ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙ: ΜΕΣΟ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ
Όταν μια μητέρα ρώτησε τον Αϊνστάιν τι πρέπει να κάνει για το τετράχρονο παιδί της για να το προετοιμάσει καλύτερα για το σχολείο και για τη ζωή εκείνος της απάντησε: “να του λέτε παραμύθια”. Εκείνη όμως έπέμενε κάπως δύσπιστα: “Καλά τα παραμύθια αλλά τι άλλο;”. “Πολλά παραμύθια” απάντησε εκείνος και τότε εκείνη ρώτησε και τρίτη φορά: “καλά τα παραμύθια αλλά και τι άλλο;” Δεν χρειάζεται τίποτα άλλο της απάντησε ο μεγάλος φυσικός εκτός από πολλά παραμύθια. Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν αν και φυσικός επιστήμονας δεν συνέστησε στη μητέρα ούτε την προπαίδεια, ούτε τα μαθηματικά ούτε τα πειράματα αλλά επέμενε στα παραμύθια.
1.
2.
3.
Η αντοχή και η ανάπτυξη του παραμυθιού αποδεικνύεται από τα παρακάτω στοιχεία : Τα παιδιά ζητούν επίμονα παραμύθια και τα απολαμβάνουν. Αν σταθείς στη βιτρίνα ενός βιβλιοπωλείου τα περισσότερα παιδικά βιβλία είναι παραμύθια. Η συνταγή της επιτυχίας του Χάρη Πότερ έχει ως συνταγή τα παραμύθια του Βορρά
4. Πολλοί άνθρωποι και επιχειρήσεις ζουν σήμερα από το παραμύθι: συγγραφείς,καλλιτέχνες, εκδότες, αφηγητές, εικονογράφοι και πολλοί άλλοι. 5. Όλο και περισσότεροι δάσκαλοι το χρησιμοποιούν στο μάθημά τους. 6. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν λαϊκοί παραμυθάδες όπως στην Κρήτη και την Κάρπαθο .
ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Στην παραδοσιακή κοινωνία του λαϊκού πολιτισμού τα παραμύθια είχαν πολύ σημαντικό ρόλο.Ήταν το βασικό στοιχείο της καθημερινής ψυχαγωγίας, μάθαιναν στα παιδιά τι θεωρούσε η κοινωνία τους καλό ή κακό, τους μετέδιδαν γνώσεις και τα συνέδεαν με την παράδοση και το παρελθόν τους.
Η ανακαλυψη του Προπ Όποιος έχει ακούσει μερικά παραμύθια κατανοεί ότι έχουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ τους.Τα πρόσωπα (άνθρωποι,δράκοι, μάγοι, νεράιδες, ξωτικά, λάμιες και ζώα) είναι πάνω κάτω τα ίδια. Η υπόθεση των παραμυθιών επίσης μοιάζει. Στην αρχή έχουμε μια ευτυχισμένη κατάσταση η οποία διακόπτεται από μια συμφορά.
Ο ήρωας περνάει μεγάλες δοκιμασίες , τελικά όμως χάρη στο θάρρος και την καλοσύνη του ξεπερνάει όλες τις δυσκολίες. Στο τέλος ο καλός νικάει και ευτυχεί και ο κακός χάνει και τιμωρείται.Αυτές τις ομοιότητες πολλοί προσπάθησαν να τις βρουν και να τις κατατάξουν συστηματικά. Ο πιο διάσημος από αυτούς ήταν ο Ρώσος Βλαδίμηρος Προπ που κατάφερε να ξεκλειδώσει τη μαγική κάμαρα με το μεγάλο μυστικό του παραμυθιού.
Στο
έργο του “Μορφολογία του παραμυθιού” απομόνωσε 31 βασικά στοιχεία του παραμυθιού που τα ονόμασε “ενέργειες των προσώπων” ή λειτουργίες. Αυτές οι 31 λειτουργίες κάθε φορά συνδυάζονται με διαφορετικό τρόπο και σχηματίζουν σύμφωνα με τον Προπ κάθε παραμύθι.
ΠΩΣ ΧΤΙΖΕΤΑΙ ΕΝΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΜΕ ΤΙΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΠ Εισαγωγή: Ένας βασιλιάς ζει ευτυχισμένος με τη γυναίκα και την κόρη του Συμφορά: Ένας δράκος άρπαξε την κόρη του Αναχώρηση του ήρωα:Ο Πρίγκιπας του διπλανού βασιλείου που θαύμαζε την ομορφιά της κίνησε να ψάξει να τη βρει Δοκιμασία του ήρωα για να αποκτήσει μαγικό μέσο:Στο δρόμο συναντάει μια κουτσή γρια που κουβαλάει ξύλα και μένει μαζί της τρεις μήνες μέχρι να έρθει η κόρη της να τη βοηθά.
Απόκτηση
μαγικού μέσου: Η γριά σε αντάλλαγμα για τη βοήθεια του, του δίνει ένα μαγικό καπέλο που θα τον πάει πετώντας στο δράκο. Εξασφάλιση μαγικού βοηθού:Καθώς πετά σώζει έναν αϊτό από τους κυνηγούς κι εκείνος του υπόσχεται βοήθεια. Αναμέτρηση του ήρωα με τον ανταγωνιστή: Ο ήρωας φτάνει πετώντας στην σπηλιά του δράκου και γίνεται πολύωρη μάχη.
Νίκη
του ήρωα: Οήρωας νικάει με τη βοήθεια του καπέλου και του αϊτού. Επιστροφή-Ανταμοιβή: Οήρωας επιστρέφει με την πριγκίπισσα και παντρεύονται.
ΦΤΙΑΧΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΔΙΚΟ ΣΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙ
Ας διαλέξουμε τον ήρωα του παραμυθιού: βασιλιάς, βασίλισσα,παλικάρι, όμορφη, φτωχή κοπέλα κ.τ.λ. Ανταγωνιστής: μάγισσα με την κόρη της, δράκος, κακιά νεράιδα, λάμια, τέρας κ.τ.λ. Μαγικός βοηθός: Γρια, καλή μάγισσα, σοφός γέρος, άνθρωπος μεταμορφωμένος σε ζώο, καλή νεράιδα, ζώο ε ανθρώπινη λαλιά.
Μαγικό μέσο: μαγικό καπέλο, ΜαγικήΣφαίρα,ΜαγικόΔαχτυλίδι, Μαγικό Φασόλι,ΜαγικάΛόγια, Μαγικό Ντουφέκι,Μαγικό Σκουφάκι. Βοήθεια του μαγικού μέσου:Ο ήρωας με το μαγικό μέσο πετάει ,καλεί το Μαγικό βοηθό .Μαντεύει μυστικά, μεταμορφώνεται, γίνεται αόρατος, αποκτά υπερφυσική δύναμη. Επιλογή αρχικής κατάστασης: Σπιτάκι, Αρχοντικό, Παλάτι , Χωριό, Χώρα. .
Επιλογή συμφοράς ή στέρησης: Απαγωγή- Εξαφάνιση αγαπημένου προσώπου, γεωργική καταστροφή, επιδημία, εκβιασμός, κλοπή, εξαφάνιση πολύτιμου αντικειμένου, μεταμόρφωση ανθρώπου, παράφορος έρωτας. Τρόπος εξασφάλισης μαγικού μέσου: Με δοκιμασία, με χατήρι, με άθλο, τυχαία. Τρόπος αναμέτρησης με τον ανταγωνιστή: πάλη, μονομαχία, τρέξιμο,άθλος,μαντεία, εξήγηση ονείρου,αίνιγμα.
Τρόπος
επιστροφής του ήρωα: Φυσιολογική, Μαγική, ήρεμη,με καταδίωξη ανταγωνιστή Ανταμοιβή ήρωα: Γάμος, άνοδος στο θρόνο, χρήματα, αξιώματα
ΣΥΜΒΟΛΗ
ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ
Για να κρατήσει μια ιστορία το ενδιαφέρον του παιδιού πρέπει να το διασκεδάζει και να ξυπνά την περιέργειά του λέει ο Bruno Bettelheim. Για να πλουτίσει τη ζωή του πρέπει να κεντρίσει τη φαντασία του , να βοηθάει να αναπτύσσει τη νόησή του και να ξεκαθαρίσει τα συναισθήματά του, να εναρμονίζεται με τα άγχη και τις προσδοκίες του, ενώ συγχρόνως να υποδεικνύει λύσεις στα προβλήματά του.Με λίγα λόγια να προωθεί την εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στο μέλλον.
Το παιδί όσο και να το προστατεύουμε είναι εκτεθειμένο στην κοινωνία που ζει και στις συνθήκες της άρα χρειάζεται να είναι καλά προετοιμασμένο για να τις αντιμετωπίσει. Πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει αυτόν τον πολύπλοκο κόσμο μέσα στον οποίο ζει, καθώς και να κατανοεί και να εξελίσσει τον εαυτό του. Στο σημείο αυτό τα παραμύθια μπορούν να του δώσουν ιδέες για το πώς θα το κάνει αυτό χωρίς να έχουν τη φόρτιση των λόγων που προέρχονται από τους γονείς με τη μορφή κατήχησης. Παρέχουν ηθική διαπαιδαγώγηση παρουσιάζοντας έμμεσα τα πλεονεκτήματα της ηθικής συμπεριφοράς αλλά όχι με αφηρημένες έννοιες αλλά με απτά παραδείγματα.
Η
δομή των παραμυθιών δίνουν στα παιδιά υλικό με εικόνες, που προσφέρουν νέες διαστάσεις στη φαντασία του, τις οποίες στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ανακαλύψουν από μόνα τους. Με αυτές τις εικόνες το παιδί μπορεί να ονειροπολήσει και να προσανατολιστεί καλύτερα στη ζωή του.
Επίσης
τα παραμύθια προσπαθούν να μεταδώσουν με ποικίλους τρόπους το εξής μήνυμα: ο αγώνας εναντίον των σοβαρών δυσκολιών στη ζωή είναι αναπόφευκτος καθώς είναι ουσιαστικό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, αν όμως κανείς καταφέρει να μην λιποψυχήσει τότε καταφέρνει να νικήσει όλα τα εμπόδια και στέφεται νικητής.
Σε
όλα τα παραμύθια το κακό και το κακό συνυπάρχουν, παίρνουν τη μορφή κάποιων προσώπων ή των πράξεών τους. Όπως ακριβώς και στη ζωή όπου το κακό και το καλό είναι πανταχού παρόντα και η ροπή προς αυτά υπάρχει στον κάθε άνθρωπο. Δεν είμαστε πάντα καλοί ή πάντα κακοί, μπορούμε να είμαστε και καλοί και κακοί και αυτός ο δυισμός θέτει το ηθικό πρόβλημα και απαιτεί πάλη για την επίλυσή του.
Τα πρόσωπα στα παραμύθια δεν έχουν καλές και κακές ιδιότητες ταυτόχρονα, επειδή επικρατεί η πόλωση στο μυαλό του παιδιού, επικρατεί και στα παραμύθια. Ένα πρόσωπο μπορεί να είναι είτε καλό είτε κακό, ποτέ κάτι ενδιάμεσο.Για παράδειγμα η μία αδερφή είναι η καλή και η εργατική και η άλλη η κακή και η τεμπέλα. Ηπαράθεση των αντίθετων επιτρέπει στο παιδί να κατανοήσει τη μεταξύ τους διαφορά, πράγμα που θα ήταν πολύ δύσκολο αν τα πρόσωπα ήταν πιο κοντά στη ζωή.
Όσο
πιο απλός και ευθύς είναι ένας καλός χαρακτήρας τόσο πιο εύκολο είναι για ένα παιδί να ταυτιστεί μαζί του. Τα παραμύθια καθοδηγούν το παιδί να ανακαλύψει τις κλίσεις του και υποδεικνύουν τι εμπειρίες χρειάζονται για να αναπτυχθεί περισσότερο ο χαρακτήρας.
Το
κάθε παιδί με την δύναμη των αισθημάτων που του δημιουργεί η κάθε ιστορία μπορεί να του αφυπνίσει το συνειδητό και το ασυνείδητο. Το να εξηγήσουμε σε ένα παιδί γιατί μια ιστορία είναι τόσο σαγηνευτική, καταστρέφεται η μαγεία της ιστορίας. Και όταν η ιστορία πάψει να μαγεύει χάνει και τη δυνατότητα να βοηθήσει το παιδί να λύσει μόνο του το πρόβλημα που έκανε καταρχήν την ιστορία να έχει νόημα γι’αυτό.
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ-ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ
ΠΟΙΗΣΗ “Η πιο τέλεια γλώσσα του ανθρώπου με την οποία γίνεται ικανός να εκφράσει την αλήθεια”(Matthew Arnold) Η ποίηση είναι μια μορφή τέχνης η οποία προσφέρει αισθητική απόλαυση και ευχαρίστηση.
Ημύηση του μικρού παιδιού στον έντεχνο λόγο πρέπει να κατέχει πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στις ποικίλες δραστηριότητές του γιατί ο έντεχνος λόγος είναι μέσο γλωσσικής αγωγής. Η ποίηση είναι παιχνίδι λεκτικό και τα παιδιά έχουν ανάγκη να παίξουν και να πράξουν με το λόγο.
Η ύπαρξη λαϊκών ποιημάτων και τραγουδιών για παιδιά σε κάθε χώρα αποδεικνύει ότι η ποίηση είναι η πρώτη πνευματική τροφή των παιδιών. Τα νανουρίσματα και τα ταχταρίσματα που ακούν τα παιδιά από την κούνια έχουν μουσικότητα και ποιητικούς ρυθμούς και διακρίνονται για τη σαφήνεια, τη συντομία και την πλούσια γλώσσα τους. Η πρώτη γνωριμία του παιδιού με την ποίηση μπορεί να είναι ευχάριστη όταν πρόκειται για ακούσματα που μιλούν στον κόσμο του παιδιού με φαντασία, λυρισμό και χιούμορ.
Ο
ρώσος ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και μεταφραστής Τσουκόφσκι στο βιβλίο του “από τα δύο ως τα πέντε” , αναφέρεται στις γλωσσικές κατακτήσεις του παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής του, στην έμφυτη ποιητική του αίσθηση στην στιχοπλαστική του ικανότητα, στο λαϊκό παραμύθι και στα στοιχεία εκείνα που θεωρούνται απαραίτητα για την παιδική ποίηση.
Οι
θεματικοί πυρήνες της ελληνικής παιδικής ποίησης είναι: ο μύθος, το θρησκευτικό βίωμα, ο πατριωτισμός, το παιδί στην οικογένεια, στο σχολείο, το παιδί σαν αυτόνομη ύπαρξη, το παιδί και η κοινωνία, ο φυσικός κόσμος, το πολιτιστικό περιβάλλον, θέματα που σχετίζονται με την ειρήνη, τη συναδέλφωση των λαών και τέλος τα λίμερικς που είναι σουρεαλιστικά ποιήματα που ανταμώνεται το λογικό με το παράλογο και το πιθανό με το απίθανο.
Στο Νηπιαγωγείο επίσης η ποίηση θεωρείται ένα από τα μέσα για την αισθητική και γλωσσική καλλιέργεια των παιδιών. Με την ποίηση το παιδί θα απελευθερώσει τη φαντασία του, θα συνδεθεί με το άμεσο περιβάλλον, θα πλουτίσει τον εσωτερικό του κόσμο, θα βοηθηθεί στη γλωσσική του ανάπτυξη και τη δημιουργική του έκφραση και μέσα «από τα παιχνιδίσματα της γλώσσας, από σπιθίσματα πνεύματος και τη φαντασμαγορία των ποιητικών εικόνων» (Χορτιάτη, 1998) θα αισθανθεί την ποιητική απόλαυση.
ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ
ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ
Στο Νηπιαγωγείο έχουμε πολλές ευκαιρίες για να καλλιεργήσουμε αυτή την επαφή. Ο εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης μας με ποιήματα, λίμερικς, παιχνιδόλεξα (Αναγνωστόπουλος, 1988), κασέτες με μελοποιημένα ποιήματα μπορεί να αποτελέσει αφετηρία γι’ αυτή την προσέγγιση. Η ύπαρξη της βιβλιοθήκης σε κάποια γωνιά της αίθουσας εμπλουτισμένη με επιλεγμένα βιβλία από τη Νηπιαγωγό και διακοσμημένη με καλαισθησία θα μπορούσε να γίνει πόλος έλξης για τα μικρά παιδιά.
Όλα
σχεδόν τα παιδιά έχουν μια έμφυτη αγάπη για την ποίηση, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνουν το νόημά της. Ελκύονται όμως και χαίρονται με το ρυθμό, τις ρίμες και τη μουσικότητα των στίχων. Τα ποιήματα που επιλέγουμε για το Νηπιαγωγείο πρέπει να είναι απλά, σύντομα, κατανοητά και ρυθμικά για να ικανοποιούν την ανάγκη του παιδιού για κίνηση και δράση
Το παιδί, επειδή αναπτυξιακά βρίσκεται στο στάδιο που κυριαρχεί ο εγωκεντρισμός της σκέ-ψης, ο ανιμισμός, ο ανθρωπομορφισμός γοητεύεται επίσης από ποιήματα με πρωταγωνιστές ζώα. Τέλος, του αρέσουν ποιήματα που αναφέρονται σε προ-σωπικά του βιώματα, ενώ διασκεδάζει με χιουμοριστικά ποιήματα, όπως τα λίμερικς ή τα παιχνιδόλεξα, που προσφέρουν σύγχρονες ευκαιρίες για αξιοποίηση της γλώσσας και διέγερση της φαντασίας, όπως προτείνει και ο μεγά-λος παιδαγωγός Τζιάνι Ροντάρι.
Ο πιο κατάλληλος τρόπος για να φέρουμε τα παιδιά σε επαφή με την ποί-ηση είναι η απαγγελία, χωρίς βέβαια να αποκλείεται και η ανάγνωση ενός ποιήματος. Η απαγγελία όμως διαθέτει το στοιχείο της αμεσότητας και δημιουργεί μια ζεστή ατμόσφαιρα. Η απομνημόνευση δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να επιβάλλεται. Η συχνή απαγγελία ή ανάγνωση ενός ποιήματος συνεπικουρούμενη με την ευκολία απομνημόνευσης που διαθέτει το μικρό παιδί θα συντελέσει φυσικά και αβίαστα στη συγκράτηση λέξεων, φράσεων, νοημάτων ή εικόνων, ενώ θα κεντρίσει και τη συμμετοχικότητα του παιδιού με τη συναπαγγελία κάποια στιγμή από όλη την ομάδα. Με αυτό τον τρόπο ασκείται η μνήμη, εμπλουτίζεται η γλώσσα, ενώ συγχρόνως αφυπνίζεται και η ψυχή του.
Μετά την απαγγελία του ποιήματος μπορούμε να οργανώσουμε δραστη-ριότητες (Τσιλιμένη, 1994. Κουλουμπή, 1988. Χορτιάτη, 1998) που βοηθούν τα παιδιά να προσεγγίσουν το ποίημα με ένα διαφορετικό τρόπο, που οδηγεί από τη μια πλευρά στην αφομοίωση λέξεων, φράσεων, εικόνων, ενώ από τη άλλη στη δημιουργική έκφραση. Η περιγραφή εικόνων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της απαγγελίας και η έκφραση των συναισθημάτων τους είναι μια πρώτη προσέγγιση. Τα παιδιά στη συνέχεια μπορούν να παίξουν με τους ήχους και τις λέξεις του ποιήματος. Να αντικαταστήσουν δηλαδή λέξεις ή γράμματα, να αλλάξουν τον τονισμό, να το απαγγείλουν σοβαρά, αστεία, περίεργα, να εντοπίσουν την ομοιοκαταληξία, τα συνώνυμα, τα αντίθετα, τα υποκοριστικά, τις σύνθετες λέξεις.
Τα παιχνιδόλεξα, τα λίμερικς και τα χιουμοριστικά ποιήματα προσφέρονται ιδιαίτερα για τέτοιου είδους προσεγγίσεις, γιατί οι στίχοι τους μπορούν να κινητοποιήσουν τα παιδιά. Ικανοποιούν λοιπόν την άποψη του Τσουκόφσκι που υποστηρίζει ότι για να θεωρηθεί ένα ποίημα παιδικό πρέπει οι στίχοι του να προσφέρονται για παιχνίδι. Ο τίτλος του ποιήματος ή ολόκληρο το ποίημα μπορεί να αξιοποιηθεί στην κατεύθυνση της δημιουργίας μικρών ιστοριών ή άλλων αυτοσχέδιων ποιημάτων. Οι εικόνες που δημιουργεί η απαγγελία ή η ανάγνωση ενός ποιήματος μπορούν να αποτυπωθούν από τα παιδιά στο χαρτί με τη ζωγραφική, το ομαδικό κολάζ ή και με πηλό. Ένα ποίημα μπορεί να μελοποιηθεί από τα παιδιά, να δραματοποιηθεί, να γίνει παντομίμα, κουκλοθέατρο, να καταλήξει σε χορό. Σε όλες αυτές τις προσπάθειες η παρουσία της Νηπιαγωγού είναι ουσιαστική όσον αφορά την ενθάρρυνση και την επιβράβευση. Όλες αυτές οι προσεγγίσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν και να συμβάλουν καθοριστικά στην επαφή του παιδιού με τον ποιητικό λόγο, με την προϋπόθεση ότι η Νηπιαγωγός έχει πειστεί για τη συμβολή της ποίησης στη διαμόρφωση τόσο του συναισθηματικού όσο και του διανοητικού κόσμου του παιδιού.
Το παιδί ερχόμενο σε επαφή με τον κόσμο της ποίησης εκτός από απλός δέκτης μπορεί να γίνει και συνδημιουργός, γιατί ωθείται από τον ποιητή «να μετασχηματίζει μόνο του τις λέξεις που του προσφέρει σε εικόνες γεμάτες χρώμα, τρυφερό-τητα, έμψυχα και άψυχα, να στήσει δηλαδή ένα κόσμο ολόκληρο με το δικό του τρόπο, θέτοντας σε λειτουργία όλες τις νοητικές, ψυχικές και αισθητικές του ικανότητες» (Τίγκα, 1988).