

to zespół celowo skonstruowanych

bodźców, których

zastosowanie ma na celu uzyskanie wglądu w osobistą, prywatną opinię badanego. Hipoteza projekcyjna zakłada, iż wszelkie obserwowalne zachowania się człowieka są ujawnieniem i wyrazem jego osobowości. Techniki projekcyjne dostarczają materiału, który może być rejestrowany i systematyzowany. W badaniu metodą projekcyjną nikogo bezpośrednio o nic nie pytamy, lecz stwarzamy sytuację i oczekujemy, że osoba badana ujawni swe cechy, które

nas interesują. Najlepsza jest taka technika, która umożliwia uzyskanie maksimum danych w możliwie najkrótszym czasie. Charakterystyczne dla technik projekcyjnych jest również to, iż ujawniają one to, czego badany nie chce lub nie może ujawnić, pozwalają na wykrycie takich cech jak lęk, poczucie winy, wrogość, uległość, zamknięcie w sobie, ufność, hojność, chęć posiadania i inne, trudno uchwytne za pomocą innych metod. Zaletą stosowania tych metod jest również to, że cel badania i uzyskane wyniki są badanej osobie nie znane. Techniki te służą zarówno diagnozie jak i terapii. Rzetelne i poprawne badania projekcyjne powinny uwzględniać szereg zasad np.: przy wyborze techniki należy kierować się tym, aby była ona dostosowana do wieku i umiejętności dziecka, jego zainteresowań, sposobu myślenia, zdolności percepcji, słownictwa, rozwoju wyobraźni itd. Ponadto przebieg badania i jego wyniki zależą w dużym stopniu od warunków, w jakich się ono odbywa. Osoba badana powinna się znajdować w osobnym, odizolowanym od hałasu pomieszczeniu, aby łatwiej mogła się skupić. Prowadzący badania powinien umiejętnie nawiązać kontakt z badanym, a instrukcję podać mu w swobodnej formie. Dziecka nie powinno się wstępnie powiadamiać o oczekującym je badaniu. Podstawową zasadą w większości tych zadań jest, żeby dziecko miało do czynienia z niejednoznaczną sytuacją, którą może interpretować według swoich możliwości. Jeżeli badany wie, że jest "podpatrywany" w tym, co dotyczy jego życia emocjonalnego, to staje się wtedy negatywnie usposobiony w stosunku do wymaganego działania, wykazuje ostrożność i nieufność do badającego. Zasadą ważną jest również i to, aby wyniki badania projekcyjnego uzupełniane były przez materiał uzyskany za pomocą innych metod, metody projekcyjne uznać więc należy za pomocnicze, gdyż większość z nich nie została wystandaryzowana, a analiza wyników nie opiera się o statystykę lecz o zbyt subiektywną interpretację badających. Do najważniejszych technik graficznych należy zaliczyć Test Rysowania Rodziny L. Cormana. Służy do badania stopnia przystosowania się dziecka do środowiska rodzinnego, do badania stosunków wewnątrzrodzinnych, do badania postaw uczuciowych dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny. Sposób przeprowadzania badania tym testem jest stosunkowo prosty, dziecko siada przy stole odpowiednim do jego wzrostu i zaprasza się go, by na kartce papieru rysunkowego narysowało kredkami rodzinę "jaką chce", "jaką ma w wyobraźni". Notujemy: 1. kolejność rysowania postaci, ich wielkość, uwzględnienie (dewaloryzację) siebie, 2. czas rysowania rysunku, 3. rozmieszczenie postaci na kartce, "bliskość - oddalenie" - dynamizm życia, 4. szczegóły, 5. prowadzimy rozmowę na temat rysunku: - kto jest najlepszy, najgrzeczniejszy w tej rodzinie? - kto jest najgorszy,

najmniej grzeczny? - kto jest najbardziej szczęśliwy? kto najmniej? - a ty kogo wolisz w tej rodzinie? Oprócz analizy treści dokonujemy oceny formalnej rysunku uwzględniając dynamikę linii, rytm w ekspresji, całość kompozycji, stopień integracji osób na rysunku, poziom możliwości graficznych dziecka, kolorystykę itp. (jaki pas kartki został zajęty). Można również podać dziecku myśl: "Ojciec proponuje rodzinie wycieczkę, ale w samochodzie nie ma miejsca dla wszystkich, kto powinien zostać w domu? Rozmowę można zakończyć pytaniem, czy dziecko jest zadowolone z wykonanego rysunku, czy nie, w przypadku odpowiedzi negatywnej można dziecko poprosić, aby podało zmiany jakie chce wprowadzić do rysunku. Obserwacja dziecka podczas rysowania dostarcza informacji o reakcjach uczuciowych dziecka, o jego nastroju, zahamowaniach, skrępowaniu itp. Wszelkie fakty pominięcia na rysunku pewnych członków rodziny albo deformacja ich postaci mogą być bardzo znaczące (wcześniej należy ustalić faktyczny stan rodziny). Jest to technika prosta zarówno dla dziecka, jak i osoby badającej, nie sprawia większych trudności. Wg L. Cormana stopień dojrzałości rysunku jest wskaźnikiem dojrzałości rysującego i może być miarą poziomu jego rozwoju. Rysunek postaci ludzkiej zależy od poziomu inteligencji dziecka, ale w dużym stopniu jest uwarunkowany czynnikami afektywnymi i równowagą osobowości. Na podstawie sposobu wyrażania przestrzeni, ruchu, postaci ludzkiej i zwierząt oraz proporcji przedstawionych przedmiotów i detali można stwierdzić, że różnice w rozwoju psychicznym dziecka wynoszą do 4 lat. Szerzej na ten temat zob. M. Braun – Gałkowska (1995). Inne techniki graficzne, wprowadzane przez psychologów jako odmiany rysowania rodziny to np. Kinetic Family Drawing – kinetyczny rysunek rodziny, przedstawiajacy jej członków w trakcie wykonywania różnych czynności. Można także zaproponować dziecku przedstawienie swojej rodziny pod postaciami zwierząt. Rysunek postaci ludzkiej F. Goodenough stosowany jest w psychologii jako technika projekcyjna i stanowi jeden z głównych środków poznawczych osobowości i psychiki człowieka (J. Siwkiewicz, 1971, s.145) oraz jego rozwoju intelektualnego. Stosuje się go głównie do pomiarów rozwoju dojrzałości dzieci w wieku od 4 do 10 lat. Wnioski formułowane są w oparciu o szczegółową analizę rysunku (B. Hornowski, 1970, s.137 – 149). Liczne modyfikacje wprowadzili do tej techniki Fay, Harris, Royer, Koppitz, Machover. Interesujące badania prowadzili Osterrieth, Cambier, Lowenfeld, Wallon. W badaniach diagnostycznych stanowi szybką technikę oceny możliwości intelektualnych

dzieci

oraz

przejawów

agresji,

nadpobudliwości

czy

zahamowania.Wykonywany jest ołówkiem, za każdy element występujący w rysunku dziecko otrzymuje po 1 punkcie. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

głowa obecna narysowane nogi narysowane ręce tułów obecny długość tułowia większa niż szerokość kończyny dokładnie wykazane - ramiona przytwierdzenie ramion i nóg nogi przyczepione do tułowia, ramiona przyczepione do tułowia w prawidłowym punkcie szyja obecna kontur szyi nieprzerwanym konturem głowy, tułowia albo obydwu oczy obecne nos obecny usta obecne nos i usta wykazane w dwu wymiarach, dwie wargi wykazane nozdrza wykazane włosy wykazane włosy przedstawione wyraźniej, niż obwód głowy ubranie obecne przynajmniej dwie części ubrania (jak kapelusz i spodnie) nie przezroczyste, tzn.ukrywające części ciała, które powinny być zakryte rysunek wolny od jakiejkolwiek przezroczystości, zarówno rękawy jak i spodnie muszą być wykazane najmniej cztery części ubrania wyraźnie wykazane kompletne ubranie sensownie przedstawione palce obecne poprawna liczba palców wykazana szczegóły palców poprawne, palce w dwu wymiarach, długość większa niż szerokość, kąty pomiędzy palcami nie większe niż 180° odchylenie kciuka musi być zaznaczone dłoń wykazana jako różna od palców i ramienia stawy ramion widoczne, albo bark, albo łokieć, albo obydwa stawy nóg są narysowane, kolana albo biodra, albo obydwa głowa proporcjonalna ręce proporcjonalne, szerokość ramion mniejsza niż szerokość tułowia nogi proporcjonalne stopy proporcjonalne nogi i ramiona w dwu wymiarach obcas wykazany koordynacja motoryczna – linia A koordynacja motoryczna – linia B koordynacja motoryczna, kontur głowy bez niezamierzonych linii nieregularnych koordynacja motoryczna, kontur korpusu koordynacja motoryczna, ramiona i nogi koordynacja motoryczna, rysy symetryczne, w prawidłowym położeniu uszy obecne uszy obecne, w poprawnej proporcji i pozycji części oka, brwi, rzęsy wykazane źrenice szczegóły oka, proporcje, poziome wymiary oka większe niż pionowe szczegóły oka, spojrzenie na twarzy z profilu czoło oraz broda wysunięcie brody, broda odróżniona od dolnej wargi profil z jednym błędem profil bez błędów

Suma punktów daje wiek rozwojowy. Wiek umysłowy

punkty

Tablica norm. 3;6

9 3;9 4;0 4;3 4;6 4;9 5;0 5;3 5;6 5;9 6;0 6;3 6;6 6;9 7;0 7;3 7;6 7;9 8;0 8;3 8;6 8;9 9;0 9;3

Wiek umysłowy

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

9;6 9;9 10;0 10;3 10;6 10;9 11;0 11;3 11;6 11;9 12;0 12;3 12;6 12;9 13;0 13;3 13;6 13;9 14;0 14;3 14;6 14;9 15;0 15;3 15;6

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

punkty

Odczytany w tabeli wiek umysłowy, przeliczony na miesiące dzielimy przez wiek życia wyrażony w miesiącach, a otrzymany wynik mnożymy przez 100, otrzymujemy w ten sposób przybliżony iloraz inteligencji. wiek umysłowy IQ = wiek życia

100

Wartość ekspresyjna rysunku – daje obraz psychiki dziecka, cech jego charakteru i temperamentu poprzez znak, charakter i rodzaj kreski.

Wartość asocjacyjna rysunku to

odgadywanie skojarzeń, rekonstrukcja pełnego obrazu przebiegu procesów psychicznych, tworzenie hipotez diagnostycznych. W opinii wielu badaczy analiza rysunków jest znakomitym narzędziem diagnostyczno – terapeutycznym dla dzieci zdrowych i normalnie się rozwijających, ale także dla tych z różnymi

schorzeniami,

niedostosowanych

uszkodzeniami

społecznie,

organicznymi,

autystycznych.

Dzieci

upośledzonych opóźnione

umysłowo,

rozwoju

rysują

nierozpoznawalne elementy, ich rysunki są ubogie i stereotypowe. Dziecko o dużym poziomie lęku wykazuje skłonności do pomniejszania postaci. Dziecko z zawyżoną samooceną nadaje postaciom przesadnie duże rozmiary. Rysunki dziecka niestałego emocjonalnie są niedokończone, ubogie

Wiek życia = data badania (lata; miesiące, dni) minus data urodzenia (lata; miesiące, dni).Wyrażony jest jako liczba złożona z trzech składników: lata; miesiące, dni, np. 6;10,27.

kolorystycznie. Dziecko cierpiące na obsesje burzy ład kompozycyjny. Rysunki schizofreników są bardzo udziwnione, rozkojarzone.

Analiza ogólna rysunku postaci ludzkiej •

Rozmieszczenie - tabela niezdecydowany powolny

introspektywny pesymista

impulsywny beztroski nie kontroluje uczuć

rozpamiętuje przykrości

odwołuje się do teraźniejszości

przewidujący

pełen niepokoju i wewnętrznego napięcia samotnik •

rozważny potrzebujący uznania rzetelny pragmatyk stara się kontrolować własne uczucia

Proporcje – powiększenie postaci świadczy o pewności siebie, samoakceptacji, umiejętności kontroli swoich zachowań, skłonnościach do zachowań agresywnych. Pomniejszenie świadczy o nieśmiałości, izolowaniu się, lękliwości, pesymizmie dziecka. Postacie wyolbrzymione na przemian z małymi (u tego samego dziecka) wskazują na wewnętrzne napięcie, zmienne usposobienie, zbyt silne reagowanie na bodźce.

•

Kontur - stosowanie określonych linii odzwierciedla stan emocjonalny rysującego. Linie cienkie,

delikatne są oznaką nadwrażliwości, uczuciowości, ostrożności, dużej

wytrwałości w wykonywaniu zadań, braku pewności siebie. Posługiwanie się liniami grubymi burzącymi estetykę całości oznacza impulsywność, zbytnią śmiałość, brak samokontroli, zachowania agresywne. Linie skośne towarzyszą stanom niepokoju, drażliwości i gniewu. •

Pozycje ciała a dynamika – w zdecydowanej większości

prac dzieci prezentują

człowieka stojącego frontalnie. Rysowanie postaci z profilu jest typowe dla osób izolujących się od otoczenia, mających nielicznych przyjaciół, nie narzucających się. •

Rysunek ramion Oznacza rozważność, rzetelność, beztroskę, brak kontroli uczuć Potrzeba ukrycia się, bierność, samotność Układ prymitywny – gwałtowność, agresywność, nadpobudliwość, potrzeba uznania Układ horyzontalny, charakterystyczny dla 7-8 latków, głównie chłopców,

ujawnia potrzebę zajęć ruchowych i aktywności Kończyny dolne zaokrąglone lub zgięte, rzadko, pojawiają się w rysunkach, mimo, że oddają wrażenie ruchu, symbolizują potrzebę aktywności, częstych zmian. •

Układ postaci a symetria – postać narysowana z zachowaniem pełnej symetrii ciała dowodzi dojrzałości emocjonalnej, świadczy o bogatych doświadczeniach, dużym stopniu samokontroli uczuć i harmonii życiowej. Rysunki asymetryczne zwłaszcza u 12 latków są autorstwa dzieci nadwrażliwych, uczuciowych, niezdecydowanych, zapamiętujących doznane przykrości.

•

Kolorystyka – przy analizie postaci określa się barwę dominującą (zob. W. Sikorski, 2002).. Stałe kryteria rozróżniania typów osobowości - wskaźniki emocjonalne do techniki:

„Narysuj osobę” Karen Machover podają G. Oster i P. Gould (1999). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Słabo zintegrowane części ciała – niska tolerancja frustracji i impulsywność Zaczernianie pustych pól – niepokój (im większy stopień zaczernienia, tym bardziej intensywny a. zaczernianie twarzy – poważnie zaburzony, negatywny wizerunek siebie b. zaczernianie rąk – przejawy agresji Nachylenie postaci przekraczające 15 º - niestabilność, brak równowagi psychicznej Niewielkie wymiary postaci – skrajny brak poczucia bezpieczeństwa, wycofanie, depresja, poczucie nieprzystosowania Duże wymiary postaci – ekspansywność, słaba kontrola wewnętrzna Przezroczyste elementy rysunku – niedojrzałość, impulsywność, skłonność do wyładowania się Zęby – agresywność (słowna) Krótkie ręce – tendencje do wycofywania się, zwracania do wewnątrz, próby hamowania impulsów Długie ręce – pragnienie zdobywania lub gromadzenia, sięganie w kierunku innych Duże dłonie – zachowania „acting-out” (wyładowanie się) Brak dłoni – zakłopotanie, poczucie nieprzystosowania Brak rąk – poczucie winy z powodu odczuwanej wrogości lub seksualności Spoglądanie w bok – podejrzliwość i skłonności paranoidalne "OSOBA"

3. 4.

LISTA WKAŹNIKÓW DODATKOWYCH

Ręce – służą do zmiany lub kontrolowania otaczającego środowiska a. założone na piersiach – wrogość, lub podejrzliwość b. trzymane za plecami – pragnienie kontrolowania złości, niechęć do kontaktów interpersonalnych c. brak – nieprzystosowanie, bezradność Stopy – poziom aktywności interpersonalnej a. duże – dążenie do bezpieczeństwa lub męskości b. małe – zależność, stłumione odczuwanie c. brak – brak niezależności Palce a. długie i spiczaste – agresywność, wrogość b. zaznaczone pętelkami lub pojedynczą kreską – pragnienie stłumienia agresywnych impulsów Głowa a. duża – zaabsorbowanie światem wyobraźni, koncentracja na aktywności umysłowej b. mała – osobowość obsesyjno – kompulsywna, poczucie niższości intelektualnej c. odwrócona tyłem – tendencje paranoidalne lub schizoidalne Nogi a. brak – stłumienie, prawdopodobny lęk przed kastracją b. różnice w wielkości – sprzeczne uczucia dotyczące niezależności c. długie – dążenie do autonomii d. krótkie – upośledzenie życia uczuciowego

12 6. 7.

Usta a. przesadnie podkreślone – niedojrzałość, agresywność oralna b. bardzo duże – erotyzm oralny Ramiona a. nierówne – niestabilność emocjonalna b. szerokie – zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły c. kwadratowe – nadmierna defensywność, wrogość w stosunku do innych ludzi

Drzewo K. Kocha – zakłada narysowanie kredkami drzewa (nie może być to drzewo iglaste). Badania prowadzone w oparciu o analizy kilku tysięcy prac graficznych, prowadzili oprócz Kocha także Stora, Muschoot, Demeyer. W interpretacji pomocna jest instrukcja K. Kocha wydana przez PTP w Warszawie. Określone typy wzorów (w zakresie wielu kryteriów) związane są z konretnymi cechami osobowości. G. Oster i P. Gould (1999) podają m. in następujące wskaźniki: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. a. b. c. d. e. f. g.

Wyjątkowo duże drzewo – skłonności do agresji Małe drzewo – poczucie niższości i braku znaczenia Cienka kreska – poczucie nieprzystosowania, niezdecydowanie Drzewo składające się tylko z dwóch linii oznaczających pień i kółka wyobrażającego koronę – impulsywność, zmienność Przesadne podkreślenie pnia – niedojrzałość emocjonalna Przesadne podkreślenie korony – zahamowania emocjonalne, myślenie analityczne Przesadne podkreślenie korzeni – płytkie reakcje emocjonalne, ograniczona zdolność do rozumowania Szrama, dziupla, złamana gałąź – związek z urazem, wypadkiem, chorobą, gwałtem Brak linii przedstawiającej ziemię – podatność na stres Zaznaczona linia ziemi, brak korzeni – tłumione emocje Zaczernione płaszczyzny, bardzo ciemne lub mocno zaznaczone – defensywna wrogość lub zachowania agresywne Cienka przerywana kreska – wyraźny niepokój Dziupla – symbolika seksualna mała lub w kształcie rombu – skojarzenia z pochwą mała i okrągła – przeżycie napastowania seksualnego lub wczesne doświadczenia seksualne mocno zaznaczony kontur – świadczy o większym wpływie urazu koncentryczne kręgi wewnątrz –zepchnięcie doświadczenia w przeszłość i „zaleczenie” zaczerniona – wstyd związany z doświadczeniem duża – zaabsorbowanie kwestią prokreacji z małym zwierzątkiem w środku – ambiwalencja dotycząca ojcostwa lub macierzyństwa.

Technika „Narysuj DOM” F. Minkowskiej F. Minkowska przekształciła rysunek domu w test projekcyjny osobowości, uważa dom za „zamaskowane Ego”, interpretuje go biorąc pod uwagę typologię racjonalną i sensoryczną. Badania rysunków domu, wykonane przez dzieci między 4 a 12 rokiem życia (dzieci z domów dziecka i wychowywane w pełnych rodzinach), prowadzone były także przez Ribault. Dzięki analizie globalnej, opartej na skali ocen i podejściu klinicznemu Ribault wnioskuje, iż rysunek domu umożliwia uchwycenie występujących u dzieci problemów (D. Engelhart, 1993, s. 108). W publikacji G. Ostera i P. Gould (1999) zamieszczono następujące kryteria szczegółowe: 1. Szczegóły a. Podstawowe (dla normalnego rysunku) – co najmniej jedne drzwi, jedno okno, jedna ściana, dach, komin b. Dodatkowe (np. krzaki, kwiaty, ścieżka) – potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska, która czasami jest

2. a. b. c. 3. a. b. c. d. e. 4. 5. 6. 7. 8. 9. a. b. 10. a. b. 11. a. b. 12. 13. a. b. c. d.

związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnieniem sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych Komin – symbol ciepłych, intymnych związków brak komina –brak ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z ważną osobą płci męskiej przesadnie duży – nadmierne zaabsorbowanie sferą seksualną czy też możliwe tendencje ekshibicjonistyczne dużo dymu – wewnętrzne napięcie Drzwi – ponad podstawą domu, bez schodów – niedostępność w kontaktach interpersonalnych brak drzwi – skrajne trudności w kontaktach z innymi ludźmi otwarte – silna potrzeba doświadczania ciepła od świata zewnętrznego bardzo duże – nadmierna zależność od innych z zamkiem lub z zawiasami – defensywność Płot wokół domu – potrzeba ochrony emocjonalnej Rynny – podejrzliwość Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki – brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodzinnym Dom przedstawiony w perspektywie – widok z dołu – odrzucenie domu lub poczucie, że osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe Dom przedstawiony w perspektywie – widok z góry – odrzucenie sytuacji domowej Dach płaski (pojedyncza linia łącząca dwie ściany) - brak wyobraźni lub zahamowania emocjonalne przesadnie duży – poszukiwanie satysfakcji w fantazjach Okiennice zamknięte – skrajna defensywność i wycofanie otwarte – zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych Ścieżka bardzo długa – ograniczona dostępność wąska w pobliżu domu, szeroka na drugim końcu – osoba powierzchownie przyjazna Ściany (ich solidność) – bezpośrednio związana z siłą ego Okna brak okien – wrogość, wycofanie tylko na parterze, na piętrze brak – rozziew między rzeczywistością a fantazją z firankami – rezerwa, kontrolowanie siebie bez zasłon – zachowanie otwarte, bezpośrednie

Dom – Drzewo – Człowiek (House – Tree – Person) Bucka W zamierzeniu autora HTP miał oceniać wrażliwość, dojrzałość i integrację osobowości z otoczeniem. Badano szczegóły, proporcje i perspektywy, w odniesieniu do osób podzielonych na siedem poziomów inteligencji. Skale ocen postaci, drzewa i domu nie sa oparte na ścisłej walidacji, ale Buck określa osobowość badanego na podstawie licznych skojarzeń, korzysta z badań klinicznych. W diagnostyce psychologicznej stosowane sa także projekcyjne techniki zabawowe. Test Stosunków Rodzinnych - FRT E. Bene - J. Anthony'ego to interesująca technika do badania emocjonalnych postaw dzieci wobec rodziców i pozostałych członków rodziny. Pozwala również na stwierdzenie jak dzieci wyobrażają sobie uczucia rodziców względem siebie. Autorzy wyszli z następującego założenia: ponieważ w badaniu przyczyn powstawania i rozwoju zaburzeń u dziecka największe trudności sprawia obiektywna ocena konfliktów i emocji, które wpływają na powstawanie symptomów neurotycznych, do zrozumienia ich niezbędna jest metoda umożliwiająca analizę stosunków rodzinnych nie tylko na podstawie tego, co mówią o nich rodzice, ale i tego, jak dziecko je ujmuje, przeżywa, odczuwa.

FRT stanowi prosty technicznie sposób badania wewnętrznej atmosfery emocjonalnej w rodzinie, wykorzystuje dyspozycje dziecka do bezpośredniego i szczerego wyrażania swoich uczuć w zabawie. Do badania używa się 21 sylwetek osób, które przedstawiają członków rodziny (od dziadka i babci aż po dziecko w wózeczku) i tzw. Pana Nikt. Oprócz tych postaci należy dysponować 86 karteczkami (4 cm x 6 cm) - dla dzieci 8 - 13 lat, albo w wersji dla dzieci przedszkolnych 40 karteczkami (wszystkie są ponumerowane). Na każdej kartce zawarta jest jedna wypowiedź o zabarwieniu pozytywnym albo negatywnym, którą dziecko ma "wysłać" komuś ze swojej rodziny (np. "Na tę osobę z naszej rodziny często się złoszczę", "Ta osoba z naszej rodziny często złości się na mnie").W drugiej wersji dziecko wysyła do siebie listy jakie jego zdaniem wysłaliby do niego członkowie jego rodziny. Stąd popularna nazwa tej metody "zabawa w listonosza". Sytuacja ta jest dla dziecka zabawowa, gdyż dziecko wybiera spośród danych sylwetek te, które stanowią odpowiedniki członków jego rodziny i tworzy w ten sposób miniaturę własnego najbliższego środowiska. Osoba badająca pokazuje i odczytuje (lub czyni to samo dziecko) treść stwierdzeń na karteczkach, a dziecko wrzuca je do wybranych skrzyneczek. W ten sposób unika się wywoływania u dziecka reakcji słownej, nie zmusza się go do słownego analizowania swych uczuć. Jeżeli okaże się, że dane stwierdzenie do nikogo nie pasuje, to dziecko przydziela karteczkę sylwetce "Pana Nikt". Po zakończeniu badania przystępuje się do zliczania "liścików", można posłużyć się arkuszem punktowym (Rembowski J., 1975, s. 338). Wyniki testu pozwalają ocenić ważność psychologiczną poszczególnych członków rodziny dla badanego dziecka. Pozwalają uchwycić jego preferencje w stosunku do określonych osób w rodzinie, dostrzec osoby, z którymi dziecko się identyfikuje, oraz odkryć źródło

jego

ewentualnych

niepokojów,

lęku.

Pomaga

postępowaniu

psychoterapeutycznym i wychowawczym. Stopień uczuciowego związku dziecka z poszczególnymi członkami jego rodziny może być ujęty liczbowo, co pozwala na uznanie tych związków za negatywne, pozytywne czy ambiwalentne, można też przedstawić je graficznie (Rembowski J., 1975, s. 334). Test Stosunków Rodzinnych - to niezmiernie interesująca i wielce odkrywcza technika, pozwalająca ujawnić rolę i miejsce poszczególnych członków rodziny w życiu badanego dziecka. Stosowanie jej daje dobre wyniki także w terapii indywidualnej i regulacji stosunków w środowisku rodzinnym oraz dostarcza informacji umożliwiających uchwycenie wpływu domu rodzinnego na rozwój osobowości dziecka.

Rozwojowi „psychologii dynamicznej" towarzyszy pojawienie się coraz to nowych testów projekcyjnych. Kolejna technika o charakterze projekcyjnym - Dwa domki (2 HTTwo Houses Technique) stworzona została w 1963 r. przez Wiktora Szyryńskiego. Test ten przeznaczony jest do wykrywania u dzieci konfliktów, których podłożem jest współżycie rodzinne. Pierwotnie miał służyć do badania dzieci nerwicowych, później okazało się, że możliwości

jego

zastosowania

dzieci

są

szersze,

np.

tzw.

schorzeniach

psychosomatycznych, w wykrywaniu wczesnych stanów psychotycznych, itp. Jest to test dynamiki rodzinnej i służy do wykrycia uczuć wewnątrzrodzinnych relacji rodzice - dzieci. Przebieg badania tym testem ma charakter zabawy, którą prowadzi badający a dziecko komentuje. Prowadzący bierze kartkę papieru, ołówek. Dla nawiązania kontaktu z dzieckiem zadaje mu pytanie podnoszące siłę jaźni, np.: ile masz lat? gdzie mieszkasz? czy lubisz grać w piłkę? do której klasy chodzisz? który przedmiot lubisz najbardziej? Dziecko należy posadzić obok prowadzącego, aby nie patrzeć na nie z przeciwka (identyfikuje się ono wówczas z egzaminatorem). Prowadzący mówi: "Chciałbym się z tobą pobawić. Pobawimy się razem, dobrze? Powiedz mi kto jest w twojej rodzinie?" W lewym rogu kartki prowadzący rysuje osoby wymieniane przez dziecko, np. z prawej strony notuje: imię i nazwisko, data urodzenia, data badania. W dalszym ciągu badania prowadzący mówi: - „Twoja rodzina mieszka w dwóch domkach, bardzo wygodnie, ma dużo miejsca" (rysuje domki) „Powiedz mi, jak ty swoją rodzinę umieścisz w tych domkach, kto będzie mieszkał w jednym, a kto w drugim?". Zgodnie z odpowiedziami dziecka badający rysuje sylwetki pod domkami. Istotne są wszystkie sugestie dziecka, pamiętamy je, ale odsuwamy i dążymy do podziału rodziny. Następnie proponujemy zapraszanie członków rodziny do drugiego domku: „Kogo chciałbyś zaprosić? Kogo wyślesz do drugiego domku?". Pytamy o osoby nie zaproszone, np. matkę „Mamy nie zaprosisz?” Pytamy o osoby odrzucone, np. „Ty najlepiej lubisz spędzać czas z matką? „Lubisz się bawić ze swoim bratem?". Przy końcu testu prosimy dziecko: „Powiedz mi coś o swojej rodzinie". Wszystkie odpowiedzi notujemy do późniejszej analizy. Badanie testem przeprowadza się u dzieci ze wskaźnikiem inteligencji normalnym lub zbliżonym do normalnego. Test ten składa się ze wstępu i czterech etapów badania 1. prezentacja członków rodziny, 2. podział członków rodziny, 3. zaprosiny, 4. wyprowadzka. Omówienie wyników testu składa się z dwóch części:

z dokładnego opisu przebiegu

poszczególnych etapów ze zwracaniem uwagi na zachowanie się dziecka i jego stany uczuciowe, z interpretacji testu. Szerzej na ten temat zob. D. Rode, 1994. 3. Rysunek dziecka opóźnionego

Zaskakujące jest jak niewiele w polskiej literaturze psychologicznej opracowań poświęconych rysunkom dzieci z problemami rozwojowymi. Badania na ten temat są rzadko publikowane, gdyż mają najczęściej charakter nieformalny.Wyjątkowym źródłem informacji na ten temat jest publikacja Ph. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart (1993). Autorzy piszą, iż rysunki dzieci opóźnionych charakteryzują się opóźnieniem w ewolucji, zazwyczaj

równoległym do opóźnienia umysłowego. Powołują się na badania Cartera (1973) dotyczące porównania dzieci o tym samym poziomie wieku umysłowego, lecz w różnym wieku kalendarzowym, niektóre były w normie, inne opóźnione umysłowo, inne dotknięte organicznym uszkodzeniem mózg. Dzieci opóźnione miały wyższe wyniki niż dzieci w normie pod względem wykonania szczegółów, wyższe niż dzieci z uszkodzeniami mózgu. Nie można brać pod uwagę jedynie poziomu dojrzałości intelektualnej. U dziecka upośledzonego umysłowo ale dobrze przystosowanego rysunek jest często na wyższym poziomie niż iloraz inteligencji (Abraham, 1977, s. 19). Rezultaty zależą od równowagi afektywnej dziecka i akceptacji ze strony jego otoczenia. Moor (1961) za pomocą Figur Niekompletnych Reya stwierdza różnorodność w odpowiedziach dzieci, powolność w spostrzeganiu, niezdolność percepcyjną, brak zmysłu krytycznego, niezdolność klasyfikowania danych, dziecko zniekształca obraz, podaje stereotypową odpowiedź. Rysunek dziecka opóźnionego odróżnia się od rysunków dzieci młodszych i normalnie się rozwijających obecnością powtórzeń - rysunki powtarzane wiele razy powodują wykształcenie stopnia doskonałości wykonania), automatyzmy, stereotypy. W przypadku zespołu Downa rezultaty są bardzo różnorodne, trudno określić poziom umysłowy takich dzieci. Rysunek pozwala na wykrycie zaburzeń charakterologicznych i zaburzeń, które je poprzedzają

pobudliwość,

impulsywność,

cechy

paranoiczne,

obsesyjne,

niezrównoważenie. W badaniach stosowano Figurę Prudhommeau - dziecko miało odtworzyć serie rysunków - pojawiły się ideogramy nie związane z modelem, świadczące o niezrozumieniu obrazu modelu, sterotypowość - uporczywe powtarzanie. Kontrast - między powtarzaniem bez końca a radykalną, nagłą zmianą jest wg H. Wallona jedną z najbardziej znaczących różnic pomiędzy dziećmi opóźnionymi i w normie. H. Wallon i L. Lurcat opisują przypadek postępującego pogarszania się wzoru u 8 letniego dziecka z zespołem Downa - czysta degradacja gestu, który oddzielając się od rysunku jest kontynuowany dla niego samego. Wg Rouma (1913) rysunek dziecka upośledzonego umysłowo charakteryzują: automatyzm, stereotypowość, asymetrie, dysproporcje, zanikanie idei, schematyzm, ubogość, powolność w ewolucji z cofaniem się ku poprzednim stadiom rozwoju.

Istnieje niewiele kryteriów diagnostycznych identyfikujących trudności w nauce. Rysunek ma znaczenie pedagogiczne, czynność rysowania w szkole pozwala dziecku rozwijać koordynację wzrokowo - ruchową, zachęca je do indywidualnej ekspresji (szczególnie jeśli chodzi o emocje), koncentracji uwagi, wykonywania zadania, kontroli czynności. W tej samej publikacji znajdziemy także wyniki badań dotyczących rysunków przy chorobach organicznych i zaburzeniach

neurologicznych. Uszkodzenia mózgu - mają

oczywisty wpływ na rysunek, niezależnie czy dotyczą wszystkich funkcji (encefalopatie, zapalenia) czy tylko jednej funkcji mowa, wzrok, słuch. Zaburzenia w grafizmie zależą od wieku, w którym się pojawiły. Badania porównawcze między rozwojem psychoruchowym dzieci z PCI i upośledzonych umysłowo prowadziła L. Bender, która ukazała, iż dzieci z chronicznym zapaleniem mózgu osiągają gorsze rezultaty w testach rysunkowych niż w testach inteligencji - brak obrazu własnego ciała. Tabary (1966) - przebadała 200 dzieci z poradni specjalistycznych, stwierdzajac lekkie opóźnienie w przyswajaniu schematu ciała u dzieci z porażeniem. Lecomte-Ramioul (1966) za pomocą testu HTP notuje u hemiplegików bardzo słabą reprezentację postaci, podczas kiedy drzewo i dom są wykonane w sposób poprawny. Debienne (1973) – stwierdza, iż dzieci z PCI obustronnym rysują postać w identyczny sposób jak dzieci z opóźnieniem; jeśli istnieje asymetria ruchowa, w przedstawianej postaci obserwuje się czasem nieobecność połowy przestrzeni graficznej, w zależności od topografii uszkodzeń. Przy porażeniu lewostronnym u hemiplegików, inteligentnych i bez afazji - obserwuje się złą strukturyzację przestrzeni wraz z zaburzeniami w schemacie ciała. Rzadko prowadzone są badania dotyczące rysunków dzieci niewidomych. Kinsbourne (1980) poprosił dzieci niewidome i dzieci widzące (ale z zasłoniętymi oczami) o wykonanie modeli postaci ludzkiej, modele dzieci niewidomych były uboższe i zniekształcone (informacje dotykowe nie mogą zatem zastąpić informacji wizualnych). Częściej badane są np. dzieci głuchonieme: Thiel (1927) 200 rysunków dzieci głuchoniemych porównał z rysunkami dzieci słyszących, stwierdził równoległe postępy, chociaż u dzieci głuchych przebiegające wolniej, dzieci głuche lepiej przedstawiają szczegóły, ich obserwacje były bardziej precyzyjne, a rysunki wykonane z pamięci były wykonane poprawnie. Schirley i Goodenough (1932) oceniają problem mniej optymistycznie, wnioskują o inteligencji dzieci głuchych niższej od średniej innych dzieci, chociaż dzieci te wolą test rysunkowy od testu słownego. Dziecko głuche przerywa rysowanie, aby przedstawić mimiką to co zostanie narysowane – jest to związek między gestami, słowami a grafizmem jako środkami ekspresji. Stwierdzono ponadto bogactwo scen w rysunku wolnym, ubóstwo w rysunku z wyobraźni,

obfitość szczegółów, świadectwo koncentracji uwagi i dobrej precyzji wizualnej, trudności w przechodzeniu od szczegółu do całości. Mimika i rysunek ubożeją jeśli po rehabilitacji następuje przyswajanie słowa (Debienne, 1973). Badanie dzieci głuchych w normie i poniżej normy testem Rysunek człowieka – pozwala stwierdzić powolność, niedobór zdolności w myśleniu abstrakcyjnym i tworzeniu pojęć, trudności w dostosowaniu się do nowych sytuacji. Opóźnienie umysłowe nie wiąże się z zaburzeniami mowy tylko z izolacją społeczną jaką narzuca upośledzenie. Przy zaburzeniach mowy (afazji) Cromer (1983) wykazuje specyficzne trudności w organizacji rysunku figury złożonej. Niektóre rysunki dzieci z opóźnieniem w rozwoju mowy posiadały cechy bliskie rysunkom schizofreników, charakterystyczne dla psychozy dziecięcej. W innych chorobach organicznych (rak, choroby krwi, białaczka, hemofilia, mocznica, otyłość) rysunek stosowano w badaniach takich tematów jak lęk przed śmiercią, reakcje na ból, reakcje na stres. Trudności metodologiczne tego typu badań powodują, że w chorobach umysłowych rzadko prowadzone są prace prawdziwie eksperymentalne, częściej studia przypadku i badania na małych grupach. Wskaźniki neurozy: (lęk dominujący objaw), wzór niewyraźny, linie

niestałe,

przerywane,

poczucie

winy

kreskowanie,

poczucie braku osobowości niewyraźny, zamazany rysunek; mandala -

zaczernienie; magiczny,

ochraniający krąg; niekompletne postaci, zniekształcenia; tylko głowa - eliminacja ciała instynkt płciowy; brak rąk - trudności w kontaktach z otoczeniem; brak nóg - poczucie niebezpieczeństwa; długie nogi - poczucie niebezpieczeństwa i nadkompensacja. Agresja postawa wojownicza, zęby, wzdęty brzuch - fantazja pożerania, domy bez kominów, bez drzwi, otoczone parkanami. Obsesje wg Machover - postać mała, przekreślana, cieniowana, ze skrupulatnie wykonanymi szczegółami, mała głowa o małpim kształcie, długie ręce, stopy pominięte, powolność wykonania, drobiazgowość, różnorodność powtarzających się elementów, "stereotypowość, symetria, obojętność" – Widlöcher. Histeria - postać w osi symetrii kartki, na samym środku jako gwiazda, postać dominuje nad otoczeniem, szkic zaledwie otoczenia, duża głowa niedojrzałość - 1/3 całej wysokości. Narcyzm - mała głowa, starannie wykonane szczegóły włosy, loki, ozdoby, oczy, rzęsy, detale ubrania, kolory jaskrawe, kontrastujące ze sobą; ręce smukłe, krótkie, miniaturowe albo schowane dłonie symbol trudności w kontaktach międzyludzkich; wątłe kończyny dolne albo brak, elementy otoczenia nie są umieszczone na ziemi np. statek unosi się nad wodą. 4. Techniki rysunkowe w terapii

Rysunek może być także środkiem terapeutycznym, przywracającym stabilizację i równowagę psychiczną dziecka. Ma wpływ na usuwanie napięć o podłożu lękowym, minimalizuje frustrację. Pozwala dotrzeć do wielu dziecięcych problemów, których poznanie inną drogą jest niemożliwe. Techniki plastyczne stwarzają możliwości diagnozowania rozwoju. Pełnią także funkcje katartyczne (por. Wallon, Cambier, Engelhart, 1993, E. Węgrzynowicz, 1971, 1973), są powszechnie stosowane w psychoterapii dzieci i dorosłych, począwszy od psychoanalizy, niezależnie od nurtu teoretycznego, wyjaśniającego podłoże zaburzeń osobowości.

dziecko jest młodsze, tym ważniejszą rolę w jego terapii odgrywa rysunek Małe dziecko ma jeszcze trudności w wyrażaniu swoich głębokich przeżyć przez mowę i rysunek może w bardzo użyteczny sposób zastępować tę funkcję. Czasami rysunek jest jedynym sposobem porozumiewania się z dzieckiem (w przypadku dzieci, które nie mówią). Częściej jednak rysunek używany jest podczas psychoterapii i jeżeli odgrywa w niej ważną rolę, towarzyszą mu dodatkowo inne elementy, jak mowa, zabawa, modelowanie. Już przy pierwszych badaniach, jeśli jest on akceptowany przez dziecko, pozwala na szybkie określenie jego poziomu dojrzałości i elementów najczęściej występujących w przedstawianej problematyce. W zależności od kontekstu psychoterapeutycznego, można narzucić jakiś temat (postać, drzewo, dom, rodzina, zwierzę itp.) lub pozostawić wybór dziecku. Czasami tematy mają dla dziecka dużą wartość emocjonalną i ze zdziwieniem odkrywamy znaczną mobilizację afektywną wobec pozornie obojętnego tematu. Rysunek jest ważnym elementem w badaniu, należy powstrzymywać się od natychmiastowej jego interpretacji, jak i ograniczać interwencję z zewnątrz. Rysunek może być także stosowany w psychoterapii, od chwili gdy tylko dziecko osiągnie wiek, w którym umie trzymać ołówek w ręku, aż do okresu dojrzewania. Wybór rysunku, jako sposobu wyrażania się, jest interesujący pod warunkiem, że jest on dla dziecka najłatwiejszym i najbardziej skutecznym środkiem ekspresji. Powinno ono posiadać wystarczająco rozwinięte zdolności plastyczne, a ekspresja graficzna powinna być dla niego przyjemnością. Wyboru należy dokonać w zależności od umiejętności dziecka, lecz preferencje psychoterapeuty i samego dziecka także odgrywają pewną rolę. Znaczenie rysunku zmienia się wraz z osobowością i wiekiem dziecka Zbyt wcześnie może się okazać dla niego czynnością nieprzyjemną, zbyt późno rysunek staje się konwencjonalny. Niekiedy jednak postawa dziecka wobec rysunku zmienia się w trakcie prowadzonej psychoterapii. Przed przystąpieniem do rysunku można stosować modelowanie, po jego zakończeniu ekspresję słowną. Niektórym zahamowanym w aktywności graficznej dzieciom takie formy jak: modelowanie, zabawa, psychodrama stwarzają szansę do pełnego

wyrażenia się. Rysunek można interpretować w czasie, gdy jest on wykonywany (co często jest bardziej interesujące) lub po zakończeniu jego realizacji. Można również przy pracach zbiorowych w psychoterapii grupowej zestawiać ze sobą rysunki. Należy jednak pamiętać, że nie można nauczyć się interpretacji psychoterapeutycznej rysunku bez specjalnego wykształcenia i przygotowania. Wielu klinicystów pokusiło się o interpretację rysunków w terminach projekcyjnych. Nawet jeśli może ona fascynować szeroką publiczność, to sposób, w jaki dokonuje jej terapeuta, jest dla nowicjusza niezbyt zrozumiały. Stąd też częste krytyki dotyczące metodologii. Istnieje pewne ryzyko związane z generalizacją spostrzeżeń, należy więc dostarczyć odpowiednich gwarancji, zapobiegając "dzikim interpretacjom”, które mogą okazać się niebezpieczne. Prowadzenie psychoterapii dziecka nie polega jedynie na właściwej interpretacji jego rysunków, lecz na obserwacji jego zachowania i odpowiednim jej wykorzystaniu. Rysunek w psychoterapii pełni podwójną funkcję. Pierwsza to środek ekspresji dziecka, druga to funkcja interpretacyjna, dostarczana przez psychoterapeutę. Obydwie one mogą, się ze sobą wiązać. Elementem determinującym jest relacja z psychoterapeutą. Psychoterapia przez rysunek jest skuteczna jedynie pod warunkiem, ze między dzieckiem a terapeutą istnieje relacja terapeutyczna, wynikająca z samej osobowości psychoterapeuty. Dlatego też, w zależności od typu terapii, rysunek może być główną czynnością podczas seansów, podstawowym środkiem komunikacji między psychoterapeutą a dzieckiem tub też czynnością dodatkową, w stosunku do innych środków ekspresji (sny, pomyłki) pozwalającą na analizę uczuć i reprezentacji psychicznych dziecka. Psychoterapia przez rysunek jest sztuką interpretowania zachowania dziecka, a szczególnie jego rysunków, jako pewnej formy wyrazu. Rysunek pozwala dziecku na uzewnętrznienie swoich niepokojów, trosk i pragnień. Psychoterapeuta odbiera przekazywaną przez dziecko informację. Powinien jednak zachować ostrożność w interpretowaniu rysunku, który jest przede wszystkim ekspresją życia wyobrażeniowego i nie zawsze świadczy o aktualnych przeżyciach dziecka. W psychoanalizie dziecka problemem fundamentalnym jest analiza relacji. W tym przypadku rysunek jest czynnością regresywną, która ułatwia pojawienie się zjawisk przeniesienia. Jest on także popularną i najłatwiejszą formą przekazu, w której można odnaleźć wszystkie freudowskie poziomy dla wolnych skojarzeń u dorosłego. Słowa są, u dziecka zbyt bezpośrednie, aby mogły być źródłem natychmiastowej przyjemności. Rysunek jest więc dużo pewniejszym środkiem ekspresji. Staje się on mniej ładny, lecz jest za to bardziej swobodny i bogatszy w znaczeniu. Czasem rysunek staje się formą obrony: ubogi, bez wyrazu, konwencjonalny, nie pozostawiający miejsca na jakąkolwiek interpretację.

Można napotkać trudności wynikające z oporów, stawiające pewien problem w psychoanalizie, lecz rysunek nie różni się specjalnie od innych sposobów ekspresji. Za pomocą, rysunku można także tłumaczyć sny dzieci. Dziecko posługuje się rysunkiem, żeby uwolnić się od marzeń sennych. Rysunek stanowi pewien etap w przejściu do ekspresji werbalnej. H. Faure opisuje pewną technikę, zainspirowaną psychoanalizą, stosowaną podczas leczenia zaburzeń snu u dzieci. W okresach bezsenności poproszono dzieci, aby narysowały swoje sny, które następnie były interpretowane. Niekiedy rysunek sprawia, ze koszmar znika (wartość oswabadzająca rysunku opisana przez Janeta). W literaturze i praktyce można się spotkać z rysunkami snów stereotypowych, ewolucyjnych, przeładowanych, wynaturzonych. Poza psychoanalizą rysunek jest bardzo szeroko stosowany w celach terapeutycznych. I tak w licznych placówkach praktykuje się rysunek na papierze, rysunek “ścienny” (duży rysunek na murze, wykonany przez jedno lub więcej dzieci) oraz rysunek wykonany palcami. Rysunek nie podlega ścisłym kryteriom interpretacyjnym, ale okazuje się być dobrym sposobem zrozumienia dziecka przez dorosłego i wzajemnej wymiany między nimi. Wystarczy wejść do jakiejkolwiek instytucji przeznaczonej dla dzieci, aby stwierdzić jak ważne miejsce zajmuje tam rysunek. Jest on właściwie wszechobecny i stanowi przedmiot specjalistycznych lub spontanicznych dyskusji prowadzonych między członkami personelu. Również w rodzinie, podczas wspólnych rozmów, rysunek dziecka może pełnić ważną funkcję. Umożliwia on dziecku wzięcie udziału w dyskusji. Był używany podczas prowadzonych grupowych terapii rodzin. Rysunek znajduje bardzo szerokie zastosowanie w psychoterapii, gdyż jest bardzo dobrym środkiem porozumiewania się z dzieckiem. Jego interpretacja

wymaga

ostrożności,

odpowiedniego

wykształcenia,

intuicji

taktu.

Zastosowanie rysunku związane jest zawsze z indywidualnym przypadkiem, zależy od obranej metody, bez których nie można z góry ustalić żadnej reguły postępowania. W terapii stosowane jest często rysowanie, malowanie na tematy dowolne i ustalone, różnymi technikami (por. Garda – Łukaszewska J., Szperkowski T., 1997). M. Łobocki (1990) wymienia techniki eksploracji – bazgrania, plam i mokrego papieru, eksploracji środków i materiałów, eksploracji koloru. Do technik utrzymywania kontaktu zalicza rysunek wykonany we dwoje, malowanie grupowe, malowanie z udziałem obserwatora. Techniki wyrażania własnych uczuć to z kolei malowanie swojego nastroju, nurtującego problemu, snów, marzeń, swoich reakcji na słowa miłość, nienawiść, piękno, waleczność, siła, słabość, etc., rysowanie życzeń. Do technik interpersonalnych zalicza portrety członków grupy, portrety wykonane wspólnie, technikę dwóch partnerów, rysowanie rodziny. Rysowanie jest obecne nawet w terapii dzieci niewidomych, co wydaje się szczególnie zaskakujące.

W badaniach własnych stosuję często

bardzo ciekawą propozycję zapobiegania

zaburzeniom emocjonalnym jaką przedstawia J. Mączyńska. Autorka zwraca uwagę na fakt, iż sam nauczyciel, bez pomocy psychologa, pedagoga szkolnego, czy logopedy może pomóc uczniom trudnym wychowawczo i tym, u których mogą dopiero powstać zaburzenia rozwojowe i emocjonalne. Do tego celu można wykorzystać takie przedmioty nauczania jak muzyka czy plastyka, które przez sam proces (akt) tworzenia mają znaczenie terapeutyczne. J. Mączyńska wprowadza nowe określenie: „wychowanie terapeutyczne”, przez które rozumie zapobieganie zaburzeniom emocjonalnym u dzieci, swoistą terapię stosowaną w nauczaniu. W profilaktyce zaburzeń emocjonalnych wykorzystuje: analizę zachowania dziecka w kontaktach społecznych i sytuacjach zadaniowych, obserwację wykonywania przez dzieci różnych czynności oraz trudności, na jakie dziecko w nich napotyka. Z informacji tych tworzy postępowania

wychowawczego,

się diagnozę opisową – punkt wyjścia do dalszego dydaktycznego,

terapeutycznego

profilaktycznego.

Diagnoza ta jest ułatwiona dzięki umiejętności dokonywania przez ucznia autoanalizy: odczytywania, nazywania i opowiadania o własnych stanach emocjonalnych. Oprócz wykorzystania lekcji plastyki, muzyki, gimnastyki twórczej autorka proponuje również lekcje języka polskiego do określania przez dzieci własnych cech osobowości, które utrudniają im kontakty z rówieśnikami i dorosłymi, stają się przyczyną problemów emocjonalnych. Zasadnicza część metody poprzedzona jest „Zabawą w miny i grymasy”, w której dzieci szukają zdjęć i ilustracji przedstawiających różne wyrazy twarzy. Ćwiczenia te wzbogacają leksykę, kształtują umiejętność określania i nazywania zróżnicowanych stanów emocjonalnych. Twarze mogą wyrażać np. radość, zadowolenie, smutek, rozpacz, strach, niepokój, przerażenie, ciekawość, nudę, nieśmiałość, niezadowolenie, zdenerwowanie, głupotę, przebiegłość, chytrość. Dzieci analizują także różnice w obrębie jednej grupy np. radość. Interesujący pomysł J. Mączyńskiej polega na przyporządkowaniu, skojarzeniu ze sobą trzech elementów: koloru (w mojej adaptacji daję dzieciom zupełną swobodę wyboru kolorów),

przedmiotu - rzeczy, cechy osobowości – charakteru człowieka. Stąd nazwa

„Kolor – przedmiot – osobowość”. Dzieci otrzymują tabele z trzema rubrykami do uzupełnienia. Mogą wybierać samodzielnie ilość i rodzaj kolorów, odpowiadające im przedmioty oraz kojarzyć dany kolor z jakąś cechą osobowości. Mogą wpisywać nazwy kolorów, bądź dodatkowo obok nazwy narysować plamę w tym kolorze. Służy to rozwiązaniu wątpliwości i niuansów kolorystycznych.

Zakończenie całości stanowi ocena postaci za pomocą kolorów. Na kartkach pojawiają się zaledwie kontury postaci (mama, tata, kolega, koleżanka, nauczyciel, samo dziecko, bohater literacki, poetycki itd. w zależności od potrzeb). Dziecko wypełnia je kolorami (raczej kredki, niż mieszające się ze sobą farby), zwracając uwagę na proporcje cechy występujące u danej osoby, trzymając się także ustalonego przez siebie „klucza - symboliki kolorów”. Bogactwo kolorów uzmysławia dzieciom bogactwo osobowości człowieka. Rezultaty takich ćwiczeń są następujące: •

Dzieci uczą się oceniać innych, dostrzegać w nich różne cechy charakteru i osobowości.

•

Uczą się oceniać siebie, opowiadać o sobie, własnych stanach emocjonalnych, o lękach, marzeniach, problemach i oczekiwaniach.

•

Rozbudzają wyobraźnię, wzbogacają słownictwo.

•

Nauczyciel uzyskuje wiele informacji o popularności dziecka w grupie, o jego akceptacji bądź odrzuceniu ( quasi socjometria).

•

Istnieje także możliwość zastosowania tej metody do oceny postępowania bohaterów literackich, tekstów poetyckich. Osobiście wysoko oceniamy tę propozycję pracy z dziećmi, popularyzuję ją od 1994 roku

wśród studentów kierunków pedagogicznych. Cieszy się sporym zainteresowaniem zarówno samych dzieci, jak i prowadzących zajęcia terapeutyczne, socjoterapeutyczne,

lekcje

wychowawcze. Jest to metoda, w której można dokonywać wielu własnych adaptacji. Po czasochłonnym przygotowaniu do zajęć, kiedy to posiada się już obszerną kolekcję zdjęć twarzy ludzkich, można stosować ją względem dzieci (także kl. I-III), młodzieży czy dorosłych. Zabawy i ćwiczenia psychologiczne, z wykorzystaniem technik rysunkowych stanowią zawsze znakomity materiał do badań diagnostycznych, sesji psychoterapeutycznych czy tak jak w autorskiej wersji J. Mączyńskiej mogą służyć celom profilaktycznym. Podsumowanie

Możliwości wykorzystania rysunków dzieci do celów zarówno diagnostycznych jak i terapeutycznych to problem niezmiernie interesujący i często poruszany w literaturze psychologicznej i pedagogicznej. „Aktywność graficzna staje się (...) formą komunikatu, ale komunikatu niezmiernie indywidualnego, łączącego akt graficzny z chęcią realizowania się podmiotu w świecie znaków i symboli. Komunikatu, w którym mieszają się i krzyżują cechy charakterystyczne przedmiotu i podmiotu kreującego go, komunikatu, który pozwala uchwycić mechanizmy i adaptację własnego „ja”, a nadając znaczenia za pomocą kreski, staje się też obrazem licznych modalności funkcji semiotycznej” (H. Krauze - Sikorska, 1998,

s. 8).

Rysując dziecko wyraża siebie, własną osobowość, ujawnia postawy wobec

świata, wybiera takie podejście do rzeczywistości, które jest związane z jego aktualnym rozwojem fizycznym, intelektualnym, emocjonalnym i społecznym. Paul Valery pisze: „nie znam sztuki, która lepiej niż rysunek potrafiłaby angażować inteligencję, a nie mniej silnie ujawniają się w niej wszystkie cechy osobowości” (M. Debesse, G. Mialaret, 1988, s. 221). Temperament dziecka, jego cechy osobowościowe i aktualne przeżycia uwidaczniają się w śladzie ręki, doborze barw, sposobie tworzenia układu oraz warstwie tematycznej rysunku. Akcentując walory poznawcze i projekcyjne często zapominamy, iż rysowanie jest także okazją do rozwoju emocjonalnego. To jednoczesne uwalnianie od napięć i kształtowanie prawidłowych wzorców reagowania emocjonalnego. „Efekt rysunku zdeterminowany przez bardziej lub mniej ustrukturalizowane ruchy i gesty pozwala więc określić, kim jest jego twórca, a ponieważ reprezentacja ewoluuje nie tylko w zależności od wieku, ale i otoczenia, w którym dziecko funkcjonuje, pozwala zrozumieć również system kulturowy narzucający określone sposoby reprezentacji i komunikacji” (H. Krauze – Sikorska, 1998, s. 8). Lowenfeld (1977) stosuje nazwę okres „gangsterski”, w twórczości

stadium

schematu, zwłaszcza u 8-9 letnich chłopców, w którym pojawia się akceleracja tego rodzaju zainteresowań w związku z kształtowaniem wzorców balistycznych, gangsterskich czy westernowych w mediach, w kulturze masowej. Charakterystyczne staje się zafascynowanie tematem walki, chociaż dziecięca agresywność ma bardziej pierwotne podłoże. S. Szuman pisał w czasach, kiedy nie istniała jeszcze telewizja czy video: „każdy zdrowy, normalny chłopiec bierze chętnie udział w zapasach i bójkach ze swoimi kolegami. Nurtuje go instynkt walki (...), szuka ujścia. Ale nasza kulturalna rzeczywistość nie daje temu popędowi pełnego zadośćuczynienia. To czego rzeczywistość odmawia, stara się realizować instynkt w dziedzinie wyobraźni” (S. Szuman, 1930, s. 32). Twórczość dziecka jest zatem wynikiem gry dialektycznej między obserwacją a wyobraźnią. „Dziecko odzwierciedla i poznaje świat nie tylko umysłem, lecz w sposób bezpośredni: widzi go, słyszy, czuje i poznaje w postaci konkretnych obrazów(...). Obrazy te, stając się podstawą przeżyć dziecka i jego stosunku do rzeczywistości, pozwalają na ukazywanie (...) poprzez elementy treści i formy , pewnych wizji tego świata, stającego się dla dziecka drugą rzeczywistością, czasem bardziej wymowną i urzekającą, niż rzeczywistość realnie istniejąca. Poprzez swój wytwór dziecko wkracza w inny świat, „świat artystyczny”(...)” (H. KrauzeSikorska, 1998, s. 28). Bibliografia

Bober S. (1971) Wartość diagnostyczna „Testu - Drzewo” w aspekcie charakterologicznym i rozwojowym osobowości dzieci w wieku 3 do 14 lat. Problemy psychoterapii pod red. M. Grzywak- Kaczyńskiej. Warszawa. Braun-Gałkowska M. (1995) Test Rysunku Rodziny. W: Wybrane metody diagnostyczne w surdopsychologii, red. J. Stachyra. Lublin. Braun-Gałkowska M., Steuden S. (1987) Projekcja niepokoju w rysunkach dzieci. „Zagadnienia Wychowawcze Czerwosz Z. (1974) Dzieci lubią rysować. Warszawa. Debesse M., Mialaret G. red. (1988) Rozprawy o wychowaniu.Warszawa. Engelhart D. (1993) Rysunek: praktyka kliniczna i badania. W: Rysunek dziecka. Red.Wallon Ph., Cambier A., Engelhart D. Warszawa. Fleck – Bangert R. (2001) O czym mówią rysunki dzieci. Dostrzeganie i rozumienie zawartych w nich znaków. Kielce. Harrover M. (1989) Projekcyjne aspekty rysunku. W: Wybrane zagadnienia testów projekcyjnych, red. M. Stasiakiewicz. Biblioteka Psychologa Praktyka t. III. Warszawa. Hornowski B. (1970) Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej. Wrocław - Warszawa - Kraków. Kazanowski Z. (1994) Rysunek postaci ludzkiej u uczniów lekko upośledzonych z klas I-III szkoły specjalnej. W: Problemy pedagogiki specjalnej w badaniach empirycznych, red. Z. Sękowska. Lublin. Krauze – Sikorka H.(1998) Graficzny świat dziecka. Poznań. J. Mączyńska (1994) Metoda zapobiegania zaburzeniom emocjonalnym u uczniów klas początkowych. W: Dysharmonie rozwoju. Problemy diagnozy i terapii. Zeszyty Naukowe UJ pod red. J. Włodek-Chronowskiej. Kraków. Lowenfeld V., Brittain W. L. (1977) Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa. Martynowicz- Woźniak A. (1993) Interpretacja rysunku rodziny jako metoda pomocnicza w pracy nauczyciela. Bielsko-Biała. Muraszko B. (1995) Arteterapia czyli psychorysunek. „Edukacja i dialog” nr 10 Oster G. D., Gould P. (1999) Rysunek w psychoterapii. Gdańsk. Popek S. (1985) Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa. Popek S. (1984) Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych. Warszawa. Popek S. (1985) Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży. Warszawa. Popek S. (1988) Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. Warszawa. Popek S. (1999) Barwy i psychika. Lublin. Popek S. (2003) Człowiek jako jednostka twórcza. Lublin. Pufal-Struzik I. (1996) Twórczość rysunkowa dzieci jako forma ekspresji i odzwierciedlenia percepcji rzeczywistości. W: Sztuka a świat dziecka, red. J. Kida. Rzeszów. Rembowski J. (1975 a) Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży. Warszawa. Rembowski J (1975 b) Jedynactwo w domu i szkole. Warszawa. Rode D. (1994) Wybrane techniki werbalne i graficzne. W: Wybrane metody diagnostyki i interwencji psychologicznej w sądowych sprawach rodzinnych, red. J. M. Stanik. Katowice. Sikorski W. (2002) Bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii. Kraków. Siwkiewicz J. (1971) Metody badania psychologicznego za pomocą rysunków. W: Problemy psychoterapii pod red. M. Grzywak-Kaczyńskiej. Warszawa. Szuman S. (1927, 1990) Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka. Warszawa. Szuman S. (1930) Rozwój rysunku dziecka i jego kształcenie. Warszawa. Trojanowska A. (1983) Dziecko i plastyka. Warszawa. Tyszkowa M., Żurakowski B. red. (1984) Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka. Poznań. Wallon Ph., Cambier A., Engelhart D. (1993) Rysunek dziecka. Warszawa.

Węgrzynowicz E. (1966) Psychoterapia indywidualna przy pomocy rysunku w zastosowaniu do dzieci z nerwicą lękową (wiek 6-9 lat). W: Problemy psychoterapii pod red. M. GrzywakKaczyńskiej. Warszawa. Węgrzynowicz E. (1971) Psychoterapia indywidualna dziecka niedojrzałego do rozpoczęcia nauki szkolnej w oparciu o technikę rysunku. W: Problemy psychoterapii pod red. M. Grzywak-Kaczyńskiej. Warszawa. Zalewska S. (1966) Badania sfery emocjonalnej dziecka jako punkt wyjściowy psychoterapii. W: Problemy psychoterapii pod red. M. Grzywak-Kaczyńskiej. Warszawa. Zalewska S. (1971) Interpretacja rysunków dziecka jako środek poznania jego osobowości. W: Problemy psychoterapii pod red. M. Grzywak-Kaczyńskiej. Warszawa.