Στα ίχνη του Γκρέκο by Gergeri

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΓΕΡΓΕΡΗΣ

ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΓΚΡΕΚΟ…

Μαθητές/τριες που συνεργάστηκαν: Ηλιάκη Δέσποινα Καψάλη Μόσχα Ξημεράκης Μάριος Πετράκη Τσαμπίκα Στεφανάκη Μαρία Υπεύθυνος καθηγητής: Κατσαραπίδης Σπύρος ΠΕ02 1

1. ΟΙ ΑΝΕΜΟΙ ΣΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ Είναι απόγευμα στον Χάνδακα της Κρήτης, ένα χρόνο μετά την κηδεία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Σε μια μικρή γειτονιά, μια συμπαθητική γιαγιά ενός εννιάχρονου αγοριού κάθεται στον ήλιο όταν ξαφνικά βλέπει τον εγγονό της να έρχεται τρέχοντας. - Καλημέρα, γιαγιάκα, πώς είσαι; Έχεις κάτι ή κάνω λάθος; είπε ο μικρός λαχανιασμένος όταν την πλησίασε. - Ω! Καλώς το παιδί μου! Πόσο καιρό, βρε, έχεις να με επισκεφτείς; Με ξέχασες, είπε η γιαγιά γεμάτη ενθουσιασμό αλλά και με παράπονο στη φωνή της. - Ουφ! Γιαγιάκα, πάλι παραπονιέσαι; Αφού μεγάλωσα πια και πάω στην τρίτη τάξη του σχολείου. Δεν έχω χρόνο για βόλτες. Όμως μην αποφεύγεις την ερώτησή μου: έχεις κάτι; - Εγώ, παιδάκι μου; Εγώ δεν απέφυγα τίποτα. Απλώς ενθουσιάστηκα που σε είδα μετά από τόσο καιρό. Και για να σου απαντήσω, είμαι μια χαρά. - Γιαγιάκα, σε γνωρίζω εννιά ολόκληρα χρόνια, είπε ο μικρομέγαλος εγγονός. Δε μπορείς να μου κρυφτείς. Το βλέμμα σου μαρτυρά τη θλίψη σου γι’ αυτό πες μου τι έχει συμβεί. Η γιαγιά αναστέναξε και κοίταξε το μικρό στα μάτια - Ε λοιπόν, καλά λένε ότι δε μπορείς να κρυφτείς απ’ τα παιδιά. Αφού επιμένεις, θα σου πω. - Ναι, ναι, ναι. Επιμένω. Μίλησε μου, σε παρακαλώ. - Σαν σήμερα, παιδί μου, πριν ένα χρόνο έφυγε από τη ζωή ένας άνθρωπος που αγαπούσα και συμπαθούσα πάρα πολύ. - Α ναι; ρώτησε με περιέργεια ο Μάρκος. Και ποιος ήταν αυτός; - Ήταν γείτονάς μου, εκείνος που κάποτε έζησε στο απέναντι σπίτι, είπε ο γιαγιά και έδειξε ένα μεγάλο σπίτι στα δεξιά της. Ο μικρός κοίταξε το σπίτι με περιέργεια. Ποτέ δεν έμενε κανείς εκεί και τα χόρτα είχαν φυτρώσει στις πέτρες του. Στις εξερευνήσεις που έκανε, είχε δει ότι μέσα ήταν σκονισμένο και απεριποίητο και η στέγη έβαζε νερό όταν έβρεχε. - Μα σε εκείνο το σπίτι δε μένει κανείς… - Κάποτε όμως ζούσε ένας πολύ αξιόλογος ζωγράφος, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, είπε η γιαγιά γεμάτη συγκίνηση από την ανάμνηση του παλιού γείτονά της. - Αλήθεια, γιαγιά; Ποτέ δεν έχεις αναφερθεί σε ‘κείνον. Για δοκίμασε τώρα, είπε και κάθισε στο ξύλινο καρεκλάκι για να αρχίσει η γιαγιά του την ιστορία. - Λοιπόν, παιδί μου, ξεκίνησε η γιαγιά, όλα ξεκίνησαν εβδομήντα τρία χρόνια πριν, το 1541, την ημέρα που ήρθε στον κόσμο ο Δομήνικος. Ο πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Εμμανουήλ Θεοτοκόπουλος και ο αδερφός του λεγόταν Μανούσος. Ήταν πιο μεγάλος από τον Ντομένικο, είχε γεννηθεί το 1531. Ήταν πλούσια οικογένεια, ο πατέρας του μάζευε τους φόρους για 2

τους Ενετούς και ο Μανούσος ακολούθησε μετά το επάγγελμα του πατέρα του. - Γιαγιά, τη διέκοψε ο μικρός, μισό λεπτό: η οικογένεια του Δομήνικου ήταν καθολική; - Όχι παιδάκι μου, πώς κατέληξες σ’ αυτό; - Μα γιαγιά, το όνομα Δομένικος δεν είναι ορθόδοξο. Δομένικο δεν λένε τον φραγκοκαλόγερο που λειτουργεί στον Άγιο Φραγκίσκο και μου τράβηξε τα αυτιά όταν χτύπησα την καμπάνα τους κατά λάθος; - Τελικά, είσαι έξυπνο παιδί, κι έχεις δίκιο να μπερδεύεσαι, είπε η γιαγιά ευχαριστημένη με τον εγγονό της. Λοιπόν, φήμες έλεγαν ότι το βαπτιστικό του ήταν Κυριάκος όμως εγώ θυμάμαι ότι τον βάπτισαν Ντομένικο – Μενεγή. Εκείνη την εποχή, παιδί μου, στην Κρήτη ήταν πολύ συνηθισμένα τα βαπτιστικά ονόματα της καθολικής θρησκείας ανάμεσα στους ορθόδοξους κρητικούς αλλά αυτό δε σημαίνει ότι η οικογένεια του ήταν και καθολική. - Καλά, καλά, είπε ο Μάρκος. Για τους άλλους μου είπες, όμως ο Δομένικος τι επάγγελμα έκανε; - Ήταν ζγουράφος, μεγάλος καλλιτέχνης, παιδί μου. Από μικρός κοίταζε τα σύννεφα και τα έβαζε πάνω στο χαρτί, έπιανε τον αέρα και τον έβαζε μέσα στα σύννεφα και σε ζωγράφιζε όχι όπως φαίνεσαι αλλά όπως είσαι…. Ο μικρός έμεινε να κοιτάζει τη γιαγιά που πια δεν τον έβλεπε, κοίταζε μπροστά της στο δρόμο και μάλλον δεν έβλεπε τις πέτρες και τα λουλούδια του δρόμου αλλά τα σύννεφα με τον αέρα του Ντομένικου. - Γιαγιά, είπε σε λίγο, ο Ντομένικος που έμαθε να ζωγραφίζει; Ήταν τόσο καλός ζωγράφος που τη γλίτωσε και δεν πήγε στο σχολείο; - Αυτό παιδάκι μου είναι μια στιγμή της ζωής του που δεν τη γνωρίζω καλά γιατί είχα φύγει τότε από τον Χάνδακα, είχε γίνει πάλι επανάσταση ενάντια στους Ενετούς κι ο πατέρας μου μας πήγε στα χωριά, ψηλά στο Λασίθι για να γλιτώσουμε. - Κι ο Ντομένικος που έμαθε να ζωγραφίζει, επέμεινε ο μικρός. Δεν τον είδες μετά που γυρίσατε από το Λασίθι; - Εκείνη την εποχή στην Κρήτη η Τέχνη ανθούσε. Υπήρχαν πάρα πολλά εργαστήρια κυρίως αγιογραφίας και μεγάλοι καλλιτέχνες. Κάποιοι έλεγαν ότι ήταν μαθητής του Μιχαήλ Δαμασκηνού, άλλοι του Θεοφάνη αλλά θαρρώ πως οι περισσότεροι υποστήριζαν ότι μαθήτευσε κοντά στον Γεώργιο Κλόντζα. Αχ, παιδί μου, ήταν όλοι τους μεγάλοι κρητικοί ζωγράφοι. - Δηλαδή, γιαγιά, αυτοί ήταν δάσκαλοί του; - Υπάρχει και η περίπτωση να ήταν μαθητής των καλογέρων στο μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα ή ίσως να ήταν μαθητής του Θεοφάνη, του Κασωμάτη ή του Στραβοσχιάδη που είχαν όλοι τους τον τίτλο του διδασκάλου της ζωγραφικής. Αχ!.. Μα τι τα θες, παιδάκι μου, αναστέναξε η γιαγιά του Μάρκου. Σημασία δεν έχει ποιος τον δίδαξε αλλά η εξέλιξη του, που ήταν εντυπωσιακή: γρήγορα πήρε τον τίτλο του μαΐστρου που σήμαινε 3

ότι ήταν εξαιρετικός στη δουλειά του κι ας ήταν μόνο 22 χρονών. Στην πραγματικότητα εκπαιδεύτηκε ως αγιογράφος όμως εξελίχθηκε πολύ περισσότερο. - Στην Κρήτη υπάρχουν έργα του, γιαγιά; ρώτησε με θαυμασμό ο μικρός.

-Σ’ αυτήν την ερώτηση δε μπορώ να σου απαντήσω με βεβαιότητα. Ξέρω όμως πως είχε ζωγραφίσει κάποιες εικόνες εδώ γιατί τον επισκεπτόμουν συχνά και μου τις έδειχνε. Δυο πίνακες, όμως, ήταν που λάτρεψα και τους θυμάμαι ακόμα και σήμερα. Ο ένας ήταν η Κοίμηση της Θεοτόκου με τον Ιησού Χριστό να παίρνει την ψυχή της πάνω σε ένα σύννεφο από αγγέλους. Την έβλεπες και άκουγες τους αγγέλους να ψέλνουν, παιδάκι μου, είπε η γιαγιά και σώπασε. - Κι ο άλλος πίνακας, γιαγιάκα; ρώτησε σε λίγο ο μικρός που έβλεπε ότι η γιαγιά του είχε σταματήσει να μιλάει. - Ο άλλος πίνακας, Μάρκο μου, ήταν παράξενος. Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγράφιζε σε εικόνισμα την Παναγία να κρατάει το Χριστό κι ένας άγγελος από πάνω τον ευλογούσε. - Και τι εικόνα ήταν αυτή; ρώτησε ο Μάρκος. Κι αμέσως, αφού σκέφτηκε λίγο, ξαναρώτησε: - Τι θαύμα ήταν αυτό που ζωγράφισε; Σε ποια εκκλησία θα την προσκυνούσαν; Γιαγιά, είναι εικόνισμα ένας άγιος να ζωγραφίζει ένα εικόνισμα; - Τις ίδιες ερωτήσεις άκουγες και τότε, είπε η γιαγιά και γέλασε λίγο. Αν ήταν χριστιανική εικόνα, αν ήταν ορθόδοξη ή αν ήταν ιταλική, αν την έκανε 4

για εκκλησία, αν αν αν αν… Δεν ξέρω, παιδί μου, τι ήταν αλλά εγώ όποτε την έβλεπα, μου ερχόταν να φιλήσω την Παναγία στην εικόνα και να σκουπίσω τον ιδρώτα από το μέτωπο του Αγίου που τη ζωγράφιζε. Και να σου πώ κι ένα μυστικό; είπε η γιαγιά κι έσκυψε πιο κοντά στο εγγονάκι της.

- Ναι, γιαγιάκα, ναι, δεν θα το πω σε κανέναν, είπε ο Μάρκος και κοίταξε τη γιαγιάκα του στα μάτια. - Ο Ντομενικός είχε ζωγραφίσει το πρόσωπό του στο πρόσωπο του Αγίου! είπε σιγά-σιγά η γιαγιά. Δεν ήταν το ίδιο βέβαια, αλλά τα μάτια του και το πώς κοίταζε τον πίνακα ήταν ίδια, παιδί μου. Όταν του το είπα μια μέρα, χαμογέλασε και δεν απάντησε ούτε ναι ούτε όχι. Λίγα χρόνια αργότερα έφυγε από την Κρήτη όμως δεν ξέρω αν τα πήρε μαζί του τα έργα του ή αν τις άφησε εδώ. - Όταν έμενε, γιαγιά, απέναντι ήταν μόνος του; Ρώτησε ο μικρός και κοίταζε το σπίτι του Ντομένικου - Όταν είμασταν μικροί ζούσαν όλοι μαζί, με τον αδερφό του τον Μανούσο και τους γονείς τους. Μετά έμεναν μαζί μέχρι που παντρεύτηκαν και οι δύο, έκαναν οικογένεια κι έμειναν σε χωριστά σπίτια με τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Μα αργότερα ο Ντομένικος έφυγε από την Κρήτη και πήγε μακριά. - Αλήθεια, η γυναίκα του τον ακολούθησε ή έμεινε εδώ; - Όχι, η γυναίκα του παρέμεινε στον τόπο μας. Μα εκείνος ερωτεύτηκε τη Χερόνιμα δε λα Κουέβας. Ζήσανε 37 χρόνια μαζί κι έκανε κι έναν γιο, τον Χόρχε Μανουέλ. Δεν την παντρεύτηκε όμως, ποτέ τη Χερόνιμα γιατί η γυναίκα του δεν του έδινε διαζύγιο. 5

- Γιαγιά, τι ονόματα είναι αυτά. Χερόνιμα, Χόρχε… Από πού ήταν η γυναίκα του; είπε ο Μάρκος κοιτώντας με απορία τη γιαγιά του. - Τη γνώρισε στην Ισπανία, μια χώρα πολύ μακριά από την Κρήτη, στη Δύση. Δεν ξέρω πότε πήγε εκεί αλλά το 1567 ή μάλλον ένα χρόνο μετά σίγουρα δεν ήταν εδώ. Πήγε πρώτα στη Βενετία και μετά στη Ρώμη, στην πόλη του Πάπα και μετά στην Ισπανία. Στη Βενετία πήγε και τον βρήκε και ο αδερφός του, ο Μανούσος, που είχε οικονομικά προβλήματα εδώ και έφυγε για να μην πάει φυλακή. - Γιαγιά, εγώ γιατί δεν τον είχα ξανακούσει τον Ντομένικο; Δεν έγινε γνωστός ζωγράφος όσο έμεινε εδώ; Μα και βέβαια, παιδάκι μου, ήταν γνωστός εδώ αφού έκανε εξαιρετικά έργα. Μάλιστα θυμάμαι λίγο πριν φύγει για τη Βενετία είχε κάνει αίτηση και πέτυχε να πουλήσει μια εικόνα της Σταύρωσης του Χριστού με λαχνούς. Ε, και; σήκωσε τους ώμους του ο Μάρκος. Τι σημαίνει αυτό; Πώς ήταν μεγάλος ζωγράφος; Ναι, παιδάκι μου, γιατί για να γίνει δεκτή η αίτηση έπρεπε να το εγκρίνουν οι ειδικοί και καταξιωμένοι ζωγράφοι που αναγνώριζε η πολιτεία εκείνη την εποχή. Μμμ…, έκανε ο μικρός και σώπασε. Και σε λίγο: και δεν ξέρεις κάτι άλλο γιαγιά, για εκείνον; Όχι, γλυκό μου παιδί, δεν ξέρω κάτι άλλο. Απ’ όταν έφυγε, δεν τον είδα ποτέ ξανά. Στην αρχή κάτι μάθαινα από τον Μανούσο, όμως σαν έφυγε κι εκείνος, έχασα κάθε γέφυρα επικοινωνίας. Αρκετά χρόνια μετά έμαθα από εμπόρους ότι στην Ιταλία και στην Ισπανία έγινε γνωστός ως Ελ Γκρέκο που σημαίνει ο Έλληνας. Πριν λίγους μήνες έμαθα ότι στις 7 του Απρίλη πέρυσι, σαν τέτοια μέρα πέθανε στην ξενιτιά σε μια μικρή πόλη στην Ισπανία. Προσεύχομαι να πήγε ο Χριστός να πήρε την ψυχή του όπως το ζωγράφισε στην εικόνα της Κοίμησης, είπε η γιαγιά και ξέσπασε σε κλάματα μπροστά στον μικρό. Έλα, γιαγιάκα, είναι σίγουρο ότι στο εξωτερικό θα είχε μεγάλη φήμη που θα κρατήσει αιώνες και κάποια μέρα όταν θα αναφέρονται στον παλιό σου φίλο, θα μιλούν για έναν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους, είπε ο μικρός και αγκάλιασε τη γιαγιά του για να την παρηγορήσει που έκλαιγε στην ανάμνηση του παλιού της γείτονα… 2. ΜΑΘΗΜΑ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΣΑΛΑ Εκείνο το χειμωνιάτικο απόγευμα του 1576 ο μεγάλος ζωγράφος αισθανόταν πολύ κουρασμένος. Πονούσε ολόκληρος και το σώμα του δεν τον υπάκουε για να κατευθυνθεί στη μεγάλη σάλα όπου τον περίμεναν από ώρα οι μαθητές του. Σιγά – σιγά φάνηκε το αδύναμο κορμί του να πλησιάζει κι οι μαθητές του σηκώθηκαν για να τον υποδεχτούν. - Καλησπέρα, αγαπητοί μου μαθητές. Σήμερα το φως δεν είναι τόσο δυνατό και σκέφτηκα να μην περάσουμε στα τελάρα και στα καβαλέτα μας. 6

Καλύτερα να μιλήσουμε για έναν καλλιτέχνη που γνώρισα και προσωπικά κι εσείς μάλλον θα τον έχετε ακούσει. Σήμερα θα συζητήσουμε για τον Ελ Γκρέκο, τον Ντομήνικο Θεοτοκόπουλο όπως ήταν το όνομά του, ανακοίνωσε ο γέροντας διασχίζοντας αργά την αίθουσα. Ασφαλώς θα τον ξέρετε. Ένας χαμηλόφωνο μουρμουρητό ακούστηκε ανάμεσα στους μαθητές. Κάποιοι σχολίαζαν την αδυναμία του γέροντα να στέκεται όρθιος για ώρα και την ανάγκη του για κουβέντα, κάποιοι συμφώνησαν για το χαμηλό φωτισμό της ημέρας και οι περισσότεροι αναρωτιόντουσαν ποιος ήταν αυτός ο καλλιτέχνης με το παράξενο όνομα που ήταν και Έλληνας. - Μα φυσικά, σινιόρ Τιτσιάνο. Νομίζω γεννήθηκε στην Κάντια και το 1566 εγκαταστάθηκε στη γαληνότατη Βενετία, ακούστηκε η φωνή του Πάμπλο. Όλοι γύρισαν να τον κοιτάξουν. Ήταν χρόνια μαθητής του μεγάλου ζωγράφου και ένας από τους καλύτερους ζωγράφους του εργαστηρίου. Όλοι περίμεναν ότι μέρα σε μέρα θα έφευγε για να ανοίξει δικό του εργαστήριο αλλά αυτός δούλευε συνέχεια και μελετούσε χωρίς να μιλά για τα σχέδιά του. - Αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι για ποιο λόγο εγκατέλειψε την πατρίδα και την οικογένειά του για μια ξένη χώρα, συνέχισε ο Πάμπλο. - Το γεγονός δεν είναι και τόσο παράδοξο. Πολλοί άλλοι φημισμένοι ζωγράφοι της Κάντια έκαναν το ίδιο, όπως ο Μεκέλε Δαμασκηνός κι ο Τζώρτζιο Κλόντζας που ήρθαν εδώ για να πάρουν στοιχεία από την τέχνη μας. Μην ξεχνάτε, εδώ αναγεννιόταν η Τέχνη εκείνα τα χρόνια, μελετούσαμε και φιλοσοφία και ιστορία και τους αρχαίους και υπήρχαν έργα εκπληκτικά. Μα δεν ήταν μόνο αυτός ο λόγος που ήρθε εδώ ο Ντομήνικος. Μπορώ να υπερηφανεύομαι ότι ήμουν ένας από τους λόγους της μετακίνησής του εδώ: ο ίδιος μου είχε πει ότι φρόντισε να πουλήσει σε πλειστηριασμό «Το Πάθος του Χριστού» για να συγκεντρώσει χρήματα για το ταξίδι του και να καταφέρει να επιβιώσει ώσπου να δουλέψει στο εργαστήριο που τώρα εργάζεστε κι εσείς. - Ασφαλώς, σινιόρ Τιτσιάνο, η μετακίνησή του θα τον έκανε να αλλάξει το ύφος με το οποίο είχε διαμορφωθεί καλλιτεχνικά, διαπίστωσε ο Πάμπλπο. - Όχι, Πάμπλο, διαφώνησε ο γέροντας. Πριν έρθει στη Βενετία δεν ήταν ακόμα γνωστός και δεν είχε τελειοποιήσει την Τέχνη του. Κατά τη γνώμη μου, το ταξίδι εδώ σε συνδυασμό με το ότι ήθελε να αλλάξει ύφος και να ξεφύγει από τα στενά όρια του νησιού του, τον κατατάσσουν στη λίστα με τους μεγάλους καλλιτέχνες. Και βέβαια ήταν φιλόδοξος και παθιασμένος αλλά ήξερε την μοναδικότητα της αξίας του. Κάποτε στη Ρώμη λίγο έλειψε να πεταχτεί με τις κλωτσιές έξω από την Αγία Πόλη του Βατικανό γιατί προσφέρθηκε να αντικαταστήσει το μοναδικό έργο του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα, είπε και γέλασε μονάχος του ο Τιτσιάνο. Μα νομίζω 7

πώς αυτά είναι υπερβολές κι ανέκδοτα: ο Γκρέκο αποκλείεται να μην είχε καταλάβει την αξία του Μιχαήλ. - Δάσκαλε, εσείς ήσασταν δάσκαλος και εμπνευστής του. Ποια νομίζετε ότι είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης του; Τι έφερε και τον έκανε μοναδικό; Ο Πάμπλο φάνηκε ενοχλημένος από τους επαίνους του Τιτσιάνο. Τόσα χρόνια στο εργαστήριο δεν είχε ακούσει τον δάσκαλό του να μιλάει έτσι για άλλον και φυσικά ποτέ δεν μίλησε στον ίδιο έτσι. - Είχε μεγάλη αυτοπεποίθηση στις πινελιές του, ζωηρά χρώματα και οι φωτισμοί του ήταν τόσο ζωηροί που σχεδόν σε έκαιγαν, απάντησε με φυσικότητα ο Τιτσιάνο. Τα κτήρια του ήταν έτοιμα να κατοικηθούν, έμοιαζαν με σχέδια αρχιτέκτονα κι οι μορφές που ζωγράφιζε είχαν το πιο λεπτομερές σχεδιασμό που είδα σε μαθητευόμενο μου, συνέχισε με ενθουσιασμό. - Μα όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες στην αρχή της καριέρας τους κάνουν λάθη σε λεπτομέρειες. Ο Ντομήνικος δεν παρουσίασε τέτοια λάθη; ρώτησε ο Πάμπλο που δε μπορούσε να χωνέψει τον ενθουσιασμό του Τιτσιάνο. - Φυσικά, φυσικά, Πάμπλο. Στο τρίπτυχο της Μοδένας και στο Μυστικό Δείπνο υπάρχουν προφανή λάθη στην απόδοση του σώματος και στον χώρο, φαίνεται ότι είναι έργα μαθητείας. Αλλά κατάφερε να προχωρήσει πιο πέρα και να φτάσει σε υψηλά επίπεδα τέχνης.

Πόσο έμεινε στη Ρώμη, σινιόρ Τιτσιάνο, ο Γκρέκο; Είχατε νέα του από τότε που έφυγε; 8

Δεν είμαι σίγουρος αλλά νομίζω ότι πήγε δύο ταξίδια στη Ρώμη και μετά κινήθηκε προς την Ισπανία. Τον τράβηξε το χρυσάφι του Φιλίππου του Β΄ που έψαχνε καλλιτέχνες για να αναδείξει το μεγαλείο του. Όμως, ο Γκρέκο δεν είχε τόσο ανάγκη τα χρήματα του βασιλιά. Η φήμη του βρίσκεται στα χρώματα του κι όχι στις αμοιβές που θα πάρει. Να τον έχετε πάντα στο μυαλό σας ως άξιο συνάδελφο και να μελετήσετε το έργο του. Θα σας βοηθήσει να ελευθερώσετε τα πινέλα και τα χρώματά σας. Και τώρα θα μου επιτρέψετε. Συνεχίστε τις εργασίες σας και ας ελπίσουμε ότι αύριο θα έχουμε καλύτερο φως για να δούμε τις φωτοσκιάσεις στον πίνακα που δουλεύουμε. Οι μαθητές σηκώθηκαν και χαιρέτησαν τον γέρο ζωγράφο που φαινόταν ότι πονούσε σε κάθε του κίνηση καθώς αποχωρούσε αργά από την αίθουσα. Βιάζονταν να δούνε τους πίνακες του Κρητικού που είχε μαγέψει το δάσκαλο τους και έκανε τόση εντύπωση στην Ιταλία… 3. ΚΟΥΒΕΝΤΑ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Στη Μινεάπολη των Ηνωμένων Πολιτειών η μέρα είναι ιδιαίτερα ζεστή. Ο ήλιος λάμπει και ο κόσμος έχει βγει στους δρόμους για να περπατήσει και να χαρεί τη λιακάδα. Μέσα στο Μουσείο Καλών Τεχνών ο κόσμος είναι λιγότερος και κινείται με αργά βήματα μπροστά στους πίνακες. Εδώ και ώρα ένας επισκέπτης έχει μείνει να θαυμάζει έναν πίνακα του Ελ Γκρέκο. Φοράει τζιν παντελόνι και μαύρο πουλόβερ και φαίνεται να είναι πολύ νέος. Ο φύλακας της συγκεκριμένης αίθουσας, με το μπλε κοστούμι της υπηρεσίας του και την άσπρη γραβάτα του, τον πλησιάζει για να τον εξυπηρετήσει. Καλημέρα, κύριε, είπε πλησιάζοντας. Σας βλέπω ότι έχετε εντυπωσιαστεί από τον συγκεκριμένο πίνακα και πράγματι είναι πολύ ωραίος. Θα θέλατε κάποια πληροφορία ίσως γι’ αυτόν;

Συμφωνώ ότι αυτός ο πίνακας του Γκρέκο είναι εξαιρετικός αλλά δεν βλέπω κάποια διευκρίνιση για τις τέσσερις μορφές στη γωνία του πίνακα. Ποιοι είναι αυτοί που απεικονίζονται και γιατί βρίσκονται στο έργο; Μου φαίνεται ότι είναι άσχετοι με τον πίνακα και το θέμα του, τόλμησε να διαπιστώσει ο επισκέπτης. Όπως τους βλέπετε από αριστερά είναι ο Τιτσιάνο, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Τζούλιο Κλόβιο και ο Ραφαήλ, εξήγησε με φυσικότητα ο φύλακας. Είχε μάθει τα ονόματα μετά από τις τόσες φορές που τον είχαν ρωτήσει τόσοι επισκέπτες. Μάλιστα, θαύμασε ο επισκέπτης και ξανακοίταξε τις τέσσερις μορφές. Και τι έκαναν και οι τέσσερις και ο Γκρέκο τους τίμησε βάζοντάς τους στον πίνακα; Ο Γκρέκο μαθήτευσε κοντά στον Τιτσιάνο και ο Κλόβιο ήταν αυτός που του άνοιξε τις οδούς για να φτάσει και να κατακτήσει τη Ρώμη, συνέχισε να εξηγεί ο φύλακας. Με επιστολές του κατάφερε να πείσει τους κύκλους των ανθρωπιστών στη Ρώμη να τον δεχτούν και να τον προστατεύσουν ενώ ο Καρδινάλιος Φαρνέζε τον φιλοξένησε στο ανάκτορό του. Ο Κλόβιο ήταν η αιτία που ο Γκρέκο κατάφερε να αναπτύξει ισχυρές σχέσεις με ιταλούς παραγγελιοδότες έργων τέχνης και Μαικήνες της εποχής και να δημιουργήσει μεγάλα έργα. Ποια έργα δημιούργησε αυτήν την περίοδο στη Ρώμη; Μπορώ να δω κι άλλα στο Μουσείο; ενδιαφέρθηκε ο νέος. Δυστυχώς, εδώ έχουμε μόνο αυτό το έργο αλλά μπορείτε να αναζητήσετε την προσωπογραφία του Κλόβιο, τη θεραπεία του τυφλού αλλά και το αγόρι που ανάβει το κερί. Ιδίως ο τελευταίος θεωρείται από τα κορυφαία έργα της περιόδου της Ρώμης. Και να θυμάστε ότι στη Ρώμη ο Γκρέκο σταθεροποιεί πια τις τεχνικές που θα τον καθιερώσουν αργότερα και ως σήμερα ως σημαντικό ζωγράφο.

Τι το ιδιαίτερο έχουν οι πίνακες αυτής της περιόδου και τους προβάλλεται τόσο; αναρωτήθηκε ο νεαρός Είναι η περίοδος που ο Γκρέκο συνδυάζει με ένα μοναδικό τρόπο τη λαμπρότητα και την επισημότητα στις μορφές, όπως τα έμαθε από τη βυζαντινή τέχνη, με φυσικά μοτίβα και χρωματικές πυκνότητες που δείχνουν τι δανείστηκε από τη Βενετία. Καλά και ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ; Αποκλείεται να τους είχε γνωρίσει κι αυτούς, είναι νεότερός τους. Ο Ραφαήλ ήταν πατέρας όλων των επόμενων ζωγράφων, απάντησε ο φύλακας, και σωστά αναγνώρισε και τίμησε την προσφορά του ο Γκρέκο. Όσο για τον Μιχαήλ Άγγελο, οι απόψεις διίστανται, είπε και χαμογέλασε αινιγματικά. Δηλαδή, ρώτησε με περισσότερο ενδιαφέρον τώρα ο νεαρός επισκέπτης. Στο σχέδιο και στην αρχιτεκτονική των πινάκων του Γκρέκο είναι δεδομένη η επιρροή του Μιχαήλ Άγγελου. Όμως, ένα επεισόδιο στην Καπέλα Σιξτίνα και σχόλια για το έργο του δείχνουν ότι ο Γκρέκο είχε επιφυλάξεις για την τόσο μεγάλη αξία που είχε ως ζωγράφος. Μάλλον θαύμαζε περισσότερο τα γλυπτά του τα οποία και μελέτησε στη Ρώμη. 11

Άρα μάλλον βγήκε κερδισμένος από την παραμονή του στη Ρώμη, διαπίστωσε ο νεαρός επισκέπτης που έσκυψε να μαζέψει το σακίδιο του από κάτω. Είχε κουραστεί από την ορθοστασία και οι φίλοι του τον περίμεναν στο πάρκο. Νομίζω πώς ναι, συμφώνησε ο φύλακας. Κατάφερε να διεισδύσει στα ανώτερα στρώματα της ρωμαϊκής κοινωνίας και να τον υποστηρίξουν ισχυροί άντρες της εποχής. Όμως από την άλλη δεν κατάφερε να κλείσει καμιά μεγάλη συμφωνία και η φυγή του στην Ισπανία δείχνει ότι έφυγε αναγνωρίζοντας την αποτυχία του να κερδίσει μια μόνιμη θέση στη Ρώμη. Για ποιο λόγο τελικά έφυγε από τη Ρώμη; συνέχισε να ρωτάει ο νεαρός καθώς προχωρούσε με το φύλακα προς την έξοδο. Κάποιοι λένε ότι προκάλεσε την οργή των καλλιτεχνικών κύκλων αμφισβητώντας ανοιχτά τον Μιχαήλ Άγγελο κι άλλοι ότι φοβήθηκε από μια επιδημία πανώλης. Μα άκουσα κάποιον καθηγητή κάποτε να λέει το πιο λογικό από όλα: στην Ισπανία ο Φίλιππός ο Β΄ έφτιαχνε τα ανάκτορά του και ο Γκρέκο θεώρησε ότι θα μπορούσε να κερδίσει μια θέση εκεί χωρίς τους ανταγωνισμούς της Ρώμης. Να πάτε στο καλό, είπε δίνοντας το χέρι του στο νεαρό επισκέπτη. Χάρηκα που μιλήσαμε και ανταλλάξαμε απόψεις για έναν μεγάλο καλλιτέχνη Κι εγώ σας ευχαριστώ για τις πληροφορίες, είπε ο νέος χαιρετώντας τον. Τώρα θα συνεχίσω να ψάχνω για το ταξίδι του Γκρέκο στην Ισπανία. Καλό απόγευμα. -

4. ΚΑΥΓΑΔΕΣ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙ

Στο παλάτι του Βασιλιά Φιλίππου Β΄ της Ισπανίας ο Αλεχάντρο ντε λα Πορτίμιο είναι σκεπτικός. Είναι φθινόπωρο του 1584 και ο νεαρός έχει πια συνηθίσει τη ζωή στο παλάτι όπου τον προστατεύει ο ίδιος ο βασιλιάς αφού πέθανε ο πατέρας του που ήταν αξιωματικός του. Όμως εκείνη τη μέρα, ο νεαρός ήταν πολύ αφηρημένος και δεν πρόσεχε το βασιλιά που είχε καρφωμένο το βλέμμα του πάνω του. Ξαφνικά τον έφερε στην πραγματικότητα μια γνώριμη φωνή: Αλεχάνδρο, πλησίασε κοντά μου, άκουσε τη βαριά φωνή του βασιλιά. Μάλιστα, βασιλιά μου! Θέλετε κάτι; ρώτησε τρέχοντας ο μικρός. Όχι, αλλά τι έχεις σήμερα; Γιατί είσαι αφηρημένος; Με συγχωρείτε, είπε ο νεαρός ευγενής και διόρθωσε μια πτυχή στο σακάκι του, αλλά άκουσα να μιλάνε δύο αυλικοί στο παλάτι και να λένε ότι ο Γκρέκο δούλευε πριν καιρό στην αυλή του παλατιού σας, Μεγαλειότατε. Ναι, είναι αλήθεια. Και λοιπόν; Μπορείτε να μου πείτε, Μεγαλειότατε, γιατί έφυγε; είπε διστακτικά ο νεαρός. Ναι, φυσικά και μπορώ αλλά γιατί σου τράβηξε την προσοχή αυτό το γεγονός; είπε ο Φίλιππός με μια μικρή απορία στο πρόσωπό του. 12

Μα γιατί ο Γκρέκο είναι ένας εκπληκτικός ζωγράφος. Για ποιο λόγο να τον διώχνατε; ξέσπασε ο Αλεχάντρο. Μην υψώνεις τη φωνή σου και κάθισε, είπε ήρεμα ο Βασιλιάς. Θα σου εξηγήσω. Ο Γκρέκο ήθελε να εργαστεί στην κατασκευή του μεγάλου ανακτόρου, στο Εσκοριάλ αλλά αναγκάστηκα να τον διώξω. Μερικοί φλαμανδοί ζωγράφοι, ο Πελεγκρίνη και ο Τσουκάρρο διαμαρτύρονταν για τη ζωγραφική του κι εγώ βαριέμαι τους καυγάδες και την ένταση στο παλάτι. Μα γιατί θα υπήρχε ένταση; ρώτησε σε πιο χαμηλό τόνο ο νεαρός. Γιατί οι φλαμανδοί ζωγράφοι είναι πολύ ισχυροί στους κύκλους των καλλιτεχνών της αυλής και ήταν έτοιμοι να ξεσηκώσουν την Ιερή Εκκλησία για τα έξαλλα σχέδια που παρουσίασε για να προτείνει για το παλάτι. Δεν τον ξαναείδατε αφότου έφυγε, Μεγαλειότατε; Δε ζητήσατε να ξαναδείτε έργα του; Δε σας εντυπωσίασε τίποτα στα έργα που σας πρότεινε τότε; επέμεινε ο Αλεχάντρο. Φυσικά και τον ξαναείδα. Το 1581 με την οικογένεια μου επισκεφτήκαμε το Τολέδο και εκεί είδα πολλά και δυνατά έργα του. Τότε του ζήτησα να -

να μου ζωγραφίσει σε μουσαμά «την Προσκύνηση του ονόματος του Ιησού», έναν εκπληκτικό πίνακα, που με ικανοποίησε πλήρως. - Ναι, τον γνωρίζω τον πίνακα. Είναι κόσμημα για την εκκλησία και τη θρησκεία μας, Μεγαλειότατε, συμφώνησε ο Αλεχάντρο. Κι όχι μόνο, Αλέχαντρο, κι όχι μόνο, είπε ο βασιλιάς και γέλασε σιγανά. Ο πίνακας μπορεί να δηλώνει ότι όλοι αναγνωρίζουμε την εξουσία του Ιησού αλλά ο Γκρέκο ζωγράφισε στην ουσία εμένα, τον Πάπα και το Δόγη της Βενετίας δυνατούς μετά τη νίκη μας εναντίον του Σουλεϊμάν του 13

Μεγαλοπρεπούς να ευχαριστούμε τον Ιησού. Κατάλαβες, μικρέ Αλεχάντρο; ρώτησε με μια μικρή κακία ο βασιλιάς. Ο Αλεχάντρο απέφυγε να απαντήσει στο βασιλιά. Όλοι ήξεραν για τη νίκη του εναντίον των Τούρκων και το πόσο περήφανος ήταν γι’ αυτό. Λές και πολέμησε ο ίδιος… Δεν τον ξαναείδατε από τότε; συνέχισε ο μικρός τον διάλογο Ναι, μετά του ζήτησα να μου ζωγραφίσει το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου αλλά ο πίνακας ήταν μια μεγάλη αποτυχία και δεν μπορούσα να τον τοποθετήσω στο Εσκοριάλ, είπε ο βασιλιάς . Μα πώς γίνεται να δημιούργησε μια μεγάλη αποτυχία μετά από έναν μεγαλειώδη πίνακα; Ο τόνος της φωνής του αυλικού υψώθηκε ξανά και ο βασιλιάς ενοχλήθηκε από όσους γύρισαν να κοιτάξουν προς το θρόνο του.

Σιγότερα, νεαρέ μου, του θύμισε ο βασιλιάς. Κανείς δε μπορεί να ζωγραφίζει μπροστά τον Άγιο να συζητά με τους άντρες του και σε μια γωνίτσα το μαρτύριο Του. Μου το εξήγησε και ο Επίσκοπος και είχε δίκιο παρότι ο Γκρέκο έκανε καυγάδες μαζί του για το ποιος είχε δίκιο και πώς ζωγραφίζεται η σκηνή. Κατάλαβες τι ένταση και τι αναστάτωση θα έφερνε αυτός ο πίνακας; Αναγκάστηκα, λοιπόν, να τον διώξω από την υπηρεσία μου. 14

Κατάλαβα πολύ καλά, μεγαλειότατε. Όμως στο Τολέδο θα συνεχίζει να δημιουργεί έργα, έτσι δεν είναι; Κάπως θα πρέπει να συντηρεί την οικογένεια του, τη γυναίκα και το παιδί του; Ναι, σωστά αλλά όλα αυτά από πού τα έμαθες; Πόση ώρα μιλούσαν πια αυτοί οι αυλικοί για τον Γκρέκο; Ο Φίλιππος είχε αρχίσει να εκνευρίζεται με τα κουτσομπολιά στην αυλή του. Δεν είναι μόνο οι αυλικοί, δικαιολογήθηκε ο Αλεχάντρο. Είχα ακούσει να λένε ότι η γυναίκα του ήταν πολύ όμορφη αλλά… Αλλά τι; Μη ντρέπεσαι, όλοι στην Αυλή ξέρουν ότι δεν είναι γυναίκα του, ότι δεν είναι παντρεμένοι και το παιδί τους δεν είναι νόμιμο αλλά η Χερόνυμα και ο Γκρέκο είναι πολύ αξιοπρεπείς. Οι πληροφορίες μου λένε ότι ο αγαπημένος σου ζωγράφος ήταν ήδη παντρεμένος όταν μας ήρθε από την Κάντια, ένα μεγάλο νησί στην Ανατολή και γι’ αυτό δε μπορούσε να παντρευτεί εδώ. Έχεις κι άλλη απορία για το ζωγράφο σου; Κατάλαβες πόσο διαφορετικός είναι από τους άλλους; Τι καυγάδες κι ένταση θα μου έφερνε στο παλάτι με ένα νόθο παιδί και μια παράνομη σύζυγο; Μάλιστα, Μεγαλειότατε, συμφώνησε πια ο νεαρός. Έχετε δίκιο. Και τώρα μου επιτρέπετε. Πρέπει να επιστρέψω στα καθήκοντά μου, είπε ο νέος και προσκύνησε τον Φίλιππο. Ασφαλώς, νεαρέ μου, είπε ο Βασιλιάς. Και να θυμάσαι: ποτέ εντάσεις και καυγάδες στο παλάτι. -

5. Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΔΟΝ ΑΡΜΑΝΔΟ Σαν τώρα θυμάμαι τον δον Αρμάνδο, έναν άνθρωπο καλοσυνάτο και πάντα με χαμόγελο να κάθεται στην κουνιστή του πολυθρόνα και να κοιτάζει πάντα έναν πίνακα που είχε κρεμασμένο πάνω από τον καναπέ το. Τον κοίταζε σαν να τον έβλεπε για πρώτη φορά, παρόλο που τον είχε εκεί τόσα χρόνια. Δεν ξέρω τι ακριβώς προσπαθούσε να δει σε έναν πίνακα, σε μια προσωπογραφία ενός γέρου ανθρώπου που έμοιαζε με άγιο.

Μια μέρα δεν άντεξα και τον ρώτησα: Τι είναι αυτό, δον Αρμάνδο, που προσπαθείτε να βρείτε στον πίνακα αυτό τόσα χρόνια; Τον φίλο μου, Μάριο, τον Δομήνικο, αυτόν που εσείς ξέρετε ως Ελ Γκρέκο, αυτόν που μου χάρισε τον πίνακα. -

Δεν μου έχετε πει ποτέ γι’ αυτόν το φίλο σας, ούτε τον έχω δει ποτέ. Που είναι τώρα; Έχει πεθάνει εδώ και πολλά χρόνια, το 1614. Όσο ήμουν καλά, πήγαινα και επισκεπτόμουν τον τάφο του. Τώρα όμως, μου έχει μείνει μόνο ο πίνακάς του. Τον κοίταζα και καταλάβαινα πως είχε πολλά να πει. Δεν είχε μιλήσει ποτέ μπροστά μου γι’ αυτόν τον άνθρωπο και μάλλον τον στεναχωρούσε η απουσία του. Θέλετε να μου μιλήσετε γι’ αυτόν, δον Αρμάνδο; τον ρώτησα κοιτώντας τον στα μάτια Ναι, αξίζει να μάθεις γι’ αυτόν γιατί ήταν σπουδαίος άνθρωπος. Γνωριστήκαμε το 1585 έναν χρόνο μετά την οριστική εγκατάστασή του στο Τολέδο. Ήταν από την Κάντια, ένα νησί στην Ελλάδα, γι’ αυτό τον λέγαμε Γκρέκο. Από την Ελλάδα; Η χώρα αυτή ήταν πολύ μακριά και δεν είχε σχέσεις με την Ισπανία. Ούτε είχα ακούσει κανέναν άλλο να ήταν από εκείνη τη χώρα και να έμενε στα μέρη μας. Πώς βρέθηκε αυτός εδώ και πώς τα κατάφερε να επιβιώσει; Κατάφερε να προσαρμοστεί εύκολα εδώ; Του άρεσε το Τολέδο; ρώτησα για να συνεχίσω την κουβέντα. Αγαπούσε πολύ την πόλη μας και συχνά έλεγε ότι ζωή πήρε από την Κρήτη και χρώματα αλλά πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο. Έζησε όμορφα χρόνια εδώ, αναγνωρίστηκε και δημιούργησε τραγικές μορφές στους πίνακές του, γεμάτες μυστήριο, όπως αυτός εδώ ο πίνακας. Τι πίνακες έφτιαχνε; Δεν έχω δει άλλα έργα του ούτε τον ακούω να τον αναφέρουν ποτέ. Ο δον Αρμάνδο με κοίταξε, κοίταξε και τον πίνακα και χαμογέλασε.

Σχεδόν σε όλο το Τολέδο υπάρχουν έργα του. Στην εκκλησία του Αγίου Θωμά η μεγάλη σύνθεση με την ταφή του κόμη του Οργκάθ είναι δική του

όπως και πολλοί πίνακες του Ιησού. Η τελευταία παραγγελία που ανέλαβε ήταν για το Νοσοκομείο Ταβέρα, για το οποίο συνεργάστηκε με το γιο του. Ώστε ήταν παντρεμένος. Είχε κι άλλα παιδιά; ρώτησα με ενδιαφέρον. Όχι, Μάριο, δεν είχε άλλα παιδιά εκτός από τον Χόρχε Μανουέλ ούτε παντρεμένος ήταν. Συζούσε με την Χερόνυμα δε λα Κουέβας και στο σπίτι του λειτουργούσε εργαστήριο με βασικό συνεργάτη του το γιο του. Ζούσε μια όμορφη ζωή, με το σπίτι του ανοιχτό σε όλους ώσπου του χτύπησε την πόρτα η Ιερά Εξέταση. Πάγωσα όταν άκουσα την Ιερά Εξέταση. Οι ιστορίες που έλεγαν για την ιερά Εξέταση ήταν απαίσιες και φρικιαστικές, γεμάτες βασανιστήρια, φυλακίσεις και θανάτους. Κατάλαβα ότι αυτή θα ήταν η αιτία του θανάτου του. Μα γιατί κατηγορήθηκε από την Ιερά Εξέταση; Αφού ήταν χριστιανός, ζωγράφιζε έργα με θρησκευτικό περιεχόμενο και υπάρχουν έργα του σε τόσες εκκλησίες; είπα. Δεν έβγαζα νόημα απ’ όσα μου έλεγε ο δον Αρμάνδο και προσπαθούσα να καταλάβω τι είχε συμβεί. - Η τέχνη του τον οδήγησε ως το θάνατο, είπε και αναστέναξε ο δον Αρμάνδο. Ο πίνακας του για τον ιερωμένο Φερνάνδο Νίνιο δε Γκεβάρα που φορούσε γυαλιά, θεωρήθηκε φλασφημία! Από την άλλη ήταν λεπτομέρειες στους πίνακές του που δεν τις πρόσεχες μεμιάς αλλά ήταν σκάνδαλο για εκείνη την εποχή, είπε και σταμάτησε σαν να τον ενοχλούσε η συζήτηση

Δηλαδή; Τι λεπτομέρειες μπορούν να σε πάνε ως την Ιερά Εξέταση; επέμεινα. Σε ένα πίνακα, στο Εσπόλιο, ο Ιησούς Χριστός μας δεν είναι πιο ψηλά από τους Ιουδαίους και τους Ρωμαίους. Σε πίνακες του πάλι με τη Μαρία Μαγδαληνή ορισμένα απόκρυφα μέρη του σώματός της ήταν γυμνά και αυτό η εκκλησία δεν το επέτρεπε.

Καλά, και μπορούσε κάποιος να καταδικαστεί μόνο και μόνο για τη δουλειά του; Δυστυχώς, ο Ντομένικο είχε 14 κατηγορίες που τον βάραιναν: όχι μόνο για την Τέχνη του αλλά και για την προσωπική του ζωή. Θυμήθηκαν ξαφνικά τη συμβίωσή του με τη Χερώνυμα, τον κατηγόρησαν ότι έτρωγε κρέας σε ημέρες νηστείας κι έτσι τον οδήγησαν μπροστά στην Ιερά Εξέταση. 18

Έχω ακούσει ότι όσοι κρίνονταν από την Ιερά Εξέταση θανατώνονταν τις περισσότερες φορές. Ο φίλος σας, δον Αρμάνδο, είχε την ίδια τύχη; Ευτυχώς αθωώθηκε και ήταν από τους ελάχιστους που βγήκαν ζωντανοί από αυτήν την αίθουσα. Δε μας είπε ποτέ τι έγινε πίσω από τις κλειστές πόρτες κι εμείς αποφεύγαμε να ρωτήσουμε. Η χαρά μας όμως δεν περιγράφεται όταν τον είδαμε να βγαίνει από την αίθουσα. Η Χερώνυμα, ο γιος του, ο αδερφός του, οι φίλοι και οι μαθητές του, όλοι κλαίγαμε από τη χαρά μας. Μα δυστυχώς αυτή η ιστορία τον έφθειρε. Σιγά-σιγά έκλεισαν οι πόρτες γι’ αυτόν, οι παραγγελίες λιγόστευαν και μετά το θάνατο της αγαπημένης του και του αδερφού του ήθελε κι αυτός να φύγει από τη ζωή. Όλοι τον θυμούνται χρεωμένο κι άρρωστο στα τελευταία του. Μην ανησυχείτε, δον Αρμάνδο, τον παρηγόρησα. Θα δείτε θα αναγνωριστεί η αξία του φίλου σας με τα χρόνια… Σε ευχαριστώ, φίλε μου, που με άκουσες, διέκοψε κάπως απότομα την παρηγοριά μου ο δον Αρμάνδο. Είχα ανάγκη να μιλήσω για τον φίλο μου μα, αν έχεις την καλοσύνη, άσε με τώρα να ξεκουραστώ. Τον χαιρέτησα και τον άφησα να ησυχάσει. Φαινόταν τόσο κουρασμένος και συγκινημένος. Έφυγα γεμάτος εικόνες και σκέψεις σαν να ήταν και δικός μου φίλος ο Γκρέκο, σαν να τον είχα γνωρίσει κι εγώ από τα λόγια του δον Αρμάνδο…