Gelecekteki
Her Metafiziğe
Prolegomena
110
söz gelişi anlama yetisi yüklediğimi düşünelim; ama benimki gibi olanınkinden, yani görülerin ona duyular aracılığıyla verilmesi gereken ve işi bu görüleri bilincin birliği kuralları altında toplamak olan anlama yetisininkinden başka bir anlama yetisi kavramım yok. A o zaman kavramımın öğeleri hep görünüşte bulunacaktır; görünüşlerin yetersizliği ise beni onların ötesine, görünüşlere bağlı olmayan ya da belirleniminin koşulu olarak onlarla içiçe girmiş bir varlığın kavramına gitmek zorunda bırakır. Ama saf bir anlama yetisi elde etmek için anlama yetisini duyusallıktan ayırırsam, o zaman görüşüz düşünmenin biçiminden başka birşey kalmaz; yalnız onunla da herhangi bir şeyi, yani hiçbir nesneyi bilemem. Sonunda, nesneleri gören başka bir anlama yetisi düşünmek zorunda kalırdım; ama böyle bir anlama yetisinin bende en ufak bir kavramı bile yoktur, çünkü insanın anlama yetisi çıkarımsaldır ve ancak genel kavramlarla bilebilir. En yüce varlığa isteme yüklediğimde de aynı şey başıma gelir: çünkü bu kavramı kendi iç deneyimden çıkarmakla 173 edinmiş bulunuyorum; ama bunun temelinde varlığını gereksediğimiz nesnelerin verdiği hoşnutluğa bağımlılığım, dolayısıyla duyusallık bulunur; bu da en yüce varlığın saf kavramıyla tamamen çelişir.
HUME'un deisme karşı çıkışları zayıftır ve hiçbir zaman kanıtlardan öte bir şeye, hiçbir zaman deismin kabulünü oluşturan önermenin kendisine dokunmazlar. Ama en yüce varlığa ilişkin orada aşkın olan kavramımızın daha yakından belirlenmesiyle ortaya çıkmış olması gereken teismle ilgili olarak çok güçlüdürler; hatta bu kavramın düzenlenmesine bakılırsa, belirli durumlarda (aslında bütün alışılagelmiş durumlarda) çürütülemezler. HUME hep şunda ısrar eder: (öncesizsonrasızlık, heryerde bulunma, her şeye gücü yetme gibi) ontolojik yüklemlerden başka yüklemler yükleyemediğimiz bir ilk-varlığın yalnızca kavramıyla hiçbir şey düşünemeyiz, somut olarak bir kavramı sağlayacak özelliklerin eklenmesi gerekir; " o bir nedendir" demek yetmez, nedenselliğinin nasıl olduğunu da —söz gelişi anlama yetisi ve istemeyle mi— söylemek gerek; işte burada HUME'un öze ilişkin —yani teisme—